Гэтых людзеіі я ведаю і не ведаю. Я мог бы дакладна назваць іхні адрас: вуліцу, нумар дома... Вось толькі наконт кватэры магу памыліцца, бо я ніколі не пераступаў яе парога. Але гэта — дробязь. Захацеўшы, адшукаць яе лёгка. Дастаткова таго, што я ведаю: кватэра гэта на апошнім, пятым паверсе і акно з балконам выходзіць на вуліцу.
Мабыць, я троху летуценнік. Вечарамі, калі аціхае гарадскі тлум, я люблю паблукаць па нашай вуліцы. Жыву я ў мікрараёне, на самай ускраіне, і вуліца наша не зусім і вуліца — аднабокая. Па адзін бок дамы ёсць, а па другі — няма. Там — поле, а далей, за ім — лясок. Блізка, як рукой падаць. Дык вось. Прайдуся я вуліцаю ў канец, а там зварачаю на сцяжынку, што бяжыць праз жытнёвы палетак, і — у лясок. Сяду на ўскрайку і на горад пазіраю. Лясок на пагорку, адтуль далёка відаць. А што відаць? Вядома, што: агні горада нашага. Мноства агнёў — ад краю і да краю. А найбліжэй — разнаколерныя квадраты вячэрніх вокнаў нашай аднабокай вуліцы. І сярод іх — ружаватая плямка таго крайняга акна на пятым паверсе шэрага панельнага — нібы складзенага з кардонных кубікаў — дома. Гляджу я на вячэрнія — адны зыркія, другія цьмяныя, заштораныя — вокны, і як бы нейкая трывога ў душы падымаецца. Хутчэй, пэўна, не трывога, а непакой якісьці, трымценне ўнутранае: гэта ж за кожнай плямкай-агеньчыкам — людзі! Хто вячэрае, хто чытае, хто тэлевізар глядзіць, хто малое люляе, а хто і сумуе, сварыцца, плача, бядуе-трывожыцца...
І вось — хочаце верце, хочаце не — здаецца мне, што відно мне адсюль і тое, што робіцца вунь за тым акном, у кватэры, ярка асветленай лямпай дзённага святла, і за тым, што ледзь мігціць блакітнаватым ззяннем — пэўна, у пакоі толькі і святла таго, што з вока-экрана якога-небудзь «Гарызонта» ці «Электрона»... А тое крайняе акно на пятым паверсе — найбольш для мяне знаёмае і, нібы сваё, прыцягальнае. Чым яно мяне прывабіла, пэўна не скажу. Вось кінулася чымсьці ў вочы з першага разу, з таго вечара, калі ўпершыню прывяла мяне сцяжына на ўзлесак. Мо тым, што крайняе яно? А мо ружовасцю сваіх фіранак прывабіла?
Тады, у той першы вечар, я яшчэ нічога не ведаў пра яго, пра кватэру, у якую праз тое акно зазірае сонца, пра людзей, якія аблюбавалі ці, правільней будзе сказаць, усяліліся па ордэры ў тую кватэру. А зараз я зусім пэўна магу сказаць, што ведаю, хто там жыве, у той стандартнай двухпакаёвай кватэры, што яны за людзі, чым займаюцца, чым цікавяцца, што робяць удзень і ўвечары, калі на горад апускаецца змрок,— прынамсі, вось у сённяшні цёплы адвячорак пачатку ліпеня...
І калі хто-небудзь скажа, што я памыляюся, што ў той кватэры жывуць зусім іншыя людзі, я паверу толькі напалову. Значыць, тыя, мае знаёмыя, па нейкай прычыне памянялі месца жыхарства і цяпер жывуць недзе непадалёк, на іншай вуліцы нашага горада...
Бацька сядзіць у крэсле, уткнуўшыся ў газету.
Ён заўсёды, прыходзячы дадому, пераапранаецца і, у чаканні вячэры, бярэцца за газету. За доўгія гады і сам прызвычаіўся да такой завядзёнкі, і маці прывучыў, і яна без пільнай патрэбы не тузае яго ў гэтыя хвіліны. Чытае — хай чытае. Праўда, яна можа сяды-тады сказаць яму: «Жыў не будзеш, калі не паглядзіш сваёй «Правды»!», але скажа гэта ўжо без злосці, а проста так, быццам нагадае, што змірыўшыся, яна ўсё ж лічыць, што занятак ягоны непатрэбны і марны. А бацька не зверне на гэта ўвагі. Ён прывык да газеты, і калі каторы вечар штосьці перашкодзіць яму пачытаць «сваю «Правду», дык адчувае сябе назаўтра непамысна — як быццам ён не пагаліўся, ці што? Пачынае чытаць ён «Правду» з апошняй старонкі — там можна знайсці фельетон ці гумарыстычнае апавяданне, рэпартаж з касмічнай арбіты ці артыкул з цыкла «Мое Отечество». Потым пералазіць на пятую старонку — «замежную», якую прачытвае ад радка да радка. На чацвёртай таксама шукае што-небудзь «замежнае», на другой і трэцяй яго пагляд прывабліваюць матэрыялы пра народны кантроль і пісьмы чытачоў. Урэшце, згортваючы газету пад патрабавальны покрык маці з кухні, кідае вокам на першую старонку.
Сёння ж яму не чытаецца. Водзіць па радках вачамі, але раз-пораз ловіць сябе на тым, што не даходзіць да яго тое, што бачаць вочы. Нешта як замінае яму.
У кепскім настроі прыйшоў сёння бацька дадому. Хоць ты і праўда вер той дурной прыкмеце! Прачнуўся раніцай, пайшоў у ванну мыцца, як раптам — спяваць яму захацелася. Закарцела, і ўсё тут. Убіліся ў галаву словы: «Ой арол, мой арол, ты лятаеш высока...» Не так словы, як мелодыя, папеўка. Памыўся, пачаў шмараваць шчокі «Харкавам», а ў галаве ўсё тое ж: «Ты лятаеш высока, ты бываеш далёка». ...Ажно сарваліся з языка тыя словы. Ажно маці не стрывала: «Чаго гэта ты распеўся?» Ён не збянтэжыўся, але ўсё ж крутнуў галавой, праганяючы таго арла: жыло ў ім змалку, што ранішнія спевы — к вячэрнім непрыемнасцям. Смешна, вядома, але ж — дай веры: неяк так атрымлівалася, што яно як і спраўджвалася. Добра-добра ўсё, і раптам нешта благое ці непрыемнае знячэўку зваліцца, бы і праўда падсвядома было наклікана ранішнімі спевамі. І сёння — таксама. Пасля абеду запароў... шаблон для праверкі ходу рэйкі. Каб ужо што іншае, а то — шаблон! Быццам ніколі не рабіў яго! У яго ажно рукі задрыжалі. Доўга не мог супакоіцца. Трыццаць гадоў слясарнічае — і на табе! І адразу ранішні «арол» прыгадаўся. Няйначай праўду людзі кажуць: сам сабе і наспяваў... А пасля работы паклікалі ў партком, папрасілі выступіць у падшэфнай школе. Дык зноў жа: як хто за язык цягнуў! Пачаў зноў пра тое ж: што пара заняцца інструментальным цэхам, што аб культуры вытворчасці на машынабудаўнічым заводзе мяркуюць па культуры інструменталкі, што трэба неадкладна брацца за яго, за інструментальны цэх, хопіць яму туліцца ў цёмных і нізкіх, яшчэ ці не дарэвалюцыйных сценах. Ну, і пасварыўся...
З брыдкай, непрыемнай гарчэчай на душы прыйшоў дадому. І хутчэй схапіўся за газету, каб пазбыцца прыкрасці. Дык жа — дзе тут пачытаеш! Сын залёг пузам на тахту, ногі ўгору задзёр і магнітафон круціць. Надта ж яму весела! Дзе толькі і паназапісваў такіх енкаў і такога гвалту! І абавязкова на ўсю моц, каб вушы пазакладала!
Не вытрымлівае бацька, адрываецца ад газеты, паварочваецца да сына:
— Мацней нельга? Крутані, крутані, сынок, яшчэ троху! Ты ж не на ўсю шпульку крутануў? Вось і дакруці! Хай і суседзі паслухаюць! Такая музыка!..
Сын хуценька паварочвае рукаятку, выключае магнітафон, зіркае на бацьку.
— Дальбог, паламаю! Я табе гэтую штуковіну купіў, я яе і ўгроблю! Сцерпу няма! Вар’яцкі дом!.. Дык каб жа хоць што людскае круціў, а то ж... Пудзіла ты! Толькі і ўмееш лыткамі дрыгаць пад гэтыя енкі!
— А табе што — «Лявоніху» паставіць? Ці, можа, Русланаву? «Я на горку шла»?
— Эдзік, не выводзь з цярпення! Бо пакажу табе і «Лявоніху» і Русланаву!
— Ну вось, табе ўжо і Русланава не падабаецца... А я сур’ёзна, тата. Калі, думаю, майму дарагому татулю не даспадобы сіньёр Рафаэль, дык — будзь ласкавы: Русланава, кумір тваёй, татачка, маладосці.
Бацька падхопліваецца з крэсла, крычыць:
— Дальбог жа, паламаю! Абібок! Смаркач! Яшчэ здзекуешся?
Выходзіць з кухні маці і — накідваецца на бацьку:
— Ну чаго ты? Чаго ты да яго слепішся? Ну, абібок, ну, няўдаліца, яшчэ што? Лягчэй табе ад гэтага стала?
— Заступіся, заступіся! А як жа! Прыгалуб яшчэ, па галоўцы пагладзь, пашкадуй сыночка свайго!
— Такі ж твой, як і мой... А чаго крычаць? Чаго гвалт на ўвесь дом падымаць? Скажы па-чалавечы, калі што якое.
— Па-чалавечы? Хіба ж ён разумее па-чалавечы? Кол на галаве зачэсвай і то рады не дасі... Сказаў, каб енкі свае выключыў, дык — здзекуецца! Яму ўжо і бацька нішто! Во пустадомак, во ўдаўся сынок...
— Ты таксама добрая цаца! Як прыйшоў сёння ўзвінчаны, дык не супакоішся ніяк,— папікае маці. Потым кажа да сына: — А ты чаго разлёгся? Не абрыдла табе скрынка гэта? Штодня з ёю цацкаешся, ні хвіліны цішыні ў хаце! Купілі на сваю галаву! Схадзіў бы куды, калі рабіць няма чаго.
— Куды гэта — куды? — азываецца сын.— Без манет, мама, нікуды не пойдзеш. Хіба толькі туды, адкуль не вяртаюцца. А ў мяне ў кішэнях ні звону, ні шамацення. На цыгарэты няма.
Бацька зноў узгараецца:
— Ага, нават на цыгаркі няма? А дзе ж твой заробак? Што, хіба бацьку аддаў ці мацеры? Усё да капеечкі аддаў, а сабе нават на цыгаркі не пакінуў? Ай-яй-яй, які харошы ў мяне сынок! Вось бог паслаў анёлка... Што, можа, чакаеш, што раздобруся ды табе траяка дам, каб было з чым на вуліцу сашвэндацца?
Сын, усё лежачы на тахце, пасміхваецца:
— А мог бы і даць. Не чорту лысаму, а сыну.
— А кукіша не хочаш? За якую трасцу?
— Не крычы, тата. Усё і без крыку ясна: не дасі! Значыць, трэба абысціся.
— Ведаю, як ты абыходзішся! У мяне не выпрасіш, дык у маткі вымантачыш!.. Прэч з маіх вачэй, дармаед!
Сын, падымаючыся, намацваючы нагамі тэпці і падцягваючы штаны, гаворыць усё з тым жа посміхам:
— Прыкра, канечне, што бацька не хоча ліцазрэць роднага сына, ды што зробіш. Знікаю, тата, зараз жа знікаю!
Ён ідзе ў спальню, зачыняе за сабой дзверы. Бацька зноў апускаецца ў крэсла, бярэ ў рукі газету, кажа да маці:
— А ты пазаступайся, пазаступайся. Маленькага шкадавала, пашкадуй і цяпер. Пашкадуй!
— Ну чаго ты заладзіў: пашкадуй, пашкадуй... Чаму ж ты як бацька не пагаворыш з ім спакойна, а ўсё — гыр ды гыр? А можа, бяда якая ў хлопца, нявыкрутка? Ты ж бацька!
— Я, ведама, бацька. Цяпер і ты гэта кажаш. А яму цяпер і на бацьку начхаць і на цябе. Чула, як гаворыць? «Кумір тваёй маладосці, татачка!..»
— А ты як на яго? Абібок! Смаркач! Яму ж, Андрэй, таксама крыўдна. Васемнаццаты пайшоў, а ты ўсё як на дзіця, як на малога!
— Ага, усяго васемнаццаты... Я ў пятнаццаць нароўні з мужчынамі ў полі араў, на сенакос хадзіў... Гэта ты, Тоня, усё глядзіш на яго, як на маленькага. «Сыночак, сыночак...» А гэты сыночак хутка і на галаву сядзе!
— Супакойся ты, Андрэй, супакойся. Што тое ўспамінаць? І ты ў пятнаццаць рабіў, і я ў лялькі не гуляла. Трэба было, дык і рабілі. Тыцкаць яму штораз пра тое мо і не трэба... І не такі ён ужо благі, Эдзік. Што ён такое і зрабіў? З работы сарваўся? Дык — ліха з ёй, з работай! Другой хіба не знойдзе?
— Не пра тое я, маці. Работу, ведама, знойдзе, хоць, здаецца мне, не надта ён яе і шукае... Не пра тое я... Кінуў школу, не схацеў у дзевяты хадзіць — ладна, змірыўся я. Думаў, канечне, што іначай будзе, што мо пасля школы ў інстытут пойдзе... Людзе тое замуства перашкодзіла, шкада дзеўкі было, не дурнейшая за іншых... А тут і ён, Эдзік, ды яшчэ па сваёй ахвоце! Але ж — змірыўся. Спадзяваўся, што паробіць, пасталее, сам зразумее, што да чаго. Ажно...
— Ну, а што — ажно? Ці ж ён украў што, ці, не дай бог, скалечыў каго? Ён жа хоча...
— Каб жа хацеў! Ты думаеш, не гаварыў я з ім? Уга, колькі разоў! А што толку? Ці я дурнець пад старасць пачынаю, ці гэта свет такі стаў, а не магу я, Тоня, зразумець. Сына роднага зразумець не магу. Гаворыць мне адно, а сам, бачу, пра нешта іншае думае. Ты, кажа, бацька, адстаў. Адстаў ад веку, ад прагрэсу, мысліш старымі катэгорыямі, жывеш уяўленнямі сваёй маладосці, а зараз век тэхнікі, эмоцыі даўно пара адкінуць... Ты, бацька, кажа, застаўся на ўсё жыццё рамантыкам, летуценнікам, а цяпер век практыцызму, чалавечай ініцыятывы, праяўлення індывідуальнасці... Нічога, Тоня, не разумею! І каб гэта хто іншы казаў, а то ж — сын. Жылі мы з табой, Тоня, жылі, працавалі, дзяцей гадавалі, стараліся, каб як найлепей усё было, а вось бачыш — аказваецца, адсталі.
— Ты супакойся, Андрэй, супакойся. І цішэй кажы... Ну, ведама, мы з табой жылі, дык не пра тое думалі. Жылі, рабілі, не выстанчалі лішне, бо яно і не было за што выстанчаць, то адна дзірка, то другая — каб хаця залатаць... А цяперака ж, мусіць, і праўда век такі настаў, што і дзіця сваё не заўсёды зразумець можна. Леську во вазьмі. Якіх сем гадкоў, а паспрабуй давядзі ёй што! Яна ўжо табе ўсё ведае, ва ўсім разбіраецца. Я і ў пятнаццаць, пэўна, верыла, што дзяцей бусел прыносіць ці ў капусце іх знаходзяць, а яна? «Як выйду замуж, нараджу сабе дваіх — хлопчыка і дзяўчынку. Тата кажа, што ў нармальнай сям’і павінна быць двое дзяцей...» А пра маці сваю, пра Людку, што кажа? «Мая мама — тыповы прадстаўнік сучаснага мяшчанства!» Я і слоў такіх не ведаю...
— Леська — малайчына! Разумніцай расце... Вось толькі ладу між імі няма, маці, між Людай і Расціславам. Адкуль, ты думаеш, словы тыя? Відаць, Расціслаў казаў, а малая падхапіла. Яны ж усё падхопліваюць, малыя!
— Ну, бачыш! Росцік — не раўня Эдзіку, а таксама абы-што кажа.
— Абое рабое. Эдзік твой яшчэ мудрэй кажа. Часам, Тоня, аж боязна робіцца. Помню, на работу неяк разам ішлі. Там, ля трамвайнага прыпынку, новы дом якраз закладвалі. Дык ён і кажа: «Будуюць у нас, бацька, шмат, але паршыва...» Чаму гэта, кажу, паршыва? А ён: «А хіба ў нас кватэра? Квадратныя метры, а не кватэра. Катух, кажа, з санвузлом, а не кватэра». Не сцярпеў я. А з зямлянак, кажу, трэба было вылазіць? Гарады, вёскі з папялішчаў падымаць трэба было, заводы і фабрыкі адбудоўваць? «Трэба, кажа, але — досыць, вылезлі, адбудаваліся, а мы па-ранейшаму карабкі складаем...» Адкуль гэта ў яго, Тоня?
— Не сам жа дадумаўся. Мо прачытаў дзе што... А можа ж, Андрэй, і праўду кажа?
— Можа, і праўду, маці, ды я не пра тое... Эх, маці, маці! Мусіць, мы і праўда з табой састарэлі, адсталі ад веку. Вось і ты ўжо мяне не разумееш. Прачытаў, пачуў, сам дадумаўся... Якая, Тоня, розніца? Ты мне скажы лепш, чаму ён так думае? Чаму гэта мы, калі ўсяляліся ў гэтыя квадратныя метры, у гэтыя няшчасныя катухі, нарадавацца не маглі, не верылі, што гэта мы з табой будзем жыць у такім палацы? Помніш, не забылася? А ён...
— Ну, яй-бо, Андрэй, нешта сёння з табой робіцца! Ну, блазнота яшчэ, балбоча абы-што, а ты ўжо ліха яго ведае што думаеш. Дурноцце яшчэ! Пасталее, пасур’ёзнее...
— Эх, Тоня, Тоня! Будзе яму і пяцьдзесят, а для цябе — усё адно блазноцце-дурноцце.
— А хай цябе, Андрэй, з тваім бурчэннем! Убіў сабе нешта ў галаву і чаўпеш, чаўпеш... Чытай лепей сваю газету! А мне на кухню пара, бо не паранее.
