epub
 
падключыць
слоўнікі

Мікола Ваданосаў

Галасы на вадзе

Сёлета я зноў быў на родных берагах. Схаваўшыся ў густым лазняку, сядзеў з вудамі і слухаў галасы, што даносіла здалёк імклівая плынь ракі.

- Добры дзень, гусіная маці! - чуўся грубы мужчынскі голас. - Што ж ордэн не носіш? Няхай глядзяць гусі, якая ты ў іх заслужаная.

- І заслужаная! Папрацавала як след на адным месцы, дык і з ордэнам. А ты за лёгкім хлебам ганяўся, дык без кашулі і застаўся!..

- Хопіць табе ўжо, Ліда... Перадай старшыні, што я згодзен адрамантаваць тую машыну, якая сапсавалася...

- Дык жа яе ўжо рамантуе наш Васіль!

- А як цяпер я?

- Як сабе хочаш... І не стой тут, Стась, калі ласка, я табе не дарадчыца.

- Баішся мужа?

- Цябе... не хачу бачыць.

- Нешта хутка забылася.

- Добрыя людзі памаглі...

Усміхаюся ў сівыя вусы і ўспамінаю былое, далёкае і нядаўняе. Вось яно...

Толькі той, хто гадзінамі не сядзеў з вудамі каля сапраўднай ракі, не ведае, як далёка чуваць галасы на вадзе. Я ж даведаўся пра гэта яшчэ ў дзяцінстве.

Добра памятаю той ціхі летні адвячорак. Тады мы з Пятром, сынам нашага суседа Альшэўскага, вудзілі каля Сомавай завадзі акунёў і праз нейкую дробязь паспрачаліся. Хлопец ён быў, як і ўсе Альшэўскія, ганарлівы, але бязвольны. Адразу надзьмуўся, хуценька сабраў свае вуды і пасігаў прэч. Я-то ведаў, што пасля ён будзе шкадаваць аб гэтым, але не вярнуў таварыша - няхай пазлуецца.

Рака ў тым месцы працякала борам, што навіс над высокім абрывістым берагам. Сіняя смуга плыла над вадой, хоць сонца трымалася яшчэ даволі высока.

Праз гадзіну, калі злосць крыху ўляглася, мы зноў загаварылі.

- Пятро-о! - прымірэнча гукнуў я сябра.

- Чаго табе? - выразна і гучна, нібы Пятро быў побач, за кустом, данеслася ў адказ.

- Ну, як у цябе там? Клюе?..

- Трох язёў злавіў... А ў цябе?

- Яршы падышлі, цэлай плоймай.

- Ану іх...

- Можна, я да цябе?

- Хадзі.

І я падаўся. Метраў трыста адмераў па высокім беразе - няма Пятра. Дайшоў да павароткі ракі, дзе пачыналіся лугі і азёры, а сябра ўсё не відаць. «Ці не перабраўся ён дзе на другі бок ракі?» - падумаў я і гукнуў:

- Дзе ж ты, Пятро?

- На Чарнеўскім лузе... - пачулася ў адказ.

Вось дык гісторыя! Да Чарнеўскага лугу было яшчэ з паўкіламетра. Я падумаў, што Пятро жартуе, але не. Калі праз паўгадзіны блуканняў апынуўся зноў каля сябра, ён з задавальненнем паказаў мне тоўстых, кранутых пазалотай язёў...

З таго часу мы не раз перагаворваліся між сабой па гэтым незвычайным тэлефоне. А пасля, нізка схіліўшыся над вадою, навучыліся слухаць і разумець нашу цудоўную, імклівую Бярозу-раку. Яна нам спявала далёкімі галасамі дзяўчат, што ўбіралі на лугах сена, грымела нябачнай навальніцай, шумела схаваным за даляглядам дажджом...

Адышло ўсё з доўгімі гадамі, забылася. Ніколі не вернецца больш тое маленства, але не раз я сам вяртаўся ў думках да яго. І як прыемна было прыехаць у родныя мясціны, дзе па-ранейшаму схіляліся над вадою дрымоткія вольхі ды бронзай адлівалі на сонцы пясчана-гліністыя абрывы берагоў, прасвідраваныя вёрткімі ластаўкамі-беражанкамі.

І вось аднойчы я зноў слухаў галасы на вадзе.

Было гэта тры гады назад. Як і некалі, я сядзеў ля былой Сомавай завадзі і не спускаў вачэй з паплаўка. Азярына, дзе калісьці рыбакі лавілі самоў, цяпер ужо зарасла дрыгвяністым балотам, па якім велічна, па-гаспадарску аглядаючы дол, хадзілі ў высокай траве чырванадзюбыя буслы ды недзе, на колішнім глыбокім дне, няспынна, нібы яго рэзалі, крычаў вадзяны бык.

