БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Мікола Ваданосаў

Адзінай маці сыны

Аповесць

 

Кацярына Квяткоўская жыла на вуліцы Зялёнай. Яе хатка пад жалезным, даволі дзіравым дахам ніколькі не рознілася ад іншых, гэткіх жа старых, з падслепаватымі вокнамі, з аднолькавымі дварамі, гародчыкамі, з маліннікам ля платоў і кустамі агрэсту за сценамі. Хатка як хатка, на два пакоі, даволі чыстая і ўтульная. Кацярына ледзьве памятае, калі пасяліліся яны тут. Было ёй тады, напэўна, гадоў пяць ці шэсць. А цяпер — сорак. Ёй сорак, а сыну, Стэфану, пайшоў сёмы, хутка ўжо і школьнік. А ад Стэфана старэйшага, Кацярынінага мужа, ані вестачкі...

Сядзіць Кацярына на лаўцы пад рабінаю, што расце непадалёк ад ганка, і ўспамінае, як выпраўляла ў школу першага сына, таксама названага ў гонар бацькі Стэфанам. Вельмі падабалася гэтае імя Кацярыне. Ды і падобныя былі сыны на бацьку, гэткія ж белагаловыя, кучаравыя, гэткія ж непаседлівыя.

Цяжкі тады быў час, неспакойны. І чамусьці так ужо здараецца, што калі людзям цяжка жыць, то спасцігае іх рознае ліхалецце. Унадзіўся на Зялёную вуліцу страшны тыфус, шмат людзей звёў у магілу. І не стала тады яе, Кацярынінага, першынца. У адзін дзень з суседкай, сяброўкай дзяцінства, чарнявай Аксінняй, у якой тады памерла дачка, пахавала Кацярына сваю радасць і ўцеху і думала, што ўжо ніколі не будзе ў яе жыцці радасці. Ды нездарма кажуць, што лепшы лекар душэўных ран — час. Самыя, здавалася б, цяжкія раны гоіць. Глядзіць Кацярына на свайго другога сына, і ён уяўляецца ёй першым...

Новы клопат лёг на сэрца Кацярыне, новыя турботы азмрочваюць яе бледнаваты твар, на якім прыкметна кладуцца барозны-зморшчыкі. «Ці надоўга павезлі ў Маскву Стэфана? Ці хутка прыедзе дамоў?» — няспынна думаецца Кацярыне. Яна здагадваецца, што ўсе гэтыя непрыемнасці праз Андрэя Змачынскага, былога Стэфанавага сябра. Гэта ён, Андрэй, помсціць ім за ўсе свае няўдачы ў разгульным жыцці, помсціць ад зайздрасці. Ён і малы быў звераватым, а вырас — стаў сапраўдным бандытам, звязаўся з розным вулічным брудам. Недалёка яблык ад яблыні адкаціўся.

Багаты і фанабэрысты быў яго бацька-растаўшчык, любіў паздзекавацца з беднага люду. А багацце тое, як высветлілася, чужое, награбленае. Выслалі злачынцу. Дык і сын не захацеў па-людску жыць, пайшоў бацькавай дарогай. Потым Стэфана падгаворваў у памочнікі, але той адрэзаў:

— Жабрачыць пайду, але з табой, Андрэй,— ніколі!

Не здаваўся Андрэй Змачынскі, пачаў пагражаць:

— Помні — калі што са мною здарыцца, то і ты сядзеш побач, як міленькі!

Бандыцкую шайку, што называецца, накрылі. І Андрэй зрабіў так, што нейкім чынам ублытаў Стэфанава імя. Вось і вывезлі Стэфана на следства. А сам Змачынскі недзе знік, выкруціўся з пасткі...

Сумна стала ў Кацярынінай хаце.

Раніцой яна бегла на сваю фабрыку, дзе працавала ўжо майстрам кандытарскага цэха, а вечарамі сядзела з сынам, і ён, гэты малы, нібы адчуваў душою бяду, стараўся як мага дагадзіць маці, не назаляць ёй. Разумеў і слухаў яе з паўслова, ні на што ніколі не скардзіўся.

Спагадлівая суседка Аксіння суцяшала, як магла:

— Не могуць такога чалавека доўга трымаць ні за што. Правераць усё і пусцяць. От убачыш, галубіца. Настаўнікі цяпер у вялікай пашане. Хто ж без іх людцоў на свет выведзе?

У гутарку ўмешваўся сын:

— Я выведу... Я ўжо ўмею чытаць і пісаць...

Аксіння ківала галавою:

— Дзіця яно і ёсць дзіця. Яму і клопату мала...

...Кацярына ўзняла галаву і паглядзела на сына. Той прынёс аднекуль маленькую бярозку, узяў сваю рыдлёвачку з чырвоным цаўём і пачаў ля плота капаць ямку.

— Мама,— сказаў ён, жмурачыся ад сонца,— я пасаджу дрэўца, няхай вырасце вялікае-вялікае, як наша рабіна. Тата казаў, што кожны чалавек павінен пасадзіць дрэўца...

— Пасадзі, сынку...

І раптам нехта гукнуў з вуліцы:

— Кацярына Адамаўна, вам ліст!

Гэта прыйшла паштарка. Кацярына ўстала і хуценька падалася насустрач ёй. Заўважыла, што тая весела ўсміхнулася, акрыяла душою, абнадзеілася. І не памылілася.

— Ліст ад мужа,— лагодна сказала паштарка, падаючы сіні канверт.

Кацярына схапіла пісьмо і нават забылася сказаць дзякуй. Забегла ў хату і толькі тады апамяталася. Зноў выбегла на двор, але паштаркі ўжо не было. А ў хаце, цяжка апусціўшыся на крэсла, не магла адважыцца разарваць гэты сіні канверт. Асцярожна, каб не папсаваць ліста, адарвала танюсенькі беражок, дастала аркуш паперы, спісаны буйным, размашыстым почыркам, захвалявалася яшчэ больш. Першыя радкі прабегла хутка, няўважліва, а гэтыя прачытала некалькі разоў: «Кацярына! Як добра, што ёсць на свеце разумныя людзі. За мной не знайшлі ніякай віны. Ды і адкуль ёй быць, калі ўсё жыццё сваё я быў сумленным чалавекам працы, якім і застануся назаўсёды... Андрэй наплёў розных баек пра майго замежнага дзядзьку, а той — стары камуніст, доўга сядзеў у турме за падпольную дзейнасць. Цяпер працуе на адказнай пасадзе ўсё ў той жа, навекі нашай Вільні. Дарэмна недабітак Змачынскі паклёпнічаў на мяне. Шайку яго ўсю пералавілі, а сам ён недзе збег за мяжу... Хутка буду дома! Цалую вас, любыя. Стэфан».

Кацярына прыціснула ліст да грудзей і прыжмурыла вочы. Ці то ад вялікай радасці, ці то ад набалелага за гэтыя дні чакання — слёзы самі пасыпаліся з воч.

«Стэфан будзе дома... Ёсць на свеце справядлівасць, ёсць добрыя людзі... А ёсць і нягоднікі...»

— Сынуля! — радасна сказала яна.— Хутка наш татка прыедзе дадому...

— Ты мне ўжо гаварыла гэта не раз,— недаверліва адказаў малы, абгортваючы зямлю вакол пасаджанага дрэўца.

— Але ж цяпер ён нам пра гэта сам напісаў! — паказала яна ліст. Сын паглядзеў на ліст, потым на маці, уздыхнуў.

— Калі сам напісаў, то цяпер прыедзе,— сказаў разважліва і пайшоў да сваёй бярозкі.

У небе збіраліся хмары, крыху прыпарвала. Недзе далёка грымела.

І калі загрымела зусім блізка, над горадам, Кацярына зірнула на неба. Зірнула і здзівілася: з-за чорнай хмары выляталі бліскучыя самалёцікі. Яны былі, як цацачныя, маленькія, серабрыстыя. І ляцелі неяк разам, быццам падалі на зямлю. Нават гулу матораў не было чуваць.

— Глядзі, Стэфан, колькі самалёцікаў!

І тут пачуўся грозны гул. Самалёты ўзляталі ўгору. Ад іх аддзяліліся чорныя кропачкі і пачалі падаць на зямлю. Разам з гулам даносіўся тонкі пагрозлівы віскат.

Кацярына не пачула выбуху, яна адчула, як гарачынёй і пяском шуганула ў твар. Выбуховая хваля змяла яе з лаўкі і адкінула да ганка.

 

* * *

Ачуняла Кацярына гадзіны праз дзве, ужо ў сваёй хаце. Яе туды прынеслі суседзі. У пакоі пахла лекамі.

— Дзякуй богу, аджыла,— ціха, нібы знадворку, данёсся да яе слыху Аксіннін голас.

Кацярына павярнулася, агледзелася.

— Сын! Дзе сын?! — былі яе першыя словы. Яна ўбачыла, як Аксіння прыклала да воч белую хусцінку і заплакала ўголас. Сілы зноў пакінулі Кацярыну...

Сын ляжаў на сваім ложку, за шафай. Надзвычай бледны, нерухомы. Кацярына моўчкі падышла да яго, паглядзела на тварык і паслухала грудзі. Ёй спярша здалося, што там, пад кашуляй, роўна тухкае сэрца, што суседзі сказалі няпраўду. Потым зразумела — то кроў тухкала ў скронях.

І калі стала ясна, што сын мёртвы, усярэдзіне ўсё захаладала, анямела. Яна села побач з ложкам, яго малым ложкам, ля якога сядзела не адну ноч, калі сын хварэў, і не магла ўжо крануцца з месца. Невыразны шум у галаве, які чуўся нейкі час, раптам сціх. Наступіла глухата, небыццё. І дарэмна Аксіння гаварыла Кацярыне, што гора прыйшло не толькі ў яе хату, што яно не прамінула і яе, Аксінню, якая засталася наогул без хаты. Кацярына, здавалася, не разумела слоў. Яна глядзела на суседку і не бачыла яе, слухала і не чула.

Так было доўга. Кацярына нават не плакала, калі выносілі з хаты дамавіну. Пасівелыя за ноч валасы зблыталіся на галаве, а Кацярына і не думала іх расчэсваць. Цяжка было паверыць, што гора можа за суткі зрабіць чалавека непазнавальным. З прыгожага, поўнага сілы і здароўя, ператварыць у старога, хворага. Такой стала Кацярына Квяткоўская. Яна не піла, не ела.

— Каценька, галубіца, глыні ты хоць малака! — прасіла Аксіння, сама счарнелая ад гора, але ўсё дарэмна. Нібы скамянела Кацярына, здавалася, не сэрца ў яе, а камень, вусны сцяліся.

Толькі на трэці дзень ажыла яе душа, пацяплела, і пацяклі гарачыя слёзы. Кацярына плакала наўзрыд. Яе не суцяшалі — няхай выплачацца...

У горы людзі дабрэюць. Не засталася Кацярына адна. Яе канцавая хатка многім тады на Зялёнай вуліцы стала роднай, жаданай, бо не вельмі многа хат уцалела ад бамбёжкі. Людзі дзяліліся з Кацярынай і сваім горам, і кавалкам хлеба. Ды пакрысе разыходзіліся. Хто знаходзіў сваякоў, а хто падаваўся ў вёску, бліжэй да хлеба. Знайшоўся і Аксіннін муж і забраў яе з сабою да сястры. Яна, зусім старая, жыла адна недзе непадалёку ад горада, але ў такой глухой мясціне, што, як казаў яе муж, немцы туды са сваёй тэхнікай ніколі не дабяруцца.

Упершыню задумалася Кацярына — як жыць далей? Вельмі нязвычна быць адной, нічога не рабіць, толькі думаць, як бы гэта надалей расцягнуць свае невялічкія прыпасы круп і мукі. Ды надышоў такі час, калі засталіся лічаныя жменькі. Трэба было нешта рабіць.

У горад Кацярына выйшла, калі ўжо асыпалася лісце ў старым парку насупраць яе фабрыкі. Цяпер ад той фабрыкі засталіся груды цэглы і жалеза. Кацярыне здалося, што горад вымер, хоць там нешта рабілася, кудысьці беглі людзі, працавалі нейкія ўстановы.

Кацярына пасядзела на ўцалелай лаўцы ў парку і толькі ўстала, каб ісці далей, як ледзь не ўскрыкнула. Мабыць таму, што адняўся голас, усё цела сцяла здранцвенне: непадалёк ад таго месца, дзе яна так спакойна адпачывала, на тоўстых ліпавых суках віселі тры счарнелыя чалавекі...

Не памятаючы больш нічога, Кацярына і сама не ведае, як апынулася на Зялёнай вуліцы. Яна адчула толькі такую зморанасць, што кожны крок ёй даваўся вельмі цяжка. Быццам ішла не па зямлі, а па смале. Зайшла ў хату і адразу звалілася на ложак. Гэтае жудаснае відовішча потым тры дні не давала Кацярыне спакою. А на чацвёрты яна зноў выйшла ў горад, бо ў хаце ўжо не было чаго пакласці на зуб.

Працу сабе яна знайшла даволі хутка і, вядома, не па спецыяльнасці. Трэба было цэлы доўгі дзень то прыбіраць брудны падвал, то выносіць за вароты ў скрыню, збітую з дошак, рознае смецце, то абіраць бульбу. За гэта яна атрымлівала некалькі нямецкіх акупацыйных марак і кацялок нейкай бруднай поліўкі, якая патыхала прэллю.

Калі паступова Кацярына прыгледзелася да свайго жыцця, да жыцця гэткіх, як і яна, абяздоленых людзей, то зразумела, што так доўга працягвацца не можа. Людзі, якія згубілі не толькі сваіх родных, блізкіх, а і волю, павінны нешта рабіць, прымаць нейкія захады, каб зноў здабыць сабе волю і спакойнае жыццё. Ранейшага шчасця не вернеш, але жывому трэба жыць. І ўжо смерць яе адзінага сына не здавалася Кацярыне самай вялікай і самай страшнай бядою на свеце. Яна ведала — гэта бяда народная...

Прыйшоўшы з працы дамоў, Кацярына заўсёды старалася чым-небудзь заняцца, каб не пакутаваць ад бясконцых думак. А які цяпер дома занятак? Яе хатка зусім апусцела. Усё, што можна было прамяняць на жменю мукі ці кавалачак сала, Кацярына вынесла на базар. Засталіся толькі ложак і шафа, у якой, побач з яе сукенкамі, вісела некалькі Стэфанавых касцюмаў і паліто.

Іх Кацярына не прадасць ніколі.

Вечары восенню доўгія, нудныя, як год. Электрычнае святло замяніла газоўка. Кацярына, можна сказаць, тым і грэлася, пры тым святле рабіла ўсё ў хаце. Іншы раз нават спрабавала чытаць, але прачытанае зусім не трымалася ў галаве.

Спярша ёй адной было страшна, асабліва начамі. Яе ўцалелая хатка, як прывід сярод развалін, была вельмі прыкметная на гэтай вуліцы, гэтай вялікай дарозе бежанцаў у вёску. Дзень і ноч па ёй ішлі людзі. Днём — проста, адкрыта, а ноччу — па аднаму, крадком, бо з сямі гадзін вечара наступала каменданцкая гадзіна. Стралялі без папярэджання.

Але было і другое. Усё часцей і часцей з вуснаў гараджан злятала забароненае слова «партызан». Пра іх Кацярына даведалася значна пазней, а цяпер яна жыла адна са сваімі пакутлівымі думкамі: а што далей? Жыла і тайнай надзеяй на тое, што, можа, і яе Стэфан калі-небудзь прыйдзе па гэтай дарозе са свету, як прыходзілі іншыя. Засынала позна, уставала рана. Трэба было бегчы (аніякага транспарту не было і ў паміне) на працу, абіраць бульбу ды выносіць смецце. Гэтая праца ратавала яе ад голаду, ад пакутлівай адзіноты. Так было заўсёды, кожны дзень.

Ды аднойчы...

Прыйшоўшы з працы, Кацярына ўбачыла, як фашысты зганялі людзей да бярозавага гаю. У людзей былі пілы і сякеры. Сотні маладых стройных бяроз ляглі ў той вечар. А назаўтра ад гаю не засталося і следу. Беластволыя бярозкі сталі слупамі. Іх закопвалі ў зямлю, непадалёк адну ад адной, у два рады. А потым прыбівалі да іх іржавы калючы дрот, прыбівалі накрыж, нацягвалі густа, як струны. Струны смерці. На месцы зялёнага гаю людзі рабілі вялізны загон, але не для жывёлы, а для такіх жа, як і яны, людзей.

І калі ён быў пабудаваны, з кулямётнымі вежамі, з доўгімі дашчанымі баракамі, у загон пагналі палонных, худых і аброслых, змардаваных савецкіх салдат. Яны былі ў пілотках без чырвоных зорак, у дзіравых, абгарэлых шынялях. Былі там, сярод сталых людзей, зусім яшчэ дзеці, са здзіўленымі, цікаўнымі вачыма, паслухмяныя, як авечкі, і гэткія ж палахлівыя.

Кацярына глядзела праз акно, як гналі палонных, і болем сціскалася яе сэрца. Яна ўлаўлівала кожны гук, кожны стрэл і крык няшчасных, якіх катавалі і на дарозе, і ў лагеры.

Лагер быў за яе любімым зялёным лугам, якраз насупраць вокан. Непрыступны канцэнтрацыйны лагер, з якога проста немагчыма ўцячы, уратавацца. Палонныя туды прыбывалі штодня. Ёй здавалася, што ўвесь наш фронт, усе нашы салдаты трапілі ў гэтую пастку. Яны ішлі па вуліцы і глядзелі на яе вокны. Сотні галодных вачэй. Тысячы родных сэрцаў. Сыноў і братоў, бацькоў і таварышаў. Калісьці дужыя, моцныя, цяпер яны былі паслухмяныя і бездапаможныя. А Кацярына была адна, з хворай душою і надарваным сэрцам. Адна пасівелая заўчасна жанчына. І яна, гэтая жанчына, вырашыла, пакуль сама на волі, хоць чым-небудзь ім памагчы...

Такім чынам, першы раз у жыцці Кацярыне Квяткоўскай давялося ўкрасці. Гэта здарылася пад вечар, калі яна закрывала, як заўсёды, скляпенне, у якім за дашчанымі засекамі ляжалі груды бульбы. Кацярына ўкінула некалькі халодных брудных бульбін проста за пазуху, пад кашулю, падпяразаную аборынай. Сукенка вісела на ёй, як на коліку. Цяпер стала аблягаць ямчэй. Хаця б не заўважылі на прахадной! Як ішла па дварэ да будкі, здавалася ёй, што тая бульба нясцерпна пячэ цела, што ўсе навокал бачаць тую бульбу, асуджаюць Кацярыну, якая так легкадумна адважылася на вельмі страшны, рызыкоўны крок.

Ды абышлося.

Ужо раніцою, калі Кацярына зноў убачыла калону ў сівых шынялях, яна раскідала спечаную ў грубцы бульбу на дарозе, паставіла тры бляшанкі ад кансерваў з вадою. І потым, схаваўшыся за папяровымі фіранкамі, са слязамі радасці назірала за тым, як удала падбіралі палонныя тую ваду і бульбу. Падняць што-небудзь з зямлі таксама трэба ўмець.

— Ешце, сыночкі родныя, ешце на здароўе... Я заўтра зноў прынясу вам,— шаптала Кацярына. Цяпер для яе не было большага шчасця, як рабіць гэтую невялікую паслугу людзям. Жыццё набывала нейкі сэнс. І патрабавала смеласці, рашучасці. Хіба гэта не смеласць — вынесці за вароты бульбу? За такое злачынства фашысты могуць звезці ў Нямеччыну, могуць і застрэліць. Фашысты здольны на ўсё.

Ды аднойчы здарылася такое, што прымусіла Кацярыну моцна задумацца. Было гэта пад вечар у нядзелю. Яна выйшла на двор, каб зняць сваю адзежу, што сушылася на плоце, як пачула да болю знаёмае: грук, грук, грук... То ішла новая калона нашых салдат. Кацярына затрымалася на хвіліну, паглядзела праз адчыненую фортку на вуліцу. Паўз самы плот ішоў з аўтаматам на грудзях высокі, немалады ўжо немец з фюрэраўскімі вусікамі пад носам. І раптам іх позіркі сустрэліся. На нейкае імгненне. Але Кацярына адчула, што на яе зірнулі звычайныя чалавечыя вочы. Нават крыху сумныя. Яны, здавалася, шукалі спагады. І прадчуванне не ашукала яе. У той жа момант яна ўбачыла, як гэты салдат з аўтаматам штурхнуў кагосьці ў фортку і зачыніў яе, штосьці гучна прамовіўшы, быццам лаяў Кацярыну...

На яе дварэ апынуўся малады стройны мужчына ў падраным танкісцкім ватніку, без шапкі. Цёмныя валасы па яго галаве звісалі касмылямі. «Афіцэр!» — падумала Кацярына і хуценька адчыніла сенцы.

— Хавайцеся! — крыкнула яна.

— Чакайце,— зморана махнуў той рукою.— Няхай пройдуць. Калі гэта правакацыя, то дастанецца і вам. Чакайце...

Калона прайшла, грукат заціх. Кацярына зірнула па вуліцу.

— Нікога няма.

— Вось цяпер зайду. Цяпер мне ўсё ясна...

— Што здарылася з тым фашыстам?

— Думаю — ён не фашыст. Але пасля... Мяне завуць Іванам,— танкіст працягнуў дужую жылістую руку.— А як вас, маці?

— Кацярына...

