Валя зайшла ў хату, кінула позірк на стол, на прымятую канапу, пацягнула носам паветра. Твар яе адразу спахмурнеў. Злосна зірнуўшы на маці, якая прыбірала са стала, непрыязна заўважыла:
— Гэты, барадаты... зноў быў у нас?
Кацярына вінавата апраўдвалася:
— Забягаў сказаць, што сёння ў клубе генеральная рэпетыцыя... Каб ты не спазнялася.
— Больш я туды не пайду!
— Дарэмна. Ён сказаў, што ў цябе добры голас... Талент у цябе...
— Вось і хадзі туды сама.
Валя паклала свой вучнёўскі партфель на падаконнік і пайшла распранацца, а Кацярына, так і не сабраўшы посуд са стала, ашаломленая нязвыклым тонам дачкі, зморана апусцілася на крэсла. «Чаму яна не любіць яго? Чаму так зняважліва размаўляе са мною? Што гэта — рэўнасць ці агіда?» — не ў першы раз падумала Кацярына.
Роўна пяць год назад, гэтакай жа восеньскай парою, яна аўдавела. І пяць год жыла, як у сне, ні на аднаго мужчыну не глянула, хоць ведала, што пры жаданні даўно ўжо магла стаць жонкаю дырэктара школы, мужчыны адзінокага і ціхага. Яна адмовіла яму. Гадавала дачку, займалася небагатай гаспадаркай і хадзіла на працу ў сваю школу, якую скончыла і ў якой вось ужо шаснаццаць год працуе настаўніцай. А ёй жа самой яшчэ толькі трыццаць восьмы...
— Валя, ідзі палуднаваць...
— Яшчэ не хочацца, мама.
Па голасе, які даносіўся з другога пакоя, Кацярына зразумела, што дачка не ідзе есці толькі таму, што тут, у хаце, за сталом сядзеў чужы чалавек.
Яна хуценька прыбрала са стала і заслала яго свежым абрусам, каб нішто не нагадвала, што ён тут быў. «Я скажу Андрэю, каб пагаліўся, каб стаў, як людзі, без гэтай недарэчнай, задужа моднай барады і бакенбардаў. Не хлапчук жа, а сталы чалавек...»
Андрэй Грынкевіч — высокі дужы мужчына сярэдняга веку, крыху рудаваты, з мужным, даволі яшчэ прывабным тварам,— з’явіўся ў Заполлі нядаўна. Яго з нейкай нарады прывёз старшыня калгаса. Пераманіў, казаў, з раённага Дома культуры. Клуб у Заполлі быў вялікі і пустэльны. Апроч кіно ды рэдкіх сходаў, там ніколі іншага нічога не адбывалася. А цяпер, з дапамогай Грынкевіча, працуюць розныя гурткі, бібліятэка, часта бываюць цікавыя лекцыі, іншы раз наязджаюць артысты з вобласці. Адным словам, чалавек аказаўся на месцы, і за апошнія чатыры-пяць месяцаў клуб ажывіў даволі вялікую, у дзве сотні хат, вёску Заполле. І душою клуба стаў гэты немалады чалавек, заўзяты баяніст і весялун...
Кацярына ўспомніла, як яна ўпершыню пазнаёмілася з Андрэем.
Было гэта ранняй вясною, у нядзелю. Яна выйшла за вёску, у густы хвойнік, каб палюбавацца шырокім разлівам ракі, якая працякае адразу за лесам. На цэлыя кіламетры схавала яна пад халоднымі іскрыстымі струменямі паплавы левабярэжжа, і там, на высокім абрывістым беразе, ёй трапіўся новы загадчык клуба Андрэй Грынкевіч.
Той нібыта ўзрадаваўся Кацярыне, нібыта і чакаў яе.
— Дзень добры, Кацярына Іванаўна! — прывітаўся Андрэй і стаў насупраць, злёгку ўзяўшы Кацярыну пад руку.
— Дзень добры,— абыякава адказала яна, здзіўлена пазіраючы на мала знаёмага чалавека, які трымаў сябе так, быццам яны даўно ўжо самыя блізкія сябры.
— Прыгажосць якая, га? — у яго голасе адчувалася шчырасць захаплення.— З гэтага абрыву вельмі далёка відаць, кіламетраў гэтак на сем.