І раптам да мяне данеслася песня, якая ўскалыхнула, абудзіла душу.

 

Ой вы, гусі, мае гусі,

Што паснулі на вадзе?

Вы не ведаеце мусіць,

Што каханы сюды йдзе.

 

Спяваў прыгожы задорны дзявочы голас. Я адразу пазнаў Ліду, самую малодшую з сям'і Альшэўскіх, якую ўсе называлі Лёдзяй.

Памятаю яе, малую, хударлявую, ціхую дзяўчыну з вялікімі светлымі вачамі і чырвонымі, як вішні, прыпухлымі вуснамі.

Цяпер Ліда высокая, стройная, нібы тая лань, і надзвычай прыгожая. Яна падобна на маці і абліччам і характарам - ганарлівая, але спагадлівая. Цяжка было здагадацца, як ужываліся гэтыя супрацьлеглыя рысы ў характары Альшэўскіх. Але кожнаму ў нашым сяле было вядома - многа пакут прыносілі яны гэтай сям'і, многа непрыемнасцей...

Чамусьці радасна і лагодна стала на душы ад гэтага голасу. Такое было адчуванне, быццам сядзіць яна, мая маладосць, побач і шчыра размаўляе са мной.

Успомнілася і тое, як заляцаўся я да Стэфы, Лідзінай маткі, як прагнала мяне, мужыка, ганарлівая шляхта, калі я адважыўся пайсці да бацькоў прасіць благаславення жаніцца са Стэфай...

- Добрай раніцы, Лёдзя... - раптам пачулася здалёк.

- Ой, напалохаў! Ледзь у раку не звалілася...

- А ты не садзіся на самым краі.

- Калі ж тут так прыгожа! Глядзі - і лес, і луг - усё відаць...

- Неблагі камандны пункт выбрала, але ведаеш што...

- Ну, што?

- У лагчыне вунь там было б лепш. Кусты, зацішак... Цалуйся колькі хочаш, ніхто не ўбачыць!

- Зноў налізаўся і вярзеш абы-што... Ты абяцаў не піць.

- Я ж адну слязінку!

Чый гэта голас? Я ведаў усіх хлопцаў з нашага сяла, кожнага мог пазнаць па голасе, а гэта, быў зусім незнаёмы...

На левай вудзе кратаўся паплавок. Раз, другі, трэці... Потым паплавок нырнуў на дно, а я, стары рыбак, нават не зварухнуўся. Грэх прызнацца, але ў маёй душы ажыло нешта падобнае на рэўнасць. Так некалі, гадоў дваццаць пяць назад, я раўнаваў Стэфу да другога. Цяпер жа, сустрэўшы Ліду, я жыў светлымі ўспамінамі мінулага і быў шчаслівы. Яна, так падобная да маткі, нагадала мне лепшыя дні нашага кахання. Я любаваўся жвавасцю, захапляўся прыгажосцю гэтай дзяўчыны і не жадаў, каб нехта трэці станавіўся між намі, як і тады, калі быў сапраўды малады.

Хто ён, шчаслівец, якога пакахала такая дзяўчына? Мне хацелася кінуць вуды і, падкраўшыся, зірнуць на яго з-за куста.

- Досыць табе, смоўж! - данесла вада прыглушаны голас Ліды. - Сядзь пагавары, як чалавек...

- Баішся, каб не злінялі вусны?

- Людзі ўбачаць...

- Не дзяўчынка ж ты... Дваццаць пяты стукнула! Чуеш, гусятніца... - Дваццаць тры - замуж пры! А табе дваццаць пяты...

- Я не гусятніца.

- А хто ж?

- Твая маці кароў даглядае. Дык яна, па-твойму, кароўніца? Ды адчапіся ты, стыднік!..

 

Два дні я хадзіў злосны, на прывітанні Ліды адказваў ледзь прыкметным кіўком галавы. А раз нават зусім не адказаў. І мне здалося, што дзяўчына зразумела прычыну маёй раптоўнай непрыязні, бо ўжо на трэці дзень да Сомавай завадзі даляцела яе гучнае слова «адчапіся». Але цішэй Ліда сказала:

- Дай табе волю, дык...

- Баішся?

- Баішся... Нічога я не баюся, але... Хіба ў гэтым каханне? Эх, Стась, п'яная ты галава! За што я цябе люблю?..

Дык вось каго пакахала Ліда! Стась... Станіслаў Ліс, «хлопец з апошняга хутара...»