Тое, што пачула Кацярына ад палоннага Івана, ніяк не ўкладвалася ў яе паняцце. Да гэтага часу яна лічыла кожнага варожага салдата фашыстам, чалавекам-зверам, вылюдкам. А гэты немец быў нейкім дзіўным выключэннем. Спярша, як расказаў Іван, пры ім немец ціхенька лаяў свайго фюрэра. Потым назваў яго, палоннага, таварышам, нешта гаварыў пра Тэльмана. Даваў зразумець, што яго, Івана, абавязкова расстраляюць. І вось цяпер даў магчымасць уцячы з палону.

— Хто ён на самай справе? — спытала Кацярына, падаючы на стол гарачую капусту з бульбай. Дзеля такога госця яна гатова была адмовіцца ад вячэры.

— Хто б ён ні быў, але ён чалавек,— адказаў Іван.— Тэльмана ж успамінаў нездарма. Камуністы тым і моцныя, што ва ўсім свеце ў іх ёсць адна зразумелая мова — Інтэрнацыянал.

Іван доўга не затрымаўся. Скінуў сваю непатрэбную цяпер форму, адзеў нешта старое са Стэфанавага запасу і падаўся ў ноч, як гаварыў, шукаць страчаную зброю і волю.

 

* * *

Неяк Кацярына прачнулася на досвітку, выйшла на двор і ўбачыла, як немаладая жанчына вяла пад руку салдата.

— Сыночка знайшла! — пахвалілася шчаслівая маці.

— А як жа вы яго ўзялі? — не зразумела Кацярына.

— Дзесятачка ў мяне была, залатая. Выменяла...

Вось яно як! Значыць, за грошы ці за якія іншыя рэчы можна выратаваць ад смерці чалавека. Гэтая думка не давала ёй спакою ні днём, ні ноччу. У Кацярыны царскіх пяцёрак не было, але быў на доўгім ланцужку стары сярэбраны гадзіннік з меладычным звонам. І былі сякія-такія падарункі ад Стэфана.

У адзін марозны ясны дзень Кацярына адважылася пайсці да лагера і паглядзець — а можа, і яна ўбачыць каго знаёмага. У душы хавала трывожную думку, што тым знаёмым раптам акажацца яе Стэфан. Ці мала чаго бывае ў жыцці? На ўсякі выпадак захапіла яшчэ крыху печанай бульбы і лусту хлеба.

Чым бліжэй падыходзіла яна да лагера, тым трывожней грукала ў грудзях сэрца. Яе любімы бярозавы гай! Яго не было і ў паміне. Слупы і дрот. І вежы па кутках з кулямётамі ў акенцах. І цёмна-шэры натоўп за дротам. Вось што ўбачыла Кацярына цяпер. Ёй стала нядобра, закружылася галава. Яна спынілася, пастаяла. «Не-е! Калі б і быў тут хто са знаёмых, наўрад ці пазнаеш цяпер у гэтым загоне»,— падумала Кацярына.

І раптам да яе слыху данёсся чыйсьці трывожны, прыглушаны голас, які прымусіў спыніцца і насцярожыцца, усхваляваў да глыбіні душы.

— Уставай, Стэфан...— пачула Кацярына.— Калі яны ўбачаць — заб’юць. Уставай.

Так гаварыў камусьці чарнабровы мужчына. Той, да каго адносіліся гэтыя словы, ляжаў на мёрзлай зямлі, скурчыўшыся ў сваім дзіравым шынялі. Астатнія палонныя, грукаючы рыдлёўкамі, капалі нешырокія траншэі пад фундаменты баракаў.

— Чуеш, уставай... Сюды ідуць!

Палонны ледзь падняўся. З выгляду яму было гадоў васемнаццаць. Белыя кучаравыя валасы на галаве ў многіх мясцінах пацямнелі ад запечанай крыві. Вялікія блакітныя вочы, поўныя невыказнага смутку, абыякавасці, раптам зірнулі на Кацярыну. Яна схапілася за грудзі, ступіла крок назад. «Стэфан... Мой першы сын, што памёр у дваццаць шостым годзе, быў бы ўжо такім, як ён. Божа мой, да чаго падобны! Як мой сын...» Кацярыне цяжка было дыхаць, ад жалю разрываліся грудзі. А палонны ўсё глядзіць і глядзіць на яе.

— Стэ-эфа-ан! Стэфане, сынку мой! — не ў сілах больш стрымацца, закрычала Кацярына, падбегла і схапілася за калючы дрот рукамі. Яна не чула болю, не бачыла аховы, якая бегла сюды. Яна тузала калючы дрот, да крыві разрываючы рукі, і ўсё крычала:

— Стэфа-ане-е-е! Сынку мо-ой!

І той, каго Кацярына клікала сынам, знайшоў сілы падысці да дроту з другога боку.

— Мама... Добрая мама,— шапталі яго перасохлыя вусны. І па твары каціліся слёзы, горкія чалавечыя слёзы...

Стаялі ў нямым здзіўленні палонныя, падтрымліваючы хворага хлопца. Яны расступіліся толькі тады, калі падбег ахоўнік.

— Ты есть матка? Мутэр? — пачула Кацярына. З гэтага боку дроту ля яе стаяў той высокі немец з аўтаматам, з фюрэраўскімі вусікамі. Тыя ж вочы, цёплыя, даверлівыя. Яны надалі смеласці.

— Так... Ён — мой сын. Стэфан...— Кацярына дастала з кішэні гадзіннік на доўгім ланцужку і працягнула яго ахоўніку.— Пусціце яго дамоў, сыночка. Пусціце...

Гэта былі пакутлівыя хвіліны. Кацярыну павялі да прахадной і пачалі дапытваць. Колькі год, калі з дому, як прозвішча. Яна ж, нібы не разумеючы, цвярдзіла адно:

— Сын ён мне і прозвішча ў яго маё. Стэфанам завуць, паночку...

«Паночку» трымаў у руках яе гадзіннік і ўхмыляўся. І раптам, зусім ужо нечакана, сказаў:

— Ідзь, матка...— І піхнуў у спіну палоннага.— Шнель! Спэхам. Фарштэйн... Спэхам.

Кацярына адчула ў сваіх руках гадзіннік, моцна сціснула яго і шпарка пайшла паперадзе, ведучы за руку свайго знойдзенага, хоць чужога, але такога роднага сына.

Такім вось чынам усынавіла Кацярына маладога артылерыста Каліну Стэфана. Хлопец ледзь трымаўся на нагах — да таго быў знявечаны і худы. Яго білі за тое, што не мог працаваць, што не пакараўся фашыстам, што быў самы малады, што меў добрыя блакітныя вочы, а яны глядзелі на ворагаў з нянавісцю.

Кацярына паслала яму свой ложак, змяніла сподняе адзенне і пяшчотна сказала, гладзячы кучаравыя валасы:

— Цяпер ты будзеш Стэфан Квяткоўскі. Запомні... Стэфан Квяткоўскі. Гэта можа спатрэбіцца, хоць я пастараюся, каб пра цябе ніхто не ведаў наогул.

— Добра, маці... Цяпер я — Стэфан Квяткоўскі.

Ён ляжаў за шырокай шафай. Кацярына сама перасунула шафу бліжэй да грубкі, каб схаваць ложак ад чужога вока. Так, ёй здавалася, будзе лепш.

— Цяпер скажы, хто ты і адкуль,— спытала Кацярына, калі пасля добрага кубка гарачага чаю хворы ўпершыню за доўгі час усміхнуўся.

— Ведаеце раку Заходняя Дзвіна? — прыўзняўся ён на ложку. Твар задумлівы, амаль суровы.

— Ведаю, на Віцебшчыне.

— Дык вось... Я з яе берагоў. З вёскі, якая так і называецца — Пабярэжжа. Вучыўся да вайны ў тэхнікуме. Пайшоў у армію добраахвотна. Крыху паваяваў. Вось і ўсё...

Кацярына падумала. Не вельмі задаволіла яе гэтае паведамленне артылерыста.

— Выходзіць, твае бацькі таксама... тут, па гэты бок фронту? — асцярожна спытала яна. Адказ Стэфана Каліны меў для яе істотнае значэнне. Што, калі хлопец захоча прабрацца дамоў, а яна зноў застанецца адна?

— Выходзіць,— уздыхнуў Стэфан.— Маці з сястрой то пэўна. Бацька адступіў з нашымі часцямі. Ён — танкіст. Не думаю, што і яго напаткаў гэткі ж лёс, як і мяне. Нам не было куды адступаць. Мы былі ў акружэнні...

— Няўжо нельга было прабрацца да сваіх з боем? — зноў, яшчэ больш асцярожна, спытала Кацярына. Адказ на гэтае пытанне вырашаў яе страшную думку: ці самі палонныя вінаваты ў сваім няшчасці, як гаварылі тады многія на іх вуліцы?

Стэфан Каліна сеў на ложку, падумаў. Яго добрыя вочы пасуровелі, вусны моцна сцяліся. Нарэшце ён сказаў:

— Нават маленькая і разбітая група байцоў здольна прайсці любыя перашкоды, калі...— Стэфан памаўчаў і пасля ўжо дадаў: — Калі гэтая група ўзброена да зубоў! А што маглі зрабіць мы без гармат і мінамётаў, без гранат і хлеба, з дзесяткам патронаў на байца? Мы ішлі супраць брані і агню, але захлынуліся...

— У вас не было ні танкаў, ні артылерыі?

— У нас не было нават кулямётаў. Яны маўчалі, бо патроны скончыліся. Бой быў цяжкі, а дапамога не прыйшла. Потым па двое, па трое пачалі прабірацца з акружэння, але трапілі ў пастку...

Каліна цяжка ўздыхнуў і змоўк.

Кацярына не пыталася больш ні аб чым. Яна сядзела ля ложка і гладзіла яго кучаравыя валасы. Для яе ён быў сынам. Тым, першым, які памёр так нечакана. А можа, і другім. А можа, абодвума разам. Галоўнае — яна цяпер не адна. Ёсць з кім пагаварыць, з кім параіцца. І яму добра з названай маці, яна ж выратавала яго ад немінучай смерці. Як калісьці, у дзяцінстве, выратавала ад смерці маленькую птушачку...

Гэта было даўно, яшчэ калі яны толькі пасяліліся тут, на ўскраіне вялікага горада. Тады Каця была ціхай, хударлявай дзяўчынкай. Яе вялікія, крыху сумныя вочы зусім па-даросламу глядзелі на свет.

За хатай пачынаўся луг, вось гэты луг. Быццам сатканы з розных колераў жывы дыван. Ён адразу паклікаў малую да сябе, даў ёй мноства цікавых забаў.

У той дзень Каця, змораная і шчаслівая, ужо сабралася дамоў, як заўважыла пад галавой маленькую шэрую птушачку, якая чамусьці кінулася ёй пад ногі ў высокую траву. «Што гэта з ёю? — падумала Каця.— Ці не хворая якая?»

Птушка была не хворая. Высока над лугам кружыў вялізны каршун. Каця здагадалася, што драпежнік хацеў схапіць бездапаможнае птушанё, і прыкрыла яго сваёй хусткай.

— Не дам крыўдзіць малую! — крыкнула яна ўгору, быццам каршун мог зразумець яе словы. І яшчэ сказала птушаняці: — Не бойся мяне, я цябе не пакрыўджу...

З тае пары Каця ўжо ведала, што не ўсё ў прыродзе так лагодна і хораша, як здаецца. Яна шкадавала кожнага матыля, кожнага жука і коніка, якіх так багата было на лузе...

Цяпер за гэтым лугам пакутуюць не птушкі і не матылі, а людзі. Аднаго яна выратавала. А астатнія? Як выпусціць іх на волю? Гэтыя пытанні непакоілі Кацярыну штодня. «Паправіцца Стэфан — параюся з ім!» — вырашыла яна. А пакуль даглядала, як магла. У хаце прыбавілася клопату, а на працы — хвалявання. Раней яна не лічыла хвілін, жыла абыякава, як у нейкім тумане. Цяпер яе нехта чакаў. Яна яму патрэбна як сапраўдная маці, і ён ёй патрэбен як сын.

 

* * *

І вось аднойчы, калі Кацярына прыйшла дадому, Стэфан Каліна спытаў:

— Якія чуткі ходзяць у горадзе? Ці далёка фронт?

Яна сама нічога не ведала, бо чутак ніякіх не было. А тое, што гаварылі фашысты, для Кацярыны нічога не значыла. Яна проста не верыла ім. Яны даўно паўтараюць, як тыя папугаі, што Маскве «капут». А неяк, ідучы з адной работніцай паўз кухню (яны заносілі туды бульбу), Кацярына ясна пачула голас Масквы, знаёмы голас дыктара. Ён данёсся з-за дзвярэй шэфа, тоўстага немца. Толькі два словы. «Говорит Москва...» І ўсё. І ручку прыёмніка пакруцілі далей, на другую хвалю. Але гэтага было дастаткова. Тады Кацярына прынесла самыя лепшыя звесткі: Масква жыве!

Што яна магла адказаць цяпер? Ці далёка фронт, ці стаіць Масква? А як жа інакш? Масква на тое і Масква.

— Адно ведаю, Стэфане, што Маскву яны не ўзялі,— упэўнена прамовіла Кацярына,— і наўрад ці калі возьмуць.

Потым і самой цікава было дазнацца што-небудзь пра фронт, прынесці дамоў больш пэўныя звесткі. І хоць рабочыя складаў і гаража былі людзьмі незнаёмымі, Кацярына іншы раз пытала ў таго-сяго з усмешкай:

— Ну, як там, на фронце? Масква капут? Не чулі? Хутка будзе капут?

Спярша ёй нічога не адказвалі. Людзі хмурыліся і моўчкі паціскалі плячыма.

Аднойчы, выносячы смецце, яна прыпынілася каля вусатага чалавека ў чорным камбінезоне, з бруднымі ад мазуты рукамі. Ён выціраў іх жмутом нейкіх нітак. Спынілася не выпадкова. Той вусаты, бывала, сам спрабаваў раней загаварыць з Кацярынай. Але тады яе нічога не цікавіла.

— Як на фронце? — пытанне быццам здзівіла вусатага.— А хто яго ведае. Усяк бывае: і наперад, і назад... Адным словам, пад Масквой бадай ці будзе больш наперад.

Потым яны сустракаліся ўсё часцей і часцей. А неяк раз вусаты запрасіў Кацярыну ў гараж. Там было змрочна, холадна. Кацярына разгледзела грузавікі, некалькі матацыклаў і легкавых машын. А сярод іх — адна надзвычайная. То была доўгая чорная машына. Яна блішчала сваім лакам, ад якога чамусьці халадзела душа. Адчыніўшы дзверцы гэтай машыны, механік шчоўкнуў выключальнікам, пакруціў ручку.

— Слухай...

Спярша Кацярына так спалохалася, што не магла нічога разабраць. Голас дыктара чуўся нібыта з-пад зямлі. І ў тым голасе Кацярына зноў пазнала Маскву.

— Гэта вам дазваляецца? — паказала яна на прыёмнік. Механік усміхнуўся:

— Так, як і вам. Калі зловяць — капут!

— Дык навошта ж вы ўключылі?

— Для вас.

У вусатага механіка такі лагодны твар, што яна затоена праслухала ўсю перадачу — навіны з франтоў.

— Вам прывітанне ад Паходні,— урэшце сказаў вусаты механік.

Кацярына не скранулася з месца, не падала выгляду, што ведае гэтага чалавека.

— Нешта я яго не помню,— абыякава адказала яна.

— А ён вас до-обра памятае!

На тым і разышліся.

Калі Кацярына ішла дамоў, то адчула, што ў гаражы працуюць свае людзі, цікавыя і смелыя. Дома яна расказала Стэфану ўсё, з асаблівай радасцю паведаміла:

— Б’юць ворага. І пад Масквой, і пад Ленінградам, і на ўсіх франтах. А ў беларускіх лясах збіраюцца партызанскія атрады. Цяпер ужо ёсць малыя групы, яны аб’ядноўваюцца. Сама чула, уласнымі вушамі...

Лепш бы Кацярына не гаварыла гэтых слоў!

— Партызаны? Вось пра што я думаў усе гэтыя дні! — усхапіўся з ложка Стэфан.— Нездарма, відаць, думаў! Партызаны... Як здорава! Партызаны...

Ён больш не клаўся. Ён, праўда, яшчэ крыху кульгаў, але раны на плячах і на галаве зажылі.

— Ты ж хворы! Табе яшчэ трэба ляжаць...— Кацярына ўзяла Стэфана за руку.— Паслухай мяне, сынку...

— Не, маці, я ўжо не хворы. І, урэшце, не век жа мне сядзець вось так, чакаць, пакуль нехта будзе біць ворага. Я — камсамолец! Мой святы абавязак, мая прысяга...

Кацярына ўсё зразумела. Стэфан пойдзе ад яе, як пайшоў той першы танкіст, як пайшоў бы родны сын. Што ж, яму, сапраўды, трэба ісці. Не хавацца ж да канца вайны. Гэта было б звычайным дэзерцірствам для салдата. У ваенны час, калі ўся краіна паднялася на абарону, ёй дораг кожны баец. Стэфан — баец, ён павінен выканаць свой абавязак да канца. Павінен ісці. Але не так хутка, не адразу. У яго зусім мала сілы, ён можа заўчасна загінуць. І галоўнае — Кацярына прывыкла да таго, што ў яе ёсць сын. Патрэбен нейкі час, каб адвыкнуць ад самой думкі. І страшна зноў застацца адной...

— Яшчэ з тыдзень пабудзь, Стэфан. Вайна не хутка скончыцца. Акрэпні,— прасіла яго Кацярына.

— А калі за гэты час фашысты пранюхаюць, што я не ваш сын, і схопяць? Як вы думаеце, гэта будзе лепш?

— Гэта будзе самае горшае.

— Вось і я так думаю. Чым хутчэй выберуся з горада,тым лепш і для вас, і для мяне.

— Няхай тое хутчэй будзе заўтра.

— Яно будзе сёння. Вас, маці, я ніколі не забуду. Як стане цяжка — дам звестачку. Жывы буду — наведаюся. А як вайну скончым — у госці ездзіць буду! Адным словам, вы мне будзеце сапраўднай маці на ўсё жыццё.

Стэфан хадзіў па пакоі і гаварыў. А Кацярына ўсё прыглядалася, усё меркавала — ці можна ўжо яго адпусціць, ці здолее ён узяць зброю ў рукі.

Хлопец увачавідкі расправіў плечы. Высокі, статны, з моцнымі жылістымі рукамі, з суровым мужным тварам, ён выглядаў цяпер сапраўдным байцом.

— Што ж, сёння дык сёння.— Кацярына адчыніла шафу і выбрала Стэфану не зусім новы, але яшчэ ладны мужнін касцюм.— Гэта будзе лепш, чым вайсковае... Вазьмі, Стэфан, надзявайся. У мяне недзе і паліто было...

Сама пайшла ў сенцы і, пакуль Стэфан пераапранаўся, сабрала яму ў дарогу, што было: некалькі бульбін, цыбуліну, тонкую, аж свіціцца, лустачку чорнага хлеба...

Цямнела хутка. На вежах лагера запалілі пражэктары. Яны ледзьве прабіваліся праз ледзяную імжу, цьмяна асвятляючы баракі, слупы.

Ільдзінкі біліся ў шыбы, шоргалі, нібы просячыся ў хату. Недзе на дварэ вецер ляпаў адарванай дошкай.

— Памаўчым перад дарогай,— сказаў Стэфан, сядаючы да стала. У касцюме ён быў прыгажэйшы. Паліто трымаў на каленях.

Кацярына паклала на стол перад ім той невялічкі клуначак у белай паркалёвай хусцінцы, сама села на другое крэсла, падперла кулаком твар і задумалася. А можа, не задумалася, а проста так, без аніякіх думак, уставілася ў адну кропку і скамянела? Так яно, відаць, і было, бо калі Стэфан устаў, адзеў паліто і ціха сказаў, што яму час ужо ісці, Кацярына нібы ачнулася. Схапіла яго за руку, прыціснула да свайго твару і праз слёзы чулліва загаварыла:

— Ідзі, сынку... Няхай цябе добра прымуць там, у лесе, няхай дарога табе будзе шчаслівая.

— Я не пайду дарогай,— паспрабаваў пажартаваць ён.— Пайду лугам, хмызам аж да хвойніку.

— А як жа інакш! Дарогі ты не трымайся...

Стэфан абняў Кацярыну і пацалаваў у лоб.

— Бывай, матуля. Жывы буду — за ўсё...

Ён не дагаварыў, бо, відаць, і яму было цяжка пакідаць яе адну. Парывіста падышоў да дзвярэй, адчыніў іх і выйшаў.

А яна засталася.

Хвіліну стаяла нерухома, потым выбегла на двор і заўважыла за садком далёкую постаць. Памахала хусцінай.

— Шчаслівай дарогі, сынку. Шчаслівай дарогі, Стэфане...

Вецер біў ёй у твар, калмаціў валасы. І адарваная дошка ляпала па шчыце хаты. І сыпаў ледзяны дождж. І цьмяна свяцілі далёкія пражэктары. Было холадна, а Кацярыне ўсё не хацелася кратацца з месца.

Толькі ў хаце адчула, як працяў яе холад. Рукі і ногі аж здубянелі, і яна дарэмна старалася іх адагрэць ля ледзь цёплай грубкі. Святла так і не запальвала. «Навошта яно, адной добра і без святла. Ён, сынку, у ноч пайшоў, немаведама куды, у сцюжу, а я ж у хаце... Мне і так добра...»

