Стаяла нясцерпная гарачыня, якая бывае толькі ў пару, калі вось-вось зазвініць песня жняі і зліецца з песняй жаваранка. У Сухадоле такая гарачыня стаяла ўжо тыдняў са два. Сонца, як заўсёды, выходзіла на чысты, бясконцы прастор, на ўсім сваім шляху не сустракала ніводнай хмаркі, і, калі ўжо садзілася на другі ўскрай зямлі, яно, здавалася, на момант затрымлівалася і з усмешкай падміргвала ўсяму таму, што ўвесь дзень прашывала сваімі праменнямі.
- Непарадак у нябеснай канцылярыі. Цяпер толькі добра нашым рыбаводам, Пракопу ды Сашку... Што ім? Прыпякло ў плечы - бубух у ваду, да карпікаў, і плёхайся... Калі застанеце ў вадзе, дык хоць дайце ім вылезці. Сашку нічога - хлопец, а Пракопу, думаю, няёмка будзе...
Гэта толькі што мне гаварыў Васіль Казачэнка, вясёлы, поўны, пажылы чалавек - калгасны заатэхнік з даваеннага часу.. Я чую яшчэ за пагоркам, як тарахцяць калёсы, на якіх ён паехаў у Сяўцы, на лецішча малочнатаварнай фермы, і, апанаваны строкатам конікаў і жучкоў, спяшаюся ўзысці на жытнёвае ўзвышша, з якога, як казаў заатэхнік, можна бачыць усю рыбаводчую гаспадарку «Барацьбіта».
Ужо вечарэла. Але прыпарвала яшчэ ладна. Гэтая парнасць цяпер больш ішла ад самой за дзень нагрэтай зямлі і казытала ў носе спелай збажыной, горыччу палыну, змешаным пахам разнатраўя. Сям-там мільгалі пярэстыя матылькі. Растапырыўшы чырвоныя ў чорных крапінках крылкі, пералётвалі з коласа на колас «божыя кароўкі». Я са здавальненнем заўважыў першых стракоз, якія красамоўна сведчылі аб тым, што недзе блізка павінен быць вадаём.
І вось я ўжо бачу яго.
Вялізная сажалка, якую шмат хто тут чамусьці называў Воўчым ярам, зіхацела на сонцы выцягнутым, са шчарбінамі люстрам. З аднаго боку яна акаймоўвалася цёмнай паласой высокіх канапель, з другога - полем капусты, якая яшчэ не паспела згарнуць бледна-зялёнага лісця ў тугое і буйное качанне. Над капустай шэрым алавяным бляскам адсвечвалі трубы арашальнай сістэмы. Рослы смуглявы юнак год дзевятнаццаці, голы па пояс, у кепцы, надзетай брылем назад, пахаджаў каля труб і даволі ўдала высвістваў «Летят перелетные птицы...».
- Сашка!.. Га, Сашка!..
Каля зарасніку маладога алешніку я ўбачыў збудаваны з аполкаў шалаш. Непадалёку ад яго, ля перавернутай пласкадонкі, стаяў высокі, хударлявы стары. Без шапкі, у доўгай расхрыстанай даматканай сарочцы, падпяразанай раменьчыкам, ён трымаў у адной руцэ жмак пакулля, у другой - драўляны малаток і нядобра пазіраў у канец сажалкі. Там з паўдзесятка хлапчукоў плёскаліся вадой, з шумам і крыкам куляліся з лодкі.
- Сашка, чорт! Лодку затопяць!.. - крыкнуў ён зноў юнаку. - Пагнаў бы іх харашэнька!..
Юнак павярнуўся ў бок хлапчукоў, паглядзеў і крыкнуў. Тыя не пачулі. Тады ён сунуў у рот пальцы, пранізліва свіснуў і ў дадатак пагразіў кулаком. Хлапчукі ў адказ заскакалі ў лодцы і, быццам кажучы, што гэтым нас не напалохаош, адзін за адным боўтнулі ў ваду і тут жа зноў учапіліся за лодку. Тады Сашка збег да вады, схапіў лазіну і пусціўся па-над сажалкай, мільгаючы пяткамі.
- От, чамярва, - быццам жалячыся, ужо гаварыў стары мне. - Ці ты крычы, ці ты прасі іх - усё роўна ратунку няма. Для іх гэта што - забава!..
Павітаўшыся з ім, я пачаў назіраць, чым скончыцца ўсё гэта ў Сашкі з хлапчукамі. Тыя ўцякаць і не думалі. Яны ўсё так жа трымаліся каля лодкі, і, калі Сашка высока закасаў штаны і палез у ваду, я не стрымаўся:
- Ды ён жа іх патопіць!
Стары ўхмыльнуўся:
- Патопіць... Думаеце, яны яго баяцца? Ён і сам не ад таго, каб з імі паплёхацца...
Стары, які быў тым самым Пракопам, пра якога гаварыў Казачэнка, махнуў рукой і пачаў забіваць пакулле ў днішча пласкадонкі. Ён пастукваў малатком па дубовым клінку і гаварыў пра Сашку:
- І хлопец, здаецца, ладны, з разуменнем хлопец, а жыве так сабе - без злосці, можна сказаць... Во, во, пабачце, што робіць, палюбуйцеся!..