Памятаю яго бацьку. Гэта быў высокі рудабароды дзяцюк з прыплюснутым носам, высокім аголеным ілбом і праніклівымі, хцівымі вачамі. Непрыгожы і ваўкаваты чалавек, ён праз два месяцы пасля смерці жонкі ўзяў сабе ў хату даглядаць дзяцей маладзенькую, ціхую сіраціну Гэльку, дачку лесніка Ігната. Той да таго спіўся, што аднойчы знайшлі яго ў лесе мёртвым...

Беднае дзяўчо! Двое чужых дзяцей яна гадавала сабе на гора. Колькі здзекаў сцярпела яна ад іх пасля - ні адна душа б не вытрымала.

А праз год Гэлька нарадзіла першую дачку і, такім чынам, стала прызнанай жонкай Ліса.

Не быў той чалавек у калгасе ні дня. Жыў выключна з лесу. А ў вайну пабудаваў сабе на лесніковай сялібе новую хату і перабраўся туды, на хутар, далей ад людскога вока. Ноччу краў на полі, днём - у лесе. Але жыў усё роўна бедна...

Памятаю, зарослы, як мядзведзь, Ліс плаксівым голасам гаварыў нам:

- А браточкі вы мае! Ды куды мне ў партызаны? Сямёра дзетак ды вунь восьмае, бог дасць...

Гэлька - худая, замучаная працай жанчына з вялізным жыватом - упраўлялася каля печы, а вакол яе, басаногія і брудныя, нібы тыя птушаняты, наперабой пісклявілі малыя:

- Мне-е, персы блін!

- А вот - мне...

- Мне-е...

Не жыў Ліс, як людзі, і памёр па-воўчаму...

У нябожчыка лесніка было ў лесе многа пчаліных калод на дрэвах. Аднойчы восенню задумаў Ліс паласавацца мёдам, але не так, як гэта робяць людзі, а па-звярынаму. Скіне калоду на зямлю, загубіць пчол і абрабуе вулей да апошняга. Ды на трэцім дрэве завяз так, што ледзь знялі яго. Гэта было страшнае відовішча...

Метраў на пяць ад зямлі хвоя раздвойвалася. Гонкія два ствалы былі нацэлены ў самае неба, і там, між верхавін, чарнелі аж дзве калоды. Як здарылася, што здаравенны дзяцюк трапіў галавой між ствалоў, ніхто не бачыў і не ведае.

Ліс вісеў, абхапіўшы рукамі і нагамі шурпаты камель сасны, а галава яго звісала з другога боку. Здавалася, ён задушыўся ў той момант, калі рабіў апошняе намаганне, каб вызваліць галаву з пасткі, якую ўгатавала яму сама прырода. Ды так і не вызваліў. Трое мужчын ледзь здолелі разняць яго здубянелыя рукі і ногі...

А мо былі суддзямі над тым жорсткім чалавекам самі пчолы, як гаварылі пасля ў сяле? Твар Ліса распух, але цяжка было сказаць, што прычынай гэтага было маленькае чорнае джала, якое паказвалі тады адзін аднаму людзі...

Я не любіў Станіслава. Ён нагадваў бацьку і выклікаў у мяне непрыемную асацыяцыю. Ад адной думкі, што гэты хлопец сядзіць на беразе побач з прыгажуняй Лідай, бура пратэсту паднялася ў маіх грудзях. Я ўспомніў Стэфу. Яе дачка такая ж бязвольная, як і яна. Дык няўжо і яе напаткае лёс маці?..

- Паедзем адгэтуль, Лёдзя, - сказаў ёй неяк Станіслаў. - Навошта табе, маладой, гінуць тут, ля гусей?

- Адчапіся, нікуды я не паеду. І цябе не пушчу, Стасік. Браў бы вунь машыну ды, як людзі... Учора яшчэ адну новенькую прыгналі. Глядзі - і на гэтую шафёр знойдзецца.

- Ха! У наш век спадарожнікаў і касмічных караблёў ды працаваць у калгасе? Смяешся ты... Я - шафёр першага класа! Мне легкавушку падавай, вось як!..

- Хочаш пакінуць мяне?

- Прыедзеш услед...

- Не паеду я, Стась.

- А я зраблю так, што паедзеш!..

- Стыднік... Стась! Пусці, Стась... Што ты робіш, здурнеў?.. Пус...

Напружана ўслухоўваюся ў цішыню - больш ні гуку. Што за ліха? Чаму яны не гавораць? Было такое ўражанне, быццам усё, што чуў дагэтуль, здалося. «Ну, гаварыце, гаварыце ж вы там!» - хацелася крыкнуць мне. І не ў сілах больш стрымаць свайго трывожнага нецярпення, хуценька сабраў вуды і падаўся да павароту, дзе, як я ведаў, была тады Ліда...