Думкі блыталіся, і спакваля саграючыся, Кацярына адчула, як млявасць разлілася па ўсім целе. Яна імкнулася ўявіць, дзе цяпер Стэфан Каліна, як ён пераначуе ў такую непагадзь, куды скіруе далей.

Прылегла, не распранаючыся, на ложак, пакрылася сваім цяжкім зімовым паліто і задумалася. А як добра сагрэлася, пачула — нехта пастукаў у дзверы і ціха паклікаў:

— Кацярына-а...

Яна хацела ўстаць, ды не магла. А чужы, незнаёмы голас з-за дзвярэй зноў:

— Ці пусціш у хату, Кацярына?

— Ідзі! — крыкнула яна і расплюшчыла вочы.

Нідзе нікога не было. Па-ранейшаму дробнымі крупамі біў у шыбы вецер ды ляпала дошка.

«Хто ж мяне клікаў? Жывы ці мёртвы? Кажуць, што чалавека іншы раз кліча смерць. Ёй не трэба адказваць, а я азвалася...»

Да самай раніцы ўжо так і не заснула Кацярына.

Калі пачало світаць, яна ўстала і пагрэла сабе вады, заваранай яшчэ раней сушанымі чарніцамі. Гэтыя чарніцы ляжалі ў яе другі год без ніякай карысці, а цяпер вось спатрэбіліся. Яны добра замянялі чай.

«Чаму я не дала Стэфану крыху чарніц?» — падумала Кацярына, саграючыся гарачым духмяным варывам. Потым яна шмат чаго знаходзіла дома і ўсё шкадавала, што не аддала Стэфану. Цёплыя шкарпэткі, выпадкова знойдзеныя на гарышчы, складная відэлец-лыжка, запальнічка, насоўка — усё, што магло б спатрэбіцца чалавеку ў дарозе. Усё гэта яна сабрала і схавала асобна. «А можа, загляне калі!» — спадзявалася яна.

 

* * *

Вусаты механік зноў некалькі разоў перадаваў прывітанне ад Паходні, але Кацярына так і не адказала яму нічога. Рабіла толькі выгляд, быццам імкнецца ўспомніць таго чалавека.

А яна ж ведае яго добра, ведае даўно, яшчэ з трыццатых гадоў. І помніцца ўсё так, быццам было ўчора...

...Муж тады працаваў далёка. Каб быў у хаце жывы чалавек, Кацярына ўзяла сабе на кватэру дзяўчыну, рабочую з цэха. Надзея (так звалі дзяўчыну) была гады на два маладзейшая за Кацярыну, але з замужжам ёй не шанцавала. А ўсё віною таму быў развясёлы характар, легкадумна-жартаўлівы, просты, нават залішне адкрыты.

З Надзеяй Кацярына іншы раз у свабодны вечар хадзіла ў тэатр. Яна палюбіла яго, як свой цэх, як кнігі. Ёй падабалася тая ўрачыстасць, што панавала ўсюды — ад фае да сцэны. З тагачаснага невялічкага рэпертуару Кацярына выбрала для сваіх вечароў «Пінскую шляхту» і «Паўлінку». Іншы раз ставілася камедыя «Савецкі чорт» ці «Каваль-ваявода». Кацярына хадзіла глядзець іх выключна паважаючы сяброўку. Затое на оперу «Русалка» яна заўсёды ішла адна, каб самой, на поўную сілу адчуць талент артыстаў Жданавай і Гаева, каб ніхто не перашкодзіў ёй ціха паплакаць у фінале оперы.

І вось аднойчы, калі яна выходзіла з тэатра, здарылася бяда.

Быў позні восеньскі вечар. З тэатра выходзілі апошнія гледачы. Выйшла і Кацярына. У цемені яна зачапілася за абрубак нейкай жалезнай трубкі, і тая загрукацела па мёрзлай зямлі. Кацярына нахілілася і падняла трубку. «Трэба адкінуць, а то яшчэ нехта зачэпіцца»,— падумала яна і ўбачыла, як на невялічкай пляцоўцы, далей ад ліхтароў, трое невядомых людзей накінуліся на маладога хлопца з дзяўчынай. Ціха, без енку, тыя адразу зваліліся па зямлю. Іх білі нажамі. Гэта было страшнае відовішча...

Апамятаўшыся ад першага здранцвення, Кацярына што было сілы крыкнула:

— Рату-у-уйце-е! Памажы-ы-ыце-е-е!

І тады з’явіўся ён, мужчына ў чорным плашчы і капелюшы, прысадзісты і спрытны. Ён адразу збіў з ног двух бандытаў, схапіў за рукі трэцяга. Бачыла Кацярына, як адзін з тых, што ляжаў на зямлі, паціху ўзняўся і замахнуўся на чалавека ў капелюшы нажом. І тады, сама не памятаючы, як гэта здарылася, Кацярына ўзняла цяжкі абрубак жалезнай трубкі. Удар быў не дужа моцны, але гэты ўчынак надаў смеласці яшчэ двум выпадковым сведкам гэтай бойкі.

І не ўгледзела Кацярына, калі гэта чалавек у капелюшы апынуўся на зямлі. Ён ляжаў і цяжка стагнаў. А бандытаў ужо скруцілі трое дужых міліцыянераў.

— У яго зламана нага,— сказаў хтосьці.— Трэба неадкладна ў бальніцу...

«У каго гэта зламана нага?» — не зразумела Кацярына. Потым убачыла — у таго першага, якога выратавала ад большай бяды.

— Нагу падлечаць,— зноў сказаў нехта.— Каб не гэта вось кабеціна, то быў бы і трэці на тым свеце...

— Адважная жанчына!

Усе паказвалі на Кацярыну. А яна саромелася і адказвала:

— Гэта я ад страху. Чалавека б забілі...

Чалавека ў плашчы панеслі па вузкіх сцяжынках да бальніцы, якая была непадалёк ад тэатра. Бандытаў павезлі ў чорнай машыне з кратамі. Толькі двое нерухомых засталіся на зямлі, як нямыя сведкі страшнага злачынства.

Кацярына памагла санітаркам занесці хворага ў палату.

Пасля спытала:

— Як жа прозвішча гэтага, у чорным плашчы?

— Паходня,— адказалі ёй.— Міхась Паходня.

А пасля ўсю ноч не магла заснуць: усё ёй здавалася, што памрэ Паходня, не дажыве да раніцы. А так хацелася, каб ён жыў, той адважны, сапраўды геройскі чалавек!

Раніцою сабралася наведаць хворага. Надзея, якой усё расказала Кацярына, і сама загарэлася жаданнем паглядзець на такога героя.

— За чужое жыццё ды рызыкаваць сваім! Гэта ўжо залішне. Пра такіх людзей я чытала толькі ў кнігах...

— А ты схадзі, паглядзі на жывога героя...

— А што! І пайду...

Калі дзве даволі статныя асобы ў белых халатах, з пакункамі ў руках зайшлі ў прасторны пакой, то ўсе хворыя ўвачавідкі павесялелі. Многія ўзняліся з ложкаў і з цікаўнасцю пазіралі на незнаёмак — адну беленькую, а другую чарнявую.

— Ці не дакторачкі вы будзеце? — спытаў адзін хворы.

— А што вас турбуе? — у сваю чаргу спытала Надзея.

— Ой, мілыя дакторачкі! Скажыце, каму трэба, каб мне больш не давалі гэтага аўса, я ж не конь! — узмаліўся адзін аброслы чорны мужчына, паказваючы на некранутую талерку з аўсяным супам.— Дальбог, скора вушы выцягнуцца...

— Што дактары прыпісваюць, тое трэба і спажываць,— узняўшы на яго вочы, строга адказала за Надзею Кацярына.

А Надзея нібы папрасіла прабачэння.

— Мы не дакторачкі,— сказала яна.— Мы проста наведвальнікі...

Тут ужо, што называецца, загула палата.

— Ці не да мяне? — узняў нехта з ложка галаву.— Трэці дзень чакаю, анікагусенькі.

— А я не ведаю да каго,— шырока ўсміхаючыся і жмурачы пры гэтым вочы, адказала Надзея.

— То сядай тут, будзеш мая!

Кацярына паволі, з застыглым бледным тварам, поўная затоенага неспокою, прайшла ў капец палаты і спынілася ля ложка, дзе на прывязанай бірцы было напісана: «Паходня Міхась Пятровіч, 1897 г.»

Ён ляжаў на спіне і не міргаючы глядзеў у столь. Высокі лоб быў нахмураны. Здавалася, чалавек нібы намагаўся нешта вельмі важнае ўспомніць. У яго быў мужны, даволі прыемны смуглявы твар, чорныя, падстрыжаныя цяпер пад машынку валасы і пабялелыя ад болю вусны.

— Міхась Пятровіч,— ціха паклікала Кацярына і стаіла дыханне, чакаючы, ці адгукнецца ён.

Хворы паволі перавёў позірк на яе. Лёгкі цень задавальнення прабег па твары. Лоб перастаў хмурыцца. Тое, што хацеў успомніць чалавек, здавалася, цяпер знайшлося. Ён паказаў рукой на белую табурэтку, што стаяла побач з тумбачкай, і сказаў:

— Сядзьце...

— Я не адна, з сяброўкай,

— Як вас завуць?

— Кацярына.

— Харошае імя,— у роздуме адказаў Паходня.— А мне чамусьці здавалася, што вас завуць Валяй. Моцная...

Яна не ведала, чым уцешыць чалавека, якому ўчора зрабілі аперацыю. Цяжка ўздыхнула і, азіраючыся на палату ў пошуках Надзеі, прамовіла:

— Мы прыйшлі адведаць вас. Я так хвалявалася... Вам вельмі балюча, ведаю, але вы даруйце...

— Як вы прыйшлі, адразу палягчэла.

Такі яўна жартаўлівы адказ зусім збянтэжыў Кацярыну. Яна паклала пакунак на тумбачку і паказала рукой на сяброўку, якая, нагаварыўшы ўжо напэўна не з адным хворым, падышла нарэшце і да іх:

— Мая сяброўка Надзея.

У Надзеі пакунка ўжо не было.

Расчырванелая, яна спынілася ля ложка Паходні, вінавата сказала:

— Я трохі затрымалася... Калі ж да вас тут і праўда, мусіць, вельмі рэдка ходзяць.

— Надзя! — дакорліва зірнула на яе Кацярына.

Тая нічога не зразумела:

— А што?

— У гэтай палаце ўсе вельмі цяжка хворыя, а ты...

Міхась Пятровіч крышачку ўзняў галаву.

— Яна, ваша Надзя, добры лекар! Чуеце, як гамоняць? Было так ціха, як у трупярні...

Надзея ўсміхнулася і прастадушна адказала:

— Кацярына мне па сакрэту паведаміла, што вы сапраўдны герой! Адзін супраць трох...

— Бач ты! — нібыта здзівіўся Паходня.— Па сакрэту? А я вам без усялякіх сакрэтаў скажу, што герой — яна,— Міхась Пятровіч паказаў вачыма на Кацярыну.— Не трапіўся б такі памочнік, то не было б і мяне... — Памаўчаўшы, дадаў:— А так хоць і з адной нагой, а ўсё ж жывы чалавек...

Вось яно як! Значыць, Паходня застаўся без нагі, а яны не заўважаюць гэтага і гавораць пра нейкае глупства, яшчэ ўсміхаюцца! Недаравальная абыякавасць...

Надзея — гэта добра бачыла Кацярына — адразу сумелася, збялела. Чалавек без нагі — гэта было жахліва. Сяк-так яшчэ пагутарылі крыху, развіталіся і пайшлі. І ні пра што не гаварылі ў дарозе.

Потым усё часцей і часцей хадзілі яны з Надзеяй да Паходні. Аж да таго часу, пакуль ён не выпісаўся. А пазней, калі дадому вярнуўся муж, Кацярына наведвала Паходню з ім. Потым, паступова, сувязь згубілася. Неяк Надзея сказала, што Міхась Паходня працуе на якімсьці заводзе, але яна забылася, на якім іменна...

...І вось вусаты механік перадае прывітанні ад Паходні. Значыць, ён застаўся ў горадзе. І ведае пра яе. І прывітанні шле нездарма, відаць, хоча наладзіць з ёю сувязь. А Кацярыне чамусьці боязна.

«Трэба будзе бліжэй пазнаёміцца з механікам, дазнацца, што ён за чалавек»,— падумала Кацярына зноў, як і заўсёды, хаваючы ў запазуху бульбу. Ісці дадому так, без гасцінца сынам за дротам яна ўжо не магла.

«Трэба будзе зноў падысці да лагера і — хто мяне пазнае? — выбраць сабе другога сына. Самага слабага. Дужэйшыя, яны і самі як-небудзь выжывуць, а слабыя загінуць...»

Гэта была не раптоўная думка. Кацярына ўжо даўно збіралася паўтарыць сваю першую спробу, але, па шчырасці кажучы, крыху баялася. І непакоілі думкі: ці не змянілася там, у лагеры, ахова, ці сустрэне яшчэ яна таго высокага немца. Калі прыйшло канчатковае рашэнне ісці, яна ўжо ні аб чым не думала, не хвалявалася. Абавязак памагаць людзям у бядзе быў вышэй за ўсё.

І калі Кацярына, як некалькі тыдняў назад, зноў стаяла ля калючага дроту і глядзела на палонных, ёй здалося, што няўмольны час спыніўся назаўсёды, што яна гадамі стаіць ля гэтага дроту і глядзіць на пакуты людзей і ніколі-ніколі не будзе таму канца.

Нават знаёмы немец з аўтаматам, што няспынна ходзіць ля калючага дроту, усміхаецца ёй і паказвае на нейкага палоннага.

— Зын? — пытае ён у Кацярыны.

Кацярына не гаворыць. Яна моўчкі згаджаецца і ідзе да прахадной. «Божа, памажы яму, гэтаму добраму чалавеку»,— шэпчуць яе вусны. Кацярына ўсведамляе, што просіць у бога помачы за двух — за палоннага і таго, што яго ахоўвае.

Зноў, як і некалі, чуецца спачувальны голас:

— Матка... Зын...

Выводзяць салдата без шыняля. Шынель спатрэбіцца другому. Кацярына моўчкі накідае на худыя плечы палоннага сваю цёплую шэрую хустку і вядзе праз заснежаны луг дамоў новага сына. І поіць яго гарачым чаем, частуе печанай бульбай...

 

* * *

Потым яе знаёмы немец недзе прапаў. Стала вельмі цяжка і небяспечна прабірацца да лагера. Цяпер ужо трэба было даваць сапраўдны выкуп. Спярша не стала гадзінніка. Потым яе залатога шлюбнага пярсцёнка. Потым трапілася выменяць на базары кавалак сала. Потым пайшлі ўсе тыя рэчы, якія Кацярына берагла да апошняга. І калі ўжо зусім нічога не засталося, у лагеры, на яе шчасце, з’явіўся добры чэх. Праўда, ён дзейнічаў не так адкрыта, як немец, але ўсё ж Кацярына радавалася.

За зіму яна вывела з канцлагера пятнаццаць смяротнікаў, самых слабых палонных савецкіх салдат, сяк-так агорала іх і праводзіла з хаты ў ноч. І кожнаму махала хусцінкай, кожнаму ціха гаварыла:

— Шчаслівай дарогі, сынку...

Мінула першая цяжкая зіма. Надышоў май. Доўга, ой, як доўга праляжаў за шафай шаснаццаты сын, чарнабровы юнак, украінец Пятро Хвыля. Часам Кацярыне здавалася, што хлопец не акрыяе. Яна садзілася ля ложка і, сцяўшы вусны, круціла галавой: бачыла, як гарыць ён ад ран, як цяжка яму.

— Баюся я за цябе, Пятро, памрэш яшчэ,— папраўляючы падушку, гаварыла яна.

— Ні, матко. Хто ж цэ памірае другі раз! — бадзёра адказваў ён і ціхім прыемным голасам спяваў:

 

 

Дзівілася Кацярына: колькі сілы было ў таго хворага, знявечанага чалавека.

А было ж...

Ён нават не дайшоў да лагера. Яго Кацярына знайшла ў снезе, ля канавы.

Вечарэла, калі яна выйшла расчысціць ад снегу дарожку да веснічак. Снег быў сыпучы, як пясок, мароз абпальваў шчокі. «Заўтра ж раніцой у сваіх чаравіках не выберуся,— думала Кацярына, адкідаючы рыдлёўкай з дарожкі снег.— Трэба ачысціць аж да вуліцы».

Давяла дарожку да вуліцы, спынілася. І слухае, як з лагера даносяцца стрэлы. «Чорная сотня прыехала, арудуе,— падумала яна.— Сёння новенькіх прыгналі, муштруюць, бедных, катуюць, праклятыя!»

Кацярына ведала, што часта лагер наведвалі эсэсаўцы-карнікі ў чорных мундзірах. Іх так і называлі — чорная сотня. У такія дні да лагера не падыходзь, застрэляць без папярэджання.

І раптам, як з-пад зямлі, данёсся ціхі стогн. Спярша Кацярына падумала, што гэта ёй здалося. А зірнула туды, адкуль чуўся стогн, і заўважыла цёмную пляму на снезе. Падбегла да яе і спынілася ў трывозе: пляма была чырвоная. А побач, у канаве, ляжаў чалавек. Нахілілася Кацярына над ім, прыслухалася: жывы! Сяк-так перацягнула ў хату, агледзела раны. Аж тры. Разбіта куляй левае плячо, прабіты навылет правы бок, кроў цячэ і з шыі. Рукі і ногі хоць і цэлыя, але, як пруты, здубянелі ад марозу. Што ж рабіць з гэткім? Кацярына адчувала, што без доктара ёй не абысціся, а клікаць доктара небяспечна. Ды нешта ж трэба прыдумаць...

Хворы прыгрэўся, застагнаў мацней. І кроў не ўнімаецца. Завінулася Кацярына, сама прамыла раны, расцерла на паперцы некалькі таблетак стрэптацыду, прысыпала іх. Старымі, перамытымі бінтамі перавязала, як магла.

Бінтоў не хапіла, дык парвала чыстую паркалёвую сукенку...

Да поўначы ратавала Кацярына жыццё салдату, з лыжачкі паіла цёплым чаем. І ўсё непакоілася: выжыве ці не?

Раніцою яму стала крыху лепш, і Кацярына пайшла на працу. На дварэ падумала: «А што, калі параіцца, папрасіць дапамогі механіка? Чалавек ён, відаць, свой, можа, што і параіць...»

Набрала кош лупін са смеццем і падышла да гаража. Моцна кашлянула, каб яе пачулі. І неўзабаве, усміхаючыся ў пышныя вусы, выйшаў той, каго чакала. У сваім чорным камбінезоне.

— А-а, дзень добры! — пачаў выціраць рукі нейкай анучынай.

— Добры дзень,— стрымана адказала Кацярына, не пазіраючы на яго.

— Нешта даўненька мы не сустракаліся. І Паходня хвалюецца — ці ўсё ў вас ладна дома?

— Ці гэта абавязкова часта сустракацца? — ухілілася ад гаворкі пра дом Кацярына.

— А чаму ж? Я, прызнацца, засумаваў.

І тон, і размова ёй не спадабаліся. Кацярына ўжо хацела пайсці, нават кош падняла, але ён сам узяў той кош з рук, паставіў на месца і цішэй спытаў:

— Якая новая бяда ў вас, Кацярына Адамаўна?

Яна ўскінула галаву. Здзіўлена, насцярожана спытала:

— Вы ведаеце, як мяне завуць?

— Ага. Нават прозвішча. Больш таго — нават ваш дамашні адрас.

— Адкуль?

— Ад добрых людзей, з якімі вы, чамусьці, не жадаеце сустракацца,— зноў перайшоў на вясёлы тон механік.— Дык якая здарылася бяда? Бачу, што вам патрэбна мая помач.

— Патрэбна,— кіўнула Кацярына і першы раз прызналася: — У мяне дома ляжыць чалавек. Цяжка паранены, можа памерці...

— Які чалавек? — узняў чорныя бровы механік.— Сваяк ці чужы вам?

— Ці ж гэта мае значэнне?

— Мае.

— Сын,— адразу, не задумваючыся, адказала Кацярына.

— Сын? Тады трэба, каб усё ладна было... — Ён задумаўся на хвіліну, дастаў цыгарэту, прыкурыў з запальнічкі і дадаў: — Вось што, даражэнькая... Сёння пасля работы мы падыдзем да вас з доктарам.

— З доктарам... Ці варта? — занепакоена зірнула на механіка, як бы прыкідваючы, якога доктара ён мае на ўвазе.

— Таму доктару плаціць не будзем! — як бы ўлавіўшы яе думку, адказаў механік.— Ніякага ўліку хворых ён не вядзе... Сюды ідуць! — раптам сказаў ён і схіліўся над кошыкам. Падняў яго і перадаў Кацярыне.— Насіць трэба вось так! Як кавалера, пад руку...

— Дзякую.

За сваёй спіною Кацярына пачула смех і чужую гаворку: механік размаўляў з немцамі на іх мове.

«Усё ведае, з імі размаўляе. А што, калі ён іхні агент? Што, калі і Паходня трапіў у іхнія рукі? Сёння трэба бегчы дамоў як мага хутчэй! Гімнасцёрку, шынель — усё спалю!»

У абед схавала свой хлеб для хворага. Сама з’ела нейкі чорны суп, дзе было крыху бульбін. Ад голаду аж вадзіла ў бакі. Кацярына схуднела так, што калі б сустрэўся хто знаёмы, то, напэўна, не пазнаў бы. Вочы глыбока запалі, твар выцягнуўся, нос пабольшаў.