— Я люблю гэтае месца,— прызналася Кацярына.— Тут некалі стаяла хатка бакеншчыка.
— Дзе? — крута павярнуўся Грынкевіч.— На якім месцы?
— Вам гэта цікава?
— Я даўно марыў жыць на старасці вось у такім куточку. Каб і хвойнік, і рэчка пад бокам...
Яна паказала, дзе была хатка бакеншчыка, і ён выразаў нажом палку з алешыны, абчысціў сучкі і ўторкнуў яе ў зямлю.
— Вось тут і пабудую! — засмяяўся Андрэй і жартам дадаў: — А ў які бок былі дзверы хаціны?
Кацярына дакладна памятала, дзе былі ў бакеншчыка дзверы, і таму з ахвотай паказала.
— Цудоўна!— неяк радасна падхапіў Грынкевіч.— Так і быць. У мяне таксама будуць тут дзверы!
Кацярына зірнула на яго мужны загарэлы твар, на два рады белых шчыльных зубоў, і ўпершыню за пяць доўгіх год у яе душы нешта як бы зварухнулася, ажыло. Яна сумелася ад гэтага даўно забытага пачуцця і адвяла вочы.
— Вы тут, Кацярына Іванаўна, адзіны чалавек, які так разумее хараство... Чаму вы адна? — раптам проста спытаў ён.— У такім узросце...
— А вы? — перапыніла яго Кацярына і ўважліва паглядзела на яго такую смешную рыжаватую бараду.
— Я аўдавеў зусім нядаўна. І не мог там жыць, з’ехаў...
— Вы любілі сваю жонку?
— Перш у мяне была думка пайсці ўслед за ёю,— адказаў Грынкевіч.— Ды вось, як бачыце, жыве чалавек...
Памаўчалі, углядаючыся, як далёка-далёка над самай вадой шпарка прамчаліся адна за адной дзікія качкі.
— I я рады, што не зрабіў таго глупства,— дасказаў сваю думку Грынкевіч, з усмешкай пазіраючы на Кацярыну круглымі вачамі.— За маю цярплівасць прыйшла шчаслівая ўзнагарода...
— Якая, калі не сакрэт?
— Я сустрэў вас, дарагая.— Ён неяк асабліва мякка вымавіў слова «дарагая».— Вы мяне ашчаслівіце...
— Ого, як смела!
Кацярына ўскінула галаву і зноў, яшчэ больш уважліва, паглядзела па аброслы твар Грынкевіча. І на момант ёй здалося, што яна ўжо недзе бачыла вось такія калючыя, з халодным бляскам, блакітныя вочы. Нешта знаёмае падалося і ў голасе. І ёй падумалася: «А можа, гэта таму, што мне ўжо крыху падабаецца гэты чалавек...»
Яна ўсміхнулася і зноў прагаварыла:
— Мусіць-такі вы памыляецеся, што я той чалавек, які павінен вас ашчаслівіць. Той, хто сам не мае шчасця...
— Я не памыляюся!— цвёрда прагаварыў Грынкевіч.— Праўда, я старэйшы на добры дзесятак гадоў, але ж я — мужчына.
— Вы заўсёды маеце большыя правы на выбар. Але ж і мы, як гаворыце вы, мужчыны, слабы пол, таксама не пазбаўлены гэтага права...
І значна пазней, калі Кацярына ўспамінала Грынкевіча, яна лавіла сябе на думцы, што тая першая сустрэча зблізіла іх, іменна тады яна адчула, што нездарма іх дарогі скрыжаваліся, што, відаць, сам лёс звёў яе з Грынкевічам.
Андрэй пачаў прыходзіць да Кацярыны, падоўгу праседжваў у яе, а пасля ўжо стаў і частым застольным госцем на правах халасцяка, які больш сядзіць на сухамяці...
Ды зусім нечакана-нягадана тым частым візітам быў пакладзены канец. Аднойчы, калі пасля чарговага наведвання Грынкевіч пайшоў, Кацярыніна дачка Валя, якую яна любіла ўсёй душою, стала насупраць маці і ўзрушаная, ледзь стрымліваючы дыханне, выпаліла:
— Я не хачу бачыць гэтага чалавека ў нашай хаце! Не хачу! Чуеш? Калі ты не скажаш яму, каб не прыходзіў, то...