Дзяўчына сядзела, звесіўшы з абрыву босыя загарэлыя ногі, і адзін за адным кідала ў ваду каменьчыкі, якіх багата валялася на пясчаным беразе. Твар сумны, задумлівы. Станіслава побач не было. Ці прыходзіў ён наогул? Гледзячы на дзяўчыну, на яе старанне пацэліць каменьчыкам у жука, якога закруціў вір, цяжка было сказаць што-небудзь пэўнае.

- Дзень добры, Ліда! - памятаючы, як далёка чуваць галасы на вадзе, ціха прывітаўся я.

Яна ўзняла галаву і ажыўлена адказала:

- А-а, дзядзька Мікола! Дзень добры... Я вас бачыла. Вуу-нь там, каля Сомавай затокі вудзілі. Усяго тры акуні? Чаму так мала?

- Не бярэцца сёння...

Я не ведаў, як трымаць сябе, аб чым гаварыць. І ўжо шкадаваў, што паспяшыў з вынікамі.

У гэты момант пачуўся плёск, нібы хто кінуў у раку камень.

- Знайшоў! - радасна ўсклікнула Ліда і, развёўшы рукі, паказала: - Вось такая галава! Яна схапіла жука...

- А вось мы зараз зловім такую галаву! - рады выпадку пабыць з Лідай, сказаў я і з небывалай жвавасцю для маіх год пачаў вудзільнам збіваць з ніжніх галін бярозы майскіх жукоў. Яны падалі на зямлю, як нежывыя, - санлівыя і лянівыя.

Зняў з вуды тонь, пачапіў на кручок за жывоцік жука, закінуў на сярэдзіну і сеў побач з Лідай.

Яна зірнула туды, гарэзліва кінула каменьчыкам у жука.

- Э-э, так мы нічагусенькі не зловім, - усміхнуўся я, бясконца рады добраму настрою Ліды.

- Зловім... Я тут заўсёды што-небудзь кідаю ў ваду ад свайго полудня. Рыба прывыкла: як кінеш - адразу ляціць навыперадкі...

Ліда зноў кінула каменьчык. І дзіва! Амаль у тую ж хвіліну з ціхім плескам жук схаваўся пад вадою. Папускаў, пакуль вуда не нацягнулася, як струна. Рыбацкі азарт вярнуўся да мяне...

- Падай падсак, Стэфа!

І вось ужо тоўсты прыгажун язь трапечацца на гарачым пяску.

- Вы назвалі мяне Стэфай... Чаму? - раптам спытала Ліда, уважліва паглядзеўшы на мяне глыбокімі, цікаўнымі вачамі, нібы імкнучыся разгадаць маю думку.

- Ты проста вельмі падобная на маці... Вось дык ліха! Як гэта я загаварыўся? Нават давялося крыху пачырванець.

- Мама, кажуць, была вельмі прыгожай. Ці праўда?

- Ого!..

- А цяпер... Няўжо і я такая калі-небудзь стану?

У глыбокім задуменні Ліда падняла рыбіну з зямлі і дзьмухнула ў адкрыты рот. Язь нібы ачнуўся ад сну, пачаў кідацца і вырваўся з рук дзяўчыны.

- Дык ты вазьмі язя на вячэру. Недарма ж адкарміла такога!

- Дзякую... Ён, мусіць, кілаграмы са два будзе.

- Дзіва што...

Чаму назваў яе Стэфай...

 

...У той незабыўны ліпеньскі вечар, калі «пан» Альшэўскі спусціў на мяне з ланцуга сабаку і, такім чынам, назаўсёды адрэзаў шлях у іх дом, я зразумеў, што Стэфа ніколі не будзе маёй...

У прызначаны час, калі стары ўжо спаў, яго дачка сядзела са мною ў лодцы. Калі б я тады сказаў Стэфе прыйсці на могілкі, ад аднаго ўспаміну аб якіх дзяўчыну ахоплівала жудасць, то яна, не задумаўшыся, прыйшла б...

Мы плылі па азёрах у млечным тумане цёплай ночы і абое маўчалі. Прыгожая была тая ноч! Дзіўны светла-блакітны месяц ныраў між белых хмурынак; лёгкі вецер шапацеў лісцем ракіт на берагах, пахла сенам, насцеленым у лодцы; як ніколі, энергічна і гучна квакалі жабы; дзесьці цяжка прапыхкаў буксір, цягнучы ў вярхоўе нагружаныя баржы...

- Усё роўна не пайду за Пятра! - раптам парушыла маўчанне Стэфа. - Лепш - у вір галавою...

Дык вось што! Стэфу, значыць, сабраліся выдаць замуж па старому звычаю - за каго хочуць бацькі...

- Чаму маўчала дагэтуль? - са злосцю спытаў я.

- Баялася...

- Цяпер пасмялела...