Бегла дамоў, як магла, але спазнілася: на дварэ быў механік і яшчэ адзін мужчына ў старэнькім зімовым паліто, з рудым, збітым у лямец, каўняром, у рудай футравай шапцы. У руках ён трымаў партфель.

Кацярына зачыніла за сабой фортку, спынілася.

— Чакаем вас, гаспадынька,— механік паказаў на вялікі замок, што вісеў на дзвярах.

Яна паволі прайшла да ганка, азірнулася і дастала з кішэні ключ.

У хату ўвайшлі адразу ўсе трое.

— А дзе ж ваш сын? — азіраючыся, хрыпла спытаў доктар. Ён быў стары і цяжка дыхаў.

— Там.

— Ага, чую!

За шафай зняможана стагнаў хворы. Доктар і механік адсунулі шафу, каб было відней, і адразу, не распранаючыся, узяліся за справу. Доктар дастаў з партфеля нейкія шкляначкі і пакеты, механік адкрыў чорную скрыначку з хірургічнымі інструментамі.

— Кузьміч, папрасіце ў гаспадыні чыстай вады,— пачула Кацярына хрыплы голас і хуценька прынесла поўнае вядро вады, паставіла на ўслон. Схадзіла ў сенцы і паставіла побач з ложкам парожні таз.

— Мыла трэба? — спытала яна, пазіраючы, як доктар бессардэчна зрывае бінты.

— Калі ёсць натуральнае, не эрзац...

Яна прынесла мыла, стараючыся запомніць пачутае слова: Кузьміч. Так завуць механіка. Больш Кацярына пакуль што нічога не ведала пра гэтага чалавека. Ды і не вельмі старалася дазнацца. Ужо тое, што доктар быў не «афіцыйны», супакойвала.

«Значыць, Кузьміч чалавек не з простых, калі ўзяўся памагаць савецкаму байцу! А тое, што ведае нямецкую мову — не дзіва. Я і сама ўжо шмат слоў помню...» — думала Кацярына, чакаючы, пакуль доктар нанова перавяжа раны. Другі раз глядзець на пакуты і кроў яна не адважылася. Дужа ўрэзалася ў памяць гэтая жахлівая ноч.

Нарэшце шафу паставілі на месца. Доктар памыў рукі і, пакруціўшы галавою, ціха сказаў:

— Добра, што стралялі з пісталета ва ўпор. Парахавыя абпалы захавалі раны ад заражэння...

— Значыць, ён будзе жыць? — нецярпліва спытала Кацярына, схапіўшы доктара за руку.— Скажыце мне ўсю праўду! Ён будзе жыць, не памрэ?

— Думаю, што так. Усё залежыць ад дагляду. Пра ўсё, што здарыцца, гаварыце Кузьмічу. А я хутка зноў надыду. Вось гэтыя парашочкі будзеце даваць тры разы ў дзень.

Пакуль доктар адлічваў парашкі, Кузьміч, адвёўшы Кацярыну ад хворага і паказваючы на яго, спытаў:

— Які ён па ліку, ваш сын?

— Першы,— адчуваючы, як раптам затухкала сэрца, адказала Кацярына.

— Не можа быць! З адным вашым сынам я ўжо сустракаўся. Яго завуць Стэфан. Стэфан Каліна...

— Дзе ён? Жывы? — адразу спытала Кацярына, склаўшы на грудзях рукі.

— Вось бачыце, як вас лёгка злавіць! — паківаў тоўстым пальцам Кузьміч.— У наш час трэба ўмець трымаць язык за зубамі нават і тады, калі іх выб’юць на допыце... Дык які гэта будзе сынок?

— Шаснаццаты.

— Гэта бліжэй да ісціны! Вось вам крышку грошай, лячыце сына, каб усё ладна было. Але ж і не забывайцеся на сябе. У нейкіх сорак з гакам выглядаць бабуляй вельмі сумна...

— Вы, аказваецца, і гады мае палічылі.

— А як жа! Я ж таксама ўдовы чалавек.

— У мяне ёсць муж.

— Ведаю. Пасля рэабілітацыі яму не давялося прыехаць дамоў. Пэўна, недзе на фронце затрымаўся...

— Ён ужо быў рэабілітаваны? Гэтага не ведаю нават я, добры ты чалавек.

— Я ўсё ведаю.

— Дык скажыце хоць, дзе цяпер Стэфан Каліна?

— У надзейным месцы. Жывы і здаровы.

— У горадзе?

— Не. Ён у лесе, непадалёк ад горада. Як на машыне, то гадзіна язды. Вось адны добрыя людзі і завезлі туды крышку зброі для такіх, як Стэфан. Шмат іх там...

Сёе-тое стала ясна.

Непадалёк ад горада збіраецца партызанскі атрад. Кузьміч ведае аб гэтым. «Ён працуе на партызанаў, на ўсіх, хто змагаецца з ворагам. Ад Стэфана ён дазнаўся пра мяне. Значыць, яму можна ўсё даверыць...»

— Як сын выжыве, вы... памажыце яму знайсці Стэфана Каліну. Яны павінны быць разам.

— Не абяцаю. Калі сустрэну аднаго добрага чалавека, то перадам вашу просьбу.

«Ясна, ён яшчэ баіцца мяне! Недарма казаў: «Вось бачыце, як вас лёгка злавіць!» Думае, што магу прагаварыцца, што ворагі змогуць выведаць у мяне яго сакрэты...»

Кацярына больш нічога не пыталася. Узяла грошы і схавала іх пад матрацам.

На развітанне сказала:

— Дзякую. Калі што спатрэбіцца вам зрабіць, буду вельмі рада памагчы.

— Гэта ўжо гаворка! Я чакаў яе, Кацярына Адамаўна... — Механік узяў худую Кацярыніну руку і прыклаў да сваіх вуснаў.— Будзьце асцярожны з людзьмі, давярайце, ды не кожнаму. Нават тым, хто вам назаве мяне альбо Паходню... Цяпер такі час, што нават не ведаеш, хто свой, а хто чужы...

— Я разумею... але ж вы, не ведаючы мяне...

— Першы раз паслухаць радыё можа арганізаваць і правакатар,— улавіў яе думку механік.— Запомніце! Бывайце, Кацярына. А цяпер скажыце — ці можна ад вашага імя перадаць Міхасю Паходню прывітанне?

— Калі ласка! І раскажыце яму ўсё...

— Раскажу. Абы ўсё ладна было.

Так і развіталіся.

 

* * *

На шосты дзень пасля наведвання Кузьміча і доктара Пятро загаварыў. Які той быў голас! Яго можна было пачуць, толькі нізка схіліўшыся над хворым.

—— Мэнэ савуць Пятро, — сціпла сказаў ён. — Пятро Хвыля, с Чарнігаўшчыны, сусід ваш...

—— Што з табою было?

—— Утікав я, матко... Мэнэ спаймалы, паставылы да канавы перэд калонай... Як цэ я попав сюды?

—Кацярына расказала. Ён слухаў і сціскаў кулакі.

—— Я ім відпомшчу за всэ! Яны мэне шчэ вспомнюць...

—Пятро гаварыў на зразумелай мове, хоць беларускіх слоў у яго гаворцы было не дужа

—багата.

Праляжаў ён да вясны. Як і першы палонны Стэфан Каліна, Хвыля прасіў Кацярыну , каб яна расказала яму ўсё, што чула ад людзей пра фронт.

Звесткі былі не суцяшальныя. На франтах ішлі цяжкія баі. І яна не ўтойвала ад Пятра нічога, гаварыла яму заўсёды толькі шчырую праўду.

За гэты час Кацярына стала сваім чалавекам у гаражы. Яна ведала, што там сабраліся сапраўдныя патрыёты сваёй радзімы. Інжынеры і тэхнікі, яны працавалі тут нездарма: у вялікай яме для рамонту машын, за цаглянай сцяной быў схаваны невялічкі друкавальны станок, наборныя скрынкі, поўныя літар, чыстая папера. Сапраўдная падпольная друкарня пад носам у фашыстаў. Гэта было рызыкоўна, але і надзейна: ворагу і ў галаву не магло прыйсці, што тут, на іх дварэ, які так строга ахоўваецца, можа быць нешта падобнае.

Неяк раз Кузьміч сказаў:

— Хопіць табе, Кацярына, парожнія кашы насіць, трэба працаваць з нагрузкай.

— Яны ж не парожнія!

— Горкага чытала?

Яна спачатку не зразумела намёку.

— Сёе-тое чытала. А што?

— А тое, што ты носіш смецце за ва-ро-ты,— умысля падкрэсліў Кузьміч апошняе слова.— Вартавыя цябе ведаюць добра. А галоўнае — прадукцыя будзе схавана ў надзейным месцы. Тую скрыню за варотамі ачышчае наш чалавек...

— Цяпер мне ўсё ясна,— усміхнулася Кацярына.

— Дзякуй і за гэта...

Больш ні слова не гаворачы, ён занёс кош у гараж, дастаў з-пад нейкай рудай скрынкі пакет і, адсыпаўшы крыху смецця, схаваў пакет на дне каша.

— Цяпер нясі,— сказаў ціха.— Пакладзі ўсё ў правым куце скрыні, акуратна засып і прыйдзі яшчэ раз...

Так Кацярына выканала першае заданне. Потым яна часта насіла тыя пакеты па незнаёмых адрасах, зусім незнаёмым людзям.

І вось падняўся яе шаснаццаты сын...

Стаяў цёплы і ціхі адвячорак. Прыйшоўшы з працы, Кацярына згатавала полудзень і толькі паставіла дзве талеркі на стол, як у хату ўвайшлі трое: Кузьміч, доктар і нейкі зусім сівы дзядок у акулярах, з вострай казлінай бародкай. Сукаваты кіёк, акуратна зачэсаныя валасы, добра адпрасаваная белая кашуля пад чорным гальштукам, чыстыя, да бляску, чаравікі — усё сведчыла аб тым, што чалавек ён інтэлігентны. Убачыўшы на стале талеркі, ён весела, неяк зухавата ўсклікнуў:

— Вось гэта парадачак! Госці на парог — гаспадыня за пірог! Дзень добры ў хату і куму і свату!

Кузьміч падвёў яго да Кацярыны і сказаў:

— Знаёмцеся, прафесар... Кацярына Адамаўна, думаю, вас палюбіць.

— Не вярэдзьце мае старыя раны, Кузьміч! — бліснуў вачыма на механіка з-пад густых, надзіва чорных броваў прафесар.— Ужо другі год пайшоў, як мяне перасталі любіць не толькі жанчыны, але і яшчэ нехта!

Увесь час, пакуль Кацярына рыхтавала на стол прынесеныя доктарам хлеб, кансервы і селядцы, гэты стары прафесар гаварыў бясконца, гаварыў цікава, не прамінуўшы звярнуцца і да яе шаснаццатага сына.

— Спраў на сто рук, дарагі ўнук! — чулася строгае.— Абы сіла ды здароўе. Ды ўпэўненасць у кожнай справе. Без гэтага помач ад нас невялікая...

Кацярына ўлучыла момант і спытала ў Кузьміча:

— Ці не той гэта чалавек, які можа паказаць Пятру дарогу ў лес, да брацікаў?

— Не! — пакруціў той галавою.— Дарогу ў лес больш за ўсіх ведае Паходня.

— Бач ты! — узрадавалася Кацярына.— Гэта ён, значыць, выведзе Пятра з горада?

Пятро, які акурат падышоў да іх і пачуў тую гаворку, запярэчыў:

— А чому цэ абавязкова ў ліс? Шмат жа, ось е змагарів і тут...

Кацярына замахала на яго рукамі:

— І не кажы! Ты вельмі прыкметны, Пятро! Нават у гаворцы. Выйдзеш з хаты, скажаш слова — цябе адразу і заўважаць. Ды і дакументаў аніякіх. Твая дарога толькі ў лес...

— А мне здаецца, што малады чалавек гаворыць праўду,— заступіўся за Пятра доктар.— Жыццё ў лесе вельмі суровае, а ў майго пацыента яшчэ хрыпіць у грудзях. Ды і то сказаць — мы, Кацярына Адамаўна, добра паслужылі яму. Цяпер няхай ён нам паслужыць.

— Вельмі нават правільна! — ухваліў і прафесар.

«Дык вось чаму ён гаварыў Пятру, што ў горадзе спраў на сто рук»,— падумалася Кацярыне.

— У лесе ад нас чакаюць усё большай і большай помачы! — працягваў прафесар.— А якая, скажам, з мяне помач, старога? Хіба толькі новы рэцэпт з якой-небудзь кіслатой прыдумаць, га? Каб, скажам, у фашыстаў самі гранаты рваліся за рамнём? Няблага? А трэба ж даставаць зброю, медыкаменты. Трэба і парсючка падкласці куды-небудзь...

— А як жа яму тут жыць, у горадзе? — занепакоілася Кацярына.— Без дакументаў, без занятку...

— Які тут горад? — зірнуўшы за акно, зноў пачаў прафесар.— Хатка ў полі. Прыкметная і непрыкметная. І гаспадынька надзейная. Не дужа да яе прычэпяцца нават ворагі.

Кацярына бачыла — прафесар нездарма так сказаў. Штосьці ж ды мае ён на ўвазе.

У гаворку ўмяшаўся Кузьміч:

— Скажыце, тут які-небудзь падвал ёсць?

— Ёсць,— адказала Кацярына.— Але не ў маёй хаце. У суседзяў быў склеп. Унь там,— паказала на акно,— за плотам. Бачыце падмурак ды абгарэлыя сцены? Калісьці там быў цэлы склад розных він ды гарэлкі. З жалезнай крышкай, замкамі. Быўшая манаполька старой Нохаміхі...

— То павінна быць надзейна і ладна! — падхапіў Кузьміч, ходзячы па хаце і тручы рукі.— Аднак давайце падсілкуемся...

Елі моўчкі, не спяшаючыся, быццам нехаця. І пакінулі на стале амаль палову ўсяго, што было. Кацярына разумела, што пакінулі не таму, што пад’елі, пакінулі ёй. І яшчэ Пятру.

Пасля ўсе выйшлі паглядзець скляпенне. А вярнуліся, пачалі з радасцю дзяліцца ўражаннямі.

— Не майстэрня, а сапраўдны цэх! Уваход замаскіраваны добра, хто не ведае пра тое скляпенне, ніколі не здагадаецца! — гаварыў прафесар.— Ахову забяспечым. Астатняе за вамі, Кузьміч. Друкарню трэба ратаваць. Вы гатовы?

— Як заўсёды?

— То добра. Заўтра пачнём працаваць...

Цямнела, а госці не ішлі. Яны аб чымсьці доўга раіліся, спрачаліся. Быў з імі і Пятро Хвыля. Кацярына дзяжурыла на дварэ. «Яны ж не пройдуць у горад!» — непакоілася яна, пазіраючы на чырвонае неба, туды, дзе схавалася за ўзгоркам сонца, дзе ўспыхнулі на вежах пражэктары. Яшчэ непакоіла і тое, што хаціна яе, як сірата, стаіць пры самай дарозе, на віду. І зусім недалёка адгэтуль, у ранейшай школе, размясцілася паліцыя. Вынюхаюць, сабакі-здраднікі, будзе бяда...

Аднак не ведала Кацярына: усё ўлічылі партызаны. І тое, што хата на віду, і тое, што паліцэйскія ніколі да Квяткоўскай не зойдуць. Дзякуючы аднаму чалавеку, Кацярыну лічаць прыхільніцай новай улады, як жонку рэпрэсіраванага.

Не ведала Кацярына, што прафесар і сам мае нейкае дачыненне да новых улад.

Раніцою, ужо за сталом, Пятро сказаў:

— От сёння папрацувалы! Папомняць мэнэ фашысці...

— У вас ёсць зброя? — асцярожна спытала Кацярына.

— Шчэ яка! О цэ арсенал, маты!

І ўсё. Больш ніякай гаворкі. Паснедаўшы, Пятро крадком падаўся ў свой «арсенал», як назваў ён суседскі падвал, сказаў, што не выйдзе да начы і што раніцой зноў пойдзе на працу, што яго, Пятра, не павінен бачыць ніводзін чалавек да таго часу, пакуль яму не прынясуць неабходныя дакументы.

Калі Кацярына, акуратна засыпаўшы яго сляды нейкім парашком, які для гэтай мэты пакінуў доктар, выйшла на вуліцу, ёй насустрач, з горада, зноў, чаго ўжо даўно не было, гналі палонных. Але гэта ўжо ішлі не тыя палонныя, якіх сустракала яна раней, у вайсковай форме, з гарачымі позіркамі, адважныя і энергічныя. Цяпер калона ішла да таго ціха, павольна, што, здавалася, у кожнага да ног прывязана нешта цяжкое, але нябачнае. Вопратка ў іх была цывільная, з грубай шэрай тканіны. Палонных, відаць, пераганялі з іншага лагера.

— Шнэль! Шнэль! — бясконца чулася з усіх бакоў. Нямецкія салдаты ў сівых мундзірах, з аўтаматамі напагатове падганялі няшчасных не толькі прыкладамі ды крыкам. Часта чуліся стрэлы. Людзі падалі і не ўздымаліся...

Збочыўшы з дарогі, Кацярына бачыла, як аднаго, зусім слабага і худога палоннага, які часам адставаў ад сваіх таварышаў, канваір біў прыкладам па галаве. Палонны зваліўся на дарогу.

— Шнэ-эль!!! — азвярэла закрычаў на яго фашыст, нацэльваючыся з аўтамата.— Айн... Цвай...

Да трох ён не далічыў. Забыўшыся на небяспеку, на страх, на тое, што трэба спяшацца на працу, што за плотам працуе «арсенал», Кацярына падбегла да канваіра і са слязамі на вачах крыкнула:

— Сто-ой! Не страляй... ніхт шысан... Гэта мой сын... Майн! Аддай майго сына...

Яна шчыра глядзела на салдата ў варожай форме і не бачыла тых добрых, спагадлівых вачэй, якія сустрэла першы раз. То былі калючыя, поўныя звярынай злосці вочы вылюдка.

— Вас? Вас? — нічога не зразумеў фашыст. Наступіў адной нагою на палоннага і тыцнуў яму ў грудзі аўтаматам.— Сын? Вас іст дас — сын? Ду іст мутэр? Гут!

Канваір адышоўся, і Кацярына падумала, што ён пакіне палоннага. З надзеяй і хваляваннем яна зрабіла крок да канваіра.

— Дзякую, паночку... — і да палоннага: — Трымайся, даражэнькі, трымайся...

Яна яшчэ не верыла ў цуд. І цуду не было. Рэзкі, як выбух, стрэл з аўтамата вырашыў усё: палонны глуха ўскрыкнуў, ускінуў рукі ўгору і заціх.

Кацярына стаяла зводдаль і не магла крануцца з месца. Ёй здавалася, што стрэлілі ёй проста ў грудзі...

А за спіной смяяліся фашысты. Ім было весела. Яны пацяшаліся з людскога гора. Яны проста пажартавалі. І пайшлі...

— Дарма... Вам адпомсцяць мае жывыя сыны. За ўсё. І за гэтага,— шапталі яе гарачыя, да крыві закусаныя вусны.

Кацярына схадзіла дамоў, узяла рыдлёўку ў сенцах і пахавала палоннага наўзбоч, на чужым агародзе.

На працу Кацярына спазнілася, і яе нават не пусцілі за вароты, сказаўшы, што яна зволена.

«Як жа мне жыць далей? — ідучы назад, з трывогай падумала Кацярына.— Даведаюцца, што без працы, пашлюць у Германію... І сваіх падвяла. Там жа Кузьміч...»

Бяда ішла за бядою неадступна ўвесь дзень.

Толькі Кацярына мінула мост і скіравала на сваю вуліцу, як нос у нос сустрэлася з жанчынай у чорнай аксамітнай сукенцы, якая ледзь даставала да калень, з белай сумачкай у левай руцэ. Кацярына пазнала яе і адвярнулася.

Яна хацела прайсці далей, але тая таксама пазнала Кацярыну.

— А-а! — усклікнула яна на ўсю вуліцу.— Вот дзе цябе спаткала! Даўжок за мною, памятаеш? Грошыкі мне пры бальшавіках давала, багатая была... Я казала — яшчэ не ўсё ваша, яшчэ і наша будзе! Прыйшло яно, наша свята! Счарне-ела? Пасіве-ела? Яшчэ не тое трапіцца, калі прыйдзе Андрэй Змачынскі са сваімі хлопцамі...

Кацярына не ішла — бегла па вуліцы.

І ўслед за ёй неслася лаянка, брыдкія абразлівыя словы.

Што за дзень, што за час, у які яна выйшла з хаты!

Хоць бяры ды жывой кладзіся ў магілу. А лаянка ўслед:

— Не ўцячэш, не схаваешся! Даўжок будзе аддадзены, усё прыпомніцца...

«Трэба ж было мне пайсці другім бокам вуліцы,— думала Кацярына.— Заўсёды ішла тым бокам, а сёння ж собіла пайсці гэтым...» Прычын няўдалага дня было многа.

А дома непакоіла адно: «Значыць, той Андрэй Змачынскі таксама недзе тут. Ён можа прыйсці. І не адзін, а з такімі, як і сам, бадзягамі-здраднікамі. Пад пагрозай Петрусёў арсенал і яго жыццё. І жыццё Кузьміча, і доктара, і прафесара — усіх добрых людзей. Трэба будзе папярэдзіць Пятра, а ён перадасць астатнім... І трэба ж было сустрэцца з гэтай пачварай Адэляй...»