Кацярына моцна пакрыўдзілася на дачку за такі катэгарычны тон, але лагодна, як магла, перапыніла яе:
— Чаму, дачушка? Хіба ён чым пакрыўдзіў цябе?
— Ён чужы... Зусім-зусім, мамачка, чужы! Я адчуваю гэта і не магу яго бачыць...— І яна кінулася на матчыны грудзі, заплакала наўзрыд.— Я ведаю,— гаварыла ўпроплач,— ты хочаш, каб ён стаў мне бацькам. Але гэтага ніколі не будзе. Ён чужы. І вочы чужыя, і твар... проста страшны. Я не магу на яго глядзець, я баюся яго!..
У свае трынаццаць гадоў Валя была даволі рослая дзяўчынка. Як і маці, чарнявая, з прыгожым белым тварам і вяснушкамі пад вачамі. Яна рана пазнала простыя жыццёвыя ісціны і глядзела на ўсё разважліва, стала.
Кацярына нічога не адказала дачцэ. Яна і сама не раз думала, што ніхто ёй не заменіць Міхася, які так заўчасна памёр. Але ж і не хацелася вось так, у маладыя гады, прападаць у адзіноце. Жаль да сябе, да свайго няскладнага жыцця пякучым болем калоў сэрца, якое прагла мужчынскае ласкі, якое зноў, мо ў апошні раз, пазнала радасць новага кахання, і таму Кацярына, хоць і крадком ад дачкі, яшчэ дазваляла Андрэю прыходзіць да яе.
Сёння дачка прыйшла са школы раней, і ўсё тайнае стала яўным. Гэта ўжо было непрыемна. Кацярына ніколі не хавалася ад дачкі, не хлусіла ёй. А цяпер вось даводзіцца хавацца і хлусіць.
Іншы раз нават разбірала злосць. Яна, Валя, маладая, у яе ўсё яшчэ ўперадзе. А што чакае яе, Кацярыну? Хмарная восень, а затым і старасць...
Андрэй ёй падабаўся. Ён не быў нахабны, добра абыходзіўся з ёю. Ды і суседзі не раз намякалі, што, маўляў, не кепская была б пара. А вось дачка адно і адно — чужы...
Іншы раз і Кацярыне здаецца, што калі б Андрэй быў такі, як усе, то значна бліжэй бы стаў і да яе, і да дачкі. «Не, я скажу яму, абавязкова скажу...»
І дні праз тры, калі Андрэй крадком забег да яе, Кацярына адклала свае сшыткі і доўгім дапытлівым позіркам паглядзела яму ў твар.
— Ты што гэта разглядаеш мяне, як куплёнага? — насцярожана спытаў Андрэй.
— Ды так... Не падабаецца мне твая гарадская мода. Там (і то больш маладыя) ходзяць такія аброслыя. А Валя проста цярпець не можа. Пагаліўся б ты...
Андрэй згроб левай рукою рыжаватую бараду і весела адказаў:
— Хочаш, я сёння ж пагалюся? Хочаш?
— Хачу,— смеючыся, адказала яна.
Андрэй прыгарнуў Кацярыну да сябе і пацягнуўся вуснамі да твару. Яна адхіснулася і закрыла яму рот рукою.
— Паголішся, тады і падумаю, ці дазволіць...
Ён нецярпліва крутнуў галавой і, спахмурнелы, адышоў ад Кацярыны.
— Твая ўпартасць проста здзіўляе! — упершыню сказаў раздражнёна.— Быццам ты ніколі не бачыла мужчыны. Мы ж ужо, дзякуй богу...
— Не падабаецца — можаш адправіцца! — строга перапыніла яго Кацярына.— І запомні: пакуль не зробім усё па-людску, я для цябе — проста знаёмая...
Грынкевічу было невыгодна гнявіць Кацярыну і таму ён адразу памякчэў:
— Прабач, я не хацеў цябе крыўдзіць. Проста не магу ўтаймаваць свайго сэрца.
— Хутка прыйдзе Валя, яна ўтаймуе.
— Тады я знікаю! — Грынкевіч узняў правую руку, крута павярнуўся і пайшоў да дзвярэй.