Шкада мне было дзяўчыны. Я-то ведаў, што кахала яна шчыра, аддана, і варта было мне адважыцца, як Стэфа адразу стала б маёй...

Доўгая была тая ноч і вельмі кароткая. Колькі думак, колькі хваляванняў дала яна мне - і ні кроплі смеласці!

- Аддадуць цябе за таго... Пятра, - уздыхнуў я перад самым світаннем. - Дзікія законы ў вашай праклятай шляхты!

Стэфа прыпала тварам да маіх грудзей і шапнула:

- А мы абыдзем тыя законы...

Гарачая, трапяткая, бязвольная, яна закінула галаву і заплюшчыла вочы - чакала...

- Стэфа, Стэфачка... любая!

Яе бледны ад месячнага святла твар на ўсё жыццё застаўся ў маёй памяці...

Больш я Стэфу не бачыў.

Яна не кінулася ў раку, а жыла сабе з невядомым мне Пятром недзе ў другім месцы. Ды жыла нядоўга: ужо на трэці год, як я пасля даведаўся, Стэфа вярнулася ў наша сяло ўдавою, з дзяўчынкай на руках, Лідай...

...Ліда пайшла адганяць ад пожні гусей. Колькі іх тут? Пэўна, некалькі тысяч. Яны вунь і на азёрах, як вялізныя белыя ліліі, яны і на лузе бялеюць, нібы купіны, пакрытыя снегам, яны аж пад лесам, у хмызняку - усюды!

Гляджу на яе хаду, постаць і жыву яе маладосцю.

Да чаго ж здорава, да чаго шчодра надзяліла прырода гэты куток! Моцна, аж галава кружыцца, пахне лугавымі краскамі. І адзіная хатка бакеншчыка на беразе, дзе я спыніўся на адпачынак, і стромкі бор, за якім схавалася наша сяло, і рака з яе незлічонымі азёрамі між бясконцых лугоў, і сіняе неба над галавою - усё тут адметнае, асаблівае, бо хвалюе яно мацней, чым любыя іншыя мясціны, якіх нямала ў жыцці мне давялося пабачыць.

Ліда вярнулася з вялікім букетам.

- Буду плесці вянок, - сказала яна, усеўшыся побач.

Сорамна старому чалавеку глядзець на прыгожы твар, на ружовыя вусны і светлыя, іскрыстыя, нібы тыя азёры, вочы маладой дзяўчыны, але побач з Лідай я забываўся на свае гады, на сівізну скроняў, на глыбокія барозны, што пакінуў на лбе няўмольны гаспадар і ўладар нашага жыцця - час...

- Не надакучыла табе, Ліда, адной з гэтымі гусьмі? - асцярожна спытаў я.

Дзяўчына задумалася.

- Як сказаць, дзядзька Мікола... Яно-то хочацца да людзей, з людзьмі... - і раптам: - Прывыкла я. Вось выганю гусей да ракі і забудуся, што адна. Вы не смейцеся, але я з імі нават размаўляю іншы раз... І з сонейкам размаўляю, і з ракою...

- А я не смяюся. Сам люблю з прыродай пагаварыць.

- Праўда? - загарэліся вочы дзяўчыны. - Гэта невялікі грэх, можна?

- Размаўляць можна. Размаўляйце. Толькі волю яму не давай, а то і да граху недалёка...

Я не мог гэтага не сказаць. Няхай ведае, што я ўсё чуў. Папярэдзіць, адгарадзіць гэтую крыштальную чысціню ад усяго бруднага раптам стала для мяне неадхільным клопатам.

Ліда адразу збянтэжылася, потым апусціла галаву, абмякла.

У сваёй бездапаможнасці яна апярэдзіла матку. «Пойдзе за Станіславам, за тым рудым чортам, на ўсё адважыцца, бо кахае яго. На пагібель сваю кахае!» - у злосці думаў я, чакаючы адказу.

Ліда раптам узняла галаву.

- А вы людзям не верце. Станіслаў прыходзіць сюды, праўда, але так, пагутарыць...

Добра, што Ліда падумала так, а не інакш. Тады б яна не стала гучна размаўляць з каханым і я не меў бы больш магчымасці слухаць галасы на вадзе.

Я знарок паглядзеў дзяўчыне ў твар і ледзь стрымаўся, каб не папракнуць яе.

Ліда зразумела мой позірк і зноў апусціла галаву.

- Кахаю я яго... - нібы ў апраўданне, ціха сказала яна. У гэтым голасе было ўсё: пакорлівасць, роспач і боль спакутаванай душы. Трэба было што-небудзь адказаць, суцешыць, дапамагчы добрым словам, парадай...