 

* * *

Кацярына пачала прыпамінаць...

Андрэй Змачынскі, які ўцёк за мяжу, ведаў Стэфана Квяткоўскага яшчэ з дзяцінства. Яны часта сустракаліся. Але пасля таго як Стэфан ажаніўся з беднай дзяўчынай, якая, па словах Андрэя, была здатна толькі на служанку, Змачынскі доўга не паказваў носа. І вось аднойчы ўсё ж зайшоў. Не адзін, а з хударлявай дзяўчынай, чорнай, як цыганка. Стэфан іх пачаставаў. Пасля параіў Змачынскаму:

— Пайшоў бы ты, Андрэй, куды трэба, прызнаўся, што сын былога растаўшчыка і банкіра, сказаў бы, што з мінулым усё скончана і ты пачынаеш новае жыццё. Мяне ж вось не турбуюць, хоць і я сын не бедняка... Дакументы ж трэба.

Змачынскі толькі ўсміхнуўся ў чорныя вусы. Ён іграў на гітары і бясконца паўтараў адно і тое ж:

 

 

Кацярыне было непрыемна слухаць гэтыя песні. Яны быццам бы прыйшлі з таго свету. Быццам іх спяваў не жывы чалавек, а мярцвяк...

Калі госці пайшлі, яна сказала Стэфану:

— Каб я іх у маёй хаце больш ніколі не бачыла!

— Пастараюся,— згадзіўся ён.— Ад такіх тыпаў дабра не чакай. Але, ведаеш... Андрэй пагражаў мне, калі што якое...

— Чым пагражаў?

— Даносам... Ён ведае нешта такое, чаго не ведаю нават я. Так, урэшце, ён гаварыў.

— А ты і напалохаўся?

— Хто яго ведае...

«Тыпы» з’явіліся зноў. І ніхто іх не выгнаў: ні Стэфан, ні Кацярына. Мужнін страх перадаўся і ёй. І ўсё ж то быў апошні раз...

Добра выпіўшы, Андрэй пачаў пахабнічаць.

— Ты, Святая Інеса! — падышоў ён да Кацярыны.— Не круці носам. Я магу зрабіць цябе ўдавою. Хочаш? — Кацярына маўчала, і ён працягваў: — Зраблю ўдавою, як — цьфу!

Андрэй плюнуў проста на падлогу.

Кацярына не магла перанесці такой абразы. Яна адчыніла дзверы і, задыхаючыся ад абурэння, сказала:

— Прашу, паганыя паны, за дзверы!

Адэля, чорная цыганка, засмяялася. А Змачынскі паківаў на Кацярыну пальцам.

— Не дужа рызыкуй, Клеапатра! Твой Стэфан не дужа далёка ад нас адкаціўся...

Стэфан якраз уваходзіў у хату. Ён яшчэ нічога не ведаў і дабрадушна сказаў:

— Не чапіся да Каці, стары лавелас!

— О, лавелас! А таму я лавелас, што да дзевак дужа лас! — нахабна засмяяўся той і абняў Кацярыну.

Гэта было задужа. Стэфан збялеў. Схапіў Андрэя і выштурхнуў за дзверы.

— Прашу, паненка, за сваім хахалем! Шагам марш! — што было сілы крыкнуў ён.

Адэля выйшла з кватэры горда, незалежна. Толькі бліснула чорнымі вачыма на абаіх і сказала:

— Вам гэта дарам не пройдзе! Запомніце. І не раз...

Потым Стэфана выклікалі на допыт. Праз дзень — яшчэ раз...

Кацярына ўвесь час думае, што і забралі Стэфана праз тую Адэлю і Змачынскага, які ведаў, што ў Вільні жыве Стэфанаў дзядзька...

«Грошыкі мне давала!» — нагадала Кацярына Адэліны словы. Успомніла і той, другі выпадак...

Неяк пасля таго як арыштавалі Стэфана, Кацярына пайшла адпачыць у свой зялёны гай. Там яны калісьці пазнаёміліся са Стэфанам, там яны гулялі пасля вяселля...

Цяпер здавалася, што ў гэты бярозавы гай прыехаў увесь горад. Быў май. Былі маёўкі. Адны, сеўшы вакол разасланых на траве абрусаў, пілі гарэлку; другія, больш маладзейшыя, пабраўшыся за рукі, хадзілі па дарожках з песнямі; трэція, сабраўшыся ў кружок ля гарманіста, заўзята прыбівалі да зямлі зялёную муражыну.

Толькі Кацярына была адна. І не заўважыла, як апынулася ў канцы гаю, ля хвойнічка, таго незабыўнага, адзінага ў свеце. Ён значна падрос з таго часу, калі яны тут «заблудзіліся» са Стэфанам. І гэты напамін, і майскі дзень, і ап’яняючы пах жывіцы ўсхвалявалі, закружылі галаву.

Кацярына апусцілася на траву побач з рагатай, пахіленай хвойкай, на тым самым месцы, дзе сядзелі яны тады са Стэфанам. Аж паглядзела на траву — ці змятая? Трава расла роўная. У зялёным грудку цімафееўкі стаяла белая красачка, а па ёй поўзаў вялізны касматы чмель. Ён быў вельмі прыгожы, быццам знарок размаляваны дзесяткамі фарбаў, з тоўстымі, рудымі ад пылку ножкамі. А крыллі зусім маленькія. Кацярыне дзіўна было, што такія маленькія крыллі здольны несці гэткага тоўстага чмяля. Яна сарвала травінку і дакранулася ёю да аксамітнай спінкі. Чмель узляцеў адразу, памчаўся пад зямлёю і знік з вачэй...

Кацярына ўстала і аж зжахнулася: за хвойкай стаяла немаладая п’яная жанчына ў старым злінялым жакеце, у пакамечаным старым і брудным капялюшыку, у дзіравых чаравіках. Штосьці знаёмае Кацярыне было ў цыганскім позірку насмешлівых чорных воч, у тоўстых, чырвоных ад фарбы вуснах.

— Што, не пазнаеш сваіх? — усміхнулася жанчына і нядобра падміргнула Кацярыне.— Можа, на чарачку адшкадуеш, га? Сэрца гарыць...

— Адэля?! — адразу ўскрыкнула Кацярына, адчуваючы, як мярцвеюць ногі.— Я проста... задумалася, прабач, даражэнькая.

Жаласць да гэтай апустошанай жабрачкі заглушыла старую крыўду. Кацярына глядзела на Адэлю з болем у душы.

— Задумалася... — Адэля дастала з кішэні жакета папяросу і закурыла, пускаючы сіняваты дымок угору. — Не пазнала — і ўсё. Факт, а не рэклама. Пасля таго як кокнулі майго Андрэя, я прыкметна змянілася. Бо, любая, пайшла на свой хлеб. Ты ведаеш, што такое свой хлеб, калі нічога не ўмееш рабіць, апрача таго, што нам дадзена ад прыроды? Ой ты, гора, маё гора, гора маё горка-е! — Адэля закашлялася, схапіўшыся левай рукою за худыя, высахлыя грудзі.— Ты ж таксама адна, га?

— Адна... пакуль.

— Не пакуль, дзеўка! Назаўсёды. Бо лепшага хлопца, як Стэфан, табе не знайсці. Факт, а не рэклама.

— Стэфан яшчэ вернецца,— няўпэўнена адказала Кацярына, усё яшчэ не ў сілах пагадзіцца з думкай, што перад ёю жывая Адэля, тая незалежная, фанабэрыстая паненка.

— Не вернецца, галубка, бо яго ўжо няма ў жывых. Я была аж за Масквою, куды яго павезлі. Да-а-лё-ёка гэта. А ён не вытрымаў, бядак, памёр. Сухоты ў яго былі...

— Хлусіш! — Кацярына схапіла Адэлю за жакет, трасянула.— Хлусіш ты ўсё гэта!

— А чаго б гэта мне хлусіць? — не збянтэжылася тая. І яшчэ пусціла дым проста Кацярыне ў вочы.

Кацярына адхіснулася ад яе, гэтай жанчыны, нібы яна была сама смерць.

— Ты гаварыла з ім? — ледзь стрымліваючыся, каб не заплакаць, спытала яна.

— Бачыла. А гаварыць — дзе там! Не хацеў ён са мною гаварыць. А я пры чым? Андрэй усё парабіў. Факт... Усё цябе Стэфан клікаў, казалі...

— Помніў... Стэфанчык мой, абяцаў вярнуцца, ды звялі цябе праклятыя ў магілу! — Кацярына непрыязна зірнула на Адэлю.— Вы звялі яго ў магілу! Вы! Пры мне ён чалавекам быў...

— Ён пры табе станавіўся быдлам, мужыком! — нібы ўзрадавалася Адэля, што давяла Кацярыну да слёз.— Памажы, казаў, Кацярыне, як памру. А чым памагчы? Мы цяпер на роўных. І ў мяне, і ў цябе адно багацце... Дык на чарачку адшкадуеш?

Адэля здзекліва, нахабна засмяялася.

«Божа! — падумала між тым Кацярына, пазіраючы на Адэлю.— Што ад яе засталося, як збілі тую пыху? Нічога святога. Яна і тады не была чалавекам. Паненка з багатай сям'і, распуста... Не трэба ёй верыць!»

— Мне памагаць не трэба,— супакоіўшыся, у роздуме сказала Кацярына.— Я ж працую, нам з сынам хопіць.

Яна ўсунула ў дрыготкую руку Адэлі скамечаную паперку і засаромелася.

— Прабач, я пайду...

Адэля зірнула на паперку, надзьмулася:

— Ідзі сабе, дабрадзейка!..

— Як ты апусцілася, Адэля! — з жалем сказала Кацярына.

— І ты апусцішся.

— Ніколі!

— Не бажыся, сучка! — аж пазелянела тая.— Гэта цяпер ты разумная стала, а тады — хто была?

— Чалавекам была...

— Нашай служанкай, каб хацелі, стала б!

Адэля за дабро яўна плаціла злом. І Кацярына не паддалася ёй. Сама пайшла ў наступ:

— Позна, паны, прачнуліся!

— Мы не спалі...

— Вы аджывалі сваё, а мы нараджаліся. Самі сабе рублі зарабляем. Эт, што ты разумееш...

Кацярына махнула рукой, павярнулася і пайшла. Шпарка, без аглядкі.

— Яшчэ не ўсё ваша! Яшчэ і наша будзе! — надрывалася ўслед ёй Адэля, але для Кацярыны гэтыя словы ўжо абсалютна нічога не значылі. Яна адчувала сваю праўду, сваю перавагу над тымі, каго раней лічыла панамі.

Рана ці позна, але такі разрыў павінен быў здарыцца.

Чым раней — тым лепш.

Было ясна даўно, што Кацярыне з Адэляй не па дарозе...

 

* * *

«Адэля ведае, што я ў горадзе,— трывожна падумала Кацярына.— Яна можа прыйсці ў любую хвіліну, бо добра ведае, дзе я жыву...»

Яна ўвесь час пазірала на сонца, чакаючы, калі яно спусціцца за ўзгорак. А яно, як на злосць, нібы застыла на адным месцы. Пятро прыйдзе не хутка...

Ды раптам заўважыла на дварэ механіка Кузьміча, абрадавалася. А за Кузьмічом — доктар і прафесар! Аж выбегла ім насустрач.

— Вось добра, што вы сёння прыйшлі! — сказала Кацярына, праводзячы гасцей у хату.

— Ведаем, калі трэба,— сказаў на парозе прафесар і неяк сумнавата паглядзеў на Кацярыну.

У хаце, сеўшы да стала, яны нейкі час маўчалі. Кацярына заўважыла, як пацямнелі іх твары. «Ведаюць ці не, што я засталася без працы?» — мільгнула думка.

— Та-ак, братцы славяне,— пачаў Кузьміч.— Хоць яно і тут не дужа надзейна, але, думаю, што часова можна перавесці яго сюды... Тут пакуль усё ж ціха.

«Якое там ціха! — падумала Кацярына.— Як раскажу, што сёння са мной здарылася, дык тады і самі ці прыйдзеце болей...»

Яна нарэзала на талерку хлеб, што прынёс доктар. У яго тоўстым партфелі заўсёды нешта было — то хлеб, то сала, а то проста цыбуля і соль. Сёння ж ён апрача хлеба дастаў нейкую тоўстую і падсушаную рыбіну. Кацярына выкраіла порцыю і Пятру. І ўжо хацела пачаць гаворку пра свае беды, але расказваць нічога не давялося.

Парэзаўшы свой кавалак на дробныя порцыі, Кузьміч ціха загаварыў да Кацярыны:

— Не ўсё, Кацярына Адамаўна, блага, што здаецца на першы погляд. Не ўсе няўдачы прыносяць расчараванне і гора. Тое, што сёння вас зволілі, а я вазіў аднаго пана далёка ад горада — наша з вамі шчасце...

— Як гэта? — не зразумела Кацярына.

— Сёння ў абедзенны час у афіцэрскай сталоўцы ўзарвалася бомба. Дванаццаць, як яны кажуць, тод, капут... Каля трыццаці паранена. Усіх, хто меў хоць малейшае дачыненне да кухні, арыштавалі і павезлі ў гестапа...

— І з падвала?

— І з падвала.

— Іх адпусцяць назад?

— Не. Пад узмоцненай аховай іх павезлі ў лагер смерці. Новы штат падбіраюць гестапаўцы. Трох нашых мужчын, што працуюць цяпер там, дзе былі вы, не пускаюць нават за вароты. Добра яшчэ, што мы своечасова перабазіравалі сваю друкарню...

— Што ж мне рабіць? — у роздуме спытала Кацярына, успамінаючы гэты цяжкі дзень.

— Анічога! — падхапіў прафесар.— Адпачываць. Сходзіце разок на базар, купіце сёе-тое і адпачывайце сабе. Потым згатуеце нашым хлопцам сякі-такі абед — і зноў адпачывайце. Пабудзьце крышку нашай матуляй...

— А хто ж вам будзе лістоўкі насіць?

— Вы...

— А калі ж?

— Між спраў. Друкарня ж на месцы...

— У падвале?

— Адкуль я ведаю?

— Я даўно хацела сказаць...

— Каб друкарню перанеслі сюды?

— Не.

— А мы перанеслі!

Госці павесялелі. Гаварылі ўсё адкрыта, нічога не хаваючы ад Кацярыны. Яна зразумела, што, можа, з сённяшняга дня стала паўнапраўным членам той сям’і, якая звязала сваё жыццё і свой лёс з барацьбою. Гэта была яе мара, яе шчасце.

— Я сёння выпадкова сустрэлася з адной вельмі небяспечнай жанчынай. Яна ведае, дзе я жыву,— нарэшце прызналася Кацярына. Яе выслухалі ўважліва. Прафесар хадзіў па хаце і ўсё нешта думаў, іншы раз спыняўся насупраць Кацярыны і гаварыў:

— Старая знаёмая. А за што яна пагражала? За непрыязнасць? Не так страшна. Разбяромся з вашай знаёмай...

— У яе ёсць нехта, што працуе, відаць, у фашыстаў. Я пэўна не ведаю, але здагадваюся,— выказала меркаванне Кацярына.

— Як яго прозвішча? — моршчыў лоб прафесар.

— Андрэй Змачынскі...

— Ах, вось як!

Кузьміч і доктар моўчкі слухалі гэтую, відаць, непрыемную для ўсіх гаворку.

— Змачынскі чалавек небяспечны, але не дужа страшны,— нарэшце выказаў думку прафесар.— Паліцэйскі сабака! Хто большую костку кіне, таму і паслужыць. Трэба будзе, Кузьміч, зацікавіцца табе ім.

Кузьміч у знак згоды кіўнуў галавой.

— Думаю, што наш план гэтая жанчына не парушыць,— сказаў ён.— Падселім Кацярыне кватарантаў — і справе канец. Абы ўсё ладна было.

— Каго? — пацікавілася яна.

Кузьміч весела ўсміхнуўся:

— Я сам з задавальненнем перабяруся сюды. І Міхась Пятровіч пойдзе. Больш яму няма куды...

— Паходня? — захвалявалася Кацярына.— Ой, як жа я яго прыму ў такую хату? — Яна азірнулася, агледзела падлогу, сцены.

— Хата — дай бог! — ухваліў прафесар.— Мне самому тут падабаецца. А Паходня будзе рад бясконца.

Кацярына разумела, што прафесар з’яўляецца старшым. Кожнае яго слова, кожная прапанова ўспрымаюцца як загад.

— Нарэшце-ткі я сустрэнуся з Міхасём! — сказала Кацярына, адчуваючы, як цяплом налілося сэрца.— Гэта ж столькі год не бачыліся. Толькі каб не здарылася чаго. За сябе я не баюся, а вось за вас... За вашу справу...

— Можаце не хвалявацца! — супакоіў яе прафесар.— У нас вялікія сувязі.

Кузьміч падміргнуў Кацярыне і падкруціў вусы.

— Прафесар ведае, што гаворыць,— сказаў ён, і Кацярына адчула, што гэта праўда, што яна павінна ведаць тую праўду, ведаць і маўчаць. «Дзе ж ён працуе? Ці не ў фашыстаў?» — здагадвалася яна.

Доктар усміхнуўся:

— Дарваўся да ўлады! Глядзі, каб пасля не давялося дзе трэба тлумачэнні пісаць!

— Нічога. Абы прыйшла перамога. А тлумачэнні дадуць за мяне яе вось сыны...

— Але ж вы, здаецца, сябравалі з гаўптманам фон Кляцам? — не здаваўся доктар.

— Гэта той фон Кляц, якога вы, Кузьміч, пасля і кляцнулі,— усміхнуўся прафесар, цярэбячы рэдзенькую сваю бараду.— Гэта ж трэба! Майго лепшага сябра...

— Цяпер у вас новы гаўптман.

— Новы,— кіўнуў прафесар.— І хлопец нішто сабе. Раіцца, слухае мяне. Адным словам, добры кандыдат у нябожчыкі...

Прафесар засмяяўся і зноў прысеў да стала.

Калі крыху падсілкаваліся, было вырашана сёння ноччу не працаваць, а разысціся па аднаму.

Заўтра да Кацярыны прыйдзе жыць Паходня. Праз дзень-два — Кузьміч.

Прафесар абяцаў зрабіць усім адпаведныя прыпіскі. І высветліць, што за асоба Адэля.

Калі пайшоў апошнім Кузьміч, Кацярына села да стала і задумалася. Яна думала аб тым, як заўтра сустрэне Міхася Паходню і пра што яны будуць гаварыць. Яшчэ думалася рознае: яскрава ўсплывала ў памяці смерць невядомага салдата, сустрэча з Адэляй. Больш за ўсё непакоіла іменна гэтая сустрэча. Што ганарлівая Адэля будзе помсціць — гэта факт. Нездарма ж калісьці гаварыла, што Кацярына папомніць яе, папомніць не раз...

Ніяк не магла зразумець гаспадыня канцавой хаткі, чаму падпольшчыкі замест таго, каб пазбягаць сустрэчы на яе кватэры нават удзень, дамовіліся перайсці сюды жыць. «Ці яны сапраўды вельмі давераныя ў фашыстаў людзі, ці іх так многа, што нічога не баяцца? Гэта, мусіць, нейкае маленькае звяно, якое звязана з больш магутнай сілай. Адным словам, смелыя і моцныя людзі...»

 

* * *

Раніцой, як толькі Кацярына зноў схавала Пятра ў склепе, прыйшоў Паходня. Ён паставіў на зямлю чорны чамадан, сеў на камень ля парога і, дастаўшы тугі капшук, пачаў круціць цыгарку.

Кацярына ўбачыла Міхася, пазнала адразу. Падышла моўчкі, зірнула на знаёмы твар, на зусім пасівелыя скроні і ціха сказала:

— Ну, здароў, Міхась...

Як цяжка ёй стрымлівацца і гаварыць спакойна! Колькі мінула часу, колькі было перажыта! Ды якога часу! Здавалася, прайшло стагоддзе пасля іх апошняй сустрэчы. Кацярына стрымала хваляванне, пачакала.

Міхась ускінуў галаву, і на Кацярыну, як некалі, зірнулі гарачыя карыя вочы. Яны адны ніколькі не пастарэлі, ніколькі не змяніліся, хоць пад імі заляглі глыбокія маршчыны.

— Добрай раніцы, Адамаўна,— адказаў Паходня і ўстаў. Аж рыпнула драўляная нага.— Ці не прымеш да сябе на кватэру інваліда?

Цяпер Кацярына не стрымалася. Кінулася тварам на цвёрдыя грудзі, і яе плечы затрэсліся. Яна плакала бязгучна, быццам саромелася сваіх слёз, свайго гора.

Паходня ўзяў яе за плечы, загаварыў:

— Ты, Кацярына, ніколі не плач, бо слёзы заўсёды, гэна во, дрэнны памочнік. Разумееш? Так вось...

Яна падняла галаву, адказала:

— А я і не плачу... Даўно ўсё выплакала, адна душа плача. А сэрца скамянела, мусіць, навечна...

— Вось жа няпраўда! Добрае ў цябе, гэна во, сэрца, Адамаўна, чулае. Шмат чаго я ўжо ведаю пра цябе. Так вось.

Потым яны пілі чай і гаварылі, гаварылі, знаёмячы адно аднаго са сваім жыццём, сваімі справамі.

— Як ты жыў цяпер? Чым? — спытала Кацярына.

— Чаравікі шыў — тым бядак і жыў.

— Ты ўсё гэткі ж, не змяніўся. Жартуючы, доўга пражывеш.