* * *
Восень мае сваю непаўторную прыгажосць, яна навявае ціхую, журботную радасць, лёгкую тугу, быццам у прыродзе адбылося штосьці таемнае, хвалюючае. Кацярына любіла гэтую чароўную пару, любіла пахадзіць па ўзлессі, дзе ўжо напалову асыпаліся бярозы і клёны, дагараючы барвовай лістотай, дзе сустракаюцца абсыпаныя вогненнымі каралямі калінавыя кусты.
Праходзячы па ўзлессі, яна і не прыкмеціла, як апынулася ў тым запаветным хвойніку, непадалёк ад ракі.
«Дзе ж гэта мы з ім сустрэліся?» — падумала Кацярына і зірнула перад сабою. Зірнула і спынілася ўражаная: непадалёк ад абрыву ўбачыла Грынкевіча.
— Што ты тут робіш? — зусім натуральна спытала яна.
Андрэй ад нечаканасці ўздрыгнуў, нібыта яго злавілі за якім злачынствам.
— Тфу, напалохала! — пачаў налівацца чырванню яго раптоўна збялелы, чыста паголены твар.— Адкуль ты ўзялася?
— Прагулялася пасля заняткаў... У мяне сёння былі толькі тры гадзіны... Хутка наш дырэктар і гэтыя гадзіны не дасць! — усміхнулася Кацярына.— Да цябе раўнуе. О, ты пагаліўся! Віншую! Адразу на дзесяць гадоў памаладзеў...
— Стараюся падабацца, а то возьмеш ды перабяжыш да дырэктара.
— Я пажартавала, ён добры чалавек... Проста сёння старшакласнікі на бульбе.
— А я вось...— ён паказаў наперад.— Гляджу — не нагляджуся. Восенню тут яшчэ прыгажэй. Трэба брацца за работу.
— Усё-такі думаеш будавацца?
— Абавязкова!
— Чаму бакенбарды пакінуў?
— Пахаджу так трохі, не ўсё ж адразу.
Яны яшчэ крыху пагаварылі, і Кацярына паспяшалася дамоў, каб паспець зрабіць што на абед, пакуль прыйдзе дачка, і дагледзець сваю небагатую жыўнасць. «Пагаліўся... Паслухаўся...» Гэта радавала яе, хоць, па праўдзе кажучы, з барадою ён быў прыгажэйшы — не так востра вытыркаўся падбародак.
Мінула нямала часу, пакуль Валя, нарэшце, абыякава паставілася да візітаў Грынкевіча, хоць сустрэч з ім пазбягала.
— Ён чужы... Але калі ўжо ты так хочаш, я не стану вам на дарозе,— заявіла яна аднойчы.
— Як ты са мною размаўляеш! — паспрабавала абурыцца Кацярына, але Валя вінавата замаўчала, хуценька апранулася і выйшла.
То быў выхадны дзень, які супаў з Кацярыніным днём нараджэння. Увечары сабраліся суседзі, знаёмыя. Прыйшоў і Андрэй з баянам. Упершыню пасля смерці мужа ў Кацярынінай хаце было так тлумна і весела.
— Вось цяпер вы сапраўды жаніх! — гаварылі Грынкевічу суседкі-маладзіцы. Гаварылі з пэўным намёкам, і Кацярына адчувала сябе ніякавата і чырванела, не ведаючы, чым заняць свае рукі. І яна падкладвала гасцям то грыбкоў, то гурочкаў, то вяндліны і ўсё запрашала сілкавацца, каб не хмялець.
— На тое яна і гарэлка! — гаварыў Андрэй і наліваў усім чаркі, нібы ўжо быў тут за гаспадара. На самай жа справе, апроч таго, што былі імяніны, суседкі зразумелі Кацярыну па-свойму, па-вясковаму: яна запрасіла іх на агледзіны ці ўжо на заручыны. І таму так настойліва ўсе расхвальвалі гаспадыню і Андрэя Грынкевіча.
Гулянка скончылася далёка за поўнач.
Адправіўшы гасцей, Кацярына апранула асенняе паліто, накінула на галаву цёплую хустку і выйшла правесці Андрэя, праветрыцца самой.