Сашка, пасадзіўшы хлапчукоў у лодку, далёка адвёз іх ад берагу. Скінуў штаны, кепку і, узмахнуўшы рукамі, па-спартсменску нырнуў у ваду. Ён зрабіў гэта адзін раз, другі, трэці, - відаць, вучыў хлапчукоў, як трэба купацца. Потым ускочыў у лодку і згроб іх адным махам у ваду. Прасачыўшы, як яны дабіраюцца да берагу, ён зарагатаў, надзеў штаны і накіраваў лодку ў бок шалаша.
І толькі цяпер ён, мусіць, убачыў, што Пракоп не адзін. Мабыць яму стала няёмка перад чужым чалавекам за такое свавольства і, пад'язджаючы да берагу, ён запытаўся вельмі па-дзелавому:
- Паліваць сёння будзем, дзядзька Пракоп?
Не пачуўшы адказу, ён з сілай ударыў вёсламі па вадзе, кінуў іх у лодку, і яна з разгону амаль да палавіны ўспаўзла на пясок.
Не звяртаючы на нас увагі, Сашка прайшоў да шалаша, каля ўваходу паддаў нагой кімсьці кінуты агрызак яблыка і праз хвіліну выйшаў назад, нацягваючы на сябе чырвоную «саколку» з белым каўнярком. Затым, адкасаўшы свае картовыя ў палоску штаны, ён патрапаў па скамечаных калошынах, адкінуў назад пяцярнёй валасы і падышоў да пласкадонкі, на якой мы сядзелі: я - з аднаго боку, Пракоп, пастукваючы, - з другога.
Кінуўшы на працу старога крытычны позірк, Сашка шчыра ўсміхнуўся і нясмела падаў мне руку. Потым сеў на траву, абхапіў рукамі калені. Мне здалося, што Сашку я недзе бачыў.
- Значыць, і да нас наведаліся, - сказаў ён мне. - Дзядзька Пракоп! Маем шансы ў газету трапіць...
- Для цябе, ветрагона, замнога гонару будзе, - не то ўсур'ёз, не то жартуючы, адказаў стары.
- А я многа яго і не хачу. Колькі заслужыў. Праўда, Іван Андрэевіч?.. - і Сашка паглядзеў на мяне сваімі яснымі добрымі вачыма. - Што ж гэта вы да нас не прыходзіце? - спытаў ён у мяне.
- Куды?
- Ды ў Сяўцы. Напэўна, забыліся... Памятаеце, як мы ў даміно рэзаліся? - сказаў ён з захапленнем і крыху пачырванеў.
- А-а, перад сходам!..
Цяпер я ўспомніў, дзе бачыў гэтага юнака. Неяк у Сяўцах збіраўся брыгадны сход. Да яго пачатку на запэцканых чарнілам сталах аж у тры партыі прыстуквалі ў даміно. У адной партыі мы з Сашкам гулялі на пару. Ён гуляў лоўка, з разлікам, і трэба было бачыць, як ён «засушваў» шасцёрачнага дупля, або, нічым не рызыкуючы, рабіў «рыбу» з доўгім хвастом! У такія моманты Сашка ўскакваў з услона, з найвялікшым напружаннем праходзіў позіркам па высланай стужцы даміно, потым пырскаў ад смеху, узмахваў рукой і біў па адным з канцоў. Костачкі з ляскатам узляталі над сталом, а Сашка падаў на ўслон, падымаў ногі і ўжо не рагатаў, а роў да слёз.
- А здорава тады ў нас выходзіла, праўда? Дырэктара школы і Казачэнку... Чуеце, дзядзька Пракоп? Андрэйчыка і Казачэнку два разы пад стол заганялі. Ну і смеху было! Андрэйчык - нічога, а Казачэнка, здаровы ж, як слон, падлез пад стол, а выбрацца не можа. Ледзь стала не разламаў... - і Сашка зайшоўся зноў гучным рогатам.
- Прыходзьце, Іван Андрэевіч, - сказаў ён ужо са шчырай просьбай. - Эх, і пагуляем!
- Ты лепш, - кажу яму, - прыходзь у Сухадол, Сашка. Там жа ўсё - клуб, кіно, танцы... Можна будзе і ў даміно пагуляць...
Сашка памаўчаў і ўздыхнуў:
- У Сухадол не пайду. Хіба па справе прыйдзецца, а так...
- Што, далёка? - азваўся Пракоп. - А можа, там не паладзіў з якой?
- Яшчэ што скажаце!
Аднак ад Пракопавых слоў Сашка стаў нейкі сумны і, як мне здалося, з затоенай нянавісцю паглядзеў на старога. З рыжай, падстрыжанай барады яго перавёў позірк на карычневыя вузлаватыя рукі і сказаў, ужо крыху пасвятлеўшы:
- Тры кіламетры - гэта недалёка. А нам цяпер з дзядзькам работы - ух!.. Вось заўтра, - ён паказаў на пласкадонку, - будзем падкормку даваць... Вы не бачылі, як падкормліваюць карпікаў?.. Э-э, што ж гэта вы... Пацеха! Нарагочашся з іх - галава дзень баліць... Сыпнеш кармавой мяшанкі, пачакаеш, пакуль яна адарвецца ад паверхні вады, і тут табе прадстаўленне. Спачатку заўважаеш нібы прытухшыя агеньчыкі, потым яны большаюць, разгараюцца, падымаюцца з усіх бакоў, і ўжо бачыш цэлую хмару залацістых рыбак... І тут пачынаецца самае цікавае. Яны ідуць хвалямі. Адна ўхопіць корм і - назад. А другая ёй тут жа насустрач. І так некалькі разоў: адна - сюды, другая - туды, адна - сюды, другая - туды... Не, на гэта паглядзець трэба.