— Да самай смерці!

— Што яшчэ рабіў?

— Памагаў аднаму старому. Ездзіў у вёску, мяняў, гэна во, розныя рэчы на сала ды на хлеб. Ведаеш прафесара?

— Але. Чаму яго называюць прафесарам?

— Бо ёп сапраўдны прафесар-хімік. Да вайны ўжо быў вядомым, а цяпер для нас проста знаходка. Нават не ведаю, што б мы без яго і рабілі. Шмат куды мае доступ. А яго міны проста цуда!

Кацярына асцярожна спытала:

— З мінамі мае справу і Кузьміч?

— Іншы раз і ён... Калі ў машыне выязджае асабліва высокі начальнік.

Кацярына наліла Міхасю яшчэ адну шклянку чаю, падсунула дробны кавалачак цукру.

— А я думала — яны толькі тым і займаюцца, што друкуюць пракламацыі.

— І гэта не горш дзейнічае, як міны,— адкусваючы цукар, сказаў Міхась і з усмешкай зірнуў на Кацярыну.

Яна змяніла гаворку, пачала пра жыццёвае.

— Чаму ты ні разу не прыйшоў сюды, не наведаў мяне?

— Ты ж не хацела прызнавацца. Ды мне, уласна, забаронена было выходзіць са сваёй майстэрні наогул. Кожную хвіліну маглі зайсці свае людзі, ад якіх многае залежыць у нашай справе. Цяпер майстэрня ліквідавана, а я, як бачыш, прыйшоў да цябе надоўга.

— Працаваць становіцца ўсё горш,— зразумела яго Кацярына.— Што ж, разам яно будзе весялей і надзейней. А то я адна тут зусім адзічэла.

— Калі ж гэта собіла табе быць адной? Столькі, гэна во, сыноў вывела ў людзі! Ганарыся! Цяпер вось і я разам з тваім Пятром буду крыху варушыцца. Абы ціха...

— Што вы будзеце рабіць?

Паходня ўзняў на Кацярыну адкрыты, даверлівы позірк, але сказаў не ўсё, што ведаў:

— Усё, што загадаюць. У свой час дазнаешся. Думаю, ты яшчэ таксама не ведаеш, дзе ўсе твае сыны і хто з імі іншы раз сустракаецца.

— Дык раскажы!

— Яны ўсе разам, у адным атрадзе... Помніш, калісьці ў цябе на кватэры была адна цікавая дзяўчына. Ты з ёю прыходзіла да мяне ў бальніцу...

— Надзея? — аж пасвятлела Кацярына.

— Яна. Цяпер працуе ў нямецкай аптэцы, дастае медыкаменты і перадае нам.

— Ой, малайчына!

— І мая жонка... Так вось, Кацярына,— адсунуў шклянку з чаем Паходня.— Нас злучыла вайна. У яе быў муж... Яго павесілі ў першыя дні вайны...

Паходню цяжка было гаварыць пра гэта. Ён стукнуў кулаком па калену і ўстаў. Загрукаў дзеравяшкай па падлозе. Кацярына больш ні аб чым не пыталася. Яна толькі хацела сустрэцца з яго жонкай. А як? Можа, яна калі прыйдзе сюды?

— І мусіць, да канца вайны нам ужо не бачыцца,— як бы ўлавіўшы яе думку, сказаў Паходня. Ён зноў сеў, пачаў круціць цыгарку.

— Надзея, помню, была не з адважных,— ціха сказала Кацярына.— Усяго баялася...

— Была. Цяпер пасмялела. Я вас неяк пазнаёмлю. Праўда, без майго ўдзелу, за ёй не павінны сачыць.

— За табой сочаць?

— А як жа! Першы спекулянт у горадзе...— І раптам змяніў гаворку: — Ну, а твайго... так нідзе і не чуваць?

Яна пакруціла галавою:

— Перад самай вайной пісаў, што хутка будзе дома. Я ўжо і чакала. Аж няма...

— Значыць, недзе на фронце...

Кацярына пільна паглядзела на Міхася, нібы жадаючы ўпэўніцца ў праўдзівасці яго слоў. Аб тым, што яе Стэфан дзесьці на фронце, яна часцяком нагадвала. А тут пра гэта гаворыць блізкі чалавек! Калі на фронце, то добра. Вось толькі б не трапіў у палон. І каб куля яго не кранула...

— Калі б на фронце,— сказала яна.

— Жывы будзе — вернецца!

— Вернецца,— паківала галавой Кацярына і паволі пайшла ў другі пакойчык, дзе пакуль ніхто не жыў. Пачала рыхтаваць яшчэ адну пасцель, прыбіраць у хаце. А Міхась курыў і маўчаў, думаючы аб чымсьці сваім.

І вось, тручы акно, Кацярына раптам убачыла, як непадалёк ад яе хаты спынілася машына і на двор зайшлі двое: тоўсты вусаты мужчына ў паліцэйскай форме з адзнакамі капітана і жанчына ва ўсім светлым, ружовым.

— Сюды ідуць! — ціха сказала Кацярына і, як была з анучынай у руках, хуценька падалася да дзвярэй.

Ёй не хацелася, каб у яе хаце цяпер убачылі Міхася.

Хто яго ведае, з якімі намерамі ідуць сюды гэтыя людзі? Калі прыехалі на машыне, то ўжо ясна, што не свае.

Выйшаўшы на ганак, Кацярына сумелася і разгубілася: то былі Андрэй Змачынскі і Адэля. Яна хоць і апранула ўсё дабротнае, чужое, але гэткая ж, як і была, худая, аж сіняя. Змачынскі быў тоўсты, нахмураны, як ноч.

— Вы не скажаце нам, спадарачка,— пачала крыўляцца Адэля.— Ці не тут жыве Стэфан Квяткоўскі. Былы сын былога вялікага мастака, уладара зямлі гэтай...

— Стэфан Квяткоўскі цяпер тут не жыве,— спакойна адказала Кацярына, выкручваючы анучыну.— Наколькі я памятаю, вы самі калісьці гаварылі мне, што Стэфан...

— Памёр? — перабіла яе Адэля і засмяялася.— Я пажартавала. Я проста яго не бачыла. Скажы ты, што трэба, Андрэй,— звярнулася яна да Змачынскага.

Той прыстукнуў абцасамі, ускінуў руку.

— Хайль! Сказаць, што трэба? Ёй, гэтай замучанай? — усміхнуўся тоўсты паліцай.— Ці паможа яна нам, вялікім і магутным уладарам бацькаўшчыны?

— Але ж так трэба...

— Праўда,— згадзіўся Змачынскі і звярнуўся да Кацярыны: — Дык дзе ж ваш муж?

— Майго Стэфана арыштавалі і выслалі яшчэ да вайны. І вам гэта вядома,— строга адказала яна, цяжка ўздыхнуўшы. На вочы набеглі няпрошаныя слёзы. Яны цяпер былі якраз дарэчы.

— Вядома? — нібыта здзівіўся Змачынскі.— Што Стэфана арыштавалі бальшавікі, што яго выслалі? Гэтага я не чуў. Дык вось, Кацярына... Так, здаецца? Як нам паведамілі, вы нідзе не працуеце і сустракаецеся з невядомымі людзьмі...

— Гэта вам нехта нагаварыў па злосці,— ухмыльнулася Кацярына, выціраючы рукою вочы.— Я чакаю, што мой Стэфан яшчэ прыйдзе. І хутка. Як жа я магу сустракацца з другімі? Гэтага ніколі не здарыцца, панове, я застануся вернай Стэфану да канца сваіх дзён...

Змачынскі прыжмурыўся на Кацярыну, нібы імкнучыся ўбачыць яе думкі. Няўжо яна не зразумела намёка? Не пра звычайных жа мужчын гаварыў ён, а пра падазроных. Значыць, варожых для фашыстаў, непажаданых.

Кацярыне страшна было маўчанне, і яна зноў сказала.

— Не маладая ўжо я... Сына пахавала...

Паліцай быў пераможаны.

— Вайна заўсёды жорсткая... І нездарма Стэфан пакахаў гэтую жанчыну! — сказаў ён Адэлі.— Такую б вернасць ды табе, Адэль!

Яна фыркнула:

— Не шкодзіла б і табе быць больш верным свайму фюрэру! Ты ж на службе, не захапляйся былой прыгажосцю...

Кацярыне было непрыемна стаяць вось так, слухаць сваіх ворагаў, але што зробіш. Яна нечакана для сябе здагадалася, што няпрошаныя госці нешта хітруюць. Гэтыя танныя кампліменты сказаны Андрэем з нейкім разлікам.

«Мусіць, хочуць нешта выпытаць, калі пасля запалохвання перайшлі да заахвочвання! Усё шантаж, выдумка. Ніякіх падазрэнняў у іх няма!» — вырашыла ў думках Кацярына.

— Прыгажосць, Адэлька, не купляюць...

— Але прадаюць! Ты гэта добра ведаеш...

— Стэфан з ёю не быў няшчасны. Хутчэй, наадварот. Праўда, Клеапатра? — звярнуўся Андрэй да Кацярыны.

— Няпраўда! — непрыязна адказала яна.— Я з ім не была няшчаснаю, а вось без яго... самі бачыце. І даруйце, што не магу запрасіць у хату. Частаваць няма чым, ды і галава нешта разбалелася, не захварэць бы... Тыф у нас тут кругом.

Змачынскі як бы адхіснуўся ад яе. Зірнуў на Адэлю і зноў загаварыў:

— Мы прыехалі сюды невыпадкова. Хочам памагчы. Калі сяння вы не пажадаеце паехаць з намі, то, можа, у другі раз згадзіцеся, гм?

Кацярына зірнула абыякава, хоць занепакоілася адразу.

— Куды паехаць? — спытала яна.

— На адно невялічкае спатканне непадалёк ад горада... О, не хвалюйцеся, нічога страшнага. У нас там надзейныя людзі! А цяпер падумайце і адкажаце нам праз пару дзён... — Змачынскі пакорпаўся ў кішэні і падаў ёй некалькі марак.— Вось, калі ласка, задатак...

Яна ўзяла грошы і падзякавала.

— Спатрэбяцца... Мяне зволілі з работы,— сказала абодвум.— Пакуль куды ўладкуюся...

— На працу? — спытаў Змачынскі.— Я гэта магу ўладзіць хоць сяння! Але вам трэба не абы працу.

— Андрэй! — зірнула на яго Адэля.— Не забывайся...

— Я ўсё помню! Яна ж жонка рэпрэсіраванага камуністамі. Яна паможа нам! Будзьце гатовы. І заўсёды — дома. Праз некалькі дзён мы да вас заедзем...

Госці пайшлі.

«Жонка рэпрэсіраванага камуністамі... Сяння... Сыбота... Зноў выпаўзлі з цёмных куткоў розныя прайдзісветы. Адэля баіцца Змачынскага, не абразіла...» — паволі ідучы ў хату, з палёгкай думала Кацярына.

Міхась сядзеў на тым жа месцы, ля стала. Убачыўшы Кацярыну, падняўся насустрач і ціха, лагодна сказаў:

— Колькі ты атрымала задатку, жонка рэпрэсіраванага камуністамі?

— Вось.

Кацярына кінула на стол скамечаныя паперкі.

— Малавата. Але сувязь з гэтымі можна скарыстаць.

— Фашысты праклятыя.

— Гэта праўда. Ды толькі іншы раз і яны, бывае, памагаюць. Адным словам, будзем чакаць добрай парады ад старэйшых. А цяпер — я павінен трапіць у наш арсенал.

Кацярына пайшла падзяжурыць, а Міхась непрыкметна прабраўся ў гародчык, пакорпаўся там дзеля прыліку, агледзеўся і пайшоў за сцяну дома.

«Ні разу не быў, а ўсё ведае, што і як і куды пайсці. А можа, быў? Можа, прыходзіў раней?» — вяртаючыся ў хату, падумала Кацярына.

 

* * *

Вечарам, як хмара, нахлынула трывога.

Адкуль яна ўзялася? Ці ад таго, што Кацярынін асабняк часта пачалі наведваць розныя людзі, у тым ліку і ворагі? Ці ад таго, што непадалёк ад яе хаты працуюць двое самых дарагіх людзей, а па дарозе часта праязджаюць у лагер і з лагера варожыя салдаты? Ці, можа, таму трывожна на душы, што, здалося ёй, хтосьці прабраўся на двор...

Кацярына прыслухалася. Ціха, нідзе нікога не чутно. Толькі дзесьці далёка за лугам прагучаў адзінокі стрэл.

«Чаму ж не даюць ніякага задання мне? Няўжо не давяраюць з-за гэтых паліцаяў? Але ж я і так шмат чаго ведаю... Відаць, у суседнім падвале апрача друкарні ёсць і зброя. Змачынскі казаў — сустракаюся з падазронымі людзьмі. Значыць, за маёй хатай цяпер будуць назіраць. Няўжо гэтага не ведаюць прафесар і яго таварышы?»

Шмат розных пытанняў вярцелася ў Кацярынінай галаве, але адказаць на іх не было каму. Яна крыху здагадвалася, што яе не пасылалі нікуды не таму, што не давяралі, а таму, каб захаваць у сакрэце гэты куточак, дзе збіраюцца і працуюць партызаны. І толькі таму не крыўдзілася.

Па вокнах, як бліскавіца, разанула святло фар. Недзе далёка пачуліся стрэлы. Гулі самалёты. Вайна была ўсюды: у небе, на фронце, у лясах, за сцяной хаты, у кожным кутку. Таму і трывожна Кацярыне. Трывожна, як ніколі. І страшна, што яна, Кацярына, раптам нібыта адышла ад гэтай вайны, якая, мусіць, ніколі не скончыцца.

У сенцах раптам Міхасёў голас:

— Запомні і перадай дакладна... У дзве гадзіны...

А каму гаварыліся гэтыя словы, што трэба было перадаць, яна не пачула. І адразу стала неяк надзвычай ціха. Нават не ўлавіла гукаў крокаў, хоць здагадалася — пайшлі з сянец. Міхась і яшчэ нехта.

Услухалася і адчула, што нехта бухае за хатай на тугой муражыне. Кацярына зірнула ў акно. На лузе цямнела далёкая постаць. Другая, больш прыкметная, кралася паўз плот. Чым больш углядалася ў яе Кацярына, тым мацней пачынала бухаць сэрца. «Няўжо? Няўжо гэта яна? Ці хто з Міхасёвых знаёмых?» Кацярына да болю ў вачах напружыла зрок. Памылкі не было. Ля плота стаяла Адэля і пазірала на суседскі двор, туды, дзе арсенал, дзе куецца зброя...

Дык вось адкуль тая невядомая трывога! «Калі Адэля бачыла, як Міхась пайшоў у падвал, то ўсё прапала. Відаць, яна тут не адна...»

Кацярына асцярожна, каб не рыпнулі, адчыніла дзверы і выйшла ў сенцы. Адсюль, з сянец, можна праз шчыліны ў дошках назіраць за дваром, за гародчыкам.

Чорны цень ля плота стаяў нерухома. Нідзе ні гуку. Значыць, Міхась ужо ў склепе. Адэля глядзіць туды. Значыць, яна яго бачыла. Цяпер не ведае, дзе знік чалавек. І хоча знайсці яго сляды...

Ясна было адно: за ўсім, што робіцца ў хаце і на дварэ наладжана слежка. Кацярына ўяўляла, якая пагроза навісла над усімі, хто хоць раз наведаў яе.

Вось цень паволі пасунуўся ўздоўж плота. Вось ён ужо за плотам. Што рабіць? Толькі стаяць і назіраць — карысці мала. «Знойдзе ўваход у мур ці не?» — з трывогай падумала Кацярына. І не ўстаяла на месцы. Працягнула правую руку і ўзяла рыдлёўку, якой нядаўна засыпала магілу невядомага салдата. Стаілася. Цень вужам выпаўз на вуліцу. Кацярына вырашыла пайсці следам, каб дазнацца, хто яшчэ прыходзіў сюды з Адэляй.

Ноч была цёмная і цёплая. З горада цягнула нечым гарэлым. Кацярына ледзь стрымлівалася, каб хоць выпадкова не кашлянуць, бо за Адэляй угнацца было цяжка.

Сціскаючы ў руках рыдлёўку, яна тулілася больш да прысад, да платоў.

І калі паабапал пацягнуўся высокі плот, за якім чарнелі хаты, спынілася за дрэвам. Якраз на дарозе, крыху далей ад яе, нехта стаяў. Да яго і падышла Адэля.

— Ну што, пікетчыца-разведчыца? Што чула-бачыла? — пачуўся хрыплы незнаёмы голас.

— Шмат чаго, дурань ты гэткі! — непрыязна адказала Адэля.— Тая гадзюка, як я і думала, хавае партызан. Факт, а не рэклама, дурань...

— Дзе?

— На суседнім дварэ.

— Садзіся хутчэй, паедзем да Змачынскага і накрыем цёпленькіх...

Толькі цяпер Кацярына заўважыла ля самага плота чорную доўгую машыну.

«Усё прапала! Трэба хуценька бегчы назад і перадаць Міхасю і Пятру, што іх высачылі ворагі, што Адэля — паліцэйскі агент...»

Падыходзячы да сваёй хаты, Кацярына пачула за спіною гул машыны. «Ці не вярнуліся тыя?» — мільганула думка. Аж пахаладзела ў грудзях. Што было сілы пусцілася яна на двор, зачыніла фортку, ускочыла ў сенцы, засунула завалу і стаілася.

Машына праехала міма.

Кацярына зайшла ў хату і прыпала да акна. Яна ўбачыла, што па дарозе пайшлі не адна, а дзве машыны, што за малой рухаўся грузавік з салдатамі.

Не трацячы ні хвіліны, Кацярына зноў выбегла на двор, прабралася за плот, узышла на пагарэлішча. Адкінуўшы старыя дошкі, яна адчыніла крышку ўвахода ў падвал і гукнула:

— Міхась! Пятро-о...

Адказу не было. Тады яна пагукала мацней — зноў цішыня. Намацаўшы нагой першую сходачку, Кацярына ступіла на яе і паволі, вобмацкам пачала спускацца.

У падвале было цёмна і ціха. Праход быў завалены нейкімі скрынкамі і жалезам. Пахла фарбай і серай.

— Міхась, Пятро,— зноў паклікала Кацярына. Ёй стала ясна, што ў склепе нікога няма. Прасоўвацца далей небяспечна. Кацярына ведала, што тут не толькі друкаваліся пракламацыі. І яна вярнулася назад.

Калі ішла ў хату, бачыла, як машыны скіравалі на дарогу ў лагер. Крыху супакоілася. Пятро і Міхась не ў арсенале — значыць, і яны нешта ведаюць. Паслала ложак і, не распранаючыся, лягла. Лягла і паглядзела на вокны. І яны раптам асвяціліся далёкай і яркай успышкай. А неўзабаве два моцныя выбухі так скаланулі хату, што аж зазвінелі шыбы. Затухкалі за зялёным лугам кулямёты, заенчылі аўтаматы. І зноў — трэці выбух.

Кацярына падбегла да акна і ўбачыла далёкі прамень пражэктара. Хутка згас і ён. Толькі трапяткое полымя віднелася ў начной цемрадзі, быццам далёкая і яркая зорка.

«Няўжо? Няўжо Міхась і Пятро там? І партызаны? І той, што пайшоў да іх на сувязь? Калі яму было паспець? А можа, партызаны выйшлі ў хвойнік за лагерам і чакалі каманды? Што ж яны зробяць з такой вялікай аховай, з паўнюткай машынай салдат? І чаму хавалі ад мяне, што рыхтуецца напад на лагер?»

Пытанні, пытанні, пытанні...

А над лагерам адна за адною разрываюць цемру чырвоныя ракеты, трашчаць стрэлы і выбухі. Там разгарэўся сапраўдны начны бой...

Па вуліцы зноў прагулі машыны. Адна, другая, трэцяя — іх не злічыць. Спяшалася падмога.

Машыны пайшлі, і сціх бой. Толькі зрэдку ўзляціць угору і рассыплецца зоркамі чырвоная ракета.

Час пацягнуўся марудна. І невядома, колькі было гадзін, калі машыны ішлі назад. Пэўна, шмат, бо на ўсходзе ўжо святлела неба, а за акном ачнуўся і дзынкнуў у шыбу майскі жук. Галава ацяжэла, і Кацярына заснула цяжкім трывожным сном...

Прачнулася яна ад грукату ў дзверы сянец. Усхапілася, зірнула ў акно і знямела ад страху: на дварэ было поўна немцаў і паліцаяў. «Усё! Гэта канец... Ну, Кацярына, мацуйся! Ты нічога і нікога не ведаеш... Умей трымаць язык за зубамі нават і тады, калі іх выб’юць табе на допыце»,— сказала сабе Кацярына. Накінула на плечы хустку і выйшла ў сенцы.

Відаць, яна мела страшны выгляд, бо двое салдат, што барабанілі прыкладамі ў сенцы, пры яе з’яўленні адразу падаліся назад, як перад зданню.

— Вам каго трэба? — здзіўляючыся сваёй вытрымцы, спакойна спытала Кацярына і прыкрыла далоняю рот, нібы пазяхнула. Зрабіла такі выгляд, што незадаволена нечаканымі гасцямі, якія патрывожылі яе.

— Партызан! — гыркнуў высокі афіцэр-эсэсавец, штурхнуў яе ў грудзі і прайшоў у сенцы. За ім падаліся салдаты.

Неўзабаве ўсе выйшлі, і афіцэр нешта пагрозлівае сказаў салдатам. Тыя ўзялі Кацярыну за рукі, чакаючы новага загаду.

— Пусціце яе! — раптам пачула яна чыйсьці голас і азірнулася. Воддаль, сярод немцаў стаяў Андрэй Змачынскі. Ён падышоў да эсэсаўца і штосьці сказаў яму па-нямецку. Затым растлумачыў Кацярыне:

— Я паведаміў ім, што твайго Стэфана арыштавалі бальшавікі. І яшчэ тое, што калісьці сябравала са мною і нябожчыцай Адэляй...

— Нябожчыцай?! — прыціснула да грудзей рукі Кацярына.

— Ага... Машына, у якой яна ехала сёння ноччу да мяне, трапіла на міну.

— Як шкада...

— Не так яе, як маю машыну...

Змачынскі зноў звярнуўся да фашыстаў, пачаў ім штосьці хутка-хутка гаварыць. Кацярына падумала: «Значыць, Адэля не справілася данесці... Яны нічога не ведаюць пра падпольшчыкаў!»

Яна ўлавіла знаёмае:

— Іх вэрдэ ірэ бітэ міт фэргнюген эрфюллен!¹

Гэта сказаў Змачынскі. Яму адказаў афіцэр:

— Вір хабэн ніхтс дагеген.²

Потым гаварылі яшчэ нешта. Эсэсавец уважліва выслухаў начальніка паліцыі, абыякава зірнуў на Кацярыну, нешта адказаў і пайшоў у машыну.

Неўзабаве немцы паехалі з двара.

— Ведаеш што... — Змачынскі стаў насупраць Кацярыны і паклаў руку на кабуру пісталета.— Мне загадалі цябе арыштаваць. Адразу ж...

— За што?

— Вось гэтага я не ведаю. Толькі я папрасіў, каб цябе пакінулі дома.

— Дзякую.

— Але ж не для таго, каб ты нічога для нас не рабіла.

— А-а, задатак...

— Вось іменна.

— А што мне рабіць?

— Замяніць нам Адэлю.

— Як гэта?

— Як прыйдзецца. Даносіць на кожнага падазронага чалавека, хадзіць у разведку, выконваць любое заданне паліцыі і гестапа. У нас добра плоцяць...

— Я ж ніколі гэтай справай не займалася. Ці адужаю?

— Паможам...

— Што ж, я згодна,— не разумеючы нават сэнсу сваіх слоў, механічна адказала Кацярына. Яе думкі былі заняты адным: «Адэлі больш няма... Якое гэта шчасце, што няма чалавека. За ёй, відаць, сачылі нашы...»

— Тады прыйдзеш заўтра проста ў мой кабінет,— ухмыльнуўся Змачынскі і працягнуў нейкую паперку.— Тут адрас. А пакуль нам не да цябе...

Двор апусцеў.

Кацярына села на лаўку пад рабінай і толькі тады адчула, што ў яе зусім не засталося сіл, што ў галаве стаіць звон, а душу быццам пячэ гарачае вуголле. Што ад яе хочуць гэтыя фашысты і іх паслугачы? Не Стэфан, здагадалася Кацярына, выратаваў яе ад арышту, а нейкі хітры план Змачынскага.

 

* * *

Чым даўжэй цягнулася вайна, тым больш страт неслі на франтах фашысты, тым цяжэй было ім вербаваць сабе на службу розных адшчапенцаў. Невялікая колькасць эмігранцкіх паслугачоў выступіла заадно з фашыстамі, спадзеючыся з іх дапамогай дарвацца да ўлады. Цяпер, адчуваючы, што фашысты іх не ўратуюць, гэтыя антынародныя дзеячы пачалі ўсё часцей азірацца на Захад, шукаючы сабе новае прыстанішча на ўсякі выпадак. Яны ведалі — Гітлер губляе сваю былую сілу з кожным днём. Ім было ўсё роўна — Германія ці Англія, Канада ці Амерыка. Яны заўсёды гатовы былі здрадзіць любому гаспадару, які церпіць паражэнне. Галоўнае для іх не народ, не яго воля і свабода. Яны гатовы былі служыць нават самому д’яблу, толькі б ён гарантаваў ім жыццё і бяспеку, толькі б карміў са свайго стала. І хоць з кожным днём іх стол няўхільна бяднеў, яны, гэтыя фашысцкія паслугачы, вынюхвалі падпольшчыкаў з адданасцю сабакі, як сваіх патэнцыяльных праціўнікаў, складалі вялізныя спісы «ненадзейных», удзельнічалі ў арыштах і пагромах, узначальвалі карныя экспедыцыі...

Пасля не зусім удалага налёту партызан на лагер ваеннапалонных шмат якія падпольшчыкі вымушаны былі пайсці ў лясы. Бездакорныя аўсвайсы, якія даставаў прафесар, не ў сілах былі гарантаваць бяспеку ўсім. Але ж і ў горадзе патрэбны свае, надзейныя людзі...

І вось двое ўцекачоў па загаду свайго непасрэднага начальніка вярталіся ў горад. Яны ехалі ў новенькіх драбінках, засцеленых свежым зялёным сенам, весела падганялі малога касматага коніка і смалілі самасад. Адзін з іх быў малады, чарнабровы хлопец, а другі — пасівелы, дужы мужчына з мыліцай на каленях.

У горад вярталіся Пятро Хвыля і Міхась Паходня. Немаладая жанчына, што сядзела ззаду, не зважаючы на цеплыню, была ў старым кажуху і шэрай цёплай хустцы. Гэта — гаспадыня коніка і драбінак.

Ля самага горада іх спынілі двое паліцэйскіх.

— Хто? Адкуль едзіце? — узяў каня за аброць рослы руды паліцай, бліскаючы залатым зубам.

— Дамоў едзем! — весела адказаў Паходня.— Чаравічкі збылі, шпэк і яйкі набылі,— і наўмысна ўсунуў руку ў сена.

— Што хаваеш? Ну, злазь далой! — загадаў усё той жа руды.

— Куды ж мне, калеку,— паспрабаваў быў узмаліцца Міхась Паходня, але яго і слухаць не хацелі. У момант усе трое стаялі на зямлі. Вазок перапаролі. Кавалкі вяндліны, сала, вянок цыбулі, кошык з яйкамі і пляшку самагонкі — усё паклалі на траву.

— Аўсвайсы! — падазрона зірнуў на «шпікулянтаў» другі паліцай. Праверылі аўсвайсы. Аддалі. Усё ў парадку.

Руды скасавурыўся на пляшку.

— Гэта не дазволена! — і ўзяў у рукі. Панюхаў, глынуў слінкі.— Рэквізуем...

— А я і не ведаў,— махнуў рукою Міхась.

Заадно з гарэлкай паліцаі ўзялі кавалак сала. Пятро быў памкнуўся адабраць сала, але Паходня спыніў яго:

— Не руш, Пеця... Ім жа таксама есці хочацца, не дужа смачна кормяць і не доўга будуць...

— Пагавары яшчэ тута! Без цябе ўсё добра ведаем,— пагразіў руды і да старой: — А ты, бабулька, дуй назад, а то зыркне твой конік. Ну, жыва!

— Га-а? — азвалася старая, скрывіўшы галаву.

— Яна зусім глухая,— сказаў Міхась і на самае вуха ёй крыкнуў:— Гані дамоў, цётка Вера, дзякую! Як-небудзь цяпер дашкандыбаю...

Бабка спрытна ўзабралася на драбіны і сцебанула каня ляйчынамі па круглых баках:

— Нэ-э-э!

Той нібы толькі гэтага і чакаў, ускінуў малую галаву і з месца рвануў трухам. Толькі пыл закурэў на дарозе...

Калі паліцаі пайшлі сваёй дарогай, па нейкай сцяжынцы, што вяла да адзінага трохпавярховага будынка сярод поля, Пятро сабраў рэшткі з зямлі ў торбу, ускінуў сабе на плечы і ціха сказаў:

— Што б він спух, такі кавалак цапнуў!

— Нічога, сынку, пражывём і з гэтым,— усміхнуўся Паходня, лоўка падхапіў кошычак з яйкамі і пакрочыў паперадзе.

— Нам жа шчэ трэба маты памагчы...

— І маці паможам. Вось толькі ці сустрэнем яе зноў. Прафесар перадаў, што яе часта выклікаюць у паліцэйскі ўчастак, правяраюць — ці можна завербаваць сабе на службу. Яна ўжо ім паслужыць!

— Шкада маты. І арсенал...

— Арсенал яшчэ не раскрыты...

Ішлі-кандыбалі, ціха гутарылі між сабой, быццам бацька з сынам. А зайшлі на гарадскую вуліцу, змяшаліся з жыхарамі, зніклі ў іх мітуслівым віры, як саломінка ў стозе.

Спаткалася Кацярына з Міхасём ужо на другі дзень. Яна, як звычайна, выйшла раніцою на базар, захапіўшы з сабою ўсё той жа стары гадзіннік, пачак швейных іголак і яшчэ нейкую дробязь. І, як звычайна, у яе сёе-тое куплялі. Толькі не гадзіннік. І грошы былі. І звесткі атрымлівала. Першай было: «Правал! Яўка на яе кватэры закрыта. За ёй будуць сачыць, падашлюць правакатара. Яго трэба выдаць паліцыі...»

Затым Кацярына падышла да ўмоўленага месца і заўважыла Міхася Паходню. Ён сядзеў проста на зямлі, а перад ім на рудай паперы ляжаў ладны кавалак вяндліны. «Жывы! Дзякуй богу!» — было першай думкай.

— Колькі просіце за гэта? — паказала на вяндліну і ўсміхнулася Кацярына.

— Мяняю, гаспадынька. Пакаштуйце — смаката! Кацярына нахілілася, быццам разглядаючы вяндліну, а сама ціха спытала:

— Пятро жывы?

— Ага... Добрае мяса! Вэнджанае!

Наўзбоч праходзілі людзі, і таму даводзілася размаўляць так, каб ніхто нічога не зразумеў.

— Дзе ён?

— Са мною. Мы жывём на Усходняй вуліцы...

Падышлі новыя пакупнікі. Кацярына хуценька ўзяла вяндліну ў рукі, узважыла.

— Кіло будзе?

— Больш! — запярэчыў Міхась.

— Вось за гэта колькі дадзіце? — і працягнула Паходню свой гадзіннік.

Той адразу кінуў гадзіннік сабе ў кішэню і дастаў з торбы яшчэ кавалак сала, дзесятак яек.

— Столькі будзе дос?

— Трошкі надбаў.

Ён паклаў яшчэ сала.

— Досыць! — І калі нікога паблізу не было, аддаў гадзіннік назад.— Запомні! Гэтую цацку больш не паказвай. Ні заўтра, ні паслязаўтра.

— Добра... Што яшчэ чуваць?

— З лагера ўсё ж сотні тры ўцякло.

— А яшчэ...

— Кузьмічовы хлопцы знішчылі гадзюку Адэлю. Дужа яна прынюхвалася да цябе.

— Дык гэта Кузьміч! А Змачынскі казаў — наехалі на міну. Сёння мне трэба ісці да яго,— спахмурнела Кацярына.

— А ты не хвалюйся! Ідзі дадому. Ты ім не патрэбна. Пад рознымі прапановамі да цябе будуць прыязджаць розныя здраднікі-прахвосты. Яўка раскрыта не зусім. У іх няма доказаў, бо няма Адэлі.

Паходня засмяяўся, але смех той быў зусім не вясёлы. Кацярыне здалося, што і твар яго зблажэў, стаў сіні, нібы ў мерцвяка. Яна ішла ад яго, а на душы было трывожна. Фашысты маглі арыштаваць яе кожную хвіліну. Але яны пакуль не робяць гэтага. Яны думаюць злавіць у яе на кватэры партызан-падпольшчыкаў. Нешта ж яны ды ведаюць...

Як сказаў Паходня, так і здарылася. Ля варот стаяла нямецкая машына. Прыехаў сам Змачынскі. Ён нейкім чынам адчыніў дзверы, забраўся за стол і піў там гарэлку. На белай паперы валяліся кавалачкі ружовай кілбасы і рыбы.

Калі Кацярына зайшла за парог, паспеўшы схаваць свой пакунак у сенцах, паліцай адразу падняўся і сказаў:

— Нешта ты дужа асмялела, што пакідаеш хату адчыненай! А я прыехаў выпадкова...

— То сядайце і рабіце сваю справу,— насцярожана адказала Кацярына.

— Хіба ты забылася, як мяне завуць?

— Не. Вас завуць Андрэй.

— Ха! Малайчына! — Ён выйшаў з-за стала і наблізіўся да Кацярыны, дыхнуў у твар перагарам.— Я сяння зусім свабодны ад службовых абавязкаў. Мы можам быць больш шчырымі...

— У чым? — крыху адступіла Кацярына. Ёй стала страшна. Яна ж зусім адна з гэтым здраднікам і бандытам, у яе так мала сілы.

— Ва ўсім! Вось, напрыклад, скажы, даражэнькая, дзе тут сустракаюцца партызаны? Адэля заўсёды мне гаварыла, што тут недзе павінна быць явачная кватэра...

— Няўжо вы думаеце — у мяне?

— Бачу, што не-е! Але справа не ў гэтым. Спачатку вось што трэба. Падпішы, і ўсё,— ён дастаў з кішэні і падаў Кацярыне складзеную папалам паперыну.

Кацярына прачытала напісанае па-беларуску, спытала:

— Што гэта там яшчэ на нямецкай мове?

— Тое ж самае.

— Але ж я не жадаю больш нікуды ехаць, а жыць дома,— паціснула яна плячыма.— Я зусім старая, а тыя вашы надзейныя людзі, мусіць, самі партызаны, бо нічога яны не ведаюць... Я не жадаю з імі сустракацца.

— Хіба гэта мае значэнне, што ты жадаеш, а што не жадаеш? — Усміхаючыся, Змачынскі так сціснуў ёй руку вышэй локця, што Кацярына аж ускрыкнула. Яна зразумела, што адмаўляцца не мае ніякага сэнсу, яе прымусяць падпісацца сілай. Яна заўважыла на дварэ яшчэ двух паліцэйскіх.

— Добра... Давайце, падпішу. Ад вас не адчэпішся...

— Так будзе лепш.

— Не думаю...— Кацярына падпісала паперку і, вяртаючы яе, дадала: — Колькі дзён вы даеце мне на зборы?

— Дні два-тры... Гэтага будзе дастаткова, каб сабрацца пажыць крыху далей ад горада,— зноў сядаючы да стала і наліваючы сабе з пляскатай бутэлькі, сказаў Змачынскі.— Ты павінна быць крышку больш актыўнаю, працаваць, як Адэля, чорт бы цябе ўзяў! Ясна? І калі хоць раз ашукаеш, то...

— Ведаю,— ціха перабіла Кацярына.—Ад вас дабра не чакай. Абы самі не чапалі...

А позна ўвечары, калі крыху адлягло на сэрцы і Кацярына ўжо клалася спаць, хтосьці пастукаў у акно.

— Адчыніце, калі ласка,— пачуўся глухі мужчынскі голас.

— Хто там? — адзеючыся, хуценька спытала Кацярына.

— Свае. Іду ў горад шукаць працу.

— Дык і ідзі.

— Цяпер жа нельга. Каменданцкая гадзіна. Ды мне хоць бы на падлозе пераспаць...

— Дакументы ў вас якія ёсць?

— Якія цяпер, кабетка, дакументы...

Яна ведала, што гэта — правакатар. Па ўмове яна павінна пусціць яго ў хату, збегаць да першага паліцэйскага паста і данесці на прышэльца. Якая брудная справа! Падумала пра паперку, пра Міхася. «Дзеля іх трэба рабіць усё, памагаць сваім людзям, а ворага звесці ў зман...» — падумала Кацярына. Хуценька завязала хустку, ускінула на плечы летняе паліто, падышла да акна і сказала:

— Ідзіце ў сенцы і па драбінах лезьце на гарышча. Там ёсць салома і коўдра. У хату я вас не пушчу... Спакойнай ночы.

Калі дошкі на столі зарыпелі, Кацярына хуценька вылезла ў акно, перабегла гародчык і — па вуліцу. У хуткім часе ўжо дакладвала патрулю:

— У маёй хаце нейкі невядомы чалавек. Ідзе з вёскі ў горад, можа, які партызан...

Двое паліцаяў і адзін немец, пакуль яна гаварыла, асвятлялі твар ліхтарыкамі.

— Дзе жывеш? — спытаў паліцай.

— На самым канцы вуліцы.

— Пайшлі.

Незнаёмага арыштавалі.

«Змачынскі будзе рады, а мне, хоць і ведаю ўсё, аж брыдка, быццам і праўда чалавека прадала ворагу...» — з такімі думкамі Кацярына і заснула.

 

* * *

Удзень зусім нечакана прышкандыбаў Паходня. Ён быў вельмі стомлены, нейкі звялы, непазнавальны. Адно вочы яго, па-ранейшаму прыгожыя, арліныя, глядзелі зухавата.

Іншым разам Кацярына кінулася б яму насустрач, акрыяла душою, а цяпер чамусьці ў яе не было ніякай радасці, ніякага парыву пачуццяў. «Няўжо так счарсцвела душа, няўжо ніколі не адыдзе?» — чакаючы Міхася на лаўцы, падумала Кацярына.

Пасунулася, дала яму месца.

— Садзіся і расказвай, што новага.

— А ў цябе? — Ён з-пад ілба зірнуў на яе бледны твар, у глыбокія сінія вочы.

Што магла адказаць Кацярына? Што ў яе новага? І яна адказала так сабе, загадкава:

— Ад ліха ціха і дабра не чуваць.

— А ў мяне сёе-тое ёсць...— Міхась палез у кішэню, дастаў капшук, паперу і пачаў круціць цыгарку.

— Можа, з’еў бы што? — зірнула на цыгарку Кацярына. Яна помніла, як Стэфан, калі дужа хацеў есці, часта курыў і даводзіў, што гэта вельмі памагае.

— А ты не пытайся. Прынясі, і ўсё...

Яна пайшла, прынесла хлеб і сала. Міхась узяў пачастунак, паклаў побач на лаўку. Загаварыў жартам:

— Частуеш госця яго салам!

— А чым жа яшчэ? — Яна села побач, па другі бок ад пачастунка, зірнула сумна: — Не смалі, а еш...

Паходня глыбока зацягнуўся цыгаркай і, выпускаючы дым, нібы ім давячыся, вымавіў цяжка:

— Наш механік... дарагі Кузьміч...

— Што?!

— Падарваўся на міне.

Кацярына хапілася за грудзі, вочы адразу наліліся слязьмі.

— Божа... Кузьміч...

Яна не магла гаварыць, нібыта застыла на месцы. Нават не кранецца, не міргне вокам. Вусны аж пабялелі. Яны былі нібы нежывыя. А Паходня гаварыў:

— Такая ўжо наша прафесія: падрыўнік памыляецца толькі раз у жыцці. Падрыхтаваў машыну нейкаму генералу, а прыйшоў начальнік паліцыі і прывёў з сабою прафесара. Яны селі ў машыну. Наш прафесар гучна сказаў: «Куды мы паедзем?» «Куды павязу!» — груба адказаў паліцэйскі сабака. Кузьміч, відаць, вырашыў зняць міну, а яна ўзарвалася. І ўсё...

Крыху адлягло на сэрцы, і Кацярына ціха спытала:

— А прафесар?

— Ён астаўся жывы. Загінуў толькі вусаты паліцай, капітан, той, што аплакваў Адэлю.

— Змачынскі?!

— Ага...

— Гэта добра, што Змачынскі... Але Кузьміч! Я больш яго ніколі не ўбачу. Ніколі...

— Ніколі, Кацярына,— паківаў галавою Міхась, зноў зацягнуўся цыгаркай. І курыў, дыміў, душачыся даўкімі каўткамі дыму.

— А дзе Пятро? — зноў спытала Кацярына.

— Яшчэ пакуль у горадзе. Ён адпомсціў за Кузьміча. Учора днём падарваў грузавік з салдатамі. Сёння яго апошняя дыверсія тут, за плотам. Ах, Пятро, Пятро! Не паслухаўся нас, сам вырашыў...

— Што ён будзе ўзрываць? — насцярожылася яна.

— Арсенал.

— Навошта?

— Там захавана шмат узрыўчаткі. Дык вось, каб яна дарма не прапала, ён вырашыў скарыстаць, пусціць у работу. Вынесці — позна, бо за тваёй хатай сочаць.

— Дык няхай ляжыць. Навошта дарма глуміць дабро?

— Не дарма,— ціха сказаў Паходня.— Пятроў план наколькі неабдуманы, настолькі і смелы. Ён хоча сабраць як мага больш фашыстаў, спусціцца ў падвал і... узарваць усё. А сам выйдзе праз запасны ход, які мы раней пракапалі. Аж да кустоў...

— А што рабіць нам?

— Пакуль нікога няма, трэба падавацца да сваіх, у лес...

— У лес?

— А куды ж? Абы ўсё ладна было...

На душы крыху адлягло.

— Я больш ніколі не застануся адна,— у задуменні сказала Кацярына.— Мне хочацца, каб і прафесар, і доктар, і Надзея — усе, усе! — пайшлі ў лес, узялі ў рукі зброю.

— Не ведаю, ці вырвецца на волю наш прафесар. Доктар — таксама. Вельмі ўсё складана атрымалася... Праўда, выбух ля гаража зняў з прафесара падазрэнне. Фашысты лічаць, што і яго хацелі падарваць, як здрадніка...

— Усе працуюць, адна я нічога асаблівага не зрабіла...