Жыў Грынкевіч пры клубе ў невялікай бакоўцы. Была там грубка, стол, два крэслы, ложак — усё, што неабходна для непатрабавальнага халасцяка.
— Зойдзем на хвілінку,— прапанаваў Грынкевіч, калі Кацярына спынілася непадалёк ад клуба. І настойліва ўзяў яе пад руку.
— Няёмка... Яшчэ хто ўбачыць,— паспрабавала вызваліцца Кацярына.— Языкі ў людзей злосныя, наплятуць немаведама чаго.
— Толькі на хвілінку. Бачыш, нідзе нікога...
Яна азірнулася і, падпарадкоўваючыся нейкай невядомай сіле, быццам у сне, пайшла наперад, яшчэ не ўсведамляючы ўсёй значнасці гэтага кроку. «Ён п’яны, ледзь трымаецца на нагах»,— падумала сабе ў апраўданне, зачыняючы за ім дзверы.
А потым, паддаючыся гэтаму настрою, распранулася, падышла да ложка, засланага пушыстай коўдрай, і села. Адразу нібы апамяталася, агледзела пакой і ўбачыла, што Андрэй намагаецца зняць чаравікі. «Што ж гэта я? Чаго я тут?» — падумала Кацярына, і ёй нібыта пачуўся даччын голас: «Чужы... Зусім чужы...» Ад гэтых думак халадок пабег па спіне, захацелася падняцца, збегчы, каб ужо больш ніколі не бачыць гэтага п’янага твару, асалавелых вачэй, якія так хціва глядзяць на яе.
І раптам зноў прыйшла рашучасць: «Ён альбо — ніхто!»
Андрэй ужо быў у лёгкай паласатай піжаме, ад якой патыхала духамі. Сеўшы побач, ён прыпаў шчакою да яе твару і, абдымаючы, лагодна прамурлыкаў на вуха:
— Нарэшце мы адны...
Кацярына крута павярнулася і зірнула на Андрэеў профіль. Зірнула і пахаладзела: ля левага вуха, у шчэцці рыжаватых валасоў яна ўбачыла цёмна-бурую радзімую пляму, падобную на серп-маладзік. «Божа мой, што ж гэта?.. Няўжо?.. Гэтая пляма... Серп... Маладзік. Серп, маладзік...»
Кацярына спалохана адсунулася і ціха папрасіла:
— Раскажы што-небудзь пра сябе...
І ён нешта замармытаў сабе пад нос. А мо так ёй здалося, бо яна не слухала яго. Памылкі не было: рудая пляма разанула па яе сэрцы, на момант пацямнела ўваччу, ад хвалявання стала цяжка дыхаць.
Андрэй зразумеў яе ўзрушанасць па-свойму.
— Любая! — прашаптаў ён.— Выключы святло...
— Не... Я не магу вось так, адразу...
— Ну, як знаеш...— Грынкевіч, здавалася, задрамаў.
А Кацярына пачала ўспамінаць усё па парадку...
...Ішоў трэці год вайны. Кацярыне тады было яшчэ толькі трынаццаць, і жыла яна з маткай у свайго дзеда Піліпа ў невялічкай вёсачцы Выспа, што схавалася ў гушчары сівога бору. Бацька яе і старэйшы брат пайшлі ў партызаны, а дзед ужо быў дужа стары і хваравіты. Там, у Выспе, жылося зацішней, немцы рэдка заглядалі.
Ды неяк надарылася бяда: на дасвецці ў вёску ўварваліся карнікі, а за імі ўвайшла буйная вайсковая часць, з артылерыяй і танкамі. То пачыналася апошняя блакада партызанскай зоны. У самым капцы мая...
Кацярыніна маці, партызанская сувязная, удала выбралася з Выспы. Яна пачула гул машын і адразу выбегла за вёску ў алешнік. А пасля падалася да першага паста, каб перадаць трывожную вестку сваім.
А Кацярына з дзедам паспрабавалі пайсці на хітрасць. Яны выгналі сваю кароўку і паволі пачалі аддаляцца ад вёскі. Кацярына трымала карову за вяроўку, ішла збоку, а дзед тэпаў ззаду. Вось яны падышлі ўжо да кустоў на выгане, як раптам адтуль проста на іх з аўтаматам напагатове высунуўся рудаваты немец. Ён смяяўся і некаму гучна гергетаў на сваёй мове.