- Калі ён не пойдзе ў калгас, не стане, як усе людзі, дык і блізка не падпускай да сябе, а то... - Я падняў з зямлі змяты сіні званочак і, паказаўшы на кветку, дадаў: - Глядзі! Была кветка прыгожай, вабіла - ты сарвала яе. Цяпер вось кінула. А таму, што неасцярожна абыходзілася з ёю, не шанавала прыгажосці...

Дзяўчына збялела. Вялікія светлыя вочы глянулі на мяне з мальбой і страхам, нібы прасілі літасці. Адмоўна пакруціўшы галавою, Ліда раптам закрыла рукамі твар і глуха прагаварыла:

- Ніколі... Цяпер-то ўжо хай лепш едзе...

Я зразумеў, як цяжка ёй было сказаць тыя словы! І маўчаў, бо ведаў, што ўсякая гаворка будзе лішняя. А калі душэўны боль у дзяўчыны сціх, бура ўляглася, мы, як добрыя сябры, цэлы адвячорак гаварылі пра гусей і рыбу. Я нават памог Лідзе загнаць яе незлічонае «белае войска» на птушнік. А на развітанне аддаў да язя яшчэ і акунёў.

- Хай маці дома юшкі наварыць... Без акунёў яна, як чай без цукру, нікуды не вартая!

Некалькі дзён пасля гэтага я з прыемнасцю слухаў песні, якія спявала на сваім «камандным пункце» Ліда. Яны былі нейкія задумлівыя і сумныя. Мо таму, што Станіслаў больш да яе не прыходзіў.

 

...Больш маім каханнем

Ён не даражыць,

Як жа да світання,

Людзі, мне дажыць?

 

Пасмяюцца людзі

Над чужой бядой...

Ой, баляць мне грудзі,

Баляць маладой!..

 

І чым больш мінала дзён, тым сумнейшыя былі песні. «Нічога, - супакойваў я сябе. - Пройдзе час - забудзецца, пакахае другога, дастойнага...»

Ды аднойчы падвечар...

- Гвардзейскае прывітанне камандзіру войска белага! - данёсся па вадзе п'яны голас Станіслава.

- Ой, Стасік!.. Прыйшоў... Думала, што паехаў не развітаўшыся. Я тады была надта жорсткая, праўда?

- Кусалася як сем д'яблаў!

Ці варта гаварыць, як хваляваўся я, седзячы за паўкіламетра ад Лідзінага «КП»? Хітры Стась дзейнічаў разумна, разлічана. Ён прыйшоў у самы крытычны момант, калі дзяўчына, можа, больш за ўсё яго чакала...

- Ты сёння, бачу, вясёлая. Ці не закахалася ў каго?

- Учора мне аванс налічылі. Падумаць толькі - шэсць тысяч рублёў! Сама бачыла ў ведамасці...

- Здорава!

- Гэта мне гусі на сваіх крыллях прынеслі... На лета яшчэ большую чараду вазьму! - і заспявала: - «Чаму ж мне не пець, чаму ж не гудзець...» Не лезь! Прымі рукі... Хоць раз бы пасядзеў, як чалавек.

- Ты пачакай заўчасна радавацца! - перапыніў яе грубы голас. - Хоць я і не веру, але... ходзяць чуткі, што тваё войска без баёў радзее. Чакай рэвізію...

- А я не баюся. Хоць дзесяць рэвізій! Ад няма чаго рабіць ходзіш па сяле ды плёткі збіраеш. Новую машыну бачыў?

- Бачыў... Гной на поле вазіць - не мая спецыяльнасць. Ты кахала б мяне, бруднага?

- Кахала б...

- Сядзь бліжэй, Лёдзя... Мая дзікуначка. Я цябе ў горад павязу, пасмялееш...

- Ой, пусці руку-у! Стыд...

Голас Ліды абарваўся. І разам з ім абарвалася штосьці ў маіх грудзях, у сэрцы, якое зведала на сваім вяку многа трывог і хваляванняў, ды не балела так, як у той вечар. Першай думкай было - бегчы. Бегчы туды і штурхнуць паганага Ліса ў халодныя струмені ракі, але... «Хай гэта будзе ёй выпрабаваннем! Няўжо маё слова не запала дзяўчыне ў душу, не ўзрасло новым коласам?» - з халоднай разважлівасцю раптам падумалася мне. Прыпаў да вады і слухаў. Маўчала рака. Толькі недалёка ціха булькала крынічка і да хрыпаты надрываўся недзе драч...

Колькі прайшло таго напружанага, поўнага чакання часу, я не ведаў. Можа хвіліна, а можа і дзесяць. Раптоўна, як пераможны кліч, нарэшце данёсся па вадзе спакойны голас Ліды:

- Не, даражэнькі... Не рваць табе кветак на калгасным лузе...