Узбуджаны сваім расказам, Сашка падняўся на ногі і сваімі дзівосна сінімі вачыма, якія я заўважыў толькі цяпер, акінуў усю сажалку. Затрымаўшы позірк у самым яе канцы, дзе вада заходзіла за капуснае поле, ён усміхнуўся і падміргнуў мне:
- Хочаце - я вам нешта пакажу?
- А што?
Сашка замяўся.
- Паказваць, праўда, яшчэ няма чаго. Але... яно будзе.
І ён, больш нічога не кажучы, накіраваўся да лодкі. Я пайшоў за ім. Сашка сапхнуў лодку на ваду, упаў жыватом на нос яе, капануўшы нагой пясок, і яна павольна закружылася - павярнулася перадам на сажалку. У гэты момант, быццам пад зямлёй, нешта прагрукала, і адразу ж дыхнуў лёгкі ветрык. Пракоп, ускочыўшы, ужо стаяў на нагах і паказваў на захад.
- Ідзе!.. Ідзе на Сухадол!.. - крычаў ён і радасна ківаў галавой. - Ай, як добра! І дзе яе так доўга насіла? Сашка! Сёння, можа, і паліваць не будзем!..
Пракоп зноў павярнуўся на захад, быццам хацеў упэўніцца, ці не памыліўся, а Сашка перайшоў да кармы, сеў і ўставіў ва ўключыны вёслы.
- Ну і жмінда стары, - усміхнуўся ён дабрадушна. - Думаеце, ён дажджу радуецца, што просіць зямля? Дрыжыць за кожную кроплю вады ў сажалцы! Прыйдзе час паліваць вось гэтую капусту - кожны раз з ім пасварымся... - Сашка скрывіўся ў грэблівай усмешцы. - Нейкі кансерватар сказаў яму, што карп патрабуе заўсёды аднолькавага ўзроўню вады... Крый божа, парушыш гэты ўзровень - не бачыць табе рыбы... Чыстае глупства! - І ён з сілай грабануў вёсламі, адкінуўшыся назад, на карму.
На захадзе падымалася хмара. Яна была не той хмарай, светлай і пушыстай, якая ласкава прымае сонца. Сіняя, трапяткая, з лілаватым адлівам, цяпер яна рашуча ішла насустрач сонцу і ўжо закрывала яго пярэднімі хмаркамі. У прыродзе ўсё мянялася на вачах. Па зямлі, быццам жывыя, пабеглі шпаркія цені, каноплі каля вады пацямнелі, стракозы зніклі, у паветры затаўкла машкара, аднекуль паявіліся ластаўкі і закружыліся над вадой, якая ўжо маршчынілася, збіралася ў хвалі. Яшчэ момант - і ўсё афарбавалася ў халодныя няпэўныя тоны: сонца было ўжо за хмарай.
- Будзе дождж, - сказаў Сашка. - Доўга не будзе, а - вялікі. Можа нават і з градам лупянуць.
Лодка праходзіла непадалёку ад бярозавага кала, які вытыркаўся з вады на добрага паўметра. Такіх калоў па сажалцы было каля дзесятка, і я спытаў у Сашкі, для чаго яны.
- А гэта месцы, дзе карпаў кормім, - сказаў ён так, як аб чымсьці другарадным. - На тое лета выкінем іх. Яны ўжо і цяпер амаль непатрэбны. Толькі выгляд псуюць... А раней, гадоў чатыры назад, без іх, ого, ніяк нельга было. Дно сажалкі было цвёрдае, як ток, - трава ды пясочак. А такога дна карпу хоць і не паказвай. Яму з ілам давай. Прыйшлося рабіць такое дно. Перад тым, як упусціць малькоў, вазілі іл, можа, з месяц, скідвалі яго ў ваду і гэтыя месцы памецілі коллем. Цяпер яго ўсюды хапае, ілу, нарасло па ўсёй сажалцы...
Нахіліўшыся з лодкі, я спрабую ўглядзецца ў ваду, але па версе ўжо коцяцца хвалі, і ўжо ў чорнай вадзе нічога не відаць.
Сашка смяецца.
- Не ўбачыце... Карп глыбока ходзіць. Прытым цяпер ён невялікі яшчэ, грамаў на трыста. А вось увосень паглядзець на яго, калі ён будзе на пяцьсот-шэсцьсот, - ну, як той самавар!.. А ведаеце, колькі іх тут, пад намі? - Сашка, кіўнуўшы на дно лодкі, сказаў гэта так ціхенька, быццам баяўся, каб не пачулі карпы. - Семдзесят тысяч!.. Памножце, калі ласка, гэтую лічбу, ну, хоць бы на пяцьсот. Колькі, па-вашаму, а?.. Нешта многа выходзіць! - і ён, падміргнуўшы мне: вось чаго мы, рыбаводы, варты! павярнуў лодку ў невялікую бухтачку, якая заходзіла ў капуснае поле.