Ідзе маці на кухню, а бацька ўнурваецца ў газету. Толькі не турбуе яго ўжо тое, што на нейкім інданезійскім востраве, назву якога і вымавіць цяжка, знайшлі ў джунглях велічны каменны храм і што ў шматпакутным Ольстэры англійскія салдаты застрэлілі вадзіцеля грузавіка. Пра сваё думаецца. Пра Эдзіка, Люду з Расціславам, пра сябе з Тоняй. Дзіўна і не надта зразумела атрымліваецца. Тады, як дзеці малыя былі, як яны з Тоняй маладыя былі, хапала ім клопату і гора — гэта ж колькі гадоў пад чужой страхой жылі! Але ж — спадзяванак мелі: атрымаюць сваю хату, дзеці падрастуць... З гэтым спадзяванкам і жылі і працавалі. Сумленна працавалі — і ён і жонка. Сваё што не зроблена — такой бяды, а на рабоце, сярод людзей, трэба, каб усё добра было. Ці быў за трыццаць гадоў хоць адзін дзень, каб ён на работу праспаў ці прагуляў? Не, не было такога! Затое і шануюць яго на заводзе. Даўно ўжо ён Андрэем Кузьмічом ходзіць, не інакш. І ўзнагарод, званняў розных шмат мае — усіх адразу і не ўспомніць. І Тоня яго — такая ж.
Ужо і да пенсіі абодвум недалёка, а вось жа як не было, так і няма таго чаканага спакою, ціхамірнасці. Праўду людзі кажуць: малыя дзеці — малы клопат, а падрастуць... Бегалі ў школу, дык які там і клопат быў? Абы не хварэлі ды вучыліся. А цяпер да галавы не дабраць, як Людцы памагчы і якую Эдзіку раду даць...
Званок у дзверы перапыняе бацькавы думкі. Маці крычыць з кухні, бы ён не чуе:
— Ідзі адчыні! У мяне рукі заняты. Чуеш, Андрэй?
Бацька падымаецца, ідзе ў калідор, на хаду кажа:
— Чую, чую.
З калідора ён неўзабаве высоўваецца ў пакой спінаю, а за ім, прытанцоўваючы, заходзіць іх малады — амаль Эдзікаў равеснік — сусед. Ён ляскае ў далоні, спявае:
Если б я был султан,
Я б имел трех жен И тройной красотой Был бы окружен...
— Што здарылася, Рома? — пытае бацька.
— Дзядзька Андрэй, віншуйце! У мяне — сын! Разумееце — сын! — крычыць сусед.
— Віншую, Рома. Сын — гэта добра. Тым больш калі ён — першынец. Рады за цябе, Рома, ад душы рады.
— Дзядзька Андрэй, вы ўяўляеце? Паўтары гадзіны назад я стаў бацькам! Гэта што-небудзь ды значыць? Га, дзядзька Андрэй?
З кухні выходзіць маці з белымі ад мукі рукамі. Яна таксама кажа:
— I я рада, Ромачка! А як жа Нэлачка? Як малы? Ці ўсё ж хаця добра?
— Парадзіха адчувае сябе здавальняюча, Антаніна Васільеўна. І парадзіха і нованароджаны! Так мне сказалі.
— Ну, дык і дзякаваць богу, Ромачка!.. А ты, гляджу, ужо і выпіць на радасцях паспеў?
— Э, не, Антаніна Васільеўна, не! Але... Эўрыка! Добра, што напомнілі. Дзядзька Андрэй, га? То ж, мусіць, трэба? Дзе Эдзік? Вы не зачыняйцеся, я зараз, адна нага тут, другая там! — Сусед выбягае.
— Ашалеў хлопец ад радасці,— кажа маці.— Чакаў жа сына. Нэлка мне казала. Усё наказваў: прыеду забіраць з сынам.— І спахопліваецца: — А я, дурная, як хто за язык цягнуў, пра выпіўку ляпнула! Замест таго каб стрымаць...
Са спальні выходзіць сын, пытае:
— Што тут такое? Нехта, здаецца, выйграў па спортлато? Колькі, калі не сакрэт? На «Жыгулі» хопіць?
Маці смяецца:
— Але, выйграў. Рома. У яго сын.
— І з гэтага выпадку такі гвалт? Скажыце, калі ласка! Да трох мільярдаў двухногіх далучыўся яшчэ адзін, і гэта — радасць! — сын паціскае плячамі.
— Эдзік, прытрымай язык! — гаворыць бацька.
— Маўчу, тата, маўчу. Я проста не падумаў аб тым, што гэта нарадзіўся яшчэ адзін, няхай сабе будучы, рабочы чалавек, прадстаўнік яго вялікасці, так сказаць, стваральнік, каваль, будаўнік і гэтак далей.
— Эдуард! — бацька ўжо крычыць.
— Маўчу! Усё! Кропка!
— Маці, у мяне ёсць нервы ці няма? — паварочваецца бацька да маці.— Няўжо я павінен трываць гэта бясконца?
Маці падбягае да сына, хапае яго белай у муцэ рукой за вуха:
— Эдзік, што з табой рабіць? Мяне хоць пашкадуй, калі бацькі...
— Мама, я ж сказаў — кропка! Больш ні слова! Толькі здаецца мне...
Сын не дагаворвае — заходзіць сусед з падносам, на якім стаяць бутэлька балгарскага мускату, шклянкі, на сподачку — парэзаны сыр.
Сусед гаворыць:
— Антаніна Васільеўна, дзядзька Андрэй, Эдзік — прашу прычасціцца! За майго сына! Па грамульцы за яго чатыры тысячы дзвесце грамаў!
— Чатыры тысячы дзвесце? — перапытвае бацька.
— Чатыры дзвесце! І пяцьдзесят чатыры сантыметры росту! Вось які я маладзец!
— Не ты маладзец, а ў цябе маладзец, Ромачка! — выціраючы аб фартух рукі, кажа маці.
— Хлопец як мае быць! Хай расце здаровенькі! — бярэ бацька з падноса чарку.
— Хай жа ўсё будзе добра! — услед за бацькам прыгубляе чарку і маці.
— Шчаслівы чалавек! — сын таксама бярэ ў руку чарку.— Не, Рома, гэта я не пра цябе. Ты, прабач, само сабой малайчына, але шчаслівы чалавек — гэта твой сын. Вартасцей у яго яшчэ нямнога: чатыры тысячы дзвесце грамаў і пяцьдзесят чатыры сантыметры. Але затое — ніводнай заганы. За беззаганнага чалавека, Рома!
— Дзякую, Эдзік! А вы, дзядзька Андрэй, чаго ж недапілі? Канчайце ўжо, канчайце, калі ласка!
— Табе ж, Ромачка, клопату цяпер будзе — о-ёй! — кажа маці.— Яшчэ ж, пэўна, і не куплялі нічога?
— Клопату, Антаніна Васільеўна, шмат, але я не бядую. Толькі што даў тэлеграму: заўтра прыедзе цешча. Усе клопаты яна возьме на сябе.
— Яшчэ раз віншую, сусед,— усміхаецца сын.— Цяпер ты ўрэшце зразумееш, які гэта дарагі, жаданы і незаменны чалавек у хаце — цешча!
— Правільна, Эдзік! Асабліва ж, брат, мая цешча. Што там дарагі і жаданы — залаты чалавек! Яна і дагэтуль мяне не крыўдзіла, а цяпер, калі нарадзіўся сын, мой сын, а яе ўнук, яна на руках мяне насіць будзе.
— Ну, а імя ўжо выбралі? — пытае маці.
— Прапановы, Антаніна Васільеўна, былі, але толькі прапановы. Прыедзе цешча, прывязу Нэлу з сынам, тады і будзем думаць. Збяром, так сказаць, сямейную раду.
— Правільна! — падхоплівае сын.— У чалавека ўсё павінна быць прыгожае: і душа, і адзенне, і імя... Гэта, тата, кажу не я. Гэта гаварыў нехта з вялікіх. Так што — не злуйся.
— Клоун ты, Эдзік,— адмахваецца ад яго бацька.
— Не, тата. Клоуны пацяшаюцца з іншых, хоць і здаецца ўсім, што ён пацяшае іх. А я пацяшаюся сам з сябе. Вас жа ўсіх, паверце, я глыбока паважаю і люблю.
— Ну, Эдзік, што за сверб у цябе? — не вытрымлівае і маці.— Праўду бацька кажа: трэба бобу жалезнага наесціся, каб нервы не лопнулі ад тваёй балбатні! Хоць бы во Ромы пастыдаўся.
— Дзядзька Андрэй,— кажа сусед,— а мо яшчэ па адной? Аднаму — грэшна, а сын усё-такі!
— Яно, Рома, як той казаў, ведама,— гаворыць бацька,— першынец, брат, дык дзела такое, што...
— Ну, завёў: яно дзела такое, як той казаў,— перадражнівае яго маці.— Адно ведама: хопіць! Прывет прынялі, і досыць. Будзе нагода яшчэ... А табе, Ромачка, скажу от што. Прыкмета такая ёсць, ну, завядзёнка, значыць. Пакуль сына не пабачыў, замочваць многа нельга. Панюхалі троху, і досыць. Мо і гэтага, на добры лад, не трэба было рабіць.
— А калі ж было бачыць, Антаніна Васільеўна? Мо заўтра ўжо ўпільную праз акно!
— Ну, дык і досыць! А ты, бацька, не забывайся таксама: заўтра не на пагулянку, а на работу.
— А што я, Тоня, такога кажу? Хіба я што такое? — кажа бацька.
— А нічога не трэба казаць,— абрывае яго маці і гаворыць да суседа: — Дзякуем, Ромачка! І яшчэ раз віншуем цябе. Ад усяго сэрца! Нэлачцы заўтра будзеш пісаць — перадавай прывітанне. Найбольш хай грудзі беражэ. Каб хаця не застудзілася. Лета — летам, але ж... І не пры Эдзіку будзе сказана — хай сцэджваецца. Малое-то, пэўна, спраўнае, але ўсё роўна. Каб малако ў грудзях не застойвалася.
— Гэтаму яе, маці, навучаць. Калі не ўрачы, дык іншыя кабеты. Будуць жа там і такія, што не ўпершыню.
— Навучаць! Збяруцца такія першародкі, дык навучаць! Хіба ж я не ведаю, не была там! — кажа маці.
— А хай цябе камар паказыча! — рагоча бацька.— Калі ты была там?!
Маці бянтэжыцца, гаворыць да суседа:
— От бачыш, Ромачка, яго ўжо і на жарты пацягнула. Ад адной чаркі.— І ківае на бацьку.— А каб жа яшчэ? Ай, бацька, бацька!
— То дзякую вам,— кажа сусед.— Пайду я. Першая бацькоўская ноч у мяне сёння.
— Яшчэ можаш спаць, Ромачка. Кукаваць пасля давядзецца. А сёння яшчэ можаш спаць,— гаворыць маці.
— Што ж, будзем адсыпацца, Антаніна Васільеўна. Хоць ці засну — не ведаю...
Бацька праводзіць суседа ў калідор. Вяртаючыся ў пакой, кажа:
— Вось Рома па-сапраўднаму і ачалавечыўся. Бач ты — сына займеў!
— А ты ўжо і расплыўся. Ледзь пра чарчыну заікнуўся, дык ты адразу — яно, ведама, не грэх,— перадражнівае яго маці.
— А яно, Тоня, і праўда не грэх. Дзела такое, што без чаркі не прынята,— памяркоўна адказвае бацька.
— А калі яна ў цябе за грэх лічылася? Калі б ні надарылася, заўсёды прычыну знойдзеш, граху не баішся.
Сын нечакана заступаецца за бацьку:
— Мама, ну навошта ж так? Чалавек зайшоў радасцю падзяліцца, а ты...
— Маўчы ўжо ты, гора маё! — маці махае на сына рукой.— Радасцю... Будзе радасці, як вырасце во такім, як ты! Такая ўжо вялікая радасць!
— Тоня, не трэба,— спыняе яе і бацька.— Чаго ж напрасліну казаць? Хай расце на здароўе. Рома — хлопец харошы, талковы, сур’ёзны...
— А божачка! Што мне да твайго Ромы? Вы, гляджу, ці цеперся грызліся, а то спеліся, ледзь чаркай запахла!
— Мама, я ж толькі што казаў: усіх вас я люблю і шаную,— кажа сын.— І цябе, мамачка!
— Сціхні, балабон! Усё табе смешачкі! — ужо ці не сярдуе маці.
— Калі чалавек упершыню засмяяўся, ён стаў чалавекам, мама,— кажа сын.— А леў і яго таварышы не смяюцца і да гэтага часу!
— Цьфу! Што з вамі гаварыць? Я вунь праз вас вячэры сёння не згатую,— ідзе маці на кухню.
Бацька некаторы час маўчыць, потым кажа:
— Вось так, сынку, мы перашкодзілі маме згатаваць вячэру.
— Перашкодзілі, тата.
— І спеліся з табой вакол Ромавай чаркі.
— Спеліся, тата. Маме трэба верыць.
— Бачыш, ты ўсё разумееш. То, можа, пагамонім, пакуль вячэра паспее?
— Можна і пагаманіць.
— Толькі без выбрыкаў.
— Ты хацеў сказаць — сур’ёзна?
— Ага, сур’ёзна,— бацька сядае ў крэсла.— Ты таксама сядай, у нагах праўды няма.
— Дзякую, тата,— кажа сын і апускаецца па тахту.— Я ўвесь увага.
— А ты без выбрыкаў усё адно не ўмееш!
— Я сур’ёзна, тата. Слухаю цябе.
— Праўду маці кажа — балабон!.. Слухай, сынок. Калі ты школу кідаў, я, помніш, асабліва не ўпіраўся. Хочаш самастойнасці, на свой хлеб пайсці — ідзі, паспрабуй. Пайшоў на завод — ідзі, я не пярэчыў. Ведаў: там благому не навучаць. Ну, а цяпер што?
— А што цяпер?
— Што рабіць думаеш? З аднаго завода ўцёк, з другога... Мо хопіць, сынку?
— Мо і хопіць, тата.— Сын памаўчаў і нечакана спытаў: — А скажы мне, тата... Толькі не думай нічога благога. Скажы мне: раніцаю ты на работу з ахвотай, з радасцю ідзеш?
— А чаму ты пытаешся?
— Проста цікава мне, з якім настроем ідзеш ты раніцаю на работу.
— Не, сынок, ты не прыдурвайся, кажы, што ўдумаў.
— Нічога, тата. Проста — цікава мне.
— Цікава, кажаш? Калі сур’ёзна, сынку, дык — не ведаю. Ніколі не думаў пра гэта. Раней не да таго было, каб думаць, а цяпер... Звычка, сынок. Трэба, значыць, вось і ўстаеш, і ідзеш.
— Ага, звычка! Прывык уставаць раніцаю і ісці на работу... А калі ў мяне такой звычкі няма?
— I ў мяне не заўсёды была. Будзе, пачакай.
— А цяпер няма, і ўсё тут! Што тады?
— Што ты, як дзіця, заладзіў: няма і няма? Разуменне ж павінна быць! Трэба, значыць!
— Ты хочаш сказаць — абавязак?
— Ну а як жа! Што гэта за чалавек, калі ён без работы? Чалавеку без работы нельга!
— Трэба! Нельга!.. Як помню сябе, во такім яшчэ,— сын паказвае рукою на стол,— заўсёды гэтыя словы вымаўляліся побач. Гэта — трэба, тое — нельга, тое — трэба, гэта — нельга... З дня ў дзень, з году ў год: трэба — нельга, трэба — нельга!
— Ну а як жа, сынок? А што ты хацеў?
— Не хацеў, а хачу, тата!
— Што ж ты хочаш?
— Хачу калі-небудзь пачуць слова «можна»!
— Што — можна?
— Абы-што! Хоць бы якую дробязь, хоць бы што ерундовае, але — можна!
— Што — можна? Марожанае табе калісьці можна было, веласіпед — можна, цяпер вось — магнітафон можна... Што яшчэ?
— Тата, не пра грошы я!
— А пра што?
— Пра жыццё.
— Пра жыццё? Пра яго, сынок, трэба гаварыць прама, а не ўлукаткі.
— Можна і прама. Я хачу жыць так, як я хачу, а не так, як некаму трэба, каб я жыў.
— Каму гэта — некаму?
Сын маўчыць. Потым кажа:
— Ёсць каму.
— Каму ж усё-такі? — перапытвае бацька.— Мне? Маці? Чорту лысаму? І як жа ты хочаш жыць, сынок?
— А так, як хочацца.
— А як, як?
— Каб мяне не тузалі: трэба — нельга, трэба —нельга...
— Гэта я ўжо чуў. А калі ясней?
— Можна і ясней. Толькі ты не крыўдуй, тата... Я не хачу штодня хадзіць на завод, не хачу штодня ўлазіць там у прамасленую робу і гарбець гадзінамі над станком. Як ты, тата. Даруй, але паўтарыць тваё жыццё — такая перспектыва мяне не радуе!
— Та-а-к, сынок, та-а-к...— Бацька сашчэмлівае на каленях рукі і маўчыць. Маўчыць доўга. Урэшце кажа: — Значыць, мой лёс цябе не цешыць. Гм... Яно і праўда: чым ён можа цешыць? Трыццаць гадоў, як на завод прыйшоў, а ўсё — рабочы, звычайны рабочы, хоць і высокай кваліфікацыі. Ні майстрам не стаў, ні брыгадзірам...
— Я ж прасіў, тата, не крыўдаваць. Канечне, мог быць і майстрам, і брыгадзірам... Я ведаю, ты адмаўляўся!
— Кінь, сынок! Што ж тут крыўдаваць? Крыўдаваць позна. А я ж некалі думаў...
— Што ты думаў, тата? Што я ганаруся? Ах, мой тата — рабочы чалавек, рабочы-металіст! Гэта яго рукамі ствараецца набытак дзяржавы, гэта яго рукам абавязаны мы... Ох, тата, адстаём мы ад жыцця, ох, адстаём!
— Та-ак... А ты ведаеш, сынок, што мне зараз хочацца? Хочацца ўшчаміць цябе між ног, спусціць штаны і добра такі пачаставаць дзягаю!
— Ну, тата! Што ты кажаш? За маю шчырасць? Хіба ты так нічога і не зразумеў?
— Што яшчэ я павінен зразумець? Што?
Сын, адчуўшы, пэўна, нешта ў бацькавым голасе, бы завагаўся, аднак жа выпальвае:
— А тое! Ну, добра, папрацуеш ты яшчэ некалькі гадоў, а пасля? А пасля выправяць цябе на пенсію. Выправяць, канечне, урачыста. З аркестрам, з падарункам. Якую-небудзь лодку гумовую паднясуць табе: адпачывай, Андрэй Кузьміч, лаві рыбку! І ўсё. І бывай, Андрэй Кузьміч, кадравы рабочы, ветэран, болей ты нам не патрэбны...
— Сын! — крычыць, бы ў роспачы, бацька.— Хопіць!
Абодва доўга маўчаць.
Потым бацька ўздыхае:
— Я не ведаў, што ты такі жорсткі! Як ты можаш так? Я ж бацька, твой бацька!
— Даруй, тата. Я не хацеў цябе пакрыўдзіць. Я — не жорсткі. Я люблю цябе, павер мне. Мне шкада цябе, але ж гэта — праўда.
— Што ты ведаеш аб праўдзе, сын?!
— Даруй, тата. Ты сам вучыў мяне заўсёды гаварыць праўду.