— Во, каб на цябе трасца, вылюдак! — вылаяўся дзед.
— А каб цябе пярун спаліў! — нечакана вышчарыўся той.— А ну, марш назад, старая драбіна...
— Жывёліну папасвіць трэба,— разгубіўся стары, уражаны тым, што чужак добра ведае нашу мову і гаворыць чыста, дакладна.
— Жывёліну тваю мы тут папасвім...
З затоеным жахам глядзела Кацярына на фашыста і, здавалася, нічога, апрача рудой плямы ля правага вуха, не бачыла. Яна была вельмі прыкметная, тая пляма, нагадвала серп-маладзік. І тады яна ўбачыла хцівыя савіныя вочы, якія вельмі страшна глядзелі на яе.
— Папасвім, дарагая! — фашыст адарваў яе ад вяроўкі і моцна, да болю, сціснуў руку вышай локця.— Прэч, псіна паганая! — крыкнуў ён на дзеда Піліпа.— Зас-стрэлю, як сабаку!..
— Яна яшчэ зусім дзіцё,— пачула Кацярына і азірнулася на той голас. Да іх падыходзіў салдат у форме нашага чырвонаармейца.
— Дзядзечка! Міленькі, родненькі, праганіце яго! — вырываючыся, прасіла Кацярына.— Ён жа фашыст... Дзядзечка-а!
Ёй няўцям было, што яны абодва — фашыст і «наш салдат» — рагаталі з яе мальбы. Толькі значна пазней Кацярына даведалася, што гэта былі варожыя дэсантнікі-дыверсанты, завербаваныя з розных адшчапенцаў.
— Не грашы перад адпраўкай туды,— кіўнуў галавою на ўсход салдат у савецкай форме.— Гэта дрэнная адзнака...
Гэтыя словы нібыта падштурхнулі старога. Ён кінуўся да дыверсанта і павіс на яго руках, учэпістымі пальцамі схапіў ворага за горла і крыкнуў:
— Бяжы, унучка-а!..
Той адразу выпусціў Кацярыну, і яна, не трацячы ні хвіліны, з усяе сілы кінулася ў кусты...
Чула за спіною стрэлы, крык, але не спынялася. Мясціны былі ёй добра знаёмыя і сцежкі вядомыя. Узбегшы на кладкі, што вялі праз балота на востраў, яна птушкай перамахнула іх і там сустрэлася са сваёй маці.
— Мамачка, фашыст дзеда застрэліў! — загаласіла Кацярына, закрываючы рукамі твар. Яна кінулася на зямлю і ўздрыгвала ўсім целам...
...Гэта было дваццаць сем гадоў назад, а Кацярыне здалося, што толькі ўчора.
«Цікава будзе дазнацца, ці сапраўды яго гэта прозвішча... Па якіх мясцінах ён хаваўся да гэтага часу»,— падумалася Кацярыне. І яна ўспомніла недзе чутае, што кожнага злачынцу цягне месца яго злачынства. Вядома, Грынкевіч ніяк не ўяўляў, што запольская дзяўчынка магла быць у той час у далёкай вёсачцы Выспе...
«Вось ты і папаўся!» — задаволеная, нібы скінуўшы з сябе цяжкі груз, што ўвесь час прыгнятаў яе, падумала Кацярына. Ад гэтай думкі праяснела ў галаве. Яна зноў зірнула на яго бакенбарды, услухалася ў ціхае пасопванне Грынкевіча. «А можа, усё гэта мне здалося? Можа, ён зусім другі чалавек, толькі падобны да таго?»
Яна асцярожна паднялася, апранулася і выйшла. І сумненне, якое закралася ў яе душу, пачало ўзмацняцца, расці. «Не, не! У таго фашыста была большая пляма... А мо так здавалася малой? Хутка, хутка ўсё высветліцца...»
Зоры на небе дрыжэлі, нібы ад марозу, які так паціснуў к начы. Пад нагамі рыпеў незляжалы, сыпучы снег. Кацярына спяшалася, яна ішла ў школу, дзе быў тэлефон. Ішла пазваніць у раён, як гэта робяць заўсёды, калі нападаюць на след хцівага злачынцы...
1971