Хмара тым часам расла, набліжалася, вакол рабілася ўсё цямней, хоць і без таго ўжо добра звечарэла. Мы пад'ехалі да нізкага травяністага берагу. З яго спускаўся ў ваду густы дубовы частакол. Ён цягнуўся па вадзе метраў на восем - відаць, ім намерваліся адгарадзіць усю бухтачку.
- Бачыце? - Сашка стукнуў па частаколу вяслом. - Мая работа. Яшчэ тыдні два і - поўны парадак.
- А што гэта будзе?
- Вялікая справа, Іван Андрэевіч!.. - І Сашка, наблізіўшыся да мяне, сказаў, быццам па сакрэту: - Тут сваіх малькоў выводзіць будзем... Пракоп не верыць, махае рукой. А чаму тут не верыць? Ясны разлік... Якая выгада будзе! Вы падумайце толькі - колькі грошай кожны год пераводзім, каб набыць малька. Едзем па яго чорт ведае куды. І, пакуль прывязем, ён ужо не малёк, а каша. Пусціш яго ў ваду - проста плакаць хочацца, калі бачыш, што ён сотнямі ляжыць нерухомым плазам... А мець свайго малька - гэта іншая рэч.
- А як гэта зробіце? - пытаю ў Сашкі.
- Выводзіць малька?.. - Сашка толькі ўсміхнуўся. - Вось адгараджу, і пусцім сюды вытворнікаў. Не многа - дзесяткаў два-тры. Хопіць. І можаце паверыць, на вясну «Барацьбіт» будзе са сваім мальком...
Над сажалкай, уздыбіўшы ваду, імкліва пранёсся віхор і затрашчаў у каноплях. Хмара ўжо стаяла над намі, размахнуўшыся на паўнеба. Яна клубілася, павольна сунулася на ўсход, аднак усё яшчэ не паказвала свайго хваста.
- Хоць бы не пасвянціла нас, - сказаў Сашка сур'ёзна і таропка ўхапіўся за вёслы.
Мы паехалі назад.
Пласкадонка ўжо была ля прычала. Прывязаная да слупка, яна пагойдвалася на хвалях, а Пракоп, тулячыся ад ветру, паспешліва замыкаў шалаш, трымаючы пад пахай Сашкаву кепку.
- Хутчэй!.. Хадзем да мяне! - крычаў ён нам і баязліва паглядваў угору.
- Да яго?.. - Сашка, прыкусіўшы губу, заклапочана памаўчаў і сказаў мне: - Вы ідзіце, Іван Андрэевіч, а я... я лепш, тут перачакаю, у шалашы.
Але, калі мы ўжо былі на беразе, Пракоп падаў Сашку кепку і сказаў:
- Табе, Сашка, прыйдзецца ў мяне пераначаваць. Заўтра раніцай возьмем каня і захопім кармавую мяшанку... Пойдзем.
Сашка не крануўся. Пахмурны і чагосьці збянтэжаны, ён ледзь чутна прамовіў:
- Не пайду, дзядзька Пракоп... Я прыбягу заўтра раніцай...
- Пойдзем, кажу, - мякка, але пераканальна загадаў Пракоп. - Што я, адзін там буду цягацца!..
Сашка, перасіліўшы сябе, неяк крыва ўсміхнуўся і даў згоду:
- Ладна... Хадзем...
Пракопава хата ў Сухадоле стаяла трэцяй з краю, на шырокай, з рэдкімі дварамі вуліцы, з якой выходзіў шлях на Сяўцы. З двух бакоў яе абступаў густы яблыневы, з вішнямі, садок. На яго цераз чысценькі прадаўгаваты дворык адчыненымі і зачыненымі дзвярамі паглядалі хлявы, хлевушкі, свіран і другія «дробнаўласніцкія» гаспадарчыя хароміны. Усё гэта стаяла радком, пад адной трывалай, надоўга пастаўленай страхою.
Пад павеццю, відаць, скінутае наспех, ляжала з воз зялёнага паплаўнога сена. Гэтае сена Сашка таксама заўважыў. Калі Пракоп зняў з прабоя замок і мы ўвайшлі ў сенцы, Сашка шапнуў мне:
- Паспеў... І дзе ён наскуб такога? - І тут жа, мусіць, здагадаўся: - Ах, гэта - сынок!..
У хаце было цёмна і душна. Не ўключаючы святла, Пракоп адчыніў акно, павыганяў трапкачом мух і, буркнуўшы на іх «чэрці», прайшоў на чыстую палавіну.
Мы з Сашкам прыселі на лаўку, я зірнуў у акно. Дождж яшчэ не накрапваў, але гатоў быў лінуць кожнае хвіліны.
- А можа, яшчэ дабягу? - кажу Сашку. - Паспею?
- Дахаты? На Закружжа? Што вы!.. Заставайцеся лепш тут, - параіў ён.
І раптам, наблізіўшыся да мяне, ён ужо не параіў, а шчыра папрасіў:
- Застаньцеся, Іван Андрэевіч. Вельмі прашу вас...
- Ты што, - кажу, - Пракопа баішся?
- Ай, Іван Андрэевіч... - Сашка глыбока ўздыхнуў. - Не магу я тут... Прыйшоў і разварушылася ўсё...
Я нешта яшчэ раней заўважаў, калі мы падыходзілі да Пракопавай хаты: Сашка прыкметна вагаўся, рабіўся нейкім чужым, насцярожаным. У хаце ж гэтыя змены ў паводзінах Сашкі заўважаліся яшчэ больш: ён адчуваў сябе нейкім скованым, напалоханым і, як мне здавалася, нечага чакаў.
Пракоп усё яшчэ быў на чыстай палавіне. Нешта там тупаў, штосьці перасоўваў, потым выйшаў, - у кожнай руцэ трымаў па некалькі яблыкаў і паклаў іх на стол.
- Няважныя, - сказаў ён і прысеў на канапу. - Гарачыня, адзін чарвяток... Збегай, Сашка, у сад, пуціначак сарві... А я тым часам вячэру збяру. Можа, і Дуся надыдзе...
Сашка гэтага быццам і чакаў. Ён ахвотна ўскочыў з лаўкі, пайшоў да парога, але ў гэты момант нехта бразнуў у сенцах вядром. Сашка разгублена спыніўся. Каб згладзіць гэтую разгубленасць, ён падышоў да акна ля паліцы і стаў на хату спіной.
Прайшло з добрую хвіліну, пакуль дзверы адчыніліся і ў хату ўвайшла невысоканькая ў светлым плацці дзяўчынка. У руках у яе былі перавязаныя хусцінкай тапачкі. Убачыўшы, што акрамя Пракопа тут былі і чужыя, яна спынілася на парозе, і яе ветлівы, крыху стомлены голас парушыў цішыню:
- А чаму вы ўпоцемках?
Яна тут жа шчоўкнула выключацелем, і прасторная хата ў адно імгненне напоўнілася яркім святлом.
- Ты кінь, Дуся, - запярэчыў Пракоп. - Грыміць жа, не чуеш?..
- Ну і што, калі грыміць?
Яна ўсміхнулася, хацела павярнуць выключацель назад і толькі цяпер убачыла, дакладней, угадала, Сашку, які ўжо стаяў спіной да акна, апусціўшы позірк на свае босыя ногі.
- І Сашка ў нас? - сказала яна з нейкім здзіўленнем. - Здароў, Сашачка!.. Што ж ты ніколі і вачэй не паказваеш?..
- А такой патрэбы няма, - адказаў Сашка, пачырванеўшы. І цераз сілу ўсміхнуўся: - «Вачэй не паказваеш...» А каму тут іх паказваць?..
Гэта Дусі аніяк не пакрыўдзіла. Прыкусіўшы губы, яна выключыла святло і нячутна прайшла на чыстую палавіну.
- На сене была, - сказаў Пракоп. - Як, Дуся, яшчэ многа ў радах засталося? - запытаўся ён.
- Ой, многа! Дні тры яшчэ добра прыйдзецца... Ды дзе там тры. Заўтра ж зажынкі ў нашай брыгадзе.
- Значыць, намочыць, - са спачуваннем сказаў Пракоп. - Шкада, сена добрае.
У хаце пасля яркага святла стала яшчэ цямней. Я чую голас Дусі з тае палавіны, а мне ўсё яшчэ здаецца, што яна стаіць каля парога, і я бачу яе зблытаныя ветрам валасы, паркалёвую ў сінія гарошыны сукенку; яна паглядвае на Сашку, і на прыгожым чарнявым твары яе ўсё адбіваецца разам - і шчырасць, і насмешка, і сум, і наіўная, амаль дзіцячая радасць.
Сашка, мусіць, успомніў пра яблыкі і выйшаў з хаты. Ён вярнуўся праз добрую чвэртку гадзіны. На стале ўжо цьмяна свяціла лямпа. На талерках ляжалі маласольныя гуркі, стаяў гладыш малака, шклянкі, а побач - скібкі нарэзанага хлеба.
Сашка вымаў з вузкіх кішэняў штаноў яблыкі, клаў іх на стол і гаварыў:
- Ну і бліскае!.. Можа, так перабліскае, перагрыміць, пойдзе далей, а ў нас і не пакрапае...
Мы селі вячэраць - Пракоп, я і Сашка.
- А ты чаго там ля печы стаіш? - звярнуўся Пракоп да Дусі.
- Я - потым, вячэрайце, - адказала яна ціха.
Сашка еў быццам не хочучы, еў толькі яблыкі і, зрэдку бліскаючы з-пад ілба на Дусю вачыма, старанна зграбаў у кучачку чорна-карычневыя зярняткі.
А Дуся, заклаўшы рукі за спіну, стаяла ля печы, неяк маркотна пазірала на Сашку і толькі тады, калі позіркі іх сустракаліся, апускала вочы долу і схіляла на бок галаву.
- Ты б паслала тым часам, - сказаў ёй Пракоп, матнуўшы галавой на дзверы чыстай палавіны.
- А навошта, дзядзька Пракоп? - сказаў Сашка. - У такую духату спаць у хаце? Мы на двор пойдзем. Там, я бачыў, у вас сена пад павеццю...
- Гэта ваша справа, як хочаце, - пагадзіўся Пракоп.
Дуся ў той жа момант знікла ў дзвярах другой палавіны. Хутка яна выйшла з падушкай і бярэмам стракатых даматканых посцілак і панесла на двор.
Неўзабаве, падзякаваўшы за вячэру, мы выйшлі з Сашкам на ганак. Надта было цёмна. Нізкая чорная хмара ахутвала ўвесь Сухадол; уверсе несціхана грымела, быццам у некалькіх месцах раскачвалі цяжкія чыгунныя ваганеткі і яны ўсё не маглі ўзяць разгону. На захадзе зіхнула - і ўвесь Пракопаў двор асвяціўся бледным малочным святлом. У цёмным правале павеці чулася, як шамаціць сухое сена...
Пасцель ужо была гатова. Сашка памацаў яе і здаволена адзначыў:
- Царская... На такой, бадай, і прынцы не спалі, - і ён палез наверх, умінаючы каленямі духмянае незляжалае сена. Я таксама залез і лёг побач з Сашкам.
Дуся ўсё яшчэ стаяла ў павеці; яна, відаць, чакала, ці не спатрэбіцца ў чым-небудзь яе паслуга. Аднак Сашка не падаваў голасу. Пашамацеўшы сенам, ён, нарэшце, улёгся і сказаў:
- Дзякуем, Дуська... - і ўздыхнуў. - Ідзі адпачывай.
Дуся не адказала. Яна стаяла цяпер з краю павеці, - віднеўся толькі яе сілуэт, - і як быццам чагосьці чакала.
- Спакойнай ночы, Дуся, - сказаў Сашка зноў.
- І вам, Сашачка, - ледзь чутна адказала яна, і ў голасе яе чулася хваляванне.
- Ты ідзі, Дуся, а то Пракоп, можа, сочыць з акна.
Дуся прамаўчала, пастаяла яшчэ, колькі можна было, і пайшла да ганка, ледзь віднеючыся ў цемры паркалёвай сукенкай.
Мы доўга маўчалі. Я чакаў, што Сашка - чалавек з простай і адкрытай душой - вось-вось мне скажа нешта пра Дусю. Аднак ён лёг на спіну і загаварыў пра другое:
- Эх, Іван Андрэевіч! Гадкоў праз два-тры вы да нас прыехалі б. Тады б не толькі ў газету, а цэлую кнігу можна было б напісаць. Па праўдзе кажу. Тое, што ў нас ёсць цяпер - гэта што-о... дробязь! На тую вясну мы яшчэ дзве сажалкі пусцім у ход. І такія, што ў кожную можна пусціць малькоў тысяч па шэсцьдзесят. Дзе там - больш! Гэта ведаеце што? Чвэрць мільёна «Барацьбіту» ў кішэню, і яго не чапай! - І Сашка засмяяўся, відаць, ад гэтых сваіх апошніх слоў.
- Слухай, - кажу, - Сашка. Мне здаецца, што цябе Дуся кахае.
- Мяне?.. Мы ўжо адкахаліся... Кахаць ёй мяне ўжо нельга.
- Чаму?
- Таму што - замужняя.
- Дуся - замужам? - здзівіўся я.
- У-у, даўно, - працягнуў Сашка. - Бадай-што з паўгода... Дый не дзіва, маладзіцы хутка дваццаць два годзікі. Нармальна...
- Шкада, - сказаў я шчыра.
- Чаго ж шкадаваць - не паправіш. Ды нават не ведаю, і ці кахала яна, мне дык здаецца, што больш насміхалася... Пракопаў сын, аб'ездчык, выхапіў яе ў мяне, можна сказаць, з-пад самага носа...
Уверсе ўсё грымела, але без моцных раскатаў. Маланка бліскала амаль кожнае хвіліны, і ў гэтыя моманты я бачыў Сашку: заклаўшы рукі пад галаву, ён ляжаў на спіне і пазіраў на цёмныя вокны Пракопавай хаты.
- Не, няпраўда, - загаварыў Сашка зноў. - Дуся такі кахала мяне. Па-свойму - смяялася і кахала. Шмат у чым тут быў вінаваты, мусіць, мой гармонік. Роля ж гарманіста ведаеце якая. «Давай, давай! - крычаць танцоры. - Больш жыцця, Сашка! Рэж з пераборам!..» Ну, ты і рэжаш, рэжаш да таго, пакуль пальцы не занямеюць. А ў цябе ж таксама душа не балалайка. Іграеш і тым часам бачыш, што дзяўчат усё менш і менш застаецца: адна з тым пайшла, другая з тым - усе занятыя... І, як кажуць, к шапачнаму разбору - ніводнай пагляднай дзяўчыны... На Дусю я даўно заглядаўся. Ды дзе там: хлопцы на яе з першага ж танца, як мухі на мёд, наляталі. Але аднойчы нешта - заўважаю і зразумець не магу: з другімі жартуе, а трымаецца паблізу мяне. І ўся яна, бачу, нейкая новая, незнаёмая мне. І от нахіляецца і шэпча на вуха: «Ты, кажа, Сашка, куды прыгажэйшы быў бы, каб свае пэтлы падстрыг. Бач, якія яны ў цябе...» - і пагладзіла рукой па патыліцы. Пачырванеў, адчуваю, да самых вушэй. А Дуся тым часам: «Дзяўчаткі! Пабачце, якія ў Сашкі пэтлы, як у папа!» - і ў смех. І зноў мяне па патыліцы рукой. «Кінь, - кажу, - Дуська, не перашкаджай». А яна: «А вось і не кіну. Што ты мне зробіш? Мне так падабаецца...» - «Ну, - думаю, - гладзь, калі падабаецца...» А пад канец ігрышча Дуся паціху і кажа: «Дахаты пойдзем разам, Сашка. А то той, з Сухадола, на мяне зноў паглядвае. А ну яго! Вельмі вучоным выстаўляецца...» Гэта пра Адама Пракопавага, цяперашняга мужа свайго. Тады ён скончыў быў тэхнікум і кожнае нядзелі прыязджаў на веласіпедзе ў Сяўцы: усё на Дусю прыцэльваўся... Ну, вядома, як жа мог не пайсці я з ёй, калі толькі пра яе і думаў. Спыніліся каля яе варот. Дуся папрасіла, каб я сыграў на развітанне што-небудзь сумнае. Не памятаю, што я такое пачаў. Дуська раптам абхапіла маю шыю рукамі і пацалавала: «Які ж ты, - кажа, - добры, Сашачка. Добры і... нясмелы. Табе, - кажа, - трошачкі старэйшым трэба быць. А тут наадварот выходзіць: я старэйшая за цябе. На два з паловай гады старэйшая!..» Не паспеў я схамянуцца яшчэ ад таго пацалунку, як Дуся сарвала маю кепку з галавы, шыбанула цераз вуліцу, зарагатала і знікла ў двары, грукнуўшы брамкай.
- З таго вечара, - гаварыў Сашка далей, - у нас было вельмі хораша. І вось аднойчы прыйшоў такі момант, калі ўсё паламалася, як паламаўся тады і Адамаў веласіпед. Адам часта наведваў Сяўцы, бо ўсё падлабуньваўся да Дусі. Аднае нядзелі, па чарзе, ён катаў па вуліцы дзяўчат. Я сядзеў каля свае хаты сярод падлеткаў і зусім не звяртаў на гэта ўвагі. І вось бачу: на раме веласіпеда - Дуся. Адаму, відаць, хацелася праехаць каля мяне. І калі ён параўняўся са мной, адзін з падлеткаў - ці ж ведаў я, што ён гэта зробіць! - палку - у веласіпед! Спіцы - тр-рах! І Адам з Дусяй - бубух на зямлю... Дуся паднялася, паглядзела на мяне, не ведаю чаму, заплакала і пайшла. Адам жа злосна зірнуў на мяне і буркнуў: «Падвучыў, свіння!.. Ладна, запомні гэта!..» Словам - вінаватым зрабілі мяне.
- Ну, пасля гэтага Адам зачасціў да нас яшчэ больш. А тыдні праз два - куды там! - заявіўся на матацыкле. Дуся так: і не са мной і не з Адамам. Я так і не сабраўся пагаварыць з ёю як след. Неўзабаве мяне паслалі ў вобласць на курсы рыбаводаў. Пяць месяцаў прабыў там. Не раз намерваўся напісаць пісьмо і не адважыўся. А потым даведаўся: Дуся выйшла замуж. Цяжка, балюча на душы стала, не вытрымаў і напісаў-такі. І што думаеце? Адказала. «Двух, кажуць, кахаць разам нельга. Кахаю з вас аднаго, а каго - і сама не ведаю. Назвала б цябе, Сашка, каб ты быў хоць маім аднагодкам...» Бачыце, у чым уся справа аказалася? Больш я ёй не пісаў, паставіў кропку... І вось сёння першы раз убачыліся... Хваляваўся, вельмі хваляваўся, а калі ўбачыў - трошкі палегчала... Сашка ўздыхнуў і змоўк.
- Як жа яна жыве, - пытаюся, - шчасліва?
- Хто ж яе ведае... Не думаю... Адам, ведаеце, увесь у свайго бацьку. А Пракоп - самі ж бачыце які - пахмуры, скупы на слова, у яго ні ласкі, ні ветлівасці, і ўсё, здаецца, штосьці ад людзей хавае... Ды гэта яшчэ сюды-туды... А вось што блага: кажуць, Адам часта дапякае Дусю тым, што ён скончыў тэхнікум, а яна простая калгасніца...
У гэты момант амаль разам з маланкай моцна ўдарыў гром. Потым маланка зноў асвяціла двор з садам, у якім фасфарычным агнём успыхнулі антонаўкі, і я ўбачыў каля плота, якраз насупраць павеці, жаночую постаць.
- Здаецца, Дуся, - кажу Сашку.
Сашка падхопліваецца, углядаецца ў цемру і паварочваецца - тварам на край павеці. Ён чакае наступнай маланкі, і, калі яна зіхнула, я заўважыў на твары ў Сашкі разгубленасць і недаўменне.
- Праўда, Дуся, - шапнуў ён. - Не спіць.
- Напэўна, мужа чакае, - выказваю здагадку.
- Ды не... Не павінна... Яго дні на два ў лясніцтва выклікалі. - Падпёршы рукамі галаву, Сашка зноў напружана ўглядаецца ў цемру. Так праходзіць пяць, дзесяць хвілін, і нарэшце не то мне, не то сабе ён кажа: - «Эх, Дуська, Дуська... Відаць, табе тут не салодка жывецца...»
Мы чуем, як слаба стукнулі дзверы сяней. Бліснула маланка - і Дусі каля плота ўжо не было.
- Пайшла, - нібы з палёгкай сказаў Сашка. - Пайшла спаць Дуська... Давайце і мы, Іван Андрэевіч. Позна... Цікава, няўжо дажджу так і не будзе? Грыміць, грыміць, а...
Сашка апускае галаву на рукі, і я ўжо не чую ад яго ні слова. Я заплюшчваю вочы, спрабую заснуць, але сон не ідзе. У вачах раз за разам асляпляльна бліскае маланка, і я бачу чысценькі Пракопаў двор, буйныя белыя антонаўкі, а каля плота - самотную, са сваімі невядомымі думкамі Дусю. Чаго яна хацела? Што непакоіла яе?.. Да гэтай загадкі я звяртаюся некалькі разоў і так, не адгадаўшы, паварочваюся на другі бок...
Колькі прайшло часу - цяжка сказаць. Раптам чую шэпт:
- Са-ашка...
І яшчэ раз - больш ласкава, нецярпліва:
- Са-ашачка!..
Што гэта - папраўдзе, ці мне толькі здалося?
Я прыўзнімаю галаву: Дуся. Яна стаіць каля самай павеці, абхапіўшы рукамі шула, і я смутна бачу яе сілуэт па пояс.
На вуліцы, дзесьці непадалёку, пачуўся дзявочы смех, два зладжаныя галасы праспявалі прыпеўку:
Мая міла жыта жне,
Харашэнька вяжа,
Ой, абдыме, пацалуе,
Нікому не скажа.
Грымнуў з маланкай гром. Я ўбачыў на момант спалоханы Дусін твар, пакутліва пераломленыя бровы. Прыціснуўшыся да шула, яна з апаскай азірнулася ў бок вуліцы. Потым зноў:
- Са-ашка... Са-аш!.. - і ўсхліпванне задушыла шэпт.
Я штурхнуў Сашку ў бок, аднак ён і не паварухнуўся. Сашка спаў моцным сном.
Недзе ў канцы двара, каля калодзежа, аб сухую зямлю быццам грукнула падаўка. Потым упала каля ганка, сярод двара, каля павеці, - сталі падаць па ўсім двары. І тут жа лінуў буйны дождж. Дуся не хавалася. З хвіліну яна стаяла з краю павеці, потым абхапіла рукамі плечы і пайшла павольна цераз двор да ганка...
Назаўтра была цудоўная сонечная раніца. Разбудзіў нас Пракоп. Голас яго пасля ночы здаваўся дабрэйшы, больш ласкавы.
- Пайду каня запрагаць, - сказаў ён Сашку. - Снедайце самі, бо Дуся даўно на поле пайшла.
І ўжо крыкнуў ад брамкі:
- Ты ж не баўся, Сашка. Падыдзеш да свірна...
- Ну і заспалі! - сказаў Сашка мне. - Не сон, а адна асалода.
- Спалі моцна, - пагаджаюся з ім.
Я саскакваю на зямлю першы. Сашка яшчэ на сене. Ён здзіўлена аглядае пасцель і кажа да мяне:
- Іван Андрэевіч, вы не памятаеце, колькі ў нас падушак было?
- Адна, здаецца.
- А гэта? - ён бярэ з-пад галавы белую, з размярэжанымі вугламі падушку і загадкава глядзіць на яо. - А ведаеце?.. Дуська, мабыць, ноччу прыходзіла і... прынесла...
Я нічога не кажу Сашку. Мне не хочацца трывожыць яго. Седзячы на сене, Сашка са злосцю запускае пальцы ў валасы:
- І трэба ж было мне так моцна спаць!.. Якая ж ты спагадлівая, Дуська... А можа яна і цяпер яшчэ кахае мяне? Як вы думаеце, Іван Андрэевіч?..
Узрушаны, шчаслівы, Сашка саскаквае дадолу, пацягваецца да хрусту ў суставах і раптам - падскочыў да мяне, перапаясаў рукамі:
- Эх, Іван Андрэевіч! Давайце я вас на страху закіну!..
- Што ты, Сашка, - смяюся. - Калі толькі на страху - гэта нічога. Можаш на той бок перакінуць...
- Збаяліся, - рагоча Сашка. - Ай, Дуська, Дуська!.. Значыць, у нас яшчэ не ўсё скончана. А гэта - самае галоўнае...
Мы ідзём у Пракопаву хату. Сашка гаворыць, што пасля снедання возьмем кармавую мяшанку і паедзем падкормліваць карпаў.
- Гэта вельмі цікава, - гаворыць ён яшчэ раз. - Паедзеце з намі?
- Паедзем, - адказваю я. І ў той жа момант думаю пра Дусю. Ці спала яна хоць хвіліну ў гэтую ноч? Ці пайшла яна на поле хоць з кропляй надзеі на сваё шчасце?.. Дзе ты, Дуся, на якім полі, і што ты думаеш цяпер, зажынаючы жыта і кладучы яго жмені ў першыя снапы?..
1960 г.