Мне лёгка ўздыхнулася.

З усмешкай выкінуў на бераг вуды і, зняўшы з кручкоў двух паласатых акунёў, пусціў іх назад у раку. Стаяў на беразе і ўсміхаўся цудоўнаму вечару, што прынёс у сэрца радасць.

- Я паеду заўтра... Адрас ты ведаеш, - данёсся грубы Стасеў голас. - Бывай...

І ні слова ў адказ.

Толькі не маўчала Бяроза-рака. Ці то проста здавалася, ці то дзе біліся ў тугі бераг шумлівыя хвалі, але нешта вельмі падобнае на стрыманы плач доўга чулася мне...

- Гыля!.. Гыля, каб вас каршун пабраў...

Толькі пасля гэтых Лідзіных слоў я здагадаўся, што яна плакала, ды радасць мая ад таго не зменшылася: жанчынам абавязкова трэба выплакаць сваё гора ці крыўду. Тады яны становяцца больш моцныя душою...

Ліда пагнала гусей дамоў раней, чым заўсёды. А назаўтра ўжо чуўся ля ракі другі голас. Вясёлыя, задорныя прыпеўкі рэхам адгукаліся ў бары. Толькі яны не бадзёрылі мяне. «Што здарылася з Лідай? Няўжо яна сапраўды паехала за Станіславам?» - непакоілі цяжкія думкі. І я вырашыў аб усім дазнацца.

Закінуў на дзень свае вуды і раніцою наступнага дня пайшоў у кантору калгаса. Старшыня, мой аднагодак і сябар дзяцінства Лявон Грыб, паведаміў няўцешную навіну: рэвізія ўстанавіла недахоп цэлай сотні гусей... З Ліды ўтрымалі грошы і не дапусцілі да працы.

Адразу прыгадаліся словы Станіслава, якім раней я не надаў асаблівай увагі: «Ты пачакай заўчасна радавацца... Ходзяць чуткі, што тваё войска без баёў радзее». Чаму ён гэтак гаварыў? Мусіць, ведаў, што радзее...

- Слухай, Лявон, - строга зірнуў я на старшыню. - Тут штосьці не так. З вывадамі пачакай: Ліда не вінавата.

- Нехта ж ды вінават, што прападалі гусі!

- Вось іменна - нехта. Яго трэба знайсці і пакараць!

- А калі іх ліс пахапаў?

- Трэба пакараць ліса...

Старшыня засмяяўся:

- Злавіць і з жывога садраць шкуру - гэтак?

- Аддаць пад суд, - зусім сур'ёзна адказаў я. - Маю на ўвазе Ліса Станіслава...

Тут жа расказаў Лявону аб сваіх меркаваннях: Станіслаў, «хлопец з апошняга хутара», пацягаў гусей. Разлік быў просты: і сабе прыбытак, і Лідзе - бяда.

- Незразумела... Чаму гэта ён, кахаючы дзяўчыну, хацеў ёй бяды? - паціснуў плячамі старшыня.

- Каб яна кінула гусей, калгас і паехала з ім... Стась жа прыходзіў на бераг кожны раз п'яны. Значыць, меў і хаўрусніка, каму збываў калгаснае дабро!..

Падахвочаны маімі доказамі, Грыб згадзіўся пайсці на хутар.

- Колькі разоў збіраўся перавезці тое гняздо ў сяло, ды ўсё ніяк не выпадала... Дабяруся-ткі, хоць позна! - гаварыў ён, шпарка шыбуючы па пыльнай дарозе і ўздымаючы з сівога падарожніка цэлыя хмары конікаў і дробных казюлек.

Поле клінам уразалася ў лес. Мы ішлі між высокага жыта, над якім няспынна, як гімн шчодрай зямлі, ліўся спеў жаўранкаў. Белыя хмурынкі, нібы намаляваныя на блакітным палатне неба, нерухома віселі над зямлёй. Хутар сустрэў нас свежым подыхам лісця і цішынёю.

- Прыгожы куток! - у захапленні ўсклікнуў я, адчыняючы рыпучую фортку на двор, абгароджаны свежым жардзём.

Намнога маладзейшая за нас, сівенькая і згорбленая, Гэлька адразу здагадалася, чаго мы прыйшлі. Ні слова не прамовіўшы, яна паказала рукою на невялічкі стары хляўчук, што стаяў наводшыбе, у самым бярэзніку.

Замест дзвярэй уваход быў застаўлены некалькімі бярозавымі колікамі. Мы раскідалі іх і пад цікаўным позіркам гаспадыні ўвайшлі ў хляўчук...