— Вучыў, сынок, вучыў. Але нечаму зусім іншаму. Мусіць, кепска вучыў.
— Даруй, тата.
— Даруй, даруй... Я — дарую. Бацькі ўсё даруюць... Толькі ж — чаго ты хочаш, хацеў бы я знаць!
— Не ведаю, тата.
— Не веру, сын. Ведаеш, ды баішся сказаць. Лынды біць ты хочаш, вось што!
— Не, тата. Я не хачу штодня хадзіць на завод не таму, што хачу біць лынды, як ты кажаш. Не такі я ўжо дурань. Я ўцёк з завода таму, што — нецікава. Кожны дзень адно і тое ж. Шасцяронкі, шасцяронкі, шасцяронкі... Станок — разумны, настроіш яго, і ён рэжа. А я? Дзеля чаго я? Каб зняць гатовую дэталь і паставіць новую загатоўку? Першыя тыдні гэта было цікава. А праз месяц, праз два? Даруй, тата, але дзецям і то час ад часу купляюць новыя цацкі, каб абуджаць у дзіцяці творчы пачатак.
— Усё ты ведаеш, усё разумееш. Нават і пра творчы пачатак у дзяцей недзе вычытаў! А ці падумаў, што гэты самы творчы пачатак абуджае ў дзіцяці не сама цацка, не сама па сабе?
— А што?
— Ты ж не дзіця, павінен разумець.
— Зноў павінен?.. А можа, я хачу рабіць тое, да чаго ляжыць душа?
— А да чаго яна ў цябе ляжыць?
— Каб жа я ведаў!
— Вось табе і маеш! А прэтэнзіі ў цябе — уга якія!
— Няма ў мяне ніякіх прэтэнзій. Я проста хачу жыць так, як людзі жывуць.
— Якія людзі? Як яны жывуць?
— А тыя, што жывуць самі па сабе, дзеля саміх сябе.
— А хіба гэта людзі, сынок?
— Тата, мы не на сходзе. Яны — людзі, яны самі жывуць і іншым даюць жыць.
— Ого, сынок, нават так? Радуеш ты мяне сёння.
— Тата, ну чаго ты? Што я такога сказаў? Ты многага не хочаш заўважаць, і табе цяжка зразумець...
— Што я не хачу заўважаць? Чаго я не магу зразумець? Я ведаю, сынок, што чалавек павінен працаваць. Каб быць чалавекам. Я ўсё жыццё рабіў. Сумленна рабіў тое, што ўмеў. А калі не ўмеў, дык вучыўся ад іншых.
— Я ведаю, тата, ты ўсё жыццё працаваў сумленна.
— Кінь, сынок! Ты кажаш, што я не хачу, не магу цябе зразумець. Ну а сам ты сябе разумееш? Мы з маткай стараліся, каб табе і Людзе было добра, каб вы не зазналі таго, што зазналі мы.
— Тата, я гэта ведаю! Толькі не трэба гаварыць пра лапці, пра чуні з трафейнай нямецкай аўтакамеры, у якіх ты прыехаў у горад. Ты ж цудоўна разумееш, што я ў лапцях хадзіць не буду!
— І дзякаваць богу, сынок! Дзеля гэтага мы з маткай і жылі і працавалі. Ніхто пра тое і не кажа. А вось адкуль у цябе гэтая фанабэрыя, гэтая пагарда да працы, да рабочага чалавека? Лапці — глупства, сынок, гэта гора наша былое. А работа? Як жа без яе? А вось жа здаецца мне, што каб можна было, каб грошы ні за што ні пра што даваліся, дык ты так бы і жыў, і думкі ў цябе не было б пра тое, што жыць так подла, брыдка.
— Але ж ёсць і такія, тата.
— Ёсць, сынок. Толькі — што з таго? Няўжо ты можаш пазайздросціць ім? Не жыццё гэта! Яны толькі здаюцца бесклапотнымі, шчаслівымі. А на самой справе іх ні на хвіліну не пакідае страх. Нутро іх бесперастанку точыць пражэрлівы чарвяк гэтага страху. І нутро тое робіцца паступова гнілым. Чалавек такі — як агурок-насеннік, што заляжаўся на градзе. Абалонь цвёрдая, а ўсярэдзіне — смярдзючае гніллё. Яны адзінокія, такія людзі, адзінокія душэўна, а гэта самая страшная адзінота.
— Ну, тата, ты і даеш! Былі б грошы, а сябры знойдуцца.
— Не сябры, сынок, а хаўруснікі. Хаўруснікі па бутэльцы, па гэтай самай душэўнай адзіноце.
— Ты філосаф, татачка! Сапраўдны лектар!
— Не прыкідвайся дурнем, сынок! Усё ты разумееш, а — выскаляешся!
— Разумею я, тата, адно: ты засмучаны. Што ў цябе такі сын. А як бы добра было, каб ён пайшоў па тваіх слядах, каб стаў надзейным прадаўжальнікам нашай сямейнай рабочай дынастыі!
— Дурань ты, сынок!
— І на гэтым дзякуй, татачка!
Крыўдна, балюча бацьку. Вось табе і блазнота матчына. Такое бацьку гаварыць!.. Аднак жа добра, што не сарваўся, не кінуўся ўшчамляць яго між ног. Біццём не дакажаш. Не вучыў малога біццём, тым больш цяпер не будзеш. Шарсцістыя яны ўсе зараз. Ледзь што — на дыбкі. Толькі не верыць ён, што сын усё тое сур’ёзна казаў. Здзекаваўся з бацькі, ведама, але — без злосці. Ён жа ведае Эдзіка! Душа ў сына добрая. Чэсная душа. Вось толькі мітусні ў галаве шмат. Тыцкаецца, як сляпое кацяня. Казаў жа яму ісці да іх, у інструменталку, дык — упёрся! Бацька яму, ці бачыце, замінаць будзе, ён хоча самастойнасці... Але ж — такое бацьку ў вочы казаць! Што гэта ўсё ж — хлапечая гарэзлівасць ці чэрствасць?..
Сын, седзячы на тахце напроці бацькі, думае пра тое ж. Адчувае — перабаршчыў! Любіць ён бацьку і шануе па-свойму, але і пасміхваецца. Найперш з гэтай бацькавай дзівакаватай просталінейнасці. Няма ў яго цяперашняй выкрутлівасці, спрытнасці. Шэрага не заўважае — толькі чорнае і белае. А колькі ж шэрага развялося! Толькі бацька не зважае, гне сваё. Трэба — вось і ўвесь ягоны адказ. А тое, што гэтае самае «трэба» можна па-рознаму ўспрымаць і рабіць, яму няўцям. Маці — не такая. Росціка Людчынага яны абое не любяць — і бацька і маці. Але бацька — адкрыта, як неўзлюбіў спачатку, дык і не хавае таго. А маці толькі мо сама сабе ў тым прызнаецца, больш нікому не пакажа, усё Росцік ды Росцік. А як жа — Людку ашчаслівіў!.. Але ж ці не за гэтую прамату ён і любіць бацьку найперш? І ці не таму карціць яму часам паназаляцца бацьку? Ён жа ведае наперад, што бацька скажа на ягоныя шпількі, а вось жа ўсё адно — быццам прыемна яму бачыць, як бацька злуецца і абураецца. Вось і цяпер. Мо досыць ужо, нацешыўся? Дзе там!
— Ведаеш, тата, кім бы я хацеў быць?
Бацька, набычыўшыся, маўчыць, але сын ведае, што ён слухае, і, напускаючы на твар паболей сур’ёзнасці, кажа:
— Пайшоў бы я, тата, у дворнікі. Цяпер гэта — прэстыжная прафесія. Для інтэлігентаў. Зранку дзве гадзінкі дзеркачом памахаў — замест зарадкі, а потым цэлы дзень вольны: займайся духоўным узбагачэннем.
Бацька не азываецца. А сыну як бы тое і трэба — бацькава маўчанне свербу языку дадае.
— А яшчэ лепш, тата, прадаўцом стаць. Цяперашнім часам гэта, скажам шчыра, пасада міністэрская. Уяўляеш перспектыву? Іду я, скажам, па вуліцы, а да мяне падкочваецца гэтакі гладзенькі, кругленькі таварышок. «Эдуард Андрэевіч, выбачайце за турботы, ці не змаглі б вы зрабіць мне такую ласку — дастаць дублёначку? Неабавязкова канадскую, згодзен і на мангольскую і на балгарскую. Аддзячыць не паскуплюся...» Уяўляеш, тата?
Бацька ўрэшце не вытрымлівае, кідае коратка:
— Зубаскал ты, сынок!
— Ну, што ты, тата,— ледзь не лагодна адбрэхваецца сын.— Вышэйшы прэстыж! Выдумкі, скажаш? Дык вось табе газетны факт. Самы большы конкурс зараз не ў медыцынскі ці радыётэхнічны інстытуты, а ў народнагаспадарчы, на аддзяленне таваразнаўцаў. Вось табе і зубаскал! Проста ты нічога, акрамя свайго слясарніцтва, не заўважаеш. Дарэчы, слесар — таксама прэстыжная прафесія. Толькі не проста слесар, а — слесар-сантэхнік. Асабіста ведаю аднаго сантэхніка, які атрымлівае прафесарскі аклад — у трох месцах, канечне,— і мае ўласныя «Жыгулі».
— Вушы баляць, сынок.
— Закругляюся, тата. Апошняе, што хацеў бы табе сказаць. Заўтра я іду на работу.
— Няўжо?
— Як мама кажа — яй-бо!
— І куды ж? Дворнікам?
— Не ўгадаў. Вучнем у фотаатэлье.
— Чаго раптам?
— Тата, чаму раптам? Забыўся? Я яшчэ ў пятым класе хадзіў у фотагурток.
— Мо хоць на цыгарэты прасіць не будзеш.
— Як піць даць — не буду.
— А ўцячэш адтуль праз месяц ці праз два?
Адказаць сын пе паспявае — у калідоры зноў звініцьзванок. Бацька падымаецца, кажа:
— Мусіць, зноў Раман...
Аднак гэта не Раман. Разам з бацькам у пакой з калідора заходзіць дзед. Ён перадае бацьку авоську і кашолку, сам сцягвае з плячэй пінжак. Падыходзіць да іх сын, выходзіць з кухні маці.
— Здарова, Тоня! Здароў, Эдзічак! — кажа дзед.
— Тата? Як гэта вы надумаліся? — падае яму руку маці.
— От надумаўся. Старая ўсё — з’ездзі, ды з’ездзі!.. Вазьмі во, Тоня, у Андрэя, а то яму прыставіць няма куды. Нічога такога ў гасцінец і нямашака. Масла крыху старая сабрала, яечак. А ў кашолцы ягады. Учора вырвалася, збегала ў Ельнік, пад пасёлак. На лякарства будзе.
Маці забірае ў бацькі авоську і кашолку, кажа:
— Дзякую, тата! Толькі нашто турбаваліся? Мама яшчэ ў Ельнік хадзіла! Гэта ж няблізкі свет... Купілі б на тое лякарства,— ідзе на кухню.
— А бо, Тонечка! — гаворыць ёй услед дзед.— Іх жа ў нас хоць граблямі грабі, а ты — купляць. Людзям на смех! Пад’ехалі б калі, дык за паўдня па пуду пасабіралі б.
Кажучы гэта, дзед робіць крок на хату, але яго затрымлівае бацька, шэптам кажа:
— Боты знімі. А то яна,— ківае па кухню,— не ўпадабае. Во, тэпці ўссунь.
Дзед таропка адступае назад, таксама шэпча:
— А бо... Ці ж не наслядзіў хаця? Забываюся я ўсё на гэтыя гарадскія парадкі. Старая перад ад’ездам наказвала: не едзь у ботах, як мядзведзь, чаравікі казала абуць, але дзе я буду ў клёшах тых выходжваць?
— Ладна, тата, не турбуйся,— кажа бацька,— не наслядзіў.
— То ж і я думаю! На дварэ сухмень, а пакуль да вас дабярэшся, дык калі і была якая пясчынка, дык абабілася.
— Якая там пясчынка! Але ж — баба! Ты, тата, не думай нічога такога.
— А бо, сынку! Хіба ж я не разумею!
Дзед улазіць нагамі ў тэпці, ідзе на хату, сядае ў крэсла, якое яму падсоўвае Эдзік, кажа ўжо ўголас:
— Ух-ха-ха! З непрывычкі дык аж захакаўся, пакуль усцягнуўся. Каб жа троху ніжэй. А то ж усё роўна, як на тую Ванькову гару. Ідзеш-ідзеш, а ўсё канца няма. І табе ж, сынку, мусіць, цяжкавата ўжо стала на гэтыя вышкі штодня падымацца?
— Прывык, тата. Яно, ведама, высакавата, але затое і выгодна. Шуму, пылу меней, над галавой ніхто не затупае,— адказвае бацька.
— Дык яно ж, як той казаў, цёнгле так, адно на адно. Эдзіку во толькі, мусіць, усё роўна. Яшчэ і зарадка раніцай бясплатная. Га, унучак?
— Не скарджуся, дзеду!
— Ты яшчэ і бягом сюды-туды злятаеш.
— І носяцца,— махае рукой бацька.— Аж дом хадуном ходзіць. Калі дык і прыкрыкнеш на каторага падшыванца. Узімку канькі начэпіць і, як той падкаваны жарэбчык, па прыступках — бух-бух! Аж звон увушшу стаіць.
— Ну, дык то, пэўна, меншыя. Эдзік жа кавалер ужо.
— А розум адзін. Рогі павыроствалі — не падступіцца!
— Што ты хочаш, сынку. Калі цяперака і ў сяле, як ты кажаш, рагатыя сталі. Ні бацькоў не слухаюць, ні настаўнікаў. А от да вучобы дык менш прыткія сталі.
— Што ім вучоба! Яны змалку вучаныя! Бацьку бяруцца павучаць.
— Тата, мы ж, здаецца, пагаварылі,— перапыняе бацьку сын.
— Знае кошка, чыё сала з’ела,— бурчыць бацька.
— Ну, ну, сынку, дарэмна хлопца не крыўдзь,— кажа дзед.— У ягоныя гады і ты не лепшы быў. У вас, праўда, у галаве адно было, у іх —другое, але ж... Адно каб нутро здаровае было. Успомні, сынку, Генуся Курашчупавага. Ад яго ж на сяле жыцця не было. Усе сады, бывала, абшастае, аблатошыць, ледзь толькі завязь завяжацца. Хто калі чакаў, што з яго чалавек будзе? А прыязджаў нядаўна да маткі На сваёй машыне, з жонкай і дзеткамі. Інжынерам стаў. От табе, сынку, і Курашчупаў Генусь!
— Яно ведама, тата. Але ж Генусь той не толькі па чужых садах лазіў. У чатырнаццаць ён ужо з коньмі ў калгасе рабіў.
— Чаму ж не помніць. Работа ў яго руках гарэла!
— Вось пра гэта і я кажу. І свайму пра гэта чаўплю, як Тоня кажа.
— Дык бо Эдзік зломак? Школу ж во не схацеў канчаць, каб толькі на завод хутчэй.
— Каб ведаў, на які завод яму хочацца, дык дзягу б зняў!
— Знімі цяпер! — кажа сын і, пакрыўджаны, ідзе ў спальню.
— Перастань, сынку. Чаго ты на яго так? — пытае дзед.
— Ёсць за што, тата. Гаварылі мы з ім тут. Якраз перад тваім прыходам. Хацеў пагаварыць. Дык хіба з ім пагаворыш? Бацькавы словы ад яго як гарох ад сценкі.
— Ай, ты ўжо, Андрэй, мусіць, дарма. Маладое, зялёнае яшчэ.
— Каб жа дарма, тата!
— Ну, але кінь. Іншым разам дагамоніце. А то ж, бачу, хлопец узвінчаны.
— Рана яму ўзвінчвацца. На маім хлебе сядзіць.
— Кінь, кажу, сынку! Хлеб цяперака такі, што і не паняць, хто на чыім сядзіць. Ён верабей яшчэ, пырх-пырх, а ты спакайнейшым будзь.
— Цяжка, тата, спакойным быць, калі... Ды ладна, не зараз пра тое. Вячэраць будзем.— Бацька ідзе да дзвярэй кухні, прыадчыняе іх, пытае: — Ну што, маці, скора ты? То нясі сюды, на хату. Госць жа ў нас.
— А бо, такі госць! — бянтэжыцца дзед.— Там бы перакусілі.
— Не, тут лацвей будзе. Там і цеснавата, і душна — духоўка доўга грэлася,— кажа бацька і сядае да стала.— Ну, то хваліся, тата, што там у вас новенькага, як мама?
— А, дзякаваць богу, яшчэ тупаем. На галаву толькі матка жаліцца. К вечару кажа, бы цвыркуны там канцэрты ладзяць. Заснуць доўга не можа. Фельчарка нейкага настою прапісала, таблетак розных — дробненькіх такіх, рознакалёрных, дык памагае трошку... А новенькага што ў нас будзе? Жывём памаленьку. Хваліся лепш сам, як вы тут маецеся.
— Іў нас тое самае, тата.
З кухні выходзіць маці, засцілае стол абрусам, пасля зноў ідзе на кухню, прыносіць і ставіць на стол хлебніцу, сподкі, чаркі, закусь.
— І мы ўжо, тата, у такім веку з маці, што нічога новага не можа быць. Жывём вось,— бацька разводзіць рукамі.
— А Люда як? Як яе Росцік, Леська? — пытае дзед.
— Так сабе. Леся восенню ў школку пойдзе. Харошая дзяўчынка. Прыбяжыць сюды, дык столькі нашчабеча — толькі слухай. Вершыкаў, песенак тых столькі ведае, што аж дзіва. Як тое ў галоўцы ўсё ўмяшчаецца! Я ўжо казаў Людзе: мо занадта яе муштруюць, каб не зашкодзіла часам малой.
— А ў мяне з бабай ні разу не была! Іншыя на ўсё лета прывозяць, рады збыць дзіцятка на лета да бабы з дзедам, а Леська — ні разу, ні на адзін дзянёк... А як яны між сабою, Люда і Росцік?
— Жывуць... Так, здаецца, і добра ў іх усё, як збоку паглядзець. Са сваім дзіцем яно, бывае, цяжэй пагаварыць, чым з чужым чалавекам.
Маці, выходзячы з кухні, учула, пэўна, бацькавы словы, спытала:
— Ты пра каго гэта? Пра Люду з Росцікам? Не чапай ужо іх хаця! Эдзіка ўсё пораш, дык мо і вінаваты. А яны — хай людзі пазайздросцяць — добра жывуць.
— Я, Тоня, нічога такога. Тата пытаецца, дык я і кажу: быццам добра ўсё ў іх,— кажа бацька.
— А Людка так нідзе і не робіць? — пытае дзед.
— Дай ты веры! Гэта ж усё не пускае. Аж да плачу даходзіць. Люда рвецца, а ён не пускае. Кажа: жонка павінна быць маткай і гаспадыняй, грошы зарабляць — мужчынскі клопат. Калі жонка, кажа, на работу бегае, дык яна перастае быць маткай для дзіцяці, гаспадыняй у хаце і жонкай для мужа.
— Іш ты яго,— цмокае дзед.— А яно ж, сынку, быццам і праўду кажа, га?
— Ай, тата! Якая там праўда? Гэта ж не даўней. Што ёй рабіць днямі ў чатырох сценах? У печы паліць, свінням варыць, ваду насіць ці грады палоць?
— Яно, сынку, ведама. Гэта ў сяле работа цёнгле. А тут, на ўсім гатовым...
— Люда ж і кажа: як у турме. З кутка ў кут цалюткі дзень сноўдацца...
Маці, завіхаючыся ля стала, перапыняе:
— Я ж прашу, Андрэй, памаўчаў бы. Выйшла за добрага чалавека, дык хай не гнявіць бога. На які ляд ёй тая работа? Што, есці не хапае? Ці голая ходзіць? Хай хаця паносіць усё, што накупляў!
— Дык ніхто ж, Тонечка, як той казаў, нічога такога,— кажа дзед.— Жывуць ладна, то і добра.
— Не, тата, я ведаю, што кажу,— гаворыць маці.— Андрэй усё нешта... Усё яму нешта не тое і не так! А Росцік — пашукаць такога! Самастаяцельны, гарачкі ніколі не порыць, гарэлкі ў рот не бярэ, не тое што іншыя — апрагаюцца...
Сын, незаўважна выходзячы са спальні і прысаджваючыся да стала, кажа:
— Лепш ужо хай бы і напіўся калі, чым заўсёды святым быць!
— Эдзік, не пагляджу, што бацьку перарос! — прыкрыквае на яго маці.
— Памаўчы, Эдзік,— кажа і бацька.— Малады яшчэ...— І да маці: — Хопіць табе тупаць, сядай ужо.— Спахопліваецца: — Ты, Тоня, усяго наставіла, а таго самага...
— А хай на яго! — смяецца маці.— Але ж я забылася, дык вы затое не забудзецеся. Ого, калі тое было! — Яна падымаецца і ідзе на кухню.
— Мы тут з сынам узялі па кроплі,— кажа бацька да дзеда.— У суседа сын нарадзіўся, дык заходзіў. Вось маці крышачку з-за таго і злуецца.
— Яно ж, ведама, як у людзей водзіцца. Сын нарадзіўся — гэта ж свята ў чалавека.
Маці, ставячы на стол графінчык, памяркоўна кажа:
— Ты ўжо, Андрэй, лішняга не кажы. Іншы не глядзіць, свята ці не свята — абы набрацца! Не пра цябе кажу, але і ты памаўчы!
— Я маўчу, Тоня... Сядай во сама. Давайце па чарцы возьмем. За прыезд твой, тата. І вячэра гладзей пойдзе,— налівае ў чаркі.
— Мне, сынку, шмат не налівай. Так, панюхаць за кумпанію. Ты ўжо сам. І Тоня хай не аднекваецца,— кажа дзед.
— А не, тата, я таксама толькі за прывет,— пярэчыць маці.
Дзед бярэ чарку:
— Ну, то за ўсё, як той казаў, добрае! Хай харошае не ўцякае, а благое не прыліпае!
— Мацуйся, тата! — бацька куляе чарку ў рот.
— Хай яе немач возьме! — кажа дзед, выпіўшы.— Тая ж, ранейшая, дык, здаецца, мякчэйшая была. А гэтая настаяшчая гадаўка! Усяродку не так смаліць, як горла дзярэ!
— І падаражэла і пагорала,— ківае галавой бацька.
— Што падаражэла, сынку, то, мусіць, і правільна. Выкінуць пяцёрку каторы дык і падумае.
— I я тое ж кажу, тата,— кажа маці.— Хай бы і дзесяць рублёў бутэлька стала.
— Ну, дзесяць мо і занадта будзе, Тонечка. Калі-нікалі трэба ж і непітушчаму браць яе,— не згаджаецца дзед.
— Каб жа, тата, калі-нікалі!
— Ведама. У нас жа нядаўна вяселле было. Анісімаў меншы, што ў Германіі служыць афіцэрам, браў Ляксандраву студзентку. Дык Анісім і самагонкі трошку выціснуў, але ж і крамную браў. Казалі — тры скрынкі. А яшчэ — віна скрынку... А даўней жа, Тонечка, гэтага не было. Яно, ведама, і вяселляў такіх не збіралі, каб паўсяла гасцей, але ж і пілі, здаецца, не так. На трох мужчын пляшку гарэлкі гаспадар выставіць — гэта ўжо багатай гулянкай лічылася. Бабы тыя і зусім у рот не бралі. Ім бражкі якой ці квасу паставяць — от і ўсё.
— Дык жа, тата, не таму, што не пілі. Іншы б і хацеў пачаставаць гасцей, але дзе тое купіла было ўзяць? — кажа бацька.
— Ведама! Хто гэта быў такі багатыр, каб купіць столькі гары тае, як Анісім той самы? Усю гаспадарку рашыць, дык і то не хопіць.
— Анягож,— пагаджаецца бацька.— Дык ты, тата, так нічога і не расказаў, што там дома ў вёсцы робіцца.
— А што там робіцца? От Ганну Сымонаўну на пенсію праводзілі. У клубе вечар быў, з раёна начальства прыязджала.
— Дацыўкала, значыць, Ганна Сымонаўна да пенсіі, адвучыла нашых чырванаборцаў? Гэта ж калі яна прыехала? Я тады, здаецца, у чацвёрты клас хадзіў,— ці то сцвярджае, ці то перапытвае бацька.
— Акурат у чацвёртую групу бегаў,— кажа дзед.— Яна ж цябе, здаецца, і не вучыла ўжо, усё малодшыя групы вяла... І от жа скажы, сынку, які лёс чалавечы. Прыехала дзеўчынёхай, здалёку, са свету, і звекавала ў нас. І вайну ў нашым Чырвоным Бары перакідалася, і пасляваенную галадоўліцу, і во, бач, на пенсію выйшла. Бабулькай стала. Ідзе ў краму, дык прысядзе з бабамі дзе на лаўцы, пагамоніць, як бы раўня з раўнёю, а тыя ўсё — Ганна Сымонаўна ды Ганна Сымонаўна...
— Настаўніца ж! — зазначае бацька.
— Але, настаўніца. І не абы-якая, сынку, настаўніца. З цяперашнімі не зраўняць. І ў дзяцей у павазе была і ў сталых людзей. Яно і другое, Андрэй. Каторыя во пасля вайны папрыязджалі, а то і пазней, гадоў пятнаццаць якіх назад, а паглядзіш на іх — абабіліся, апусціліся, што і не пазнаць, ці то свая вясковая лахудра, ці то настаўніца. А Ганна Сымонаўна заўсёды трымала марку. Усё жыццё, лічы, зжыла ў нас, а не скажы!
— Інтэлігентка, не то што,— зноў заўважае бацька.
— Я ж і кажу,— падхоплівае дзед.— А ці чуў ты, што брухмель наш, К'ясачка, зноў на машыну сеў?
— К’ясачка? Дык жа на пенсіі быў,— здзіўляецца бацька.
— Быў, а як жа! Пасядзеў дома нешта з год, а пасля да дырэктара саўхоза: давай машыну, і ўсё тут! І што ты думаеш? Даў яму машыну. Знайшлі старэнькую, ламачыну, можна сказаць, але ездзіць. Далёка нікуды не пасылаюць, а па саўхозе, ад фермы да фермы, соўгаецца... Неяк з лазні разам ішлі, дык казаў: «Рады, Кузьма, як дзіця. А то ж — паміраць сабраўся на пенсіі той. Сяду, кажа, за руль, дык аж душа пяе. Тут табе і більзінчыкам пахне, і ветрык праз бакавое шкельца павявае...»
— А стары ж ужо К’ясачка,— кажа бацька.— Я, помню, падшыванцам яшчэ быў, як ён першую палутарку ў вёску прыгнаў. Гэта ж, мусіць, з году трыццаць сёмага за рулём сядзіць?
— Не мусіць, а точна з трыццаць сёмага,— гаворыць дзед.— Бо як у трыццаць дзевятым нашы ў Заходнюю ішлі, дык К’ясачка з машынай пайшоў. А потым, вярнуўшыся, і на нямецкую вайну пайшоў. Ён жа мужчын у раён на сваёй палутарцы павёз.
— Скажы, тата, як шанцуе людзям. Дзве вайны прайшоў, а не шмарганула нават. Вось табе і К’ясачка!
— А не, сынку! Казаў — кантузіла, і вельмі моцна. Пад канец вайны ўжо, ля Берліна. Лячыўся доўга, казаў. Ты і сам жа павінен намятаць, як ён дадому прыйшоў. Помніш, усю зіму першую на печы адлежваўся, нічога не рабіў.
— Адкуль жа мне помніць, тата? Мяне тады ўжо дома не было.
— А бо, я і забыўся,— канфузіцца дзед.— Старасць — не радасць.
— Ну, тата, не грашы богу, як той казаў, ты яшчэ малайцом у мяне,— лашчыць дзеда сваім паглядам бацька.— Але ж загаманіліся мы, што і на яду і на чарку забыліся. Можа, яшчэ па адной возьмем, га? Дзе твая, тата? А ты, маці, куды сваю схавала? Седзячы ў сваёй хаце, ды яшчэ калі ёсць што і пры чым, можна выпіць,— налівае ў чаркі.— Падымайце, падымайце, я вам па кроплі ўсяго!
— Бяры, Тонечка,— кажа дзед.— У сваёй хаце і праўда не грэх.
— А хто ж кажа! — бярэ маці чарку.
Бацька, няўдала павярнуўшыся, скідвае са стала відэлец. Падымаючы яго, гаворыць:
— От, хтосьці спяшаецца.
— Мо Люда забяжыць? Даўнавата не была,— адзываецца маці.
— А й добра было б. Калі — ці цеперся — яе не бачыў. А Алеську ці пазнаю і саўсім! — уздыхае дзед.
— Расце малая,— гаворыць бацька.— Не ўгледзеў во, калі свае павырасталі. Ці даўно, здавалася б, Эдзік са шлейкамі бегаў, а ўжо з бацькам за чаркай сядзіць. А ўнучка нешта яшчэ хутчэй расце.
— Значыць, тата, старэеш,— кажа сын.
— Дзякую, сынок. Каб не сказаў, то і не ведаў бы. Ведама, старэю.— Бацька паварочваецца да дзеда.— Гэта ж цяпер успомню, тата, дык і не верыцца. Пагоніш, бывала, карову пасвіць, дык вечара таго прыждацца не можаш. Дзень — як год. Набегаешся так, што ног пад сабой не чуеш. А цяпер на работу і з работы — і па дні тым.
— Гэтак цёнгле, сынок,— падхоплівае дзед.— У мяне во вазьмі. Якая там работа — каля хаты што, на дрывотні ці ў гародзе корпаешся, а ўсё адно: як таго дня і не было, хоць і на нагах ад сонца да сонца.
— У саўгас ужо не ходзіш?
— Чаму ж не! Як папросіць брыгадзір, то і сцягаюся. То там трэба пасобіць, то ў іншым месцы. Апошнім часам лазню грэю. Яно і няцяжка. Вады ў цыстэрну маторчыкам накачаю, а там толькі дровы падкладвай. А зноў жа — дровы гатовыя. І парэзаныя і паколаныя. Ну, а пасля білецікі прадаю. Дзесяць капеек заплаці — і хоць там усю ноч пялёхайся, парся-аблівайся. Вады і духу хапае. Яшчэ назаўтра ўранку сёй-той мыцца прыходзіць — хто ў дарозе быў ці так што не пусціла.
— Харошая штука — лазня! — пацягваецца бацька.— І не якая там, а наша, чырванаборская. Як успомню, ажно мурашкі па спіне забегаюць. Так бы, здаецца, венічкам сябе і пацягнуў бы. Ах, любата! А гэты бэйбус,— ківае на сына,— не любіць. Ёсць тут у нас, у горадзе, адна лазня хвалёная, з басейнам. Дык сабраліся адноечы схадзіць. Пайшлі ў духоўку, па-гарадскому ў парылку, дык толькі сораму набраўся: выскачыў адтуль Эдзік, як корак з бутэлькі.
— Ну, а што ты хочаш? Без прывычкі, без закалкі змалку дык і не ўседзіш, дух зойме,— разважае дзед.— А я от у ванне вашай не магу. Неяк мыўся ў цябе, сынку, дык не прызнаўся тады — не мог, ледзьве вылез з яе. Як паляжаў троху, дык як узяла мяне млявасць, аж уваччу пацямнела. Дык я вылез, на краёчку пасядзеў, аддыхаўся-ахаладзіўся... А дух — люблю!
— Дык жа во і Тоня — ніколі ў ванне не паляжыць. Пад душам толькі і мыецца. А то, кажа, сэрца заходзіцца, кругі ў вачах.
— Ці ж я выдумляю? — апраўдваецца маці.— Хацела б і я хоць раз так паляжаць-пабоўтацца, як ты, дык жа праўда не магу. Ён жа,— кажа яна да дзеда,— гадзіну будзе пялёхацца. Пасля вылезе, дык, не раўнуючы, як парсючок той, якога свежаваць сабраліся.
— Ну, от ты і скажаш — парсючок! — муляецца бацька.— Эдзік во кніжку ці газету ў рукі, ляжа ў ванне і чытае.
— Маладое, здаровае,— кажа дзед. І дадае: — А кажуць жа, што і шкодна, калі доўга ляжаць.
— Усё лішняе шкодна,— пагаджаецца бацька.— І курыва і чарка во гэтая. На сонцы папячыся лішне — і то шкодна.
— Яно ведама! Як той паляк міхалкавіцкі кажа: цо задужа, то не здрове,— дзед смяецца і кажа як сам сабе: — А і добра зрабіў, што паслухаўся старой ды прыехаў вас адведаць.
— Канечне, тата, добра,— гаворыць маці.— Нам жа да вас цяжэй выбрацца. То работа гэтая, то што іншае замінае.
— Ці ж мы са старой не разумеем! Таму баба мяне і ганяла: з’ездзі ды з’ездзі! І наказвала, каб хаця пра ўсё распытаў, як вы тут маецеся.
— А што ж у нас, тата, можа здарыцца? Жывём памаленьку. Я ўжо скора на пенсію пайду. Магла і пайсці ўжо, цэх наш лічыцца шкодны, але ж ніяк не рашаюся.
— Мая ж ты Тонечка, ці ж я не ведаю? Я ж, каб ты здарова была, баюся той пенсіі. Як прыйдзе паштарка, пенсію прынясе, дык мне бытта страшна. Заробленыя грошы — адно, а тыя, што па цэтліку прыносяць...
— Тата, ці даўно ты стаў палучаць тыя грошы? Ці ж яны не твае, не заробленыя? — перабівае дзеда бацька.
— Ведаю, сынку, што не ў доўг бяру, што ўжо не аддам іх, а от жа нешта душу вярэдзіць. Як бытта ты ўжо лішні нейкі. На табе, нябожа, і адчапіся!
— Ну што ты, тата!
— Не пра тое я, сынку. Ведаю, што не так сабе прыносяць іх, што заслужыў я тыя рублі, але ж... Прыйдзе паштарка, распішашся ты ў цэтліку, і неяк раптам сумна стане. От, думаеш, і яшчэ адна рата скончылася...
— Яй-бо, тата, нешта я не магу зразумець. Ці чарка ўжо шкодзіць?
— А мой ты сыпку, што ж тут не разумець? Чаму, скажы, твая Тоня не хоча на пенсію афармляцца? Лепш штораніцы на завод тэпаць, а толькі б не дома сядзець, чакаць яе, паганую...
— Ну, яно, ведама, тата... Я дык і думаць пра тое баюся. Сын во папракае: усё жыццё праслясарнічаў і ў начальнікі не выбіўся. А вось як падумаю, што некалі давядзецца кінуць гэтае сваё слясарніцтва, дык і душу захалоніць. Цяпер ты чалавек пры дзеле, да справы далучаны, а тады...
— От жа я і кажу, сынку! Мінуць таго нельга, але хай бы яно і не прыходзіла. Бо як спісаны ўсё адно салдат з давольсцвія... А на Эдзіка ты, сынку, дарэмна. Такога ён табе не мог сказаць. А калі па тваіх слядах не схацеў ісці, то што ж тут такога? Можа, і сам ты трошкі вінаваты ў тым.
— Чым жа я вінаваты, тата? Хіба я благому яго вучыў? Хіба ён не бачыў, які мой хлеб?
— І бачыў, і не бачыў. А калі бачыў, дык от, можа, і хочацца лягчэйшага. Мой хлеб, сынку, быў яшчэ цяжэйшы. Дык што ж — мне на цябе за гэта крыўдаваць? Ці табе на мяне?
— Вось ты куды, тата! Не пра лёгкі хлеб я, а пра лёгкія адносіны да жыцця!
— А ён што, Эдзік твой, крадзе, грошы фальшывыя робіць?
— Э-э, тата, ці самае гэта страшнае? Рабочы чалавек для яго ўжо нішто, яму ўжо, бач, сорамна быць простым рабочым.
— А хто ж ён сам, Эдзік твой? Які асэсар?
— Спытай у яго!
— І спытаю. Ану, унучак, кажы дзеду, хто ты такі ёсць?
— Вылюдак, дзеду.
— А калі сур’ёзна?
— Твой унук, дзеду.
— А за ўнукам што?
— Кіньце вы дзяцініцца! — як злуецца маці.— Што гэта на цябе найшло сёння, Андрэй? Звягаеш і звягаеш на хлопца. Пара ўжо і надакучыць.
— Ніхто, маці, не звягае. Крыўднавата мне, Тоня.
— А што ён табе такое сказаў? Хіба няпраўду? Ты слясарыш усё жыццё, дык хочаш, каб і ён? А можа, ён чаго цікавейшага хоча?
— Ты і праўда, сынку, не гарачыся. Маладому — маладое ў галаве. Ты не надта выбіраў работу сваю, а ім цяпер і выбраць можна,— кажа і дзед.
— Але, тата, але,— ківае, бы пагаджаецца, бацька.— Яны цяпер аж занадта пераборлівыя. Апрануцца — дык і то не дагадзіць. На танцы ў балетках-брызянтовіках не пойдзе! Ды што — на танцы! На вуліцу не выйдзе! А я — хадзіў. І на вуліцу, і на работу, і ў тэатр нават. Але ж — правільна! Я — хадзіў, а яму — нельга. Час не той. Ну, а кажушок яму вельмі патрэбны быў, калі паліто — па апошняй модзе! — летась пашыў? А куртка японская — не мог без яе абысціся? Бацька кажы ці не кажы, а ён сваё: «Усе ходзяць!»
— Дык жа і ходзяць жа! — гукае дзед.— Анэты Петручковай байстручок прыязджаў. Дык — у кажушку! Як начальнік які. А Эдзік чым горшы?
— Вось і Тоня так разважае: чым горшы? Можа, тата, і не горшы, але — ці лепшы? Байстручок той Анэцін у горад убіўся з сямю класамі, а глядзі — і школу вячэрнюю скончыў, і ў інстытуце вучыцца, і на заводзе ўжо начальнікам участка. Казаў мне, калі неяк разам у Чырвоны Бор ехалі.
— От табе і на! А я і не ведаў! — здзіўляецца дзед.— Дзіва што Анэта хваліцца ім — не нахваліцца! От табе і байстручок, от табе і Засмэрка! Яго ж усё Засмэркам малога дражнілі.
— Вось табе, тата, і не горшы!
Дзед трасе галавой:
— Што ты, сынку, хочаш? Таго бядота, сіроцтва падганяла. Чым яму Анэта магла тады памагчы? Самому трэба была старацца, у людзі выбівацца. На чужога дзядзьку не спадзяюцца.
— Таму і чалавекам стаў Засмэрка. А мой бэйбус...
— Ну, ціха, ціха,— махае дзед рукамі.— Дзіця яшчэ. Пойдзе ў салдаты, пасталее, розуму набярэцца...
— Але, тата, дзіцятка горкае... А дзе не трэба, дык ён самога міністра за пояс заткне. І гэта яму не так, і тое кепска. А скажы што, дык: «Адстаў ты, татачка, ад жыцця, мысліш старымі катэгорыямі...» І словы якія ведае! А што сам зрабіў, каб тое было так, а гэта лепшым стала?
— Паспею яшчэ, зраблю,— кажа сын.
— Вось, вось — паспею, зраблю! — перадражнівае бацька.— Колькі вас такіх развялося, што ўсё паспееце, зробіце? Скроні ссівеюць у каторага, а ён — паспею, зраблю яшчэ. Дудкі, даражэнькі, не паспееш, не зробіш!
— Ну, цішэй, не крычы, не на мітынгу,— злуецца відочна маці.— Ідзі лепш адчыні — звоніць нехта. Ці не Рома зноў?
Бацька ўстае, ідзе ў калідор. Чуваць, як ён адмыкае дзверы, як з кімсьці гаворыць.
Неўзабаве ў пакой заходзіць унучка, за ёю — дачка, потым ужо бацька.
— Здрастуйця! — кажа ўнучка.
— Добры вечар! — гаворыць дачка.
Дзед расцвітае:
— А-а-а, хто гэта да нас прыйшоў? Ідзі, ідзі, каза, сюды!
— Я ніякая не каза, а дзевачка Леся!
— Алеся? Такая вялікая? Не можа быць! — здзіўляецца роблена дзед.— Ну, ідзі да мяне, дай дзеду ручку!
— Ты не мой дзед. Во мой дзед! — унучка паказвае на бацьку.
— Правільна! — дзед ужо рагоча.— Гэта твой дзед. А я — другі дзед. Яшчэ большы дзед за гэтага дзеда!
— А двух дзядоў не бывае! — кажа ўнучка і бяжыць да маці: — Здрастуй, бабушка!
— Здрастуй, здрастуй, Лесечка! Да бабы з дзедам прыйшла? От разумніца мая, от малайчына!
— Добры вечар, дзядуля,— падыходзіць да дзеда дачка.— Прыехалі?
— Добра, унучачка, што зайшлі,— дзед падымаецца і цалуе яе ў лоб.— Я ўжо ўспамінаў вас, а вы і на паміне лёгкія. Гэта ж я і цябе даўно не бачыў, а Алеські і саўсім ужо не памятаў.
— Добры вечар, мамачка! — дачка падыходзіць да маці.
— Здарова, дачушка! А чаму ж без Росціка? Дзед во прыехаў.
— Яму часу няма, піша ўсё нешта,— гаворыць дачка.
— Кароль інфармацыі гоніць радкі! — іранізуе сын.
Маці махае на сына рукой, каб той памаўчаў, кажа да дачкі:
— То сядай, вячэрай, пакуль не акалела. А ты, Леська, будзеш есці? Мо катлетку?
— Не хачу!
— То, можа, што другое? Кілбаскі, сыру?
— Не хачу!
— Ну, то ідзі гуляй. Цацкі твае там, у шуфлядцы.
— Харашо, бабушка! — унучка бяжыць у спальню.
— Сядай, Люда, перакусі чаго,— кажа бацька.— Яшчэ ж, пэўна, не вячэралі?
— Дзякуй, тата. Не вельмі і хочацца, хоць і не вячэралі.
— А што маркотная? Ці здарылася што? — зноў кажа бацька.
— Не, тата, усё добра.
— А па-добраму што? — падае голас сын.— У караля інфармацыі сапсавалася «Опціма»?
— Адстань, Эдзька, не да жартаў! — кажа дачка.
— О, штосьці горшае! Няўжо запіў? — назаляецца сын.
— Эдзік, перастань,— кажа бацька.— І не куры тут. На балкон можаш выйсці.
— Слухаюся! — Сын выходзіць было на балкон, але пасля вяртаецца ў хату, прысланяецца да адчыненых балконных дзвярэй.
— А мо і праўда, дачушка, што здарылася? — пытае бацька.— Ты не сядзі склаўшы рукі, укусі чаго. Мы тут і па кроплі ўзялі за дзедаў прыезд. Мо і ты пакаштуеш?
— Не, тата, не магу.
— Ну, то еш тады. Катлеты смачныя, піражкі бяры. Ты ж такія любіш. А не, дык мяска, маці сама смажыла, не з кулінарыі.
— Дзякую, тата,— дачка кладзе на сподак піражок. Кажа да дзеда: — А як вы, дзядуля, як бабка?
— А дзякаваць богу, унучачка. Ківаемся памаленьку. Баба во ўгаварыла да вас пад’ехаць, праведаць, як вы тут. Крыўдзімся мы на вас, Людачка. Ні ты, ні Росцік ніколі да нас не падскочыце. І Алеські ні разу не прывезлі. Ці ж у нас ёй горай было б? І малачко свежанькае заўсёды, і яйка, і з грады што, ягадзіна якая...
— Расціслаў не хоча. Кажа — нашто вам лішні клопат.
— А бо, унучачка, які там клопат? Калі я куды адлучуся, дык баба дома, ля хаты. А то ж радасць якая! Суседзі і то ўжо кажуць: ну, Кузьма, унучка твая паняй вялікай, мусіць, задзелалася, што да дзеда з бабай не паказваецца.
— Вы ўжо скажаце, дзядуля!
— А і праўду кажуць,— кажа маці.— Чым не паня? За добрым чалавекам дык можна і папаняваць!
— Мама! — просіць дачка.
— Ці ж няпраўда, Людачка? Людзі зайздросцяць, от і гавораць.
— Ведама, гэта не абы-які чалавек. Граматны, культурны, не вахлак каторы, якому абы вочы заліць. І грошы ж, мусіць, добрыя мае? — кажа дзед.
— Ды хапае! Чужому ў рот не глядзяць! Па капейцы не адкладвае, каб жонцы якую абнову справіць,— гаворыць маці.
— Мама! — зноў кажа, бы просіць, дачка.
Умешваецца бацька, гаворыць:
— Ты, маці, гэта самае... Абнова — абновай, а... Мы з табой пражылі век, хоць абноў тых і небагата мелі.
— Памаўчаў бы лепей! — кідае яму маці.— Калі што сама купіла, дык і мела. А за табой целам бы свяціла... А Людачка таго клопату не ведае. Як свята якое ці што, дык Росцік сам здагадаецца, чым жонку парадаваць. І па модзе ўгадае, і па фігуры, і не абы-якую транту, а рэч купіць!
— Дык яно ж, як той казаў, жыві ды радуйся. Калі мужык жонку бачыць, дык жонка не плачыць, а смяецца і скачыць,— кажа дзед.
Дачка раптам аблакочваецца на стол і, заплакаўшы, крычыць:
— Перастаньце!..
— Людачка, дачушка, што з табой? — кідаецца да яе маці.
— Не трэба, дачка,— ціха гаворыць бацька.
— Вось табе і маеш! Гаварылі-гаварылі, а тут...— кажа збянтэжана дзед.
— Не стрымала слёз радасці,— кідае ад балкона сын.
— Эдзік! — сыкае на яго бацька.
— Перастань, дачушка,— кажа маці.— Мо што якое, дык чаго ж плакаць? Раскажы лепш, выгаварыся, не трымай за душой. Што ў вас прыключылася?
— Нічога, мама, нічога не здарылася, не прыключылася,— кажа дачка, выціраючы слёзы.— Толькі не магу я так больш. Не магу!
— Людачка, апомніся, што ты кажаш? Ці ж не табе ўсе падружкі зайздросцілі?
— Ніхто мне, мама, не зайздросціў. Смяяліся з мяне. Казалі: за польскага кавалера пайшла!..
— Гэта ад зайздрасці такое гаварылі. Гаварылі, а кожная б пабегла, каб браў!
— Не трэба, Тоня,— азываецца бацька.— Навошта абы-што казаць?
— Чаму абы-што? Для цябе ўсё дурнота, што ні скажу! Хіба ж забыўся ўжо? Як Росцік пачаў заходзіць да нас, дык Рытка, падружка Людзіна, што рабіла? З хаты не вылазіла! Усядзецца, ногі да клубоў пазагаляе і на яго зіркае.
— Мамачка, нічога такога не было! Рытка цярпець яго не магла. Злавалася, што цягаецца кожны дзень, займацца перашкаджае. Мы ж да экзаменаў рыхтаваліся.
— Маўчу, дачушка, маўчу. Хай мне, дурной, тое толькі здавалася! Цяпер ва ўсім я вінаватая!
— Ніхто цябе, Тоня, не вінаваціць,— кажа бацька.
— Я ведаю, усё ведаю! — крычыць маці.— Ты яго заўсёды не любіў. І супраць быў, не хацеў даччынога шчасця. А цяпер я вінаватая...
Маці падхопліваецца з-за стала і, закрываючы твар рукамі, ідзе на кухню.
Дачка, памаўчаўшы, гаворыць:
— Не трэба, тата. Ніхто не вінаваты. Я сама...
Бацька маўчыць. Ніякавата маўчаць дзед і сын.
Бацьку таксама ніякавата. Увесь час з той пары, як дачка выйшла замуж, ён быццам чакаў гэтай хвіліны. Нібы прадчуваў. Не хацеў ён таго ранняга і нечаканага даччынога замуства. Думаў: скончыць яна дзесяць, пойдзе вучыцца далей, настаўніцай будзе, як Ганна Сымонаўна ў іхнім Чырвоным Бары. Ён жа і сам, смешна прызнавацца цяпер каму-небудзь, марыў быць настаўнікам. Яму вайна перашкодзіла. А дачцэ? Зваліўся на галаву журналіст гэты! Здала дачка першы экзамен выпускны і на радасці трапіла з падружкамі на нейкі вечар ва універсітэце, і там прыслепіўся да яе журналіст гэты самы. Прыліп, як смоўж! Дамоў пачаў прыходзіць. І абкруціў дзяўчынку! Спіхнула экзамены і замуж выскачыла. Ён, бацька, спрабаваў супраціўляцца, дык жа — маці загарэлася, упадабала зяця: не станавіся напроці, мо лёс гэта, чалавек сталы, сур’ёзны, кватэру мае, дастатак, пры ім, калі толькі захоча сама, Людачка і вывучыцца, і ў людзі выйдзе... Вось ён і здаўся. А душа не пагаджалася, як прадчувала, што не тое нешта робіцца і не так. Гаварыў жа ён з гэтым нечаканым зяцем сваім. Дык жа — ні разу не сказаў, што любіць, што ўкляпаўся ў дзяўчыну па вушы,— не! Іншае казаў: вы, Андрэй Кузьміч, не сумнявайцеся, вашай дачушкі я не пакрыўджу, зраблю ўсё, каб была яна шчаслівая. Вось і ашчаслівіў! Дачку ён сваю ведае. Каб нічога не было, дык і не заікнулася б. Зацятая яна па натуры. А тут — не магу больш... Ашчаслівіў... Гэта ж як хто тое шчасце разумее. Аднаму шчасце — калі душа ў душу, а другому — каб трантаў паболей, каб у хаце, як у людзей... Яны з маці некалі, здаецца, разумелі адно аднаго, не зважалі на тое, што не на ўсё выстанчала, што па чужых кутках туліліся. Такой бяды! Галоўнае — яны ўдваіх, і праз тое і цяплей ім, і сытней, і весялей. Толькі ж — ці стамілася маці, ці расслабілася, ці што іншае сталася, а з некаторай пары не пазнае ён сваёй Тоні. Як усё адно нейкая заўсёдная незадаволенасць ці зайздрасць апанавала ёю. Найперш — каб грошай ёй паболей. Каб хапала і на штодзённыя траты, і на кніжцы каб не меншала, каб лішнія нулі прыбаўляліся. Ужо і не ведае, ці супакоілася б яна, калі б ён прафесарскі аклад пачаў дадому прыносіць. І ці не з зяця пачалося ўсё? Дай веры, але ж як падумае, дык — з яго. А можа, і не з яго. Мо гэта проста збеглася адно к аднаму. Гэта ж як сверб нейкі па людзях пайшоў: каб дываны паўсюль, каб золата на пальцах блішчала, каб посуд дарагі за шклом... Ён жа раней думаў, што ў газетах працуюць толькі людзі са святымі помысламі. А як жа іначай? Калі іншых павучаць бярэшся, дык сам павінен быць лепшым за гэтых іншых. Аказваецца, памыляўся ён, хоць і пражыў нямала. Людзі — усюды людзі. І там, пэўна, не без вылюдка. Зяць мо і не здагадваецца, а — раскусіў ён яго. Мо і не подлы ён чалавек, зяць, аднак жа — няўдаліца. Работы сваёй не любіць. Проста — прыліп да яе, спакусіўшыся лёгкасцю заробкаў. Накрэмзаў нешта — палучы. Вось і крэмзае, каб зарабіць. А крэмзаецца цяжка, з натугай. Ні разу ж не напісаў такога, каб пагалоска пайшла, каб усе чыталі. Пстрычкі ўсё, якія — чытай ці не чытай. А пыхі — ёсць, не адбярэш. А як жа: журналіст! На пыху гэтую і дачка найперш клюнула. А цяпер вось і сама разабралася, што да чаго. І не цяпер, мусіць, а даўно ўжо, маўчала толькі. Пакуль не дапякло. А яно ж дапячэ, ведама. Хто ж вытрывае? Райскае жыццё для жонкі прыдумаў — на работу не пускае. Ну, тады, як Леська малая была,— ладна, хай пасядзіць з дзіцем, балазе на хлеб хапае. Дык і пасля: сядзі дома, будзь маткай і гаспадыняй. А што ж той матцы і гаспадыні рабіць днямі? Настояла на сваім, уткнулася касірам на вакзале, дык — поедам пачаў есці: позна вяртаецца, Леська не дагледжана. Кінула, зноў дома сядзела. У ваенкамат уладкавалася, работа лёгкая, паперкі падшываць, дык — зноў не даспадобы: мужчын там шмат! З прадаўшчыц таксама сарваў — сорамна яму, бач, што жонка прадаўшчыца, што кожны да яе дзевушкае. Так дачка да дваццаці пяці ні пры чым і ходзіць. І вучыцца не пускае. Позна, кажа, забылася ўсё, што і ведала. Дык а дзе ж ты раней быў?.. Восем гадоў пражылі. А цяпер во — не магу больш. І што параіш тут, якой рады дасі?
— Супакойся, дачушка,— кажа ўрэшце бацька.— Ты ж не казала ніколі нічога... Мо і гарачыцца не трэба? Як быццам добра ўсё было...
— Усё як быццам добра... Як быццам... Праўда твая, татачка! Усё быццам добра было...
— Ну, а што ж, дачушка?
— Чужы ён, тата. Увесь гэты час чужы!
— Вось табе маеш! Не ведаю, што і казаць. Не любіш яго?
— Не ведаю, тата.
— Ну... А ён цябе?
— Не ведаю, татачка. Нічога не ведаю! Ці ўмее ён любіць, ці любіў калі каго-небудзь — нічога не ведаю!
— Свае ўсе тут, дачушка, дык ты, гэта самае, не саромейся. На Эдзіка не зважай. Ён хоць і зубаскал, але ж брат твой...
— Леську ён быццам любіць. Хаця — не веру і ў гэтую яго любоў... Не хацела казаць вам, татачка, але скажу. Жонка ў яго была. Да мяне. Сын быў... Не казаў мне ні слова. Толькі нядаўна даведалася, выпадкова... За ўсе гэтыя гады сынам ні разу не пацікавіўся. Тая, першая, з гонарам была, ад аліментаў адмовілася, вось я і не ведала нічога... Што ж тут пра любоў гаварыць? Яму ўсё роўна, ёсць я ці няма. Ніколі не спытаецца, як я, што я, дзе была, што рабіла. Вячэру падала — і добра. І пра сябе ніколі нічога не раскажа...
— А раней, дачушка, напачатку?
— Не думала, тата, пра тое. Леська была маленькая, хварэла часта,— не было калі думаць... На работу не пускаў. «Я не мужчына, калі не пракармлю сям’і...» А больш яго нішто не турбавала. Я што скажу, ну, што сумна адной днямі ў хаце сядзець, што Леську можна было б у яслі ўладкаваць, дык зноў: «Жонка не павінна працаваць. Гэта наш сорам, што жанчыны на вуліцы заліваюць калдобіну асфальтам і поркаюцца з рыдлёўкай на будоўлі...»
— Бач ты яго — сорам! — круціць бацька галавой.— Можа, і сорам. Цяпер мы багатыя сталі, яно, гэта самае, можна было б і праўда... Але і надта разумныя ўсе парабіліся! Хай бы падумаў каторы... І сябры ў яго такія ж?
— У яго няма сяброў. Спытала аднойчы, чаму так, чаму ні мы ні да кога, ні да нас ніхто не заходзіць, дык цэлую лекцыю прачытаў. «У мяне ёсць калегі, саслужыўцы, а для сяброўства зараз няма адпаведных абставін, бо сяброўства вымагае шчырасці, даверу, а шчырасць у наш час не ў пашане...»
— Ого, цэлая філасофія!
— Яго філасофія, татачка! «Чалавек — прадукт пэўных акалічнасцей. А таму будзь ім, гэтым прадуктам, будзь, як усе. Надта не пніся, але і не адставай, і будзеш мець сытае і бесклапотнае існаванне...»
— А што я казаў, тата? — гукае ад балкона сын.— Будзь, як усе, аказваецца,— лозунг дня!
Бацька моўчкі адмахваецца ад назолы, кажа да дачкі:
— Мо ты, дачушка, гэта самае... У злосці, у раздражнёнасці можна ўсяго нагаварыць...
— Я, тата, супакоілася. Хопіць, панервавалася. І маму папракала і сябе, што дурная была. Быццам хто розум адабраў, вочы завязаў... Пойдзе на работу раніцаю, а я... Дачакацца не магу. Звечарэе — я на балкон. Стаю і пазіраю: з якога боку ён паявіцца. Ці ад тралейбуса будзе ісці, ці ад аўтобуса. Часам і ацямнею там, на балконе. Не дачакаюся, спаць лягу, а заснуць ніяк не магу. Ледзь толькі якая .легкавушка пад акном спыніцца, тармазамі скрыгатне, ці дзверцы ляпнуць — кулём на балкон: можа, ён прыехаў? А ён прыйдзе і не заўважыць нават, што я чакала яго, не спала... Якая я была дурная! Малілася на яго, як на бога! А ён.... Чэрствы, тата, чалавек. І хлус! Хлусіць усім, нават самому сабе!
Маці, зноў паяўляючыся ля стала, са слязьмі кажа:
— Апомніся, дачушка! Жыць жа трэба! Хоць дзеля Леські!
— Каб жа не Леська!.. А ўсё роўна, мамачка, хлус ён. Адчуваю, нутром чую: усё, што ні гаворыць, усё хлусня. Няма ў яго ні сваіх думак, татачка, ні філасофіі ніякай. Усё вычытанае, усё пачутае, усё пазычанае!
— Чалавек жа ён усё-ткі! — крычыць маці.— І цябе не крыўдзіць, і на рабоце яго паважаюць, а там жа, у рэдакцыі, не дурныя людзі сядзяць!
— Мяне ён, мамачка, не крыўдзіць. Ён не пакрыўдзіць! Каб што нехта падумаў? Ён крыўдзіць не будзе! Ён будзе глядзець мне ў вочы і гаварыць: «Ты павінна мне быць удзячна ўжо толькі за тое, што жывеш у дастатку і ні аб чым не маеш клопатаў, я маю права разлічваць за гэта калі не на тваю любоў, дык хаця б на павагу...» Ён мае права разлічваць на маю павагу...
— Я, дзеткі, нешта не магу зразумець, пра што вы,— кажа маўчаўшы дасюль дзед.— Нешта ніяк не дапетру.
— Дапетрыць, тата, тут нялёгка,— уздыхае бацька.
— Што тут не разумець? Плюнь ты, Людка, на яго, і ўсё тут! — гучна гаворыць сын.
— Ручніком вось гэтым зараз рот табе заткну! — замахваецца на яго маці.
— Ты, унучак, памаўчы,— кажа дзед.— Плюнуць — яно лёгка, але ж... І собіла ж мне якраз у такую хвіліну пад’ехаць!
— Ну, чаго ты, тата? — кажа маці.— З кім не бывае? Ну, пасварыліся, не паладзілі між сабою, дык і што?
— Не сварыліся мы, мама,— падымае галаву дачка.
— А не сварыліся, дык чаго ты? Не трэба і табе, дачушка, такой разумнай быць! Не тое сказаў, не так паглядзеў!.. Тваё дзела — бабскае. Іншы жонку на порхаўку саб’е — і нічога, і жывуць. А Росцік твой цябе калі пальцам крануў? Не! І не кране! Не такі ён чалавек. А калі што, дык — саступі. Усё ж ён галава ў хаце. І гаспадар і бацька!
— Не кажы, Тонечка! Надыдзь часу слова балючай раніць, чым пасак той,— кажа дзед.
— Памаўчалі б вы, тата! — агрызаецца маці.— Забыліся, як вы бабку пад п’яную руку гладзілі, як да суседзяў уцякала?!
— Тоня, не нясі лухты! — узвышае голас і бацька.— Здаецца ж, і баба не дурная, а таксама... Сядзь і памаўчы!.. І што думаеш рабіць, дачушка?
— Не ведаю, тата.
— Людка, зануда ён! Я даўно яго раскусіў! Пажывеш яшчэ — загнешся! Закон жа на тваім баку. І кватэра, і...
Бацька абрывае сына:
— Эдуард! — Памаўчаўшы, дадае, звяртаючыся да дачкі: — Я таксама не ведаю, дачушка. Калі што, дык, гэта самае, месца хопіць.
— Што ты гаворыш, Андрэй?! — маці зноў пускае слязу.
— Дзякую, тата,— шэпча дачка.— Пайду я, мусіць.
— Куды, чаго? Зайшла, дык пасядзі! — кажа бацька.
— Пасядзі, не спяшайся, дачушка,— падхопліваецца і маці.— І так рэдка заходзіш, а то зайшла і ўжо бяжыш. Леська вунь загулялася, дзякаваць богу.
— Не, мама, пайду. Бо зараз і ён сюды прыбяжыць. Я ж ведаю.
— То і добра, дачушка. Пасядзіць во з мужчынамі, пагамоніць. Сядзі ўжо!
— Але, пасядзі, дзіцятка. Не ў каго ж, а ў бацькавай хаце,— кажа дзед. І ўздыхае: — От бо яно цёнгле так. Адкуль ліха не чакаеш, адтуль яно прыходзіць. Я не пра Люду... Гэта ж ехала са мной Алена Каршакова. Да сына, да Аркадзя. Дык расказвала... Было ў Аркадзя дзве дачкі. Рашыўся замахнуцца на трэцяга. Усё на хлопца спадзяваўся. Ажно, дай ты рады, зноў дачка. І не адна, а дзве. Дык у Аркадзя, казала Алена, ледзь параліч не быў. У раддом не пайшоў. Так угневаўся на жонку! Суседкі і падружкі па рабоце бегалі парадзіху праведаць, а ён не пайшоў.
— Але ж і пашанцавала чалавеку,— падтрымлівае гаворку маці.
— Добрае шанцаванне! — ухмыляецца сын.
— Ды ўжо ж! Алена расказвала і бедавала: хаця б усё добра было ў іх. Аркадзя, казала, унурыўся: не яго блізняты. Кажа: у нашым родзе блізнят ні ў кога не было. А і сталы чалавек ужо, і не пустамалотак які.
— Яно, ведама, усё так, але і паспачуваць чалавеку можна,— кажа, як пасміхваецца, бацька.
— А божачкі мае — паспачуваць! Што, у яго калекі панароджваліся? — абураецца маці.
— От, бачыш, не была б жанчына! — гаворыць бацька.— Сына чалавек хацеў. Разумееш, мара такая была. А тут — няма і няма. Рашыўся мо ў апошні раз. Як кажуць, пан ці прапаў. І на табе — дачка! Мара лопнула, от што галоўнае.
— Дык жа за сваіх не прызнае,— пярэчыць маці.
— Гэта няйначай з гарачкі,— кажа бацька.
— Я дык і другое хацеў сказаць. У горадзе ды чацвёра дзяцей! Цяперака і ў сяле не надта знойдзеш па столькі. Перавяліся такія смельчакі,— гаворыць дзед.
— Электрычнасць, дзеду, і ў сяле ёсць,— смяецца Эдзік.
— Не зубаскаль, замалады яшчэ! — папікае яго маці.
— Яно так, тата,— кажа бацька.— Але ж гэта нам, пасляваеннаю парою, смеласці той трэба было пазычаць, каб разагнацца больш чым на двое. А цяпер смеласці асабліва не трэба, калі на стале ёсць і да стала.
— А от жа ўсё роўна — адно-два! — паказвае на пальцах дзед.
— Таму і вырастаюць рагатыя. Ведама: усё аднаму. Дзесяць, ды што дзесяць — пятнаццаць гадоў хлопцу, а бацькі ўсё дрыжаць, трасуцца над ім, каб нават вецер на яго не дзьмухнуў,— кажа бацька.
— Дык бо сваё дзіця! — маці пацепвае плячамі.
— Сваё, ведама, не чужое,— пагаджаецца бацька.
— Дык чаго ж ты?
— Нічога, маці, нічога...
У калідоры звініць званок.
— Гэта ён,— кажа дачка.
Бацька робіць рух падняцца, але маці перапыняе яго:
— Сядзі, сядзі, я сама адчыню.
Яна ідзе ў калідор, адтуль чуцен яе голас:
— Дзе ж ім быць! Тут, у нас. Праходзь, Росцік, праходзь. Кузьма Паўлавіч прыехаў...
У пакой заходзіць зяць, здароўкаецца:
— Добры вечар у хату! Добры вечар, Кузьма Паўлавіч! — падае дзеду руку.— Добры вечар, Андрэй Кузьміч! Добры вечар, Эдуард! — Урэшце кажа да Люды: — А я чакаў, чакаў, думаў ужо, дзе вы прапалі? Няйначай, падумаў, вы тут і рашыў заглянуць...
Маці, ідучы за ім следам, кажа:
— Ну, а дзе ж яны будуць? Добра, што і сам не паленаваўся. Леська ў спальні, цацкамі сваімі занялася, а мы тут сядзім, гамонім. Сядай да стала. Каб яшчэ крышку, то і зусім спазніўся б. Мужчыны во ўжо ледзьве не апаражнілі пасудзіну. Налі Росціку, Андрэй!
— Дзякую, Антаніна Васільеўна,— зяць сядае за стол.— Вы ж ведаеце, які з мяне піток.
— І дзякаваць богу! А кампанію падтрымай.
— У гэтым дзеле, Антаніна Васільеўна, падтрымліваць кампанію якраз грэшна,— кажа зяць, але чарку ў руку бярэ.— Ваша здароўе, Кузьма Паўлавіч, за ваш прыезд!
— Дзякую на добрым слове,— кажа дзед.— Мы ўжо тут памаленьку-паціхеньку, але і сабраліся.
— Так ужо, тата, і сабраліся. Не было ад чаго сабірацца,— заўважае бацька.
— Ну, але ж, як мне, старому, дык і досыць...
Зяць асцярожнічае. Сёння ён прыйшоў сюды занепакоены. Учора яны з жонкай пасварыліся. Усчаў сварку не ён. І намеру такога не меў. У яе раптам мухі ў носе паявіліся. З парога — як абушком па галаве: «Давай разыдземся!» Ён не адразу і зразумеў, пра што яна. Перапытаў: што-што? «Я так больш не магу!» Яна так больш не можа! Яна, бачыце, гіне! Адчувае, як тупее з кожным днём, як страчвае паступова ўсё, што мела ў галаве і ў душы!.. А што яна мела, каб хто спытаў? Наіўныя зекры і адну сукенку, у якой бацька з маткай з радасцю выпхнулі з хаты! А іншыя за дочкамі тысячы даюць, кватэры і нават машыны... Тады пабегла без аглядкі, а цяпер яна, бач, паразумнела. Ён, аказваецца, зусім не той, за каго сябе выдаваў. Ёй, аказваецца, усё абрыдла. А што — абрыдла? Жыць за яго спіной, ні аб чым не думаць? Хай бы паспрабавала пабыць у яго скуры, хай бы хоць месяц-другі пакруцілася, як ён! Ён свету не бачыць, каб раздабыць лішнюю капейку, каб ёй і дачцэ можна было есці і апранаць што хочуць, каб у іх у хаце было не горш, чым у людзей. Хіба ён гультай, п’яніца, забулдыга? Яго на рабоце цэняць і паважаюць. А яна, бач, заўважыла, зразумела, што ён бездар і няўдачнік. Тады яна гэтага не заўважала. Тады яна на яго малілася. І ён, дурань, паверыў. Спадзяваўся, што яна заўсёды будзе глядзець на яго тымі ўлюбёнымі вачамі, будзе любоўна збіраць выразкі яго публікацый і акуратна падклейваць іх у альбомы — ён бачыў, як гэта робяць любячыя жонкі некаторых яго калег. Ён аднойчы апёкся, узяў адну разумніцу, нажыўся, таму і не стаў у другі раз шукаць сабе раўню, а выбраў яе, маладую, нявопытную. Лічыў, што так будзе найлепей. Каханне — глупства, выдумкі для бязвусых, ён ужо ў гэта не верыць. А яна любіць — тым лепш. З цягам часу калі і разлюбіць, дык — застанецца павага, а мо нават і боязь — як да старэйшага. І першыя колькі гадоў усё было менавіта так, як ён спадзяваўся. Яна чакала яго дома, як верная, адданая, паслухмяная сучачка. На работу не пускаў? І правільна рабіў! Там заўсёды знойдуцца сяброўкі, якія хутка адукуюць і навучаць — бабы цяпер пайшлі, не дай бог! Не бабы, а гладыятары ў спадніцах! Корчаць з сябе ліха яго ведае што! Раскамандаваліся! Сямейнымі палкаводцамі парабіліся!.. Вось і ён, як ні бярогся, не ўбярогся. Засвярбела і ў яе нутро! І ён ужо не проста абрыдлы і нялюбы — ён яшчэ і бездар, і няўдачнік. Быццам яна нешта ў тым разумее. Ён сам ведае, што ён — не геній. Геніяў — мала, ды і тыя напалову прыдуманыя. А ён працуе не горш за іншых. Выязджае на замалёўках і інфармацыях? Ну і што? Замалёўкі і інфармацыі таксама патрэбны ў газеце, не толькі нарысы і фельетоны. Можа быць, ён памыліўся, выбраўшы для сябе калісьці журналістыку, але перавучвацца позна, а больш ён нічога не ўмее. Ён гэта разумее і ні на што іншае не прэтэндуе, цягне сваё ярэмца. Як можа, як умее. Не заўсёды сумленна? Яго ніхто не злавіў на несумленнасці. У яго замалёўках толькі прозвішчы і лічбы? Без іх — нельга. Ад яго патрабуюць прозвішчаў і лічбаў. Лірыкі ад яго не чакаюць. Лірыкаў і без яго хапае. Часам ён не бачыць тых, пра каго піша? Ну і што? Газета чакаць не можа, досыць і тэлефона, каб сказаць пра чалавека некалькі добрых слоў. А крытыкай займацца ён не любіць. Ён не хоча лезці на ражон. Там, дзе крытыка, можна апячыся. А ён не хоча. Досыць, паапякаўся, як быў бязвусым і занадта порсткім. Ён даўно пераканаўся: пахвальба — гэта зберажоныя нервовыя клеткі, якія не аднаўляюцца. К таму ж пахвальба прыносіць чалавеку толькі карысць. І яму і тым, пра каго ён піша. Дык што ж тут несумленнага? Наадварот! Гэта яго лінія паводзін. Ён для сябе вызначыў жыць і працаваць так... І ў дачыненні да яе, да Люды, ён чэсны. Ён не здраджваў, не зневажаў яе, не пакрыкваў і не замахваўся, стараўся быць роўным і ў паводзінах і ў голасе. Не дужа пускаў яе ў сваю душу, не ва ўсім адкрываўся? Няпраўда! Усё, што лічыў патрэбным, ён ёй расказваў, а тое, што ёй ведаць не трэба,— значыць, не трэба. Будзе ведаць усё — хутка пастарэе! І вось — дачакаўся ўдзячнасці... І — пабегла сюды. Чаго? Шукаць спагады? Татачка яе — паспагадае! Ён — добры! Ён надта правільны! Ах, які правільны і разумны ў яго цесць! А зяця неўзлюбіў з самага пачатку. Заўсёды стараніўся, бы не заўважаў. І швагрок, гэты смаркач-нахабнік, услед за татачкам. З цешчай толькі і можна пагаварыць у гэтай хаце, яна адна цэніць яго дабрату і самаахвярнасць, хоць яна, шчыра сказаць, усяго толькі дурная баба... А тут, аказваецца, яшчэ і дзед, вясковы Саламон, такі ж правільны, як і яго сынок... Цікава, жонка што-небудзь паспела сказаць тут ці не? Разводу захацела! Яму толькі гэтага і не хапала! Не хапала, каб гэтая дурніца сапсавала яму жыццёпіс! Толькі ўзбіўся на аддзел і — развод?.. Не, здаецца, нічога не сказала. Каб сказала, дык швагрок не змоўчаў бы. Значыць, можна быць спакойным. А тое, што тут дзед, мо і на руку. Загаварыць трэба найперш з ім...
Закусваючы, зяць пытае:
— А пра што гамоніце, калі не сакрэт? Кузьма Паўлавіч навіны вясковыя расказвае? Чым там вёска дыхае, як ураджай сёлета?
— А дзякаваць, ніштаваты. Жыта дык і саўсім добрае... Яравых трошку не дабяром. Акрыялі, але вясной усё ж падсушыла лішне... Бульба бярэцца добра,— ахвотна расказвае дзед.
— Гэта — добра,— падхоплівае зяць.— Другі хлеб уродзіць, дык не страшна, калі і першага не дабяром крыху.
— Яно ведама. З бульбінай не прападзеш. І да капусты, і да агурка, і да скваркі,— пагаджаецца дзед.
— А настрой які ў вёсцы?
— Лета добрае, дык і настрой добры. Чаму ж яму не быць, таму настрою?
— Правільна, Кузьма Паўлавіч! Чаму ж яму не быць! І што тут дадаць можна? Правільна, хораша сказана.— Зяць смялей азірае застолле.— Люблю вясковага чалавека! Сама прастата і непасрэднасць. А яшчэ — мудрасць. Мудрасць, што ідзе ад зямлі.
— А бо! Як сказалася, так і добра,— як бянтэжыцца дзед.— Хто ўжо ў вёсцы і гаворыць так хораша?
— Э, не кажыце, Кузьма Паўлавіч! І вучоны так не скажа, як дзядзька які вясковы. Так адрэжа, што, як сказаў паэт, «тут ни убавить, ни прибавить»... А яшчэ што мяне ўражвае і захапляе ў вясковым чалавеку, дык гэта яго цярплівасць, я сказаў бы нават — самаахвярнасць.
— Зямля любіць цярплівых. І самаахвярных таксама,— бы сам сабе, кажа бацька.
— У тым і справа, Андрэй Кузьміч! Абсалютна правільна заўважылі,— падтаквае зяць.
— Яно ведама. На зямлі рабіць — гэта не тое, што вынь ды пакладзі. Тут і пацярпець часам трэба,— кажа дзед.
— І таму вельмі шкада, што ў апошні час характар вясковага чалавека імкліва мяняецца,— аблакочваецца зяць на стол.— Працэс гэты зразумелы. Век механізацыі і аўтаматызацыі урбанізуе і вёску. Вясковы спрадвечны ўклад жыцця рушыцца. Гэтага працэсу не спыніш і не адменіш. І ўсё ж... I ўсё ж нечага крыху і шкада. Шкада, што разам з гэтым прагрэсам вясковы чалавек траціць нешта такое, што не кампенсуеш нічым іншым...
— Што ён такое траціць, гэты ваш вясковы чалавек? Тата, што ты такое страціў у апошнія гады? — ціха пытае бацька.
— Дарэмна іранізуеце, Андрэй Кузьміч,— як крыўдзіцца зяць.— Гаворка не пра Кузьму Паўлавіча. Ён ужо ў такім веку, што яму не пагражае ніякая дэвальвацыя. Я маю, Андрэй Кузьміч, на ўвазе маладзейшых. Іх ужо не вабіць зямля. Іх вабяць горад, дабрабыт, камфорт...
— Што ж у тым благога? Камфорт — хіба гэта кепска? Ты ж і сам во гадаваўся ў вёсцы, а, бач, атайбаваўся ў горадзе.
— Правільна, Андрэй Кузьміч, я таксама дзіця вёскі. Правільней будзе сказаць — не дзіця, а пасынак. Як і вы, Андрэй Кузьміч,— зяць стараецца патрапляць у тон.
— Я сябе пасынкам не лічыў і не лічу!
— Не лічыце? Што ж, магчыма. Мо вы і сапраўды захавалі з вёскай нейкую духоўную еднасць. У сэнсе псіхалагічным. Але факт застаецца фактам: зямлі здрадзілі!
— Дык жа, гэта самае, у свой час сёй-той нямала пастараўся дзеля таго, каб вёска займела сваіх пасынкаў. Андрэй мой не ад радасці ў горад падаўся, не хлеба лёгкага шукаў,— кажа дзед.
— Дык то некалі, Кузьма Паўлавіч. І ніхто Андрэя Кузьміча не асуджае і не папікае. А зараз, зараз? — актыўнічае зяць.
— А што зараз? Цяперака хто хоча — едзе, а хто не хоча — на зямлі робіць,— разводзіць дзед рукамі.
— А ці многа тых, што на зямлі робяць? — не здаецца зяць.
— Многа — мала, а зямля не пустуе. Хто ж на ёй робіць, як не маладыя? З мяне ды з іншых порхавак работнікі ўжо невялікія!
— Канечне, канечне... Я не абагульняю. Астаюцца і працуюць. І я пачаў гаворку зусім не пра гэта. Я гаварыў аб зменах у псіхалогіі вясковага чалавека. Сёння ён ужо зусім не такі, якім быў нейкі дзесятак гадоў назад.
— Што, горшы стаў? — раптам падае голас сын.
— Навошта ж так прамалінейна, Эдуард? Горшы ці лепшы — не ў гэтым справа. Мы не суддзі,— адказвае зяць.
— А ў чым жа?
— У тым, што урбанізацыя вёскі нясе ёй і пэўныя выгады, і пэўныя — на маю думку — страты, прытым непажаданыя.
— Ліха яго ведае, з вашай банізацыяй гэтай,— кажа дзед.— Як на мой дурны розум, дык людзі сталі жыць лепей. І тэлевізары ў кожнай хаце, і газпліткі, многія бабы ўжо і бялізну мыць развучыліся — машыны пакуплялі, на рэчку з пранікам, бадай, ніхто не ходзіць...
— Правільна,— падхоплівае зяць.— А вось акажыся ў вёсцы падарожны чалавек, дык начлег гэты чалавек знойдзе з цяжкасцю. А знойдзе, дык за начлег і за вячэру папросяць заплаціць. А раней селянін на грошы не квапіўся.
— Як каторы,— упарціцца дзед.— Каторы як раней кожнае каліва вішні лічыў, дык і цяперака лічыць. А каторы з чалавека за агурок ці за конаўку малака платы не браў, дык і цяперака не бярэ.
— Я кажу, Кузьма Паўлавіч, не пра некаторых, канкрэтных людзей, а ўвогуле. Быў селянін адзін, а зараз, мне здаецца, іншым стаў.
— Не ведаю, сынок, як там увогуле. Ты чалавек вучоны, шмат ездзіш, выпытваеш, запісваеш, мо табе і відней. А як па мне, дык якія нашы людзі былі, такімі і асталіся. Умелі паспагадаць чалавеку ў горы, тады, калі самі нічога не мелі, дык і цяперака, калі ў дастатку жыць сталі, таксама. І нашчот таго, што дабрэйшыя сталі ці паскуднейшыя... Мужык як быў мужыком, так мужыком і астаўся. Толькі не любіць, калі ім папіхаюць. Хітрэйшы, разумнейшы зрабіўся. Дзякаваць богу, як той казаў, радыё слухаем і газеты чытаем.
— Вось, Кузьма Паўлавіч, вы і самі прагаварыліся. Хітрэйшы мужык стаў!
— Дык а што ж? Што ў тым благога? Свет стаў хітрэйшы.
— Не хітрэйшы, тата, а разумнейшы,— кажа бацька.
— А не ўсё роўна? Дзе розум, там і хітрасць, як наш Мілок кажа. А йшчэ, сынку: як хто да мужыка, так і мужык да яго,— кажа дзед.
— Правільна, дзеду! — крычыць сын.— Ніхто не хоча, каб яго за дурня лічылі!
— А хто каго лічыць, Эдуард? — кажа зяць.
— Ды тут адзін расфіласофстваваўся,— угінае галаву ў плечы сын.
— Ну, ведаеш, Эдуард!
— А што? На злодзею шапка гарыць?
Сып не любіць Расціслава даўно. Спачатку гэта была чыста дзіцячая непрыязнь. За тое, што гэты чужы чалавек раптам забраў з хаты яго сястру. Сястра была старэйшая за яго на восем гадоў, і ён рос пад яе прыглядам. І вось нечакана яна пакінула яго аднаго, сам-насам. Тая непрыязнасць з гадамі не мінулася, а, наадварот, узмацнілася, перарасла ў адкрытую нелюбоў. Чаму так сталася, Эдуард наўрад ці ведаў і сам. Хутчэй за ўсё таму, што бачыў: не любіць зяця бацька і няма асаблівай радасці ў сестрыных вачах. А бацьку сын верыць. Бацька ўмее бачыць людзей. Ёсць у яго чуццё на добрага чалавека і на благога. Бацька паталагічна не церпіць няшчырасці. І ў яго, у сына, гэтая рыса — ад бацькі. Ледзь толькі адчуе, што чалавек гаворыць няпраўду, пачынае выкручвацца, гаварыць не тое, што думае, усярэдзіне ў яго пачынае як бы казытаць нешта, і ён ужо не можа стрымацца, каб не запярэчыць, не пагадзіцца.
Вось і зараз — не стрымаўся, уеў філосафа злодзеем.
Маці кінулася на паратунак зяцю:
— Эдзік, што ў цябе за натура такая? Адно і тое ж! Слова не дасі сказаць.
Маці злуецца ўсур’ёз. Сын некалі яе давядзе. Чаго, каб хто спытаў, лезе? Досыць і без яго! Яна, маці, злякалася, калі дачка знячэўку заплакала. Падумала, што і праўда здарылася нешта благое. А пасля паслухала блытаную даччыну гаворку і супакоілася: праз гэта людзі не разыходзяцца! Проста — абое надта разумныя! Ну, няхай зяць там нешта такое і зрабіў, дык — чаго ж дачка? Чаму не саступіла? А то ўжо — не магу так больш! А трэба не пра сябе, а пра Алеську думаць... І добра, што Росцік здагадаўся зайсці. Пасядзяць во разам, пагамоняць, дык і астынуць абое, калі што і было там у іх. Дык чаго ж сын лезе, куды яго не просяць?
— І праўда, Эдзічак, не задзірайся,— гаворыць і дзед.— А ты б, Росцік, лепш бы Алеськай пахваліўся, пра сябе што б расказаў. Я пасля б старую пацешыў.
— А што расказваць, Кузьма Паўлавіч? Жывём, хлеб жуём! Добра жывём — вось і расказ увесь. Як у вас кажуць: у хаце дастатак і ў сям’і парадак!
— Бач ты: як у нас кажуць. А ў вас жа як?
— Ну, Кузьма Паўлавіч, я ж без задняй думкі! — кажа зяць.
— Дык і я так, барані бог! Ці ў нас, ці ў вас — якая розніца? Вы — разумнейшыя, мы — дурнейшыя, толькі і ўсяго,— пасміхваецца дзед.
— Ах, Кузьма Паўлавіч, Кузьма Паўлавіч! — уздыхае зяць.— Так яно і пачынаецца. Вы — нас, мы — вас пачынаем не разумець.
— Чаму ж...
Дзед хоча нешта запярэчыць, але яго рашуча перабівае маці:
— Тата, ну чаго і вы разумнікам сябе выстаўляеце? — І да зяця: — А ты б, Росцік, і праўда што-небудзь цікавае расказаў. Куды ездзіў, што бачыў...
— Паездкі, Антаніна Васільеўна,— мая работа. Што ж тут можа быць цікавага? Як нарыхтоўваюць у калгасе сянаж? Ці як бычкоў нагульваюць?
— Ну чаму ж? Дарога — гэта заўсёды нешта цікавае. Я ж, помню, як першы раз ехала поездам, як з бацькам пуцёўкі ў дом адпачынку палучылі, дык у дарозе больш нагледзелася, чым у тым доме адпачынку.
— Ладна, маці,— бы просіць яе памаўчаць бацька.
— Ладна-то ладна, але ж як так? Сабраліся, а пагаманіць быццам няма аб чым. Ці ж то чужыя? Люда як вады ў рот набрала, ты, Андрэй, насупіўся... Эдзік адно толькі ведае, што збрахнуць што...
— А ты б хацела, каб тут з дакладамі выступалі? — падколвае бацька.
— Ай, слухай, Андрэй, ужо і ты пад сына падрабляешся? — крыўдуе маці.— З дакладамі... Песню хоць бы спелі, ці што? Чарчына ж была!
— Ладна, маці. Якая тут песня?
— А мо і праўда? Леську паклічам,— падтрымлівае яе зяць.
— Хіба што Леську. Ёй можна спяваць. Як птушаняці,— кажа бацька.
— Таму птушаняці спаць даўно пара,— азываецца дачка.
Яна, як муж прыйшоў, слова не вымавіла. Мутарна ў яе на душы. Ішла сюды і сама не ведае чаго. Каб пажаліцца? Вось і пажалілася. А ці трэба было тое рабіць? Ды яшчэ пры дзеду? Калі і трэба было, дык не так. Не тое яна гаварыла. Што ёй да таго, які ён, што думае, што гаворыць, з кім сябруе? Галоўнае — не любіць яна яго. Даўно не любіць. І ці любіла? Каб любіла, дык ці зненавідзеўся б так? А цяпер жа не можа і чуць яго, і бачыць. Як зусім чужы зрабіўся. Ведае, што мо і кепска так думаць, грэшна і сорамна, а не можа іначай. Адно стрымлівае — Леська, а то б даўно... Бацька — зразумеў. Ён — добры, чэсны. Ён — даруе. А маці? Маці — наўрад. Зяцёк ёй даражэйшы за дачку зрабіўся. Не, нічога благога яна не хоча думаць пра маці. Проста — не ведае яго маці. Усё Антаніна Васільеўна ды Антаніна Васільеўна... Вось і расплавілася маці: надта ж зяцёк уважны і культурны! А яна адчувае — ён можа і ўдарыць. Не замахваўся, пакуль яна пакорлівая ва ўсім была, пагаджалася, а заўпарціцца — не пабаіцца і ўдарыць, і ўся яго культура аблупіцца, як пабелка старая... Дарма яна заікалася. Трэба канчаткова для сябе ўсё вырашыць, а тады ўжо... А парашыць — не так і проста. Восем гадоў прайшло... Мутарна, непамысна дачцэ. Мо досыць сядзець тут і багамасіць попусту, як бабка любіць гаварыць? Вось яна і азвалася.
А зяць — тут як тут!
— То мо пойдзем, мамачка?
— А божа ж мой! Не паспелі ў хату зайсці, а — пойдзем ужо! Ці ж далёка? Выспіцца яшчэ шчабятуха! Гуляе во, дык хай і гуляе! — маці як загадвае.
І дзед угаворвае:
— А і праўда, дзеткі! Яшчэ не позна надта!
— Я чаю згатую. Пячэнне пякла. Як ведала ўсё роўна, што госці будуць. Сядзіце во, гаманіце, а я хуценька. А то — тэлевізар уключыце, мо што цікавае ідзе.— Маці выходзіць на кухню.
— Чаю мо і няблага будзе папіць,— гаворыць бацька.
— Чаму ж не,— пагаджаецца дзед.— Мы са старой толькі чаем і вячэраем. Калі малака пап’ём, а часцей — чай. Шклянку кіпню, лыжку варэння, пернік які — лепшай вячэры і не трэба.
— Гэта, Кузьма Паўлавіч, не чай,— прымірэнча кажа зяць.— Чай вунь ва ўзбекаў. Калі заварка паўгадзіны пастаяла, дык ужо гэта памыі, а не чай. Заварыў і тут жа налівай у шклянкі. Апякайся, а — пі! Вось гэта ў іх чаем завецца. І ў грузінаў гэтаксама, і ў азербайджанцаў...
— А хай іх, з тымі ўзбекамі! — махае дзед рукой.— У нас во чай п’ецца, каб сагрэцца, каб усярэдзіне пацяплела, а то ж... Кіно часам глядзіш. Сядзяць, смаляцца на сонцы і чай п’юць. Смокчуць і смокчуць і не млеюць...
— Звычка такая,— гаворыць бацька.— А яшчэ ж кажуць, што пасля чаю піць не так хочацца.
— Дай ты веры! Я ж, смейцеся ці не, а пасля чаю абавязкова кубачак халоднай вады вып’ю. І старая гэтак жа,— смяецца дзед.
— Дык я ж таксама, тата! От не магу, каб халоднай вады пасля не глытнуць,— ківае бацька.
З кухні прыходзіць маці. Ставячы на стол сухарніцу з пячэннем і чайнік, кажа:
— Во, налівайце. Пячэнне каштуйце, не ведаю, ці ўдалося. Росцік, бяры, ты ж любіш!
— Дзякую, Антаніна Васільеўна, не адмоўлюся. Нідзе такога смачнага пячэння, як у вас, не еў!
— От і еш на здароўе! А ты, Людачка?
— Нешта не хочацца, мамачка.
— Дык хоць варэння вазьмі. У нас жа яго шмат. І сырыя цёртыя маліны ёсць... Сёлета, мусіць, варэння зусім варыць не буду — стаіць да лета, псуецца. Ні бацька, ні Эдзік яго не любяць... Хіба сырога чаго засыплю.
— Дык яно, Тонечка, і ў нас,— кажа дзед.— Колькі і цяперака яшчэ таго варэння! Хоць выкідай!.. Гэта ж колькі гадоў назад дык, здаецца, за маліну з’еў бы, а цяперака дык і прыелася.
— А калі хто, тата, тое варэнне варыў даўней? Калі толькі на лякарства. А цяпер вёдрамі наварваюць,— заўважае бацька.
— Я ж і кажу. У нас жа, дальбог, мо з сотню літраў было. Хто ж яго паесць?
— Дзякаваць богу, ад’еліся людцы,— кажа маці.— І варэнне ўжо ў рот не лезе.
— Ад’еліся, Антаніна Васільеўна, аж занадта,— прыхлёбваючы з кубачка чай, гаворыць зяць.— Не толькі ад’еліся, але і аб’еліся. Калі столькі таўстуноў у нас было? Дзяўчаткі, глядзіш, маладзенькія, а ўкормленыя — асфальт прагінаецца.
— Дык мо і добра, сынку,— кажа дзед.— Ці ж лепш, калі рэбрамі брынчэлі?
— Хто кажа, Кузьма Паўлавіч! Але ж... Во, анекдот апошні. У амерыканца аднаго, які ў нас турыстам быў, спыталі, што запомнілася яму, якія ўражанні. Дык адказаў: «Усё ў вас добра, толькі мужчынам трэба часцей галіцца, а жанчынам не аб’ядацца».
— Амерыканцы тыя таксама жаруць — дай бог! — гаворыць бацька.— У вайну яшчэ бачыў.
— Ай, што і казаць! — кажа маці.— Ёсць што есці, дык і ядуць.
— От гэта праўда, Тонечка! Лішняга, каб і хацеў, не з’ясі. Колькі душа просіць,— зазначае дзед.— А тоўсты ці тонкі, дык... Адзін будзе тоўсты, а другі хоць і есць, а шчэпка шчэпкай.
— Яно так, але за гэтым мне бачыцца іншая праблема,— кажа зяць.— Абжорства ў літаральным сэнсе вядзе да абжорства духоўнага. У нас развялося процьма мяшчан — людзей, для якіх на першым плане ўласны дабрабыт, у тым ліку і ўласны страўнік. Людзі сталі зайздросныя, злыя і нахабныя...
— Так і ўсе людзі? — перапытвае бацька.— Не, даражэнькі, не ўсе і не так і шмат, як сяму-таму здаецца. Не ад цябе першага чую пра тое, і, не крыўдуй, толькі здаецца мне, што хто такое гаворыць, сам часцей за ўсё, як бы гэта сказаць...
— У таго ў самога пыса ў пер’і! — падказвае сын.
— Ну, Андрэй Кузьміч, не чакаў! Чэсна скажу, не чакаў! — усклікае зяць.
— Не пра цябе гаворка, Расціслаў. А толькі паўтару: іншых вінавацяць у грахах смяротных часцей за ўсё самі грэшнікі. Каб самім чысцейшымі выглядаць,— не здаецца бацька.
— Гэта точна, сынку,— гаворыць дзед.— Вазьмі нашу Халімоніху-Пліндачку. Сама ходзіць як апанча, спадніца, выбачайце, у г..., а іншых так абгаворыць, што хоць вушы затыкай.
— Ты, Росцік, не зважай,— кажа маці.— Бацька з дзедам ці мала чаго нагавораць! Хочацца і ім сябе разумнымі выставіць... Чаю табе падліць?
— Дзякую, Антаніна Васільеўна, здаволіўся. А бацька з дзедам проста не хочуць зразумець мяне. Вы, Кузьма Паўлавіч, на вашу Халімоніху спасылаецеся. Але, выбачайце, што з яе возьмеш, з бабы вясковай? А вы паглядзіце... Бачылі, як у магазіне людзі за дыванамі душацца ці за трантамі якімі? Уражанне такое, што свет клінам на тых трантах сышоўся. Не возьме каторая ці каторы — усё, канец, смерць ім!
— Яно праўда, душацца,— пагаджаецца бацька.— Але ж... Ну хоць бы азарт той ахвоты паддае. Адны стаяць у чарзе, дай і я пастаю. Грошай у людзей хапае зараз. А з другога боку, дык і іншае. Ну што ты зробіш, калі чалавек хоча, каб у яго ў хаце хораша было? Кабету вазьмі. Іншую не кармі, а дай адзецца. Так і тут. Час жа не той. Кватэры людзі палучаюць, дык хочуць, каб і ў кватэры было па-людску. А дываноў, як на тое ліха, не хапае пакуль. Будзе ў дастатку, дык ляжаць будуць дываны твае і ніхто за імі душыцца не будзе.
— Хіба ж я гэтага не разумею, Андрэй Кузьміч? Асобныя факты ці з’явы заўсёды можна вытлумачыць. Куды цяжэй убачыць іх ва ўзаемасувязі, вызначыць тэндэнцыю іх развіцця, іх, калі хочаце, дыялектыку. Дык вось, калі разважаць у гэтым кірунку, то карціна вырысоўваецца іншая, якая прымушае задумацца.
— Якія там сувязі, як ты кажаш, якая там дыялектыка — у гэтым не мне разбірацца,— кажа бацька.— А разумею, што людзі сталі жыць лепей, багацей і культурней, вось і ўвесь гамон! Нябось, ты сам таксама хочаш, каб на падлозе ў цябе дыванок ляжаў, каб раніцаю ногі спусціць на цёпленькае і мякенькае. Дык чаму ж іншым гэтага не хацець? Ты дастаў той дыван лёгка, па званочку з рэдакцыі — Люда расказвала, а іншыя так не могуць, ім у чарзе пастаяць трэба.
— Дык я ж не зводжу праблему толькі да дываноў, Андрэй Кузьміч. Пры чым тут дываны?
— А што пры чым?
— З’ява, праблема!
— Хопіць, хопіць вам па-дурному спрачацца,— махае рукамі маці.— Няўжо іншай гаворкі няма?
— Мусіць, і праўда хопіць, Антаніна Васільеўна,— стомлена кажа зяць.— Ды нам, здаецца, пара. Як, мамачка? — паварочваецца ён да Люды.— Мо пойдзем? І пазнавата ўжо, і ўвогуле... Бяры Леську, і пойдзем.
Дачка моўчкі падымаецца з-за стала і моўчкі ідзе ў спальню.
— Вось табе і маеш! Як сама выгнала з хаты,— маркоціцца маці.— А можа б, пасядзелі яшчэ? Леська гуляе...
— Не, Антаніна Васільеўна, дзякуем, пара!— Зяць выходзіць з-за стала, падыходзіць да дзеда.— Ну, Кузьма Паўлавіч, рады, што пабачыў Вас. Прывітанне ад усіх нас бабулі. Бывайце!
— Вы ж бы калі прыехалі ўсё ж. Старая абрадавалася б...
— Мо калі і зазірнём... Бывайце, Андрэй Кузьміч!
Са спальні выходзіць з унучкай дачка. Звяртаючыся да іх, зяць кажа:
— Вы гатовы? То пайшлі...
Дачка, зяць і ўнучка ідуць у калідор. Маці праводзіць іх. Потым вяртаецца да стала.
— Ну, маці, ты тут прыбірай, пасцялі дзеду, а мы на балкон выйдзем пакуль, падыхаем,— кажа бацька.
— А я пайду душ прыму,— гаворыць сын.
Бацька з дзедам выходзяць на балкон, гамоняць там.
— Чуеш, полем пахне? Як у сяле,— кажа дзед.
— Але ж... Выйду вось так калі ўначы, дык і перапёлку часам чую. І зязюлю колькі разоў чуў.
— О-хо-хо, сынку, такія дзялы ў вас... І Эдзік дарогі сваёй не знайшоў, і ў Люды не ўсё добра, пэўна... Выраслі, а ўсё бацьку галава баліць.
— Але, тата. І каго тут вінаваціць будзеш?
— Не яны, сынку, вінаватыя. Ты сябе вазьмі. Як толькі на ногі стаў, памочнікам маім быў. І карову папасвіць, і каня павадзіць, бульбу абганяючы, і палена дроў адрэзаць... Якая там і сіла была, а — памагаў. У вёсцы дык яно быццам так і трэба. Я ж цябе, не хвалюся, і не прымушаў надта, больш сам цягнуўся да тае работы.
— А тут, тата, прымушай ці не прымушай, а толку мала.
— Дык жа яно, сынку, жыццё такое. От ты падумай. Эдзік малы быў. Ну, а з малога і спрос малы. А падрастаць пачаў — што ён пра тваю работу ведаў? Ты раніцаю пойдзеш, вечарам прыйдзеш — от і ўсё. Дзе бацька робіць? На заводзе. А больш — нічога. А вясковае дзіця з першых дзён жыцця бацькоўскую навуку праходзіць. Там усё навідавоку. Я ж, бывала, куды ні пайду, дык і ты пад рукою таўчэшся. Дровы з маткай пілуем — ты памагаеш, носіш, складаеш. Плот стаўлю — ты цвікі падаеш, малаток, штыкеціну мне патрымаеш. У поле еду — ты хоць за лейцы патрымаешся... Усё ж тое, сынку, не праходзіць бясследна.
— А тут адно ведаюць: тата, дай!
— Горад ёсць горад. Але ж надта ты і не патураў ім, Людзе і Эдзіку. З заробку не вельмі напатураешся.
— Не я, дык маці песціла.
— Ну, а што ты хочаш? Маткі ўсе такія. Але ж, сынку, яно і іншае. Ну, от Эдзік твой. Няхай тое ў ім і ёсць троху, яны ўсе цяпер, маладыя, на пуп браць неахвотнікі, хай трактары робяць, кажуць. Ды ўсё ж, гляджу я, і сёння пабачыў, хлопец ён не дурны, галаву на плячах мае. Дармо, што Росцік вучоны, у рэдакцыі робіць, а Эдзік перад ім не пасаваў.
— Перад Росцікам! Ты спытаў бы, перад кім ён пасуе!
— Дык яно і няблага, сынку. За сябе таксама трэба ўмець пастаяць.
— Гледзячы дзе, тата, і гледзячы за што. А то ж...
— Ну, тое па маладосці. А хлопец усё ж кумекае сёе-тое. І шчыры ён у цябе. Яршысты — гэта праўда, але ж не манюка, што думае, тое і гаворыць.
— Гэтая яго яршыстасць во дзе ў мяне сядзіць!
— А ты спакайней з ім. І, гэта самае, сынку, без прынукі, без папрокаў, каб і яму крыўдна не было. Ён жа ў такім веку, што лічыць сябе пупам зямлі.
— Хто яго папракае, тата!
— А ты паслухай лепш і пагадзіся... І за Эдзіка асабліва не перажывай. Хлопец — яно хлопец, аперыцца. А вось Людачкі шкада мне, сынку.
— А што зробіш, тата? Сам вінаваты. Не спыніў тады Тоні. Не прыкрыкнуў па-мужчынску. А сэрцам адчуваў, што не тое нешта.
— І сябе не вінаваць, і на Тоню не кажы. Хто ж бо ведаў? Яно ж, кажысць, усё добра складвалася. Чалавек сталы, самастаяцельны. І грашовы. Другім скажы — што яшчэ трэба?.. Не любіць яго Люда. Паслухаў яе і чую: не любіць. А колькі ж таго жыцця было ў іх!
— І я, тата, пра тое ж. Выходзіла тады, дык спытаў:
«Ці любіш хаця, дачушка?» А яна: «Вельмі, татачка!» Вось табе і вельмі...
— Дзявочае, сынку. Чымсьці спадабаўся, кінуўся ў вочы. Вось і падумала, убіла сабе ў галаву, што назаўсёды... Нейкі ж ён і праўда... Бытта і шчыра што кажа, а нешта як не тое... Мне, сынку, падумалася, ці добра ў яго на рабоце ўсё? Ну, ці палучаецца ў яго тая пісаніна? Нейкі ж бо ён злы, бытта пакрыўджаны на ўсіх.
— Хто яго ведае. Так-то піша, друкуецца. Газету мы выпісваем...
— І цябе во Андрэем Кузьмічом кліча, і Тоню...
— Па-інтэлігентнаму, тата.
— А колікі яму з інтэлігетнасцю гэтакай! Спрадвеку ў народзе зяць цешчу маткай кліча, а цесця — бацькам!
— Не было б горшай бяды, тата.
— А бо! Але ж гэта ўсё адно к аднаму складваецца. Гэта ж не так сабе, усё ад натуры ідзе.
— Пэўна ж!
— Сумнавата Людачцы з ім. Але ж, можа, як той казаў, перамелецца?
— Наўрад, тата.
Дзед маўчыць. Дзед засмучаны. Вось табе і прыехаў, вось табе і парадаваўся!..
Дармо, што казаў, быццам сюды яго баба выпхнула. Калі папраўдзе, дык гэта ён сам не адзін тыдзень дудзеў бабе, што трэба з’ездзіць да сына. І ў ягады яе ўчора ці не сілком выправіў, памеркаваўшы, што як прынясе ягад, дык ён паедзе пэўна ўжо, не адкладзе, як не раз перад тым, сваю паездку на потым.
Дзед любіў прыязджаць да сына. І тады, калі прычына была, і без асаблівай прычыны, калі, бывала, Андрэй доўга не агукаўся ні пісьмом, ні паштоўкай,— тады ён ехаў проста ў адведкі.
Памятае ён усе свае паездкі ў горад. Памятае, як ехаў на сынава вяселле. І як паклікала яго ў дарогу іншая радасная вестка — нарадзілася Люда, унучачка. І тады, калі яны ўжо ўтраіх — Андрэй, Тоня і малая Люда — перабіраліся з чужога кутка ў сваю, вось гэтую хату. І калі Людка выходзіла замуж. І апошнюю, нядаўнюю, перадмайскую паездку ў горад, калі старая выправіла яго купіць шпалеры.
І кожны раз, бываючы тут, дзед радаваўся за сына і ўнукаў, і вёз гэтую радасць дахаты, старой, каб і яна ўсцешылася, што ў сына ўсё добра, не горш, чым у людзей.
А чаму было і не радавацца? Заўсёды ў Андрэя ў хаце панаваў лад і парадак.
Раней, напачатку, цешыла дзеда хоць бы тое, што вельмі ж ласкава, як галубкі, гамоняць між сабою Андрэй і Тоня, што з вялікай цеплынёй і паразумеласцю зіркаюць адно на аднаго. Прыедзе дзед, паглядзіць на іх, паслухае, і так яму хораша на душы зробіцца, што, грэшна і смешна казаць, ажно пазайздросціць сыну, і са светлаю скрухаю падумае аб тым, што ў яго са старою нічога гэтага нібы і не было, і знячэўку засмуціцца быццам, і зазлуецца на сына: у каго ж гэта ён, каб хто сказаў, удаўся такі, што так дагаджае жонцы, і ці ж дабром хаця ўсё гэта скончыцца, і ці не абернецца гэта тым, што Тоня возьме верх над ім?!
Ліха яго ведае, чаму да яго прыходзілі часам такія думкі. Можа, таму, што сам ён і праўда не ведаў, мусіць, гэтакай зайздроснай цеплыні, гэтакай шчырай паразумеласці з жонкаю. Ажаніў яго бацька, ажаніў, не пытаючыся, хоча ён ці не хоча браць Марылю. Пэўна, і Марыля ішла за яго таксама без ахвоты. Вось так, без замілавання, яны пабраліся, без пяшчоты жыць пачалі, так і жыццё, можна сказаць, зжылі, хоць і не сварыліся надта, неяк пакрысе прыцершыся, прызвычаіўшыся, навучыўшыся не толькі не абражаць, але і шанаваць, нават шкадаваць, па-свойму любіць і аберагаць адно аднаго.
Зрэшты, не так часта і думаў ён пра гэта. Упершыню варухнулася гэтая думка шкадавання ў душы тут, у сына, абуджаная сынавым шчасцем, але як нечакана варухнулася, так нечакана і збегла ад яго, бо гады ягоныя ўжо былі не тыя — старэчыя, можна сказаць, гады.
А пасля і ў Андрэя з Тоняй усё тое неяк аціхла, адышло, прыхавалася, адцесненае будзённымі клопатамі, жыццёвымі турботамі, і дзед, прыязджаючы да сына, радаваўся ўжо таму, што сам ён, жонка і дзеці здаровыя, што жывуць яны ў дастатку, жывуць неяк надзейна, нібы не ў горадзе, на скупаватыя рублі, а ў вёсцы, пры сваім гародзе і жыўнасці. Радаваўся, па-старэчы больш кантактуючыся і гамонячы з унукам і ўнучкаю, чым з сынам і нявесткаю.
Сёння ён выправіўся да сына быццам проста ў адведкі, аднак жа меў у душы і адну думку-спадзяванку. Яна, гэтая думка, паклікала яго ў дарогу. Ехаў і ўсё меркаваў, як падступіцца з ёю да сына,— адразу, без падрыхтоўкі, ці мо спакваля, выведаўшы спачатку сынавы настроі і планы?
Гэта ж памерла нядаўна, з месяц назад, Міхаліна Каспяровічава. Ён і старая яго правялі набожчыцу на могілкі, пасля пасядзелі з людзьмі за жалобным сталом. А як дахаты ішлі, старая знячэўку вазьмі ды скажы: «Гэта ж і нам хутка збірацца...» Ён не збаяўся тых слоў, спакойна адказаў: «А ўжо ж, не вечныя ж...», а сам нечакана падумаў пра тое, што ж будзе з хатаю, з усёй сядзібаю, калі яны са старою выправяцца туды, куды сёння паехала Міхаліна. Яно і праўда, што ж будзе? Ну, год-другі Андрэй з Тоняй будуць прыязджаць, мо нават вясной пасадзяць адну-другую граду. А пасля? А пасля ўсё будзе пакрысе дзічэць і глушэць, паціху гніць, тлець і валіцца долу — і хата, і пуня, і хлеў, і паветка, і склеп на гародзе, і платы наўкруг сядзібы; укаржанеюць, здзічэюць і ўсохнуць яблыні, забуяе крапівай, чарнобылем і дзядоўнікам гарод, прападуць на ўзмежках вішні, кусты парэчак і агрэсту... А ён жа столькі сілы ўклаў ва ўсё гэта! Яшчэ ж зусім нядаўна, шэсць гадоў назад, даў хаце новы подруб, цэментаваны падмурак, уставіў новыя вокны і дзверы, накрыў шыферам, вымайстраваў веранду — стаяць хаце яшчэ і стаяць; пуню і хлеў таксама накрыў шыферам, вымураваў склеп, выкінуўшы струхлелы драўляны зруб, паставіў цэментавыя слупкі, каб не мяняць плот праз кожныя тры-чатыры гады. Навошта ён рабіў усё гэта? Сам са старой мог бы дажыць веку і так, без лішніх турбот. Каб жа гэта яшчэ вёска была інакшая, што перспектыўнымі завуць, дык мо купіў бы ўсё гэта добры чалавек і жыў, а то ж... Каму спатрэбіцца яго хата, калі вунь колькі пустуе ўжо, гібее сіротамі?
І запала яму думка: угаварыць сына вярнуцца. Пакуль робіць — хай робіць, а як падыдзе пара на пенсію, хай вяртаецца сюды, на бацькава котлішча. А чаму б і не? Яны ж разам прыждуць пенсіі, Андрэй і Тоня, от хай і вяртаюцца. Гарадскую хату хай пакінуць Эдзіку, а самі — сюды! Павінен сын паслухацца. Гэта ж каторы ў горадзе нарадзіўся, во ўжо як і Эдзік іхні, дык таму, вядома, рашыцца на такі крок нялёгка.
Андрэй жа і Тоня яго ў вёсцы выраслі, чаго ж ім палохацца? Ці ж тут не лепей, чым у горадзе?
Тут во і дыхаць ёсць чым, і ўлетку нагой босай ёсць дзе ступіць, і ў лес па ягадзіну ці па грыб шторанак схадзіць...
Старой не стаў нічога гаварыць. Парашыў: з’ездзіць, пагаворыць з сынам, тады скажа. Ці абрадуе, ці...
Суцяшаў сам сябе, што павінен згадзіцца сын. Ён жа і касіць умее, і з плугам прайсціся, і іншую вясковую работу рабіць не забыўся.
Думаў так і здзіўляўся, чаму гэта ні разу, за ўсе гады пасля таго, як пайшоў сын у горад, яны не гаварылі пра гэта. Няўжо сыну ніколі не снілася родная вёска, колішнія суседзі? Быць таго не можа! Пэўна ж, не адзін раз прыгадваў і лес, і аселіцу, і сцежкі, па якіх у маленстве бегаў, і не адзін раз шчымела ў яго ад гэтых успамінаў душа, а не гаварыў пра гэта, бо саромеўся, бянтэжыўся прызнацца, каб не падумаў ніхто, нават і бацька родны, што — шкадуе, што хоць і жыве ў горадзе, а душою — тут, у роднай вёсцы? А можа ж, якраз так яно і ёсць. Можа, Андрэй і па сёння бачыць, як узыходзіць сонца над Чырвоным Борам і як заходзіць яно за хмызнякамі на Каралёвых дадатках. Гэта ж кажуць, што праз усё жыццё чалавек памятае свае ўзыходы і заходы сонца і з цяжкасцю прывыкае да таго, дзе, у якім баку ўстае і сядае сонца, трапляючы на новае месца жыхарства...
Ну, а сам ён — чаму таксама ніколі не загаварыў пра тое з сынам? Зноў жа, ліха яго ведае, чаму! Няйначай, баяўся збянтэжыць сына. Баяўся, што сын можа пакрыўдзіцца ці нават раззлавацца. Яны ж усе, у горадзе, надта нервовыя, ледзь што не па-іхняму — адразу ж псіхуюць, хапаюцца за сэрца...
Вось табе і прыехаў, вось і пагаварыў!..
А ўсё ж нібы добра пачыналася. Сварка Андрэя з Эдзікам — не ў знак. Тым больш прытушыў ён сварку тую, вячэраць селі спакойна. Дык жа... Хто чакаў, што Люда такое скажа, прыйшоўшы? Яны са старой і падумаць нічога такога не маглі. Гэта ж толькі і гаворкі было, што Люда паняй стала, што жыве, як у бога за пазухай. Ажно вунь як папанявала яна... Куды ж тут было лезці ўжо яму са сваёю гаворкаю! Не да таго цяпер Андрэю. І сёння, і доўга яшчэ будзе не да таго. Лепш пачакаць ужо, іншым разам пагаманіць. Толькі ж — ці будзе ён, гэты іншы раз? Ці падаруюць яму гэты іншы раз яго восемдзесят?
Уздыхнуў дзед, сказаў:
— О-хо-хо... Хітрая штука жыццё, сынку. Цяжка было, гаротна — ну дык на тое ж вайна, бясхлебіца пасляваенная. Спадзяваліся, што лепшага прыжджэмся. І, дзякаваць, прыждаліся. І ціха, і мірна, і сытна, і мітрэнгі, клопату таго былога нямашака. Усяго хапае. Жыві, кажысць, і бога не гняві, песні спявай. Дык жа — не! Нешта іншае муляе, турбуе. Не тое, дык другое. Хай яго ліха!
— А што ж ты хацеў, тата? Без клопату не можа чалавек. Няма клопату — няма і чалавека. А пакуль жыве, дык і муляе, як ты кажаш, нешта.
— Яно ведама! Але ж клопат клопату — розніца. Калі дзіця тваё галоднае, а ты не ведаеш, чым накарміць яго,— то адзін клопат. Горкі, сынку, клопат, хай яго людцы больш не ведаюць. А сёння ж каб лепей было — адзін клопат.
— Горш не будзе, тата.
— А не будзе горай, дык ляпей будзе. Ці ж не так?
— Праўда, тата.
— Ну, то і бедаваць, можа, не трэба, сынку?.. Спаць пойдзем. Табе на работу, а я ж думаю заўтра і дадому.
— Глядзі сам, тата. Дома ж таксама нічога не гарыць.
— Не гарыць, але ж... Старая будзе думаць, чаго загуляўся.
— Глядзі, тата. Мог бы і пагасцяваць троху.
— Зімою ўжо мо калі, сынку. Цяпер не да гасцявання.
— Табе, тата, і зімою не будзе калі.
— А хай яго, калі ж, пакуль жывеш, дык і робіш нешта.
— Яно так...
Некаторы час акно на пятым паверсе свяцілася. Па фіранцы сюд-туд мільгацеў цень — відаць, дзед клаўся спаць на крэсла-раскладанак.
Урэшце акно пагасла, каб заўтра загарэцца — ад промняў сонца.