— Ты вярнула ў строй цэлы ўзвод байцоў! — загарэўся Паходня.— Гэта вялікая справа, Кацярына. Адсюль узяў пачатак першы налёт на лагер — і гэта частка твайго подзвігу...

— Мала...

— Для цябе спраў хопіць і там, у лесе.

Потым яны пачалі збірацца. Узялі самае неабходнае і каштоўнае. У восем гадзін пайшла Кацярына. Яна павінна была спыніцца ў вёсцы Калінаўцы на начлег.

Туды прыедзе і Міхась. Па яго павінны прыслаць фурманку. Іх там сустрэнуць сувязныя, адвязуць у атрад.

Так сказаў Паходня.

Ён стаяў ля хаты, у малінніку, і махаў рукою. Кацярына часта азіралася і ўсё гэта бачыла. Ёй чамусьці здавалася, што Міхась развітваецца з ёй назаўсёды. Кепку ён не надзеў. Стаяў, абапёршыся на мыліцу, і не кратаўся з месца. Сэрца ў Кацярыны сціснулася ад жалю да яго, што не можа ісці разам, а застаецца чакаць фурманку. Ці прыйдзе яна, тая фурманка?

На ўзгорку зноў азірнулася. Паходня быў на тым жа месцы. Кацярына пастаяла крыху, паглядзела, а потым пайшла так павольна, што, здавалася, выйшла на прагулку. Ісці было цяжка, маркотна. Яна ўпершыню ў жыцці пакідала свой дом, сваё гняздо. Але чым далей адыходзіла Кацярына, тым лягчэй была хада. Ёй ужо здавалася, што яна жыла да гэтага часу нібы прыкаваная да сваёй хаты цяжкімі ланцугамі, а цяпер парвала тыя ланцугі і ляціць на волю, як птушка з роднага гнязда. Яе хатай цяпер будзе цэлы свет! Усе сыны яе ў лесе, як арлы на волі...

Ёй раптам так захацелася да сваіх сыноў, што яна прыбавіла кроку. Прыемна было ўдыхаць густое паветра, настоенае маладым смалістым сасняком, разагрэтым за дзень сонцам. Яна ўпершыню за доўгі час вайны пачула сапраўдны спеў, убачыла на чырвонай лясной красцы, як калісьці, дзіўнага паласатага чмяля, адчула пад нагамі траву. І ўсяму радавалася: сонцу, паветру, птушкам, краскам, траве.

Калі пачало заходзіць сонца, Кацярына адышлася ўжо даволі далёка ад горада. Цяпер ёй нічога не пагражала, бо дарога павяла высокім стройным борам. Думалася шмат. Цешыла сустрэча з сынамі, асабліва з тым, першым, Стэфанам. Яна ведала гэтую прычыну, чаму ён ёй асабліва дораг. Але непакоіла і неадступная думка пра апошняга сына — Пятра Хвылю. Сэрцам адчувала, што на рызыкоўную справу пайшоў ён, што хітры і бязлітасны вораг зробіць усё магчымае, каб злавіць адважнага партызана. І тады, ведала Кацярына, Міхась Паходня не пакіне яго ў бядзе аднаго, паможа хлопцу. А як паможа? А сам пасля куды ўцячэ на адной назе?

Спынялася, прыслухвалася — ці едзе хто ўслед? Але апрача пошуму лесу нічога не было чуваць.

І тут прыйшла новая думка — ці прыедзе Міхась наогул? Ці не задумаў ён штосьці і не сказаў ёй, Кацярыне?

Лес пачаў гусцець, перайшоў у непралазны хмызняк.

І за гэтым гушчаром-хмызам адразу адкрылася невялічкая вёсачка, хат на дзесяць. Кацярына стала, падумала куды ісці. Угледзела невялічкую хаціну ля ручая, накіравалася туды.

Было ўжо даволі позна, але яшчэ відна. Высокае сіняе неба, на якім ружавелі пярэстыя воблакі, увачавідкі цямнела, нібы апускалася ніжэй. Кацярына падышла да хаціны і пастукала ў дзверы. Яны адразу адчыніліся, і высокая чарнявая жанчына спытала:

— Вы да каго, галубіца?

— Я...— Кацярына глянула на жанчыну і ўжо не магла вымавіць ні слова.— Я да цябе, Аксіння! Да цябе! — нарэшце хапіла сілы сказаць.

Тая наблізілася, нейкі момант глядзела моўчкі на Кацярыну, потым паклала ёй на плячо руку і залілася слязьмі.

— Ка-ця! Кацечка ты мая-аа, любанькая! Бацюхны-ы... Хадзем хутчэй у хату-у, Кацечка, галубіца родненькая-а...

 

* * *

Калі Кацярына знікла ў хмызняку, Міхась Паходня з палёгкай уздыхнуў.

— Няма, значыць, яшчэ засады... Як гэта добра! Хоць раз ды пашанцавала табе, Кацярынка,— ціха сказаў ён.— Цяпер-то ўжо ніхто не пярэйме...

Потым зайшоў за хату, выкапаў у малінніку заверчаны ў цырату нямецкі ручны кулямёт і дзве скрынкі з лентамі, засеў там жа, у малінніку, ля самага вугла, і пачаў чакаць. Яму моцна хацелася курыць, але ён цярпеў. Баяўся нават крануцца, каб заўчасна не выкрыць сваёй засады. Кацярына наказвала яму, каб бярог Пятра, як сваё дзіця, і ён зберажэ яго, што б там ні здарылася! У яго ж, Міхася Паходні, так і не было свайго сына. З першай жонкай пражыў, дарэмна чакаў, а Надзея сказала, што да канца вайны нават няма чаго і думаць звязваць сабе рукі...

«Дзе яна цяпер, Надзея? Ці ў сваёй гаспадыні што робіць, ці ў паходзе, як і я, па сваіх справах, медыцынскіх?»

Вечарэла вельмі марудна. І добра, што з захаду насунуліся чорныя хмары, закрылі сонца. Калі на дварэ пашарэла, Міхась угледзеў, як да суседняй разваленай будыніны паволі набліжаўся Пятро. Упарты, настойлівы Пятро Хвыля. Гэта ён прыдумаў сабе такую пастку, гэта ён прыслаў Міхасю запіску, што ўзарве «арсенал» з музыкай. «Эх, молада-зелена! — уздыхнуў Міхась.— Спадзяешся на патаемны ход, усё адзін думаеш зрабіць, ні мяне, ні прафесара не спытаў. А мы ж не кінем цябе аднаго, дружа...»

Тут і здарылася тое, чаго так баяўся Паходня: як толькі Пятро наблізіўся да сцяны, яму наперарэз выбеглі двое салдат у зялёных мундзірах, з аўтаматамі на грудзях.

— Хальт! — пачуў Міхась іх галасы і навёў свой кулямёт. Але Пятро адкрыў агонь першы. Два глухія пісталетныя стрэлы — і ён зноў адзін. І зноў, як з-пад зямлі, выраслі аўтаматчыкі, няйначай хочуць хлопца жыўцом узяць...

— Ну, гады, трымайцеся! Перахітрыць уздумалі... Не выйдзе!

Секануў кулямёт, і фашысты заляглі. І не відаць Пятра. Толькі голас яго аднекуль:

— Дзякую, бацька! Адыходзь!..

А неўзабаве адусюль: з гародаў, з-за дрэў, з-за плота, з вуліцы кінуліся да падвала дзесяткі паліцэйскіх і салдат. І зноў пад шалёнай віхурай агню адкаціліся назад. Але ненадоўга. Ужо раўлі на дарозе машыны, праразаючы фарамі вячэрні змрок. З іх на хаду саскоквалі фашысты-эсэсаўцы. Міхасю была добра знаёма іх паганая шэрая форма. І ён ужо нічога не жадаў на свеце — толькі б біць па ненавісных мундзірах, нішчыць ворагаў да аднаго. І ён біў, адцягваючы галоўную ўвагу на сябе, каб даць магчымасць Пятру выканаць свой план і непрыкметна выйсці да хмызнячка, за вішні. Там для яго збавенне...

Ды не даў вораг магчымасці расстраляць усе патроны. Падкраўся ён, хітры і люты, і з-за вугла кінуў гранату.

Змоўк Міхасёў кулямёт. І назаўсёды заціхла мужнае сэрца партызана. Не давялося яму ўбачыць, як дзесяткі фашыстаў забеглі на падмурак, не давялося пачуць магутнага выбуху, ад якога ўсё навокал узляцела ўгору: падмурак, падвал, зямля і сцены. Маліннік за Кацярынінай хатай стаў яго магілай...

Не чуў выбуху нават і Пятро. Калі поўз праз вузкі праход у вішняк, было глуха, быццам хто вушы заткнуў ватай. У канцы прахода выпхнуў сухую вішаньку, высунуў галаву. Пачуў страляніну, агледзеўся. Вужам праслізнуў у вішняк, запоўз за першы кусцік, другі, узняўся на ногі. Прабег так, сагнуўшыся, каб куст закрываў яго ад ворагаў. Вось ужо і апошні кусцік мінуў. Апынуўся на лузе, дзе цямнелі роўныя, даволі высокія копы. І раптам спатыкнуўся на нешта, зваліўся на зямлю. Хацеў падняцца, але чыесьці дужыя рукі ўжо трымалі яго. Пачулася чужая, да неверагоднасці ціхая і далёкая гаворка. Хтосьці аглушыў Пятра ўдарам па галаве...

Потым ужо, як звязанага садзілі ў машыну, побач з шафёрам, пасвятлела ў галаве. Зразумеў Пятро Хвыля, што натрапіў на варожую засаду, што і машыну палічыў капою сена...

Машына паволі развярнулася і рушыла. Але не хутка. Луг быў няроўны, увесь на купінах. Потым трапілася дарожка. Шафёр прыбавіў газу. Святло фараў ужо выхоплівала далёкія збудаванні, калі ў Пятра за спіною глуха прагучаў стрэл. І адразу ж пачулася кароткая каманда:

— Цурык! Шнель!³

Шафёр неяк дзіка азірнуўся, ледзь чутна вымавіў:

— Яво-оль⁴.

Машына зноў звярнула з дарогі, загойдала па лузе. Былі яшчэ нейкія каманды, пасля якіх згаслі фары і машына скіравала правей, да хвойніка. І ўрэшце Пятро пачуў да болю знаёмы голас:

— Гэты шафёр — цудоўны хлопец! Ён ніколечкі не фашыст...

— Прафесар! — само вырвалася з грудзей.

— Ціха, ціха,— адказаў той, разразаючы нажом вяроўкі, якімі быў звязаны Пятро.— Вось, трымай на выпадак. Мы яшчэ не зусім на волі, дружа...

Пятро адчуў у сваёй руцэ халодную рукаятку пісталета і моцна сціснуў яе.

Паўз машыну мільгалі першыя сасёнкі. Яна раптам звалілася левым бокам у яміну і заглухла.

— Усё! Пабеглі! — скамандаваў прафесар, і яны выйшлі з машыны, не прыкрыўшы дзверцаў. Нешта хуценька загаварыў шафёр, і прафесар некалькі разоў паўтарыў «гут-гут».

— Няхай машыну сцеражэ мой апошні начальнік,— у голасе прафесара адчувалася радасць.— Курт з намі не прападзе.

І яны ўтрох пабеглі ў гушчар хвойніка.

Недзе ззаду адрывіста бумкнуў мінамёт. І амаль у тую ж хвіліну далёка злева прагучаў рэзкі выбух. Затым — другі, трэці. Міны клаліся ўсё далей і далей.

— Шукай ветру ў полі! — падаў голас прафесар.

Пятро, які бег апошнім (хоць Курт і цудоўны хлопец), ніяк не мог зразумець, адкуль узяўся прафесар і якога гаўптмана ён застрэліў. «Спытаю пасля»,— падумаў ён, адчуваючы, што хвойнік змяніўся гулкім, спакойным борам...

 

* * *

Амаль усю ноч прагаварыла Кацярына са сваёй былой суседкай Аксінняй, якая таксама жыла адна. Яе муж з самага пачатку вайны ў партызанскім атрадзе. Хатка ў Калінаўцы была яго сястры, якая даўно памерла. Так вось і жыла тут Аксіння, і цяпер ужо яе хатка стала добрым прытулкам для ўсіх, хто б’е ворага.

Раніцою Кацярына зноў чакала і не магла дачакацца Паходні.

Сядзелі яны з Аксінняй на ганку, пазіралі на лясную дарогу і гаварылі, гаварылі. Ужо недзе каля паўдня ўбачылі, як з лесу выйшлі двое. Але то былі партызанскія разведчыкі. Калі яны наблізіліся, Кацярына ўпершыню ўбачыла сваіх узброеных людзей. У аднаго з іх на шапцы была чырвоная істужка, на грудзях аўтамат, за поясам дзве гранаты-лімонкі. Гэта было так непрывычна, што здавалася сном. Стрымліваючы хваляванне, яна паволі падышла насустрач партызанам. І чым бліжэй падыходзіла, тым большым было хваляванне. «Што гэта? Няўжо? Няўжо ён, мой Стэфан?» — думала Кацярына, узіраючыся на статнага хлопца з аўтаматам. А ён сарваў з галавы шапку, правёў рукою па кучаравых белых валасах і, як малое дзіця, пабег насустрач, раскінуўшы для абдымкаў рукі.

— Маці! Матуля мая! — пачула Кацярына і сама кінулася да партызана.

— Стэфан! Стэфане, любы... Прыйшла я да вас, Стэфан, да ўсіх, родныя мае...

— Матуля...

Яна плакала. Ад нахлынуўшых пачуццяў, ад перажытага, ад шчасця сустрэчы. І калі высахлі слёзы, сказала:

— Чакала тут яшчэ аднаго. Нешта няма...

Другі сувязны-разведчык, што прыйшоў са Стэфанам, сурова паглядзеў на Кацярыну, спахмурнеў.

— Загінуў Міхась Паходня, Кацярына Адамаўна,— не скрываючы праўды, сказаў ён.— Ратуючы другіх, загінуў...

— Каго? — трывожныя думкі зноў астудзілі душу.

— Пятра Хвылю... Дома яны ўжо. І прафесар, і немец адзін з імі,— сказаў Стэфан Каліна.— Адчуў стары, што скончылася яго служба ў фашыстаў, а тут нявыкрутка. Узялі яго на заданне, пасадзілі капітана — хітрую птушку! Але наш прафесар абхітрыў яго. І ў лес...

Кацярына слухала яго і не заўважала, не адчувала гарачых слёз на сваім схуднелым твары. Якія цудоўныя людзі загінулі! Кузьміч, Міхась Паходня... І што за лёс выпаў ёй, Кацярыне, перажыць іх, кожнага адшкадаваць, аплакаць. Кожны праз яе сэрца прайшоў.

І застанецца ў ім назаўсёды...

— А цяпер нам трэба дадому, да бацькі! — асцярожна паклаў ёй на плячо руку Стэфан.— Тут, у лесе, нас чакае фурманка.

Кацярына развіталася з Аксінняй, моцна абняла яе і як сястру пацалавала.

— Глядзі ж... Скончыцца гэтая віхура — зноў разам будзем, у суседстве...

Яна не дагаварыла, махнула рукой і паволі пайшла за партызанамі.

Ехалі доўга. Калі нарэшце спыніліся ля вялікага грознага лесу, цені ад дрэў сталі доўгія, змрочныя. Потым ішлі па кладках да самай выспы, да зямлянак, удала замаскіраваных пад густымі ялінамі.

А на невялічкай палянцы перад зямлянкамі партызаны станавіліся ў строй. Вось сюды, да строю, Стэфан Каліна і падвёў Кацярыну Квяткоўскую.

— Вось ты і дома, матуля,— ціха сказаў ён.— Усе мы рады цябе бачыць. Усе...

Зірнула яна на байцоў і пазнала іх. То былі яе выратаваныя палонныя, яе сыны. Стэфан Каліна стаў у галаве строю. А ў самым канцы, прыціснуўшы рукі да грудзей, не зводзіў з яе шчаслівых воч Пятро Хвыля.

Моўчкі стаяла Кацярына перад сваімі сынамі, моўчкі стаяў перад ёю баявы партызанскі ўзвод. Маўчалі баявыя камандзіры...

Зрабіўшы некалькі крокаў наперад, Кацярына распасцерла рукі і ледзь чутна прамовіла:

— Абнімаю... Усіх вас абнімаю, мае дарагія сынкі...

І пакацілася чутка па зямлі беларускай, што сівая маці водзіць начамі ў бой сваіх адважных і смелых сыноў. І не было фашыстам ратунку там, дзе з’яўлялася з імі старая. Сталі ворагі баяцца той адважнай сівой жанчыны, бо ведалі, што ні куля яе не бярэ, ні граната, што яна, як здань, можа прайсці праз полымя пажараў і стальную браню машын.

Адкуль яна ўзялася, тая чутка, ніхто не ведаў, нават сама Кацярына. Магчыма, гэта была легенда пра якую іншую жанчыну, бо Кацярына ўдзельнічала толькі ў адным баі, калі выйшаў на бітву з ворагам увесь атрад. Разбіты фашысцкі гарнізон гарэў, а сярод агню і страляніны многія жыхары мястэчка бачылі яе, сівую жанчыну з аўтаматам.

Тады Кацярына, было, усклікнула:

— Наперад, сыны мае! Біце погань фашысцкую...

То быў адзін толькі бой. А легенда жыве. І доўга яшчэ будзе жыць. З пакалення ў пакаленне яе перададуць людзі...

Увесь астатні час Кацярына жыла пры шпіталі, памагала доктару лячыць хворых, таму доктару, які выратаваў ад смерці Пятра Хвылю. Часам яны садзіліся ў вольны час за партызанскі стол і ўспаміналі мінулае, ад даваеннага часу да апошніх дзён. Успаміналі цяжкія дні падполля, мужнага Міхася Паходню, Кузьміча.

Іншы раз Кацярыне здавалася, што на гэтым жыццё і спынілася, самыя вялікія перажыванні засталіся ззаду. А потым раптоўна ўспыхвала душа, набягалі хваляванні і трывогі. «Што яшчэ будзе? Што?» — пыталася ў сябе

Кацярына і не магла знайсці адказу. Адказ прыйшоў сам...

Чацвёрты год грымела вайна.

Спачатку недзе далёка і глуха, як далёкае вывяржэнне вулкана, гула зямля. Потым той гул наблізіўся.

— Нашы войскі пад Лепелем! — хадзілі ў лагеры чуткі.

Ішло з усходу вялікае вызваленне. Фронт накаціўся так нечакана, як некалі ў сорак першым адышоў на ўсход. Ноччу недзе жудасна праспявалі «кацюшы», а раніцой разведчыкі прынеслі шчаслівую вестку:

— Нашы прыйшлі!

Разам са сваімі сынамі Кацярына святкавала свята Перамогі. Спачатку — на плошчы ў родным горадзе, а потым — за сваім старым дубовым сталом, на ўскраіне, дзе канчаўся горад і пачынаўся вялікі зялёны луг...

Сыноў было шаснаццаць.

Перад тым як разляцецца ў розных напрамках, яны сабраліся ў Кацярынінай хаце. Яна, як надзіва, захавалася. Відаць, таму, што ў ёй быў пасля паліцэйскі пост. Безумоўна, ніякіх пажыткаў пасля такіх гаспадароў не засталося, а вось стол і некалькі сваіх, даваенных крэслаў уцалела. Не было ні лыжкі, ні шклянкі. Збіраючы на стол, Кацярына загадала сваім сынам развязаць паходныя торбы. Чаго толькі не было на тым стале! Медныя конаўкі, бляшанкі з-пад кансерваў, тоўстыя фарфоравыя кубкі, нават драўляны коўшык. І было што выпіць, чым закусіць. Не было толькі ўсіх, каго б хацела бачыць Кацярына...

Першы падняў сваю чарку для тосту Стэфан Каліна, высокі прыгожы хлопец з ільнянымі кучаравымі валасамі.

— Дарагія браты мае,— сказаў ён, прыклаўшы правую руку да грудзей.— Я хачу...

Што ён хацеў, ніхто так і не даведаўся, бо ў гэты момант шырока адчыніліся дзверы і на парозе, засланіўшы сабою праём, вырас шыракаплечы мужчына ў вайсковым. Афіцэрскія пагоны капітана, запылены мундзір і рэчавы мяшок за плячыма. Грук! — гулка стукнула па падлозе драўляная нага.

— Дзень добры ў хату, таварышы! — сказаў капітан і зняў шапку, агаліўшы галаву з белымі кучаравымі, як і ў Стэфана Каліны, валасамі.

— Дзень добры! — дружна прывіталіся хлопцы.— Просім, таварыш капітан, да грамады...

Капітан нават не зварухнуўся. Ён глядзеў на Кацярыну шчаслівымі, радаснымі вачыма, поўнымі невыказнага хвалявання.

— Жы-вая,— ледзь чутна прамовіў ён.

Кацярына дрыготкімі рукамі паставіла на стол свой кубак і паволі падышла да капітана. Нейкі момант яна глядзела на яго твар, на пагоны, на калодачкі ўрадавых узнагарод. Потым працягнула абедзве рукі і зняможана ўскрыкнула:

— Стэ-фан!!!

І кінулася яму на грудзі.

Ён моцна абняў Кацярыну за плечы і стаяў так, моўчкі, ледзь стрымліваючы нахлынуўшыя слёзы.

А за сталом, устаўшы са сваіх месц, застылі ў нямым здзіўленні шаснаццаць Кацярыніных сыноў...

1969

1969

---