- Бачыш? - спытаў я ў Лявона, паказаўшы на вялікага рудога сабаку. Ён спакойна стаяў пасярод хлеўчука, дол якога быў усланы гусінымі галовамі, і ветліва, нібы старым сябрам, ляпаў па баках тоўстым, злінялым хвастом.

Пасля Гэлька расказала, што Станіслаў амаль штодня прыносіў цэлыя мяхі забітых гусей і вечарамі цягаў іх на могілкі, дзе ў кляновым гаі стаяў асабняк «святога айца» Нікадзіма, мясцовага папа. Грошай яна не бачыла, але сын амаль ніколі не быў дома і прыходзіў заўсёды п'яны...

- Дык чаму ж вы маўчалі? - спытаў я.

- Ён гаварыў, што купляе на папоўскія грошы ў сяле... І пагражаў, калі скажу каму, звярнуць шыю, - цішэй дадала жанчына.

- У лесе жыў - воўкам вырас, - панурыўшыся, сказаў старшыня. - Збірайся, Гэлька, у сяло! Перавязём твой хутар за дзень.

- Хоць сёння, старшынька! - загарэліся вочы гаспадыні. - Абрыдла мне тут адной...

Услед за Станіславам у горад паляцела паперка з раённага аддзела міліцыі...

А на рацэ зноў чуўся голас Ліды, і мне часам здавалася, што ўсё перажытае за гэтыя дні было кароткім, непрыемным сном.

Я па-ранейшаму вудзіў каля Сомавай завадзі акунёў і слухаў галасы на вадзе. Яны былі знаёмыя, жаданыя.

Радасцю поўніліся грудзі ад думак, што цяпер ужо мой адпачынак будзе сапраўдным, нішто не парушыць яго. Ды жыццё наша ўсё і складаецца з трывог і хваляванняў. Інакш і жыць было б нецікава!

Аднойчы вечарам, як заўсёды, бадзёры і радасны, малады душою, вяртаючыся ў хатку бакеншчыка, я заўважыў у ценю вішні Стэфу.

Прызнацца, я вельмі баяўся спаткання са Стэфай і як толькі мог асцерагаўся выпадковай сустрэчы з ёю, хоць ніякай віны перад гэтай жанчынай не адчуваў. Прыход яе мяне ўсхваляваў і насцярожыў...

Хударлявая, з бледна-шэрым тварам і рэдзенькімі сівымі валасамі, яна неяк сарамліва ступіла некалькі крокаў насустрач і ўсміхнулася. На нейкае імгненне вочы яе загарэліся жывым агеньчыкам і тут жа згаслі.

- Ну, здароў быў, Мікола!..

- Вечар добры, Стэфа, - як мог лагодна прамовіў я і паціснуў халодную жылістую руку. - Як жывеш, хваліся. Табе сёлета, здаецца, пяцьдзесят стукнула?

- Зайшоў бы калі, пацікавіўся. Ці дарогу забыўся? - не адказваючы на пытанне, загаварыла яна.

- Баюся, што зноў сабаку спусціце, шляхта недаткнентая! - жартаўліва адказаў я, ведаючы, што ў нашым узросце ніякіх сардэчных ран ужо не кранеш.

Стэфа засмяялася і махнула рукою:

- Ах, няма ўжо ні шляхты, ні тых сабак... - і раптам спахмурнеўшы: - Цяпер во, чалавеча, людзі, як сабакі сталі... Жартачкі - сто гусей перадушыў, ідал.

Яна з усёй шчырасцю і мацярынскай любоўю гаварыла пра Ліду, якую я выратаваў ад «ідала».

- Ты вярнуў мне дачку, Мікола... Я ж была згубіла яе.

- Як гэта?

- Паспрачаліся мы з-за таго лайдака Станіслава. Пойдзеш, кажу, за яго - не называй маткай... Дык яна, бач, пакрыўдзілася і збегла з хаты да Івана. Плакала, казаў той... А цяпер памірыліся. Усё цябе ўспамінае дзень пры дні... Зайшоў бы, га?

- Не кінулі сваіх шляхецкіх прывычак аддаваць замуж не за таго, каго выбірае сэрца? Успомні, Стэфа, сябе, - асцярожна намякнуў я.

- Ты ж сам засцярог яе, Мікола... Мне Ліда ўсё расказала. Усё - разумееш?

Я разумеў. Глядзеў на Стэфу і думаў: «Засцерагчы дзяцей хіба не наш святы абавязак?»

- Сёння зайду, суседачка, - сказаў я на развітанне. Потым доўга глядзеў ёй услед. Калі тое было, што яна ішла ад мяне, а я вось гэтак глядзеў ёй услед і слёзы засцілалі вочы?

І здалося, што згубіў я сваю маладосць і сваё першае каханне толькі сёння...

 

1959 г.


1959

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая