БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Мікола Ваданосаў

Жыць, каб змагацца

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11

Аповесць

 

1

Надзейцы ішоў чатырнаццаты год, але на выгляд наўрад ці можна было даць і дзесяць. Дробненькая, круглатварая, кірпаценькая, яна хвіліны не сядзела на месцы. Яе вялікія светла-сінія вочы, бы тыя раннія пралескі, глядзелі на свет адкрыта і з даверам, а малыя працавітыя рукі, здавалася, не ведалі зморы. За дзень яна рабіла ўсяго столькі, што маці, якая моцна любіла і шкадавала сваю адзіную дачку, часта гаварыла:

— Адпачні, Надзейка, ідзі пагуляй, наробішся яшчэ за жыццё, без цябе ўпраўлюся.

— Мне ж цікава самой,— лагодна адказвала тая і зноў бралася за якую-небудзь працу.

Асабліва любіла яна пасвіць казу Мілку, жывёліну, як Надзейцы здавалася, разумную і паслухмяную. А выпас у іх добры: побач з адзінай хаткай на пераездзе чыгункі раскінуўся даволі вялікі луг, парослы лазняком ды бярэзнікам. Мілка ласавалася маладымі лазовымі лісцікамі ды духмянай травою. Для Надзейкі ж там цэлы свет адкрыццяў!

На канюшынках, імху ды кветках, уперамешку з бруснічнікам, бывала, аж гудуць-гамоняць тоўстыя аксамітна-стракатыя чмялі. А колькі там розных матылёў! І блакітнаватыя, як валошкі, і размаляваныя, як вясёлка, і чырвоныя, у чорныя кропачкі, а то і проста бліскучыя, чорныя. У Надзейкі ўжо цэлая калекцыя іх. На той жа год пойдзе ў сёмы клас — вось і занясе свой падарунак...

У нядзелю маці не дазваляла Надзейцы брацца за якую-небудзь работу. Гэты дзень яна называла «божай нядзелькай», якая, маўляў, на тое людзям і дадзена, каб адпачылі, і ніхто ёй не пярэчыў.

Выключэннем з яе правіла быў бацька. Ён — чыгуначнік, яму трэба выйсці да кожнага цягніка, сустрэць і праводзіць яго, а потым яшчэ і агледзець няхітрую гаспадарку, абысці свой участак, праверыць, ці цэлыя рэйкі, ці добра трымаюць іх кастылі, ці спраўныя стрэлкі...

Тая памятная нядзеля выдалася вельмі ўжо цёплая, сонечная. Напярэдадні Надзейка знайшла на ўскраі бярэзніка, сярод невялікай купіны пад елачкай курапатчына гняздо. З яго выкульваліся маленькія шэрыя камячкі і знікалі з воч так хутка, нібы правальваліся скрозь зямлю. Але было там яшчэ некалькі белых, нібы курыных, толькі маленькіх, яек. Цікава Надзейцы даведацца — ці вылупяцца і з іх птушаняткі?

Яна ўстала, як і заўсёды, рана. Нават не паснедаўшы, адвязала Мілку ад плота, за якім быў малады сад і куды з зайздрасцю пазірала каза, і павяла яе праз чыгунку ў хмызняк. Накінула сабе на галаву толькі стракатую, у вялізныя чырвоныя ружы, хустку.

— Паснедала б! — кінула ёй маці.

— Не хочацца яшчэ,— адказала Надзейка.

— Дык жа хоць не баўся, хутка татка падыдзе, снедаць будзем.

— Ага, і я хутка... Толькі на сваіх курапатачак пагляджу, як яны там...

Але адна справа паабяцаць, а другая — выканаць абяцанае. Сваіх курапатачак, вядома, Надзейка не знайшла, бо яны, калі іх хто ўгледзіць, сыходзяць з гнязда, назад не вяртаюцца. Павядзе іх маці-курачка на новае месца, схавае так, што больш і не адшукаеш.

Надзейка зразумела гэта і ледзь не плакала, што засталіся ў гняздзе яечкі, да якіх ужо ніхто не вернецца. «Мусіць, трэба іх забраць ды падкласці пад курыцу»,— падумалася ёй, бо, ведала, адна курыца ў іх заквактала.

А тут здарылася новая бяда: нейкі руды сабака так пагнаў Мілку, што яна як апантаная кінулася ў кусты і ў момант знікла з воч.

— Пайшоў, пайшоў, каб на цябе воўк!..— закрычала Надзейка, але той і вухам не павёў. Праз нейкі час брэх яго ўжо чуўся далёка-далёка, недзе аж ля Вялікага балота, якое, ведала Надзейка, цягнецца на дзесяткі кіламетраў.

«Што ж гэта за насланнё такое сёння?» — думала Надзейка, кіруючыся на той брэх і раз-пораз гукаючы:

— Міл-ка-а-а! Мі-і-ілка-а-а!..

Дзяўчынка не спынялася ні на хвіліну. Забягала ў густы бярэзнік, абшуквала купкі лазняку. Так і дайшла аж да Вялікага балота, аж да таго страшнага месца, якога заўсёды баялася... А потым, змораная, самотная, з буйнымі слязінамі на вачах, павярнула назад.

Мілка так і не азвалася.

«Няўжо дзе загінула? — аж халадзела ў грудзях ад такой думкі.— Скажу татку, можа, ён знойдзе...»

І цёплы сонечны дзень, і бясконцае шчабятанне птушак, і матылі, што мяцеліцай віхурылі ў прасторы,— ужо нішто і ніхто не быў ёй любы, не цікавіў. Нават курапатчыны яечкі пакінула ў гняздзе, не ўзяла...

Раптам увагу прыцягнуў нейкі незвычайны пагрозлівы гул у небе. Раней яна такога ніколі не чула. Узняла галаву і ўбачыла мноства чорных — ці ёй гэта здалося ад слёз? — самалётаў. Яны ляцелі, як чародкі вераб’ёў. Вось адна такая чародка пачала зніжацца, павялічвацца. На крылах чорныя крыжы! «Адкуль яны, такія, узяліся?» — падумала Надзейка і заўважыла, што некалькі самалётаў аддзяліліся ад астатніх і нібыта пачалі падаць на крыло...

А праз якую хвіліну, разам з завываннем матораў, пачуўся пранізлівы свіст, за якім гром выбухаў скалануў зямлю. І самалёты паляцелі далей...

«Што гэта? Чаму яны так грукочуць?» — занепакоілася Надзейка і прыбавіла хады. Яе сэрца моцна тахкала, здавалася, вось-вось вырвецца з грудзей.

Калі яна выбегла з хвойніку на лужок, то першае, што кінулася ў вочы, быў густы чорны дым над іх сядзібай. Толькі дым — і нічога больш... Ні хаты, ні хлеўчука, ні варыўні. Быццам тут іх і не было...

— Ма-а-амка-а-а! — не сваім голасам закрычала Надзейка і кінулася праз чыгунку. Гарачынёй і ўедлівым дымам сустрэў яе родны куточак. Надзейка бегала вакол, . лямантавала, і ніхто не абзываўся ёй, ніхто не суцяшаў. Яна зразумела — ні таты, ні мамы ў яе ўжо няма і больш ніколі не будзе: на месцы сядзібы Антона Мытніка зеўралі чарнатой тры вялізныя яміны ды параскіданы былі вакол абгарэлае бярвенне і цэгла...

Надзейцы на імгненне здалося, што гэта, мабыць, цяжкі і страшны сон, што яна вось-вось абудзіцца і ўсё стане на сваё месца, бо не можа ж быць такое наяве, у жыцці. Вось толькі ногі чамусьці не трымаюць. Яна апусцілася на зямлю, крыху пачакала, пачала больш уважліва прыглядацца да наваколля і заўважыла наводшыбе бацькаву шапку чыгуначніка, якую ён абавязкова надзяваў, калі выходзіў сустракаць цягнікі. Вакол валяліся і некаторыя кухонныя рэчы, жалезны, да непазнавальнасці пагнуты, ложак і яе, Надзейчын, летні зялёны палітончык. Ён ранкам вісеў на плоце. Цяпер жа ляжаў далёка ў садзе...

«Не, гэта не сон...— зноў востры боль ажыў у сэрцы, калі яна пачула новы гул самалётаў, што наплываў з захаду.— Гэта вайна... Тата, мабыць, ведаў, што яна будзе, часта гаварыў пра фашыстаў...»

Надзейка цяжка паднялася з зямлі, узяла свой палітончык, пайшла да чыгункі. Там паслала яго і легла. «Хай і мяне заб’юць бомбы... Хай... Навошта жыць адной»,— прамільгнула думка. Надзейка заплюшчыла вочы і чакала набліжэння тых грозных самалётаў...

 

2

Ачуняла дзяўчынка толькі пад раніцу. Значыць, цэлы дзень і вечар, і ноч яна была ў забыцці, трызніла. Цяпер выразна пачула — зноў гулі самалёты. І было холадна. І страшна. Няўжо гэта праўда, што яна засталася адна ва ўсім белым свеце? Лепш бы не прачынацца зусім...

Яна накінула на плечы палітончык і агледзелася. Цяжкі боль, што пасяліўся ў грудзях з учарашняга, прытупіўся, сэрца нібы скамянела.

Нідзе нікога.

І раптам:

— М-м-э-э,— данеслася знаёмае.

Надзейка ўскочыла на ногі і ціха паклікала:

— Мі-і-ілка-а! Мі-ілка-а-а...

Ад таго месца, дзе быў хляўчук, да яе ішла каза. Вочы круглыя, шэрая, доўгая, ледзь не да зямлі, поўсць злямцаваная, вымя аж распірае.

Мілка знайшлася! Гэта была адзіная жывая істота — усё, што засталося Надзейцы ад шчаслівага бесклапотнага жыцця. Яна кінулася перад казой на калені і прытулілася тварам да цёплай, прапахлай травамі і лазою, мордачкі. Усярэдзіне нібы што зноў абарвалася, і Надзейка заплакала наўзрыд, заплакала так роспачна, што сэрца яе, здавалася, не вытрывае і вось-вось разарвецца на кавалкі.

Каза зноў ціха замэкала, падстаўляючы Надзейцы левы бок. Так, з левага боку, яе заўсёды даілі. Надзейка перастала плакаць і пайшла шукаць якой пасудзіны. Але што ні знаходзіла — усё пакарабачана і пасечана асколкамі. Успомніла — у склепе заўсёды стаялі розныя банкі з варэннем, а склеп быў далекавата ад хаты. І дзіўна: ён зусім цалюткі. Толькі выбуховай хваляй сарвала дзверы і зваліла іх набок. Надзейка спусцілася ўніз па прыступках. Тут было прыцемна, пахла прэллю і бульбай. Яе і цяцер ляжала ў куце мяхі са два — парослай леташкі. Ад гэтых пахаў аж занудзіла. Толькі цяпер Надзейка ўспомніла, што ўжо больш сутак у роце не было ні расінкі. Яна згледзела на паліцы пляскаты, з дужкаю, салдацкі кацялок з гэткай жа выгнутай накрыўкай і зняла яго. «Падаю сюды Мілку»,— адразу падумала і выйшла на двор.

Мілка чакала яе. Малако з вымені аж пырскала, даіць было лёгка, і хутка той салдацкі кацялок амаль напоўніўся густым духмяным пітвом. Гэта было жыццё, збавенне ад голаду...

Калі сонца добра прыгрэла зямлю, Надзейка вырашыла ісці ў вёску, што віднелася на ўзмежку лесу, за жытнёвым полем. Яна некалі ніяк не магла зразумець — чаму яе, тую вёску, называюць Загор’ем? Ніякіх гор тут паблізу не было. Можа, калі ўзвышша за вёскай было вышэйшае, і людзі назвалі яго гарою? Аднак цяпер такое пытанне яе не хвалявала. Радні там у Надзейкі не было, але на паўстанак часта прыходзіў загорскі стары чыгуначнік дзед Максім. Вось да яго яна і пойдзе, параіцца, што рабіць далей. Адной дужа страшна. Мілка ж не чалавек, з ёй не пагаворыш.

Яшчэ там жыве Коля, даўні таварыш, з якім амаль кожнае лета ездзіла аж за трыццаць кіламетраў у піянерскі лагер «Лясное»... Вось толькі невядома, што рабіць з казою. Мусіць, трэба ўзяць з сабою, а то яшчэ, чаго добрага, і яна прападзе.

Ды нікуды ісці не давялося: дзед Максім ужо сам тупаў да чыгункі.

Ён ішоў, абапіраючыся на сукаваты кіёк, падслепаватымі вачыма глядзеў на папялішча, якое яшчэ там-сям дымілася, і не заўважыў Надзейкі.

Тады яна аклікнула:

— Дзед Максім!

Ён спыніўся, паднёс левую руку да воч брылём і з боку ў бок заківаў галавою:

— Дзякуй богу... Вы жывыя. А я думаў...

— Таты і мамы няма. Я засталася толькі з Мілкай...— усхліпнула Надзейка.

— А божачка, а што ж гэта робіцца на свеце! А каб на іх пранцы пасыпаліся, на фашыстаў гэтых, як яны на людцаў бомбы тыя сыплюць,— хапіўшыся за галаву аберуч, разам з кійком, якім грукаў сабе ў лоб, залямантаваў дзед Максім.— А як жа ты ўцалела, Надзейка?..

— Я казу пасвіла...

— То пачакай крыху, мо людзей прывяду, трэба ж нешта рабіць, не кідаць жа ўсё так...

Людзей ён прывёў небагата — гэткага ж старога, як і сам, і дзвюх жанчын. Былі яны з рыдлёўкамі. А ў дзеда Максіма за шырокім, з меднаю спражкаю, рэменем — сякера.

— Пачнём, бабанькі,— падаў каманду дзед Максім.— Трэба ж пахаваць людзей па-людску...

Ды хаваць нікога не давялося: як ні шукалі яны, колькі не пераварочвалі друз цэглы і ламачча, усё дарэмна. Нібы і не было ў хаце нікога.

— Спапяліла,— адно толькі і вымавіла старэйшая з жанчын. Яны хутка пайшлі, у іх таксама цяпер клопату хапала, а дзяды пачалі раіцца: што ж рабіць, як суцешыць забітую небывалым горам дзяўчынку?

— Ідзі пакуль жыць да мяне,— нарэшце сказаў стары.— Можа, хто з радні акажацца, тады тое і будзе...

— Цётка ў мяне ёсць, у Маскве, да яе паеду,— цвёрда вырашыла Надзейка.— Пайду на вакзал і паеду...

— А з гэтым рагатым быдлам што рабіць будзеш?

— З сабою вазьму...

— З казой — у Маскву?

Вядома, казу ў Маскву не павязеш, людзі засмяюць. Толькі Надзейка хлусіла крыху. Яе цётка, матчына сястра, жыла не ў самой Маскве, а непадалёк, у калгасе «Радзіма». Знатная свінарка, за сваю працу мела ордэн, яе партрэт змяшчалі ў цэнтральнай газеце. Ды каго цяпер цікавілі тыя падрабязнасці! Галоўнае — ёсць родная цётка.

— Ну, то як ведаеш... Можа, табе і трэба ехаць да цёткі...— дзед Максім пакорпаўся ў кішэні, дастаў шырокі і тоўсты кашалёк, выняў з яго грошы — некалькі роўненькіх трохрублёвак і працягнуў іх Надзейцы.— Вазьмі, у дарозе прыдадуцца. Можа, калі вернеш, як жывы буду...

— Я і так даеду-у. Скажу, што татка чыгуначнік... Што загінуў ён...

Яна ўсхліпнула, падышла да Мілкі і завязала ёй вакол шыі доўгую шаўковую стужку, што ляжала ў кішэні палітончыка. Маці ўплятала стужку раней ёй у косы. Цяпер уплятаць стужку не хацелася, ды, бадай, было б нават недарэчна. Не да стужкі цяпер Надзейцы. Добра будзе і так, як ёсць: хвосцік касы замацаваны гумкай ад веласіпеднай камеры. Хустку, урэшце, можна надзець...

І хоць дзеда Максіма ўжо не было — згорбленая спіна яго віднелася сярод жыта на дарозе,— Надзейка яшчэ доўга стаяла каля саду, глядзела наўкола, нібы развітвалася з гэтай мясцінай назаўсёды.

А потым ішла побач з казою і дзівілася з сябе, са сваёй рашучасці. Раней у яе такой рашучасці не было. Яна з’явілася раптам, у адзін дзень, у адно імгненне. І надало ёй гэтую рашучасць гора, вялікае гора адзіноты, калі трэба думаць і прымаць захады самой, ні на каго не спадзеючыся.

 

3

Да бліжэйшай станцыі, дзе спыняліся цягнікі, было кіламетраў дзесяць. Гэта, калі ісці ўздоўж чыгункі па шашы.

Цяпер жа па той шашы бясконца рухаліся вайсковыя часці, раўлі цяжка нагружаныя, абтыканыя бярозкамі, машыны, цёк паток бежанцаў. І няўцям было Надзейцы, што робіцца на свеце: адны вайскоўцы ідуць на ўсход, другія — на захад. Калі ж наляталі самалёты, шаша імгненна пусцела, машыны заміралі на месцы. Выбухі скаланалі паветра, угору ўзляталі зямля, машыны, гарматы...

Усё гэта Надзейка назірала з невялікага хвойніка непадалёк ад дарогі і думала, што шашою ісці нельга, трэба прабівацца да станцыі сцяжынамі. Тым больш што казе неабходна нешта есці, каб жыць і карміць яе, Надзейку. Без малака яна зусім аслабее, калі не памрэ...

Так Надзейка і зрабіла.

Спярша спусцілася з хвойнічка да вузенькай глыбокай рэчкі, куды тата, бывала, хадзіў лавіць ментузоў і іншы раз браў яе з сабою. Вада ў рэчцы празрыстая, хоць дно і цёмнае, з карчэўем. Потым адпусціла Мілку.

Тая адразу папіла вады і падалася да шырокага лазовага куста з бліскучымі, прадаўгаватымі, як лязо нажа, лісцікамі. Як каза ўмела абіраць іх! Калі галінкі і дубцы былі высокія, да лісця не дацягнуцца, то чапляла тую галінку рогам, згінала, падбірала пад сябе і такім чынам агаляла, адпускаючы ўжо голыя дубцы. Потым зноў пачынала ўсё спачатку. А лісце на канцах маладое, сакавітае, у момант наядалася ім каза.

Ды раптам Мілка фыркнула, тупнула пярэдняй нагою, насцярожылася. Так яна рабіла, калі злавалася. Што ж яе тут напалохала? Зірнула Надзейка ў куст і жахнулася — там ляжаў чалавек, у рудым касцюме, тварам угору. Вялікія сінія вочы яго нерухома і здзіўлена глядзелі па Надзейку, левая рука ляжала на грудзях. Русявыя валасы рассыпаліся па ўзмакрэлым ілбе.

«Мёртвы!» — мільганула думка. Надзейка ўжо хацела бегчы, але заўважыла, што вочы ў чалавека нібыта ажылі, вейкі здрыгануліся.

— Пі-і-іць,— ціха, з хрыпатою ў голасе, папрасіў ранены, не паварочваючыся.

Надзейка кінулася да рэчкі, набрала ў кацялок вады і, перамагаючы страх, пачала ліць яе тонкім струменьчыкам на сасмяглыя вусны. Яны ажылі, сталі лавіць гэты струменьчык, і сам чалавек увачавідкі ажываў, дыханне пачашчалася... І разам з гэтым штосьці ўсё мацней і мацней хрыпела ў яго ў грудзях.

— От і не схаваўся... у кусце...

Ледзь зразумела Надзейка яго словы.

— Ад каго? — крыху асмялеўшы, спытала яна.

Чалавек паказаў вачыма ўгору.

— Самалёт... З кулямёта... Ганяўся... Гэта ж трэба... за адным чалавекам... паляваў, як на звера якога...

Яна не ведала, што рабіць, чым памагчы раненаму, які сапраўды можа памерці, бо пінжак на грудзях быў аж мокры ад крыві. Але ж рабіць нешта трэба, рабіць неадкладна.

— Вы паляжыце, а я да дарогі збегаю...

Чалавек нібыта заснуў, і яна не чакала яго парады ці згоды. Цяпер усё-ўсё трэба вырашаць самой.

Прывязаўшы Мілку да тоўстай лазіны — а то яшчэ пабяжыць следам,— Надзейка хуценька пашыбавала да вірлівай шашы, хоць і дужа яе баялася.

Ды на гэты раз ёй моцна пашанцавала. Прабягаючы праз жыта палявой дарогаю, яна напаткала двух падлеткаў амаль аднолькавага з ёй узросту, за якімі гняды конік цягнуў перапоўненыя драбінкі хатняга дабра. За лейцы трымаўся высокі чарнявы мужчына ў злінялым вайсковым адзенні, а за возам ішла мажная жанчына з дзіцем на руках.

— Дзядзечка, цётачка! — са слязамі на вачах загаварыла Надзейка да абаіх.— Памажыце чалавеку, памрэ ён... От пабачыце — памрэ. Дужа ж паранены...

Чарнявы ў вайсковым спыніў каня, выцер рукавом лоб і спакойна спытаў:

— Які чалавек? Дзе ён?

— Там,— паказала яна,— ля рэчкі.

— То паедзем. І не трэба ляманту, спакойненька, паціху... Цяпер, мілая, як ніколі, трэба спакойненька. І памагаць адно аднаму ў бядзе, як ніколі...

Людзей спаткала яна добрых, чуллівых. Усе, нават хлапчукі, гэткія ж чарнявыя, як і бацька, прыспешылі крок. А калі дайшлі да куста, дзе ляжаў ранены, жанчына, перадаўшы хлопчыка бацьку, доўга і карпатліва перавязвала чалавеку рану чыстым белым кужалем, абмыўшы папярэдне вадою з вялікай сіняй пляшкі, і ўсё божкалася, уздыхала:

— А божачка, Пятро Рыгоравіч, як жа вам собіла... Памажы вам, божачка, гэта ж трэба — столькі крыві выйшла...

Хлапчукі паздымалі з драбінак старыя ўжо крэслы, канапу і столік, вызваліўшы месца для параненага.

— Абыдземся і без гэтага ламачча,— махнуў рукою гаспадар,— у Матруны палаці на цэлае аддзяленне. Так што вы, таварыш сакратар, будзеце як дома. Зацішна там — лес, возера пад бокам. Мая Кацярына хутка паставіць на ногі сваімі зёлкамі...

З усяго гэтага Надзейка зразумела, што дабіраюцца яны некуды ў вёску да сваякоў і што чалавека ведаюць, памогуць яму ачуняць.

Калі гняды конік напяўся і крануў з месца драбінкі, ёй зрабілася сумна, што зноў застанецца адна. Не адкрыеш жа людзям сваю бяду, калі пра гэта не пытаюць. Падумалі, відаць,— пасвіць дзяўчынка казу — няхай і пасвіць сабе...

Але сэрца яе было спакойнае — вось і яна спатрэбілася людзям, дапамагла ім, выратавала ад смерці чалавека...

Адвязаўшы ад лазіны казу, зноў павяла яе паўз рэчку, шукаючы броду, дзе можна было б перабрацца на другі бок: усё ж спадзявалася на нешта, кіравала на ўсход.

Было ўжо спякотна, палітончык, перакінуты праз плячо, і кацялок, што трымала ў руцэ, здаліся непамерна цяжкімі. Надзейка хацела прыладзіць усё на казе, але пашкадавала яе, і так, вунь, воўны на ёй пуд...

Брод натрапіўся хутка, шырокі, але вады — па калені, з цвёрдым пясчаным дном і трыснягом ля берагоў. Скінуўшы чаравікі і зацыраваныя на пятках панчохі, яна перанесла ўсё на другі бок і пазвала казу:

— Мілка, хадзі сюды... Хадзі, Мілачка...

Тая паглядзела на сваю цяпер адзіную гаспадыню круглымі цікаўнымі вачыма, мэкнула і, на вялікую радасць Надзейцы, скочыла ў ваду. Хоць было і неглыбока, стужка намокла, бо казіныя ногі, што тыя колікі, залазілі ў жвір глыбей, чым Надзейчыны...

Прайшлі яны за дзень даволі далёка, мінулі станцыю, якая гарэла і на якой пагрозліва грукатала: вялізныя языкі полымя ўзляталі высока ўгору, чорны, як ноч, дым засціў сонца. І ўсё ж Надзейка ўгледзела доўгі састаў з цыстэрнамі, ахопленымі полымем. Вырашыла ісці далей, да наступнай станцыі, хоць і не ведала, колькі да яе кіламетраў і што там робіцца.

Сонца паступова апускалася да небасхілу, і трэба было думаць пра вячэру і начлег. Вячэру, вядома, дасць Мілка — дзве-тры шклянкі духмянага, густога, як сліўкі, малака. Вось толькі здабыць бы дзе хоць кавалачак хлеба. Але калі ён і не знойдзецца, то і так пражыве. Куды горш з начлегам. Ноччу адной — каза не ў лік — страшна. Як спаць, калі наўкол гэткае робіцца...

Спачатку Надзейка ўбачыла на лузе копы сена, хацела скіраваць туды, але перадумала: самой-то яно прыдатна, схаваешся ў сене, а як быць з казой? Яе не схаваеш, яе заўважыць кожны і пацікавіцца — чаго гэта каза адна ходзіць? І яшчэ ўздумае злавіць...

За лугам пачынаўся бярэзнік, падобны да таго, што рос у іх за чыгункай, і Надзейка ўпэўнена збочыла туды. У бярэзніку, яна ведала, утульна і цёпла, за дзень зямля так нагрэецца, што спі, як на печы.

Мілка ўжо прывыкла, што трэба ісці каля гаспадыні, не дужа азірацца на лазу, тупала побач упарта, бы таксама кудысьці спяшалася.

Але адна справа — пагуляць у бярэзніку, а другая — знайсці там месцейка на цэлую ноч. Колькі куточкаў давялося агледзець, перш чым вырашыла, дзе канчаткова спыніцца. А тут трапіўся даволі ўдалы: між бярозак расла купка невялічкіх ялінак. Вось пасярэдзіне тых ялінак Надзейка і выбрала сабе месца на ноч.

Класціся яшчэ рана, яшчэ сонца, хоць і кранулася краем зямлі, свеціць добра. Спачатку прывязала і падаіла казу. Папіла, колькі хацела, малака, астатняе павесіла ў кацялку на зламаны сухі сучок. Пасля падумала: «Трэба зняць, відаць будзе здалёк...» І схавала кацялок пад ялінку.

Потым узялася за подсціл. У нізінцы на лузе знайшла чыйсьці свежы пракос. Трава была хоць і не зусім сухая, але, безумоўна, спаць на ёй лепш, чым на голай зямлі, няхай сабе і пакрытай шараватым машком.

Цямнела доўга і нудна. Стаяла такая цішыня, што, здавалася, усё навокал вымерла. Толькі недзе на ўсходзе час ад часу чуліся глухія працяглыя выбухі, быццам там хтосьці грукаў у вялізны гулкі барабан.

«Няўжо і другую станцыю бамбяць? — з жахам думала Надзейка, накрываючыся палітончыкам.— Што ж я тады буду рабіць? Куды пайду далей?»

Але тое «тады» адразу адышло на другі план, калі яна ўбачыла, як Мілка, што ляжала непадалёк, раптам узняла галаву і пачала прынюхвацца. Значыць, паблізу хтосьці быў. Можа, чалавек, а можа — які звер. Хто цяпер для яе, Надзейкі, страшней, яна і сама не ведала. Ёй наогул хацелася зашыцца куды-небудзь у якую яміну, каб нікога і нічога не бачыць, каб не чуць, як стогне развярэджаная вайною зямля...

Нехта праехаў з возам па лугавіне — чуваць было, як рыпяць нязмазаныя колы і тупае конь. «Мабыць, сена звозяць, удзень баяцца самалётаў»,— падумала яна і легла на спіну, пачала ўзірацца, як на небе запальваюцца першыя зоркі.

Разам са шматлікімі значнымі клопатамі ўзніклі і малыя: з прыцемкам з’явіліся аднекуль камары. Яны звінелі над галавою, джалілі, і не было ад іх ратунку. Тады Надзейка накрылася з галавою, але і гэта не дапамагло. Дыхаць было цяжка, а камары ўсё роўна залазілі пад палітончык, пранізліва звінелі над вухам.

І раптам дзяўчынка адчула, што пад ёю гудзе, аж уздрыгвае, зямля. Разам пачуўся і ляскат жалеза. Яна адкінула з галавы крысо палітончыка і прыслухалася. «Гэта ідуць танкі,— здагадалася і ў душы ўзрадавалася.— Калі нашы танкі пайшлі ў бой, то разаб’юць усіх фашыстаў...»

З такой абнадзейнай думкай, пад аднастайны гул цяжкіх машын, яна і заснула...

Не проста заснула, а непрыкметна перайшла ў другое жыццё. Ёй сніўся піянерскі лагер ля рэчкі ў дуброве, урачыстая лінейка, вясёлыя твары сяброў. І сярод іх адзін, самы-прыгожы, самы харошы...

«Дзень добры, Мікола»,— сказала Надзейка і смела працягнула руку высокаму чарняваму хлопцу. «Бач, як ты пасмялела! — адказаў ён.— А ў школе і вочы баялася на мяне ўзняць...» Яна адказала: «Гэта таму, што цяпер вайна. Цяпер усе смелыя сталі...» — «Якая вайна? Ніякай вайны няма. Ты яе проста выдумала».— «Не! А мамка, а татка мае — загінулі!» — яна хацела заплакаць, але раптам убачыла, што да яе і сапраўды ідзе тата, з кветкамі ў руках. Даў ёй кветкі і ўзняў на рукі, як маленькую. Прыхінуўся шурпатай шчакою да яе твару і шэпча: «Я жывы, дачушка... Я заўсёды буду з табой...»

Яна абхапіла яго за шыю і моцна-моцна прытулілася. «А мамка дзе? Яна таксама жывая?»

У каго яна пытае? Побач жа нікога няма. Ні Міколы, ні таты... І яна моцна пачала клікаць: «Та-а-атка-а-а! Татач-ка-а-а, дзе ты? Не ідзі ад мяне, мне дужа страшна, я баюся адна-а-а...» Так доўга і безнадзейна клікала, што аж сэрца зайшлося, і яна прачнулася...

Ужо было добра відна, бярозавы гай аж звінеў ад птушыных галасоў. Мілка стаяла побач і старалася дацягнуцца да бярозавай галінкі, што звісала над яе галавою. Перашкаджала стужка, яна была дужа кароткая.

Надзейка сядзела і не магла аднавіць у памяці ўсяго таго, што бачыла ў сне. Толькі выразна ўяўляўся родны бацькаў твар, адчуваўся дотык яго непаголенай шурпатай шчакі. І ад гэтага яшчэ больш балела ў грудзях, даўкі камяк падкаціўся пад горла...

— Што з намі будзе, Мілка? — ціха спытала Надзейка.

Пачуўшы сваё імя, каза замахала кароткім хвосцікам і ціха-ціха мэкнула, відаць, ад задавальнення, што з ёю размаўляюць.

— Не ведаеш? Я таксама не ведаю...

Як заўсёды бывае, за роспаччу прыходзіць абыякавасць, калі чалавек звыкаецца з горам, памяркоўна разважае і шукае якія захады, бо жыць жа трэба, а значыць — трэба нешта і рабіць. Надзейка падхапілася на ногі, уссунула і зашнуравала чаравікі — яна здымала іх нанач — і пачала даіць казу, падкінуўшы ёй пад нос свой подсціл. Каза ела траву не дужа ахвотна, перабірала, але малака дала ледзь не поўны літровы кацялок. Праўда, там было крыху вячэрняга.

Зноў падумалася пра хлеб — аж пад грудзьмі засмактала. Надзейка глынула колькі разоў і адсунула кацялок. Ёй падалося, што нехта набліжаецца да іх, імкліва, аж бярозкі хістаюцца.

— Хто тут?!

Адразу пачула яна чыйсьці ўзрушаны голас і адразу ўбачыла маладога хлопца з вінтоўкай у руках і супрацьгазавай сумкай пры баку. Той заўважыў Надзейку, падабрэў тварам:

— Ты што тут робіш?

— Казу пасу...

— А чаму прывязала?

— Падаіла вось...

— Так, так, дайся ты рады... Хлопцы! — гукнуў ён у гай.— Дыверсанта злавіў!

Неўзабаве Надзейку і Мілку акружылі даволі цікавыя людзі з вінтоўкамі. У аднаго быў нават кулямёт з ножкамі і шырокім дыскам на прыкладзе. А той, першы, не даваў ачомацца, засыпаў пытаннямі:

— Мясцовая?

— Ага.

— Даўно тут?

— Ад цямна...

— Хіба ад відна?

— Не, ад цямна... З учарашняга.

— Так, так, дайся ты рады... Начавала, значыць? Дык, можа, каго бачыла?

— Нікога.

— І на парашутах ніхто не спускаўся?

Яна адмоўна пакруціла галавою.

— Дайся ты рады! Павінны ж недзе тут быць! Чуеце, хлопцы, наша разведчыца кажа, што нікога не бачыла.

— А можа, яна варожы лазутчык?

Хлопцы былі вясёлыя, жартаўлівыя. З далейшай размовы Надзейка даведалася, што іх камсамольскі знішчальны атрад ловіць дыверсантаў, якія ноччу спусціліся на парашутах непадалёк ад чыгуначнага моста.

— Як зваць цябе? — зноў звярнуўся да яе «Дайся ты рады», так ахрысціла яго Надзейка.

Яна адказала.

— Дык вось што, свет-Надзейка, вядзі ты сваю жывёліну дамоў, а то, чаго добрага, напорашся на дэсант — нездабраваць, ім сведкі не патрэбны...

— У мяне нікога няма... І хаты няма,— першы раз прызналася людзям.

— Дайся ты рады! — пачухаў галаву хлопец і на хвіліну задумаўся. Ён быў вельмі прыгожы, чарнявы, кучаравы, як цыган, толькі вочы здаваліся сінімі-сінімі.— Гэта ўжо горш...— Зноў падумаў трохі і дадаў: — Тады вось што... Пачакай нас тут гадзіны тры-чатыры. Куды-небудзь прызначым. Толькі адсюль — ні кроку! Хлопцы, у каго ёсць што на зуб?

Хлопцы пачалі трэсці свае торбачкі і кішэні. Ёй назбіралі столькі хлеба, што не з’есці і за тры дні. Знайшліся ў кагосьці сала, у таго кавалак каўбасы і нават некалькі вараных яек, з патрушчаным шалупіппем.

«Ну і кемлівы ён, гэты «Дайся ты рады»! — задаволена думала Надзейка, гледзячы ўслед вясёлай камандзе. Ёй здавалася, што калі такія хлопцы ўзяліся за зброю, то перад імі ніякі дэсант не ўстоіць. Стала весялей, нават забылася на адзіноту. Адразу ўзяла ў рукі кавалак хлеба, прыцмокваючы і запіваючы малаком, пачала прагна адкусваць. Не забылася і на Мілку, дала ёй трохі самага чэрствага. Тая ела і ківала галавою, нібы дзякавала.

Паспытала Надзейка і сала, паласавалася каўбасою. Потым усё звязала ў хусцінку, пакінуўшы адно яйка, якім вырашыла закусіць свой сняданак, такі багаты сёння.

Пакуль прыйдуць тыя хлопцы, ёй захацелася абысці з казою бярэзнічак, няхай Мілка паскубе трохі чаго. А можа, і яна што цікавае знойдзе для сябе.

Копаў на лузе і сапраўды не было, іх хтосьці вывез. А пасярэдзіне бярэзніка згледзела вялізны лоўж. Гэта, няйначай, нехта вязаў венікі, скідваючы непатрэбныя галіны ў адно месца. Ды не лоўж прыцягнуў яе ўвагу, а вялізная чорна-сіняя гадзюка, што скруцілася на ўгрэве. Яна ляжала, ледзь прыўзняўшы маленькую пляскатую галоўку, і з цікавасцю і насцярогай сачыла за Надзейкай. А тая таксама, як зачараваная, воч не зводзіла з гадзюкі. Такой яна ніколі не бачыла, сустракаліся ёй шэрыя, з пакручастымі палоскамі па спіне, светла-рудыя, тоненькія, а вось гэткай вялізнай ды тоўстай не бачыла.

— Як цябе завуць? — спытала і кранулася з месца, каб лепш разгледзець.

Ад гэтага руху гадзюка паволі распасцерлася і плаўна паплыла ў сярэдзіну лаўжа. «Там яе хатка. Можа, і дзеткі ёсць»,— падумала Надзейка і пайшла за казою.

Але не пахадзілі яны і паўгадзіны, як з боку чыгункі, з-за лугу, куды пайшлі знішчальнікі, данесліся выбухі і ружэйна-кулямётная траскатня. Там, па ўсяму было відаць, разгарэўся бой. Значыць, варожыя парашутысты ўсё-такі былі, іх знайшлі і, пэўна, знішчаюць.

Так думалася Надзейцы.

Ды толькі было зусім не так, бо яшчэ праз які час яна ўбачыла, як па лузе да бярэзнічка шыбуе некалькі чалавек. Угледзелася і пазнала іх важака, высокага чарнявага «Дайся ты рады». Яго вялі пад рукі двое дужых хлопцаў, а яшчэ пяцёра ішлі ззаду і раз-пораз азіраліся, трымаючы зброю напагатове.

«Няўжо? Няўжо іх, гэтых адважных і смелых, разбілі тыя дэсантнікі?» — трывожна падумалася Надзейцы.

Вось яны падышлі да яе, паселі, зусім змораныя, учарнелыя.

— Давай бінты, Вася,— звярнуўся да таварыша адзін з тых, што вялі чарнявага. А потым удвух пачалі перавязваць свайму камандзіру левую нагу, перабітую навылёт куляй крыху вышэй калена. Хлопец узняў на Надзейку свае вялікія сінія вочы і ціха сказаў:

— Вось як яно выйшла, дайся ты рады... Бачыш, колькі нас засталося?

Няўжо астатнія загінулі? Няўжо той дэсант такі вялікі, што з ім не справіліся гэткія малайцы? У Надзейкі было яшчэ многа-многа і другіх пытанняў, але яна не задала ніводнага, бо пытаннямі цяпер не паможаш.

— Не дэсант гэта, а рэгулярныя часці... Фашысты прыйшлі на нашу зямлю, свет-Надзейка...— як бы адказаў на яе нямыя пытанні камандзір. Памаўчаў крыху і дадаў яшчэ цішэй: — Так што і не ведаю, як быць з табою... Куды цябе браць... Вельмі ж мы ў небяспечным становішчы, самі яшчэ не разабраліся, куды скіруем...

— Я да цёткі пайду! — каб хоць як-небудзь суцешыць, запэўніць, што яна ўжо і не такая адзінокая, сказала Надзейка.— Яна ў вёсцы жыве, непадалёк ад горада...

І не сказала — ля якога горада...

— Ну, то і добранька... З казою — дойдзеш, не прападзеш,— у глыбокім задуменні сказаў «Дайся ты рады».

Яны пайшлі неўзабаве. Пайшлі змагацца з ворагам. Надзейка гэта пэўна ведала.

Застаўшыся зноў толькі з Мілкай, яна вырашыла трымацца яшчэ далей ад чыгункі і шашы, ісці ад вёскі да вёскі, абы адысціся ад гэтага месца, куды прыйшлі фашысты...

 

4

Дні цяклі за днямі. Гарэлі гарады і вёскі, зямлю арашала чалавечая кроў...

А Надзейка ўсё ішла ды ішла на ўсход. Яна ўжо даўно зразумела, што ёй не прабіцца да сваіх войск, якія так хутка адступілі, ведала, што наперадзе коціцца грозная навала фашыстаў, ды нешта ж вось падганяла яе, нешта незразумелае клікала наперад, бо верылася, хацелася верыць, што там, наперадзе, збавенне ад усіх пакут. Страшныя, поўныя адзіноты і жудасці ночы зусім знясілілі яе. Хацелася ўжо да людзей, хацелася звычайнага чалавечага цяпла. Без людзей яна нішто, без іх яна нічога не дасягне, а яшчэ загіне адна, нікому не вядомая, закінутая...

Так пачала думаць Надзейка. Трэба шукаць і знайсці надзейных людзей, з якімі і падзеліць яна сваё вялікае гора...

І хутка такі выпадак здарыўся.

Дзяўчынка яшчэ не спала. Толькі аблюбавала месца для начлега — зацішны куточак пад густой маладой елкай на ўскрайку хмызняку, які адным канцом упіраўся ў возера, а другім — выходзіў на жытнёвае поле, паўз якое бегла ледзь прыкметная сцяжынка. Надзейка наогул любіла начаваць каля жыта: ад яго патыхала цеплынёю, водарам хлеба. Ляжаш спаць, а яно шамаціць калоссем, нібы засыпляе. І сняцца тады лагодныя, добрыя сны, знаёмыя, дарагія сэрцу людзі...

Галіны елкі амаль слаліся па зямлі, добра ўкрывалі Надзейку, і яна паспакайнела. Побач Мілка мірна жавала сваю жвачку.

Але вось каза павярнула галаву ў бок поля і перастала жаваць. Гэта насцярожыла Надзейку. У Мілкі слых, як у добрага сабакі, яшчэ б ёй сабачыя моц ды зубы...

— Хто там? — ціхутка спытала Надзейка і таксама ўслухалася, прыпала вухам да зямлі, каб што-якое пачуць, але зямля маўчала.

І раптам данеслася чыясьці гаворка. Спярша невыразная, прыглушаная, потым усё чутней і чутней. І вось ужо можна разабраць словы...

...— Дык, ведаеш, аж дзве бомбы ў будынак уцэлілі. Камедыя! Адна дык проста, ведаеш, у дзяжурку. Турму нашу ўшчэнт, ведаеш, а мы — хто куды... Хто, ведаеш, жывы застаўся. Камедыя! — гаварыў танклявы сіпаты голас.— Дачасна, ведаеш, вызваліліся з турмы, а была ж дваццатка!

— За што сядзеў? — спытаў другі голас, грубы і прыглушаны.

— А-ат, за глупства, ведаеш...

— Канкрэтна, кораш...

— Прышыў адну...

Тут ён такое сказаў, ад чаго ў Надзейкі аж на сэрцы пахаладзела. Яна яшчэ глыбей залезла пад лапкі і нават прыкрыла імі казу. «Нішто сабе — глупства, жанчыну забіў. Бандыт ён — вось хто...»

— Туды ёй і дарога... А я сеў за неахайнасць...

— Як гэта зразумець?

— Пазычыў у аднаго начальніка партыйнага наган, а яму, бач, не спадабалася. Давялося паказытаць рабрыны і памацаць галаву. Вычухаўся, сабака. А пасля і вынюхаў. Каб от прыкончыў, як ты, то ўсё было б шыта-крыта...

«І гэты — бандыт. Абодва з турмы ўцяклі. Цяпер іх няма каму палавіць». І яшчэ Надзейка падумала, што калі б яна была мужчынам ды мела зброю, то абавязкова арыштавала б іх, а можа, і забіла б адразу, куды іх цяпер павядзеш...

— Ну, нічога, кораш! — зноў пачуўся прыглушаны голас.— І я, кораш, яго вынюхаў...

— Дзе ж?

— Тут недалёка, вярсты дзве, на хутары каля возера... Ад лесу яны, падыход добры...

Цяпер двое бандытаў — Надзейка ўпэўнілася ў гэтым — былі амаль побач. Аж не стрывала, зірнула з-за ялінкі і ўбачыла толькі цёмныя постаці — адна высокая, а другая ніжэйшая і таўсцейшая. «Хто ж з іх той, што забіў жанчыну?» — падумалася ёй.

— Дык давай, ведаеш, прышыем — і ў паліцыю! — узмахваў рукамі вышэйшы.

«Гэта — ён!» — здагадалася і ўжо больш пільна пачала глядзець, але твару так і не ўбачыла. Пашкадавала, што ўжо сцямнела.

— Адразу так і ў паліцыю...

— З авансам, ведаеш... Каме-едыя!

— Цішэй ты, раскрычаўся. Тут, бачыў, нейкая малая з казой хадзіла...

— Яна ўжо недзе дома трэці сон дасынае...

Ад гэтых слоў у Надзейкі аж кальнула пад сэрцам, стала горача галаве. Бачылі! Яе бачылі, а яна — нікога. Гэта нядобра, надалей трэба больш уважліва, асцярожна хадзіць з Мілкаю, асабліва перад вечарам...

— Сакратар райкома...— Зноў чмялём загугнявіў грубы голас.— А што ты думаеш, за яго галаву не толькі давер ды возьмуць нас на службу, а яшчэ і добрыя грошы дадуць. Ён цяпер ім патрэбен — камуністаў ды камсамольдаў, пэўна, усяго раёна ведае. Прыціснуць — выкажа, як міленькі.

— І грошы дадуць? Камедыя!

— От пабачыш, кораш... Толькі нам трэба яго жывенькага даставіць. Ну, падрапаць крыху можна...

— Дык, ведаеш, пайшлі цяпер! — аж узгарэўся сіпаты.— Куй жалеза, пакуль, ведаеш, гарачае...

— Цяпер нельга.

— А чаму ж?

— Трое іх, мужыкоў. Стрэльбы, пэўна, ёсць. Праўда, сакратар паранены, але ўжо ходзіць, выходжваюць там яго.

— А гэта што? Гэта, ведаеш, баявая абразанка, пяцізарадка. Як бабахне, дык, ведаеш...

— Пад раніцу трэба, калі самы сон... А цяпер сходзім на пабярэжскую ферму ды якога баранчыка прышыем, на вугельчыкі яго... Каб моцы набрацца...

Што гаварылі бандыты далей, Надзейка ўжо не чула — адышліся далёка. Але яна многае зразумела і так: людзям пагражае небяспека. Хоць і не ведала тых людзей, але адразу стала шкада іх, трэба папярэдзіць, дапамагчы...

Мілка зноў зачмякала, а Надзейка хуценька думала: «Яны збіраюцца прадаць фашыстам савецкага чалавека, сакратара райкома, выслужыцца перад імі і пайсці ў паліцыю наймацца...» І як адзінае выйсце — вырашыла: бегчы! Пакуль тыя вылюдкі будуць смажыць калгаснага барана — а яны абавязкова ўкрадуць яго,— трэба знайсці хутар і ўсё расказаць жыхарам. А што рабіць з Мілкай? І тут выйсце было знойдзена, хоць і не зусім жаданае...

Надзейка хуценька прывязала казу да дрэва, паклала побач, каб не бянтэжылася і не сумавала адна, свой палітончык, салдацкі кацялок і вузельчык з рэшткамі сухога хлеба, а сама крадком пайшла да возера. Яшчэ днём, калі пасвіла казу, добра бачыла будынкі на беразе, побач з вялікім лесам. «Гэта, мабыць, і ёсць хутар, другога жылля тут не відаць»,— падумала і прыбавіла хады.

Ісці ў цемені вельмі дрэнна. Па-першае, не відаць дарогі, спатыкаешся аб рознае ламачча; а па-другое, вельмі цяжка трымацца аднаго напрамку, не збіцца, хоць сабе і з левага боку добра праглядаецца возера. Не будзеш жа ісці паўз самую ваду. Там шмат балоцістых нізінак, крыніц, якія трэба абыходзіць. Яшчэ трапіш у багну...

Прайшоўшы ад хмызняку ўніз па роснай ужо траве — над возерам слаўся туман,— яна выпадкова ўзбілася на грудок і адчула пад нагамі нешта накшталт дарогі. Трымалася той дарогі і бачыла, што далёкая светлая кропачка наперадзе спакваля большае. То свяцілася адзінае акно. А з правага боку паўставала высачэзная чорная сцяна — лес...

Надзейка, перамагаючы цемру і страх, як зацятая ішла наперад, і ў яе ў сэрцы зноў, у каторы ўжо раз, ажывала цёплая хваля радасці за сябе, за сваю рашучасць і смеласць. Яна не толькі бязвольная і пасіўная назіральніца, яна дзейсны ўдзельнік таго, што робіцца на свеце: яна барацьбіт, і былі б у яе яшчэ сіла і зброя, то ўсім ворагам нездабраваць бы, не пасмелі б яны здзекавацца з людзей...

Надзейка навучылася марыць. Мары заносілі яе ў іншы свет, часам далёкі ад сапраўднага. З марамі лягчэй пераадольваліся цяжкасці, адступаў страх...

А дзе ж дзелася светлае акенца? Яно згасла, і перад Надзейкай паўсталі невядомыя чорныя прывіды на фоне шэрага змроку. Гэта ўжо відаць самі будыніны. Адна, дзве, тры — хата, варыўня, хлеў...

Надзейка прыслухалася. Ні гуку ні груку. Толькі ў хляве, чулася, цяжка, працяжна ўздыхнула карова — «у-у-у-ф-ф-ф-ф»! «Відаць, добра наелася, не здыхаецца ніяк»,— міжволі падумала Надзейка і ўсміхнулася ад такой думкі. А потым паспяшыла: трэба ж хутчэй каго-небудзь убачыць! Падышла да ганка і грукнула ў дзверы, грукнула ціхенечка, каб не адразу ўсіх пабудзіць. Ды цішыню не парушыла. Тады грукнула мацней.

— Хто там? — пачуўся жаночы голас. Ён чамусьці здаўся Надзейцы дужа знаёмы.

— Гэта я...

Яна не ведала, як назваць сябе, і таму памаўчала. Яе не сталі перапытваць, і за дзвярыма адразу ляснула засаўка. Шырокія, але не дужа высокія дзверы з сенцаў адчыніліся. На парозе з лямпай у руках узнікла мажная жанчына — гэта было відаць па тым, як яна сагнулася,— у доўгай, ледзь не да пят, начной кашулі.

Лямпа наблізілася да Надзейкі, і цяпер ужо здзіўлены голас спытаў:

— Ты-ы? Як жа ты нас знайшла?

Надзейка таксама пазнала жанчыну і ўзрадавалася. Гэта ж яна дзён колькі — хто іх лічыў? — таму назад перавязвала рану чалавеку ў кусце, сакратару райкома, таму самаму сакратару, якога цяпер бандыты хочуць прадаць фашыстам! Вось як яно ўсё склалася!

— Дык гэта... вы сюды эвакуіраваліся? — замест адказу спытала Надзейка.

— Сюды.

— А я вас і знайшла!

Яна хацела адразу сказаць усё, але не магла падабраць адпаведных слоў, і таму зноў змоўкла.

— Дык заходзь у хату. Толькі паціху, а то нашы ўсе даўно паснулі...

Неўзабаве яны апынуліся ў прасторнай сялянскай хаце без усялякіх перагародак і баковак. Проста ад дзвярэй злева была вялікая печ, за ёю ішлі шырокія палаці, тыя палаці, пра якія мужчына гаварыў, што іх хопіць на цэлае аддзяленне салдат. За палацямі стаялі ложкі, канапы, лавы. І з правага боку — таксама ўздоўж сцен лавы, а ў куце за імі — зусім голы, без абруса, стол.

— Сядай тут,— падвяла яе жанчына да стала і пасадзіла на край лавы.

На печы, на палацях, у шматлікіх ложках пачалі паварочвацца, прачынацца людзі.

— Кацярына, хто ў цябе там? — спытаў нехта.

— Дзяўчынка. Тая, што з казой была, што на Пятра Рыгоравіча нас навяла...

— Як яна сюды трапіла?

— Не ведаю...

Тут Надзейка не вытрымала і амаль выкрыкнула:

— На вас хочуць напасці бандыты!

Сказала, нібы кінула гранату. У хаце ўсе амаль адначасова паўсхопліваліся са сваіх месцаў, запалілі святло, абступілі яе.

— Што ты сказала? Хто хоча напасці? — дапытваліся. А потым, сцішаныя,— чуваць было, як недзе звініць у сетцы-павуцінні муха, слухалі, што расказвала ім Надзейка, што перажыла яна за апошні час.

— Гэта Выжлятнік, мянушка ў яго такая... Бандыт з вялікім стажам,— наперад высунуўся той, каго Надзейка ўбачыла параненым, чалавек у рудым касцюме, Пятро Рыгоравіч.— Выходзіць, дзяўчо, ты другі раз ратуеш мяне ад смерці! — Яго вялікія вочы цяпер глядзелі на Надзейку з такой пяшчотай, што ёй стала цёпла-цёпла.— А як жа ты тут з’явілася?

— Пачула і прыйшла... бо адна я, зусім-зусім адна, толькі з Мілкай, з казой...

З печы пачуўся хлапечы голас:

— Мама, хай застанецца ў нас...

— З намі хай будзе,— падаў голас і другі хлапчук.

— А я і сама так думаю,— сказала Кацярына, якая паспела ўжо нацягнуць сукенку.

Надзейка заспяшалася:

— Не магу я тут застацца, у мяне каза там, ля жыта, навязана, яшчэ хто звядзе...

— Ноччу ніхто не звядзе, пачакае твая каза,— махнула рукою жанчына.— Развіднее — прывядзём...

У хаце людзі апраналіся, збіралі торбы, рукзакі, зброю. Толькі самы маленькі, той, што быў тады ў Кацярыны на руках, моцна спаў у нейкіх драўляных ночвах.

Надзейка падумала, што ісці зноў праз лес у хмызняк за возерам будзе дужа страшна, яшчэ страшней, чым сюды. І яна згадзілася застацца.

Мужчыны — іх было не трое, як казаў той Выжлятнік, а пяцёра,— адразу выйшлі на двор: рыхтаваліся сустрэць няпрошаных гасцей у поўным узбраенні — яшчэ ў сенцах чуўся лязгат затвораў.

Гаспадыня дастала з печы вялізны чыгун і наліла ў паліваную міску цёплага духмянага баршчу са шчаўя і бурачковага лісця, падала Надзейцы:

— З’еш гатаванага...

Была яна гэткая ж мажная, як і Кацярына, толькі шмат старэйшая за яе, відаць, сястра.

— Дзякую,— сказала Надзейка і ўзяла ў рукі драўляную лыжку з вялікім цаўём. Сербанула раз, другі і аж прыцмокнула языком. Што гэта за смаката — боршч, запраўлены салам! Надзейка і праўда ўжо даўно не ела гатаванага і таму налегла на варыва з асаблівым стараннем. Яна ела і думала, што вось возьме і застанецца тут да пары да часу. Толькі не ведала, дзе яе пакладуць спаць. Гэта ж і так у хаце аж дзесяць чалавек жыве, дзе толькі і месцяцца. Што дзесяць, яна палічыла адразу, як яе абступілі пяцёра мужчын і дзве жанчыны. Двое хлопцаў было на печы, малое — у ночвах...

Неўзабаве жанчын і дзяцей папрасілі ўзяць што якое на подсціл і спусціцца на дварэ ў склеп, бо, магчыма, будзе страляніна, а куля, як казаў Пятро Рыгоравіч, дурніца, яна не разбіраецца, у каго трапіць. Грудзі ў яго ўжо амаль зажылі, бо рана была не скразная, а «касацельная», вось толькі парвала нейкі важны сасуд і выйшла шмат крыві. Гэтыя звесткі Надзейка пачула ўжо ў склепе.

Там, хоць і было прасторна, пахла, як і ў іхнім склепе, цвіллю і леташняй бульбай, згорнутай у правым куце і адгароджанай шырокай дошкаю. Бліжэй да дзвярэй і злева ляжала шмат саломы. Яе заслалі старымі посцілкамі і леглі ўпокат. Але спаць, вядома, ніхто і не думаў: кожны быў усхваляваны напружаным чаканнем. Бандыты, яшчэ ўзброеныя, не спыняцца ні перад чым, літасці ў іх не прасі...

Час бег, а цішыня запала такая, што пачалі мружыцца вочы. «Як там мая Мілка? — думала Надзейка, ад душы шкадуючы жывёліну.— Спіць ці хвалюецца?» Яшчэ яна думала пра тое, што вельмі гэта добра, калі людзі папярэджаны, што бандытаў, пэўна, пастраляюць, і тады на свеце стане меней зла.

— А можа, не сёння? — падала ціхі голас Кацярына.

Гэтае пытанне было звернута да Надзейкі, і яна ўпэўнена адказала:

— Казалі — сёння. Пад раніцу...

— Ну, то давайце траха паспім...

Змораная бясконцым адчуваннем трывогі і страху, небяспечнымі пераходамі, Надзейка і сапраўды вельмі хутка заснула цяжкім сном.

 

5

У сне зноў бачыла бацьку, жывога і здаровага, але нейкага самотнага, маўклівага. Яна клікала яго, працягвала рукі, а бацька маўчаў, бы чужы, адступаў ад яе. Сціскалася болем сэрца, хацелася крычаць, ды толькі крык ніяк не мог вырвацца з грудзей.

Потым зноў бачылася бамбёжка. То было чамусьці ў лесе. Усё наўкол грымела і дымілася. І сярод гэтай калатнечы бегла Мілка. Яна жаласліва мэкала і кідалася ад аднаго агню да другога. Вочы яе гарэлі, поўсць аж дымілася. Тады Надзейка пачала клікаць яе, але і каза не чула, не звяртала на яе ніякай увагі.

Надзейка ўскрыкнула і прачнулася.

Дзверы ў склепе былі адчынены, і — нікога побач. Ласкавыя промні сонца коса ўрываліся ў сутарэнне, асвятляючы срэбную цвіль сцен з асінавага бярвення, расколатага напалам, золата саломы на падлозе. Дзе ж гэта ўсе? Куды пайшлі?

Надзейка хацела ўскочыць і пабегчы, але ёй здалося, што салома нібы варухнулася. Потым — зноў. І вось ужо выскачыла з-пад яе маленькая шэрая мыш. Гэта яшчэ болей надало імклівасці, і дзяўчынка падхапілася, кінулася да дзвярэй. Потым узнялася па сходках. Які сорам! Бамбёжак не баялася, начаваць адна ў лесе не баялася, нават бандытаў не дужа напалохалася, а нейкага малога мышаняці спужалася. Ды так, што аж сэрца затухкала.

Агледзелася — нідзе нікога. Быццам сышлі ўсе куды. А што з бандытамі, ці прыходзілі яны наогул? А можа, пазабівалі ўсіх на хутары і пайшлі?

Ад такіх думак стала жудасна: зноў адна! І Надзейка хуценька падалася да хаты. Адчыніла дзверы, другія і зразумела ўсё: прадзяжурыўшы ноч, людзі спалі — хто дзе, нават на лавах. Толькі Кацярына ды яе старэйшая сястра завіхаліся каля печы, але так ціха, што іх зусім не чуваць было.

Надзейка глянула на Кацярыну запытальна, і тая, прыклаўшы да вуснаў палец, прыязна ўсміхнулася аднымі вачыма. Потым падышла, нахілілася да яе і шапнула:

— Аднаго злавілі...

— А другі?

— Збег, Выжлятнік... Хітры, як ліс, пусціў наперадзе свайго хаўрусніка, а сам нават не падышоў, за ялінаю хаваўся, назіраў за хутарам...

— Дык дзе цяпер той, каго злавілі?

— Там...— Кацярына махнула рукой на акно, якое выходзіла ў лес. І Надзейка не стала ўдакладняць, чаго яго туды павялі. Яна заспяшалася да сваёй Мілкі, нават не хацела снедаць, хоць было ўжо, бадай, пад паўдня. Спытала толькі тое, што мучыла ўвесь час:

— Як вы думаеце, бандыт... не стрэнецца болей?

— Думаю, што не. Аднаму яму тут няма чаго рабіць, сам баіцца ў пастку трапіць. Ледзьве ногі вынес... А ты паеш чаго спярша...

— Не-е, цётачка, пабягу. Без мяне Мілка прападзе...

Кацярына сіламоццем усунула ёй у рукі цёплы скручаны блін, у які папярэдне ўклала кавалачак белага духмянага здору, абсыпанага часнаком і перцам.

— Дзякую, цётка Кацярына.

— На здароўечка... Ды не баўся, а то, ведаеш, у Пабярэжжы неспакойна.

— А што там?

— Гэтыя бандзюкі вартаўніка забілі, як барана бралі. Усякае можа здарыцца... Ды Выжлятнік яшчэ... Нашы хлопцы, вунь, на вялікай дарозе пільнуюць. На конях...

— Я хуценька. Толькі падаю Мілку ды папасу трохі. Яна ж таксама галодная.

— Гані яе памалу паўз возера, то Мілка твая і пад’есць. Травы ды лазы там поўна.

Ідучы назад, да казы, толькі цяпер Надзейка ўбачыла, які цёмны, непралазны тут лес. Не дужа старыя елкі — а можа, гэта толькі здаецца? — перапляліся так, што ўтварылі суцэльную сцяну. Знізу рыжыя, сухія, яны пагрозліва тапырыліся: варта было паднесці да іх запалку і тады ўжо не пагасіў бы пажару ніяк.

Там-сям сустракаліся асіны і тоўстыя вольхі. Многія з іх былі зусім сухія, без галін, стаялі, як слупы. Чарналессе — так называў гэты лес, чула Надзейка, гаспадар хутара, чалавек вельмі прыгожы, з шырокай каштанавай барадою і разумнымі карымі вачыма. Ведала Надзейка і тое, што цягнецца гэты лес аж да ракі Бярозы. А за ракой пачыналіся балоты з маленькімі, бы карлікавымі, хвойкамі ды бярозкамі, ды высокім імхом-тарфянікам, напоеным да краёў дужа рудай вадою...

Калі павярнула ўправа, абышоўшы возера, адчула, як сцяжына пачала падымацца ўгору. Вось ужо відаць і хмызняк. Аж заспяшалася Надзейка. Гэта ж трэба — на такі час пакінула казу адну! Не людзі, дык воўк яе мог зарэзаць. Ці сабакі парваць. Ці хто мог звесці...

Чым бліжэй падыходзіла да запаветнага месца, тым неспакойней рабілася на сэрцы. Аж не стрывала, пабегла. І калі ўбачыла сваю Мілку, якая ляжала там жа, дзе і пакінула яе, так узрадавалася, быццам не бачыліся яны па крайняй меры год ці болей.

— М-м-мэ-э-э! — жаласна, нібы скардзячыся на сваю гаспадыню, сустрэла Надзейку каза. І адразу ўзнялася. Праўда, не зусім адразу. Козы наогул устаюць як бы па частках. Спачатку падымаюцца на заднія ногі, а потым ужо на пярэднія.

— Прабач, Мілачка, але ж мне дужа трэба было ісці, у мяне было вельмі важнае заданне, і я яго выканала,— аж абняла казу за шыю Надзейка.

І зноў у адказ жаласлівае «мм-м-э-э». Можа, ужо і не такое жаласлівае, хутчэй — патрабавальнае. І Надзейка ўзялася даіць Мілку. Нацуркала ў кацялок, папіла так, бо есці ўжо не хацелася: блін са здорам быў вельмі сытны. Ды і не было з чым піць тое малако: каза з’ела рэшткі сухога хлеба, з’ела так акуратна, што нават не пашкодзіла квяцістай хусткі, быццам яе хтосьці развязаў.

Калі ішлі зноў да хутара, заўважыла Надзейка, што, нягледзячы на позні час, каза не дужа дападала да травы і лазы, хоць на прыбярэжных кустах лісце было свежае і маладое. Затое яна папіла аж некалькі разоў. Значыць, хлеба таго ёй хапіла, каб пад’есці...

«Усё, вырашана — пажыву ў гэтых добрых людзей,— ужо з нейкім замілаваннем думала Надзейка,— там, напэўна, і вайна хутка скончыцца, не можа ж яна быць доўга-доўга...»

Над возерам кігікалі кнігаўкі, недзе ў тонях бясконца надрываліся жабы. Усё вакол было такое роднае, мірнае, што здавалася, і вайны ніякай няма. Але ж гэта толькі здавалася. Вось недзе наперадзе рэзка і магутна выбухнуў, нібы скалануў прастору, як падалося, снарад. За ім — другі, трэці. І адразу ўслед за тым выбухам нешта так затрашчала, загрымела, што Надзейка ажно спынілася. «Ці не на хутары гэта?» — адразу падумала, аж гарачыня кінулася ў грудзі. Угледзелася і ўбачыла, што ў тым баку, дзе быў хутар, угору падымаецца чорны дым. «Так і ёсць, гарыць хутар. І страляюць там... Мусіць, бандыт той, што ўцёк, навёў»,— зноў падумала Надзейка, не ведаючы, што рабіць далей. На ўсякі выпадак вырашыла падацца бліжэй да лесу. І добра зрабіла, бо адразу заўважыла, што за крайнімі ялінамі хаваецца на кані адзін з хлопцаў, сын Кацярыны. Гняды конь аж загнаны, увесь узмакрэлы, вялікія вочы яго гараць агнём.

Хлопец спрытна саскочыў на зямлю і падвёў да яе каня.

— Узлазь хутчэй, уцякаць будзем! — крыкнуў ён без усялякіх тлумачэнняў.

— Не пакіну Мілку! — адчуваючы нешта страшнае, адказала Надзейка.

— Сама загінеш!

— Ды я ніколі не ездзіла верхам, звалюся... А што там здарылася?

— Фашысты хутар паляць. Той бандыт навёў, не інакш...

— А дзе ўсе вашы? — у роспачы перапыніла яго Надзейка, баючыся пачуць самае страшнае.

— У лесе даўно, пайшлі на Макаўе. Па цябе вось паслалі. Чула выбухі?

— Ага.

— То ж дзверы ў хату былі замініраваны! І варыўня, і хлеў. Шмат фашыстаў палягло там, уцякайма... А то цяпер, калі хто і пападзецца...

— Я ў лесе схаваюся...

— Давай!

— А сакратар райкома з вамі?

— Ага. Толькі ён — камсамольскі сакратар. Бывай... Кіруй паціху на Макаўе...

Усё гэта адбылося за якую хвіліну. Ужо і яздок схаваўся за елкамі, а яна стаяла як утрапёная, трымала казу і не магла крануцца з месца.

«Вось што значыць хвіліна ў ваенны час...— думала нявесела.— Усё адразу перавярнулася дагары. І яны пайшлі на тое Макаўе. А дзе яно? У якім баку? Невядома — і няма ў каго спытаць...»

Надзейка ўздыхнула і, замест таго каб хавацца ў лесе, падалася назад у хмызняк. Зловяць у гэтым чарналессі — зразумела, што хавалася. А там, у хмызняку, проста пасвіць казу...

 

6

Дзень выдаўся цёплы, малавоблачны. Надзейка сядзела пад кучаравай бярозкай, абхапіўшы калені рукамі, і глядзела, як Мілка ахвотна скубла сакавітую зялёную траву. Выпас тут дужа багаты, і каза хутка пад’ела, лягла ў цяні непадалёк.

Усё, што здарылася за гэтую ноч і палову дня, не месцілася ў галаве. А ці былі бандыты? Ці былі тыя добрыя, бясстрашныя людзі, якія самі замініравалі свой хутар, ахвяравалі ім, каб знішчыць хоць колькі ворагаў? Усё было: і бандыты, і добрыя людзі. Жылі да пары да часу мірна, ціха, ды вайна выгнала іх з уласнай хаты, пагнала. Куды ж пагнала? Вядома, змагацца з ворагам. Іншага шляху ў іх няма...

А яна вось зноў засталася адна, адна ў гэтай зменлівай калатнечы. Дзіва што! Чалавек не ведае, што з ім будзе заўтра, праз гадзіну. Не так, як да вайны. Кожны нешта меркаваў, строіў на пэўны час планы, кіраваўся імі. Цяпер жа ніхто не падуладны сабе, дзейнічае па абставінах, якія мяняюцца пастаянна. У большасці людзі, канечне, добрыя, яны — за сваю радзіму змагаюцца. Але ёсць і нягоднікі, вылюдкі, што і да вайны жылі па воўчых законах, а цяпер зусім азвярэлі. Ім мала аднае бяды — фашысцкае навалы, яны, бач, імкнуцца пасабляць ворагу, прыслужваць. Іх, вядома, трэба знішчаць, як шалёных сабак.

Да такіх высноў Надзейка прыйшла сама. І таму наперад рашыла не дужа і не адразу давярацца людзям ва ўсім. Спачатку трэба прыгледзецца, а потым ужо раскрываць рот.

Час паступова хіліўся к вечару, а канкрэтна нічога не вырашана. Галоўнае — ісці нікуды не хацелася. Ды і боязна. Пэўна ж устрывожаныя фашысты, якія страцілі нямала сваіх ваяк, пачнуць шукаць вінаватых. Бяда, калі на іх натрапіш. Лепш прасядзець у гэтым хмызняку, далей ад дарог, ад сцяжын. А там, безумоўна, усё ўляжацца, забудзецца...

Яна дастала з кішэні нейкім цудам уцалелы сухар, размачыла яго ў малацэ і з’ела, запіваючы. Гэтага ёй хапіла. А ў дадатак, ходзячы за казою, прыкмеціла на прыгрэве буйныя чырвоныя суніцы, якраз такія, што раслі ў іх за чыгункаю. Да чаго ж яны смачныя! Салодкія, духмяныя — проста раставалі на языку.

«Улетку добра,— думалася ёй,— цёпла і можна тым-сім пажывіцца. А як надыдуць халады? Дзе тады дзенешся? — І змяняла ход думак: — Да халадоў фашыстаў вытураць з пашай зямлі».

Думалася і марылася ў ахвоту.

І раптам:

— Драстуй, дзяўчо! Дзед Нупрэй цябе вітае...

Гэта прагучала так нечакана, што Надзейка аж уздрыгнула і войкнула.

— Хто тут? — яна яшчэ не бачыла за елачкай таго, хто напалохаў. Так захапілася суніцамі. А захапляцца цяпер, бач, небяспечна...

— Напужалася? Не бо-ойся, я стары і добры...

Яна і праўда ўбачыла дзядулю.

— Калі, знаеш-ведаеш, яшчэ ў першую імперыялістычну, пры цару-бацюшку Мікалаю, царсцвія яму нябеснага, супраць супастата ў бой ішоў, то цяперака ўжо слабаваты... Але, знаеш-ведаеш, яшчэ падужаемся... Як жа цябе, дзяўчо, завуць?

— Надзейка... Надзя,— паправілася.

— Харошае імя! Без надзеі, мілая, цяжка чалавеку на свеце жыць... І я вось усё жыццё надзею маю на лепшае, а яно вунь як на старасці абярнулася...

Здранцвенне прайшло, і Надзейка з цікавасцю пачала разглядаць нечаканага прышэльца. Гэта быў невысокі хударлявы дзядок, без шапкі, даўно не голены, з торбай за плячыма. Надзейцы здалося, што шчацінне на галаве і на твары аднолькавае — сівое, рэдкае. Лоб у дзеда маршчыністы, але такі загарэлы, што здаваўся брудным. Блакітныя вочы, маленькія і ясныя, глядзелі, бы ў маладога. Апрануты — як і большасць вясковых людзей у той час: кашуля вайсковая, новенькая, а штаны звычайныя, картовыя, запраўленыя зноў жа ў вайсковыя кірзавыя боты, якія пабывалі ўжо, відаць, не на адных нагах.

— Так вот што я табе скажу, Надзейка... Адкуль ты і што тут робіш — не пытаюся, але раю бегчы як мага дадому і сядзець там, бы мыш у падполлі...

— А чаму ж гэта? — Так спытаць прымусіла яе нейкая цікавасць — а што ж новае скажа ёй гэты Нупрэй.

— А таму, што ў свеце атрымаўся вялікі перапалох. У Пабярэжжа, бач, немец прыехаў. Аж трыццаць штыкоў...

— У аднаго немца — трыццаць штыкоў? — цяпер ужо жартаўліва спытала Надзейка.

— Немец — ён і ёсць немец,— у сваю чаргу адказаў стары.— Дык гэта... Заначаваў. Старасту назначыў, загадаў яму мяса для сябе нарыхтаваць. А ноччу нейкія зламыснікі былі, барана прырэзалі, а заадно — і вартаўніка...

— Я чула пра гэта...

— Бач ты-ы! — здзівіўся Нупрэй.— Ды не яно галоўнае. Адзін з іх учора да немца прыбег, на хутар ля возера навёў, нейкі вялікі начальнік там хаваўся...

— І гэта ведаю...

— Бач ты-ы-ы! — аж усклікнуў няўдачлівы апавядальнік.— То, можа, ведаеш, што з хутара яны не ўсе вярнуліся? Амаль палову там пакінулі...

— Вось гэтага ўжо не ведаю...

— Дужа разгневаўся немец... Капут, значыцца, палучыўся. Вось і лютуе. Маладыя дык тыя па лясах ды балотах пахаваліся, а старых, бач, не чапае пакуль, паганец, каб на яго здыхата напала... Вось таму, Надзейка, і раю я табе — бяжы дамоў...

— Няма ў мяне дома, дзядуля,— цяжка ўздыхнула Надзейка.— Адна я вось... з казою.

— Ай-я-яй,— пакруціў галавою стары.— А як жа ты тут апынулася?

— Ішла, ішла і апынулася...

— А куды хоць ішла — ведаеш?

— Ведаю. Спачатку, як нашу хату разбамбілі і я засталася адна, думала, дзе на поезд сяду ды да цёткі паеду, а потым пеша, думала, дабяруся...

— Э-эх-х-хе-хе, дзялы-ы твае, дзялы-ы,— уздыхнуў дзед Нупрэй.— А дзе ж хоць цётка твая жыве, мая ты сіраціначка-быліначка? Далёка?

— Пад Масквою...

— У-у-у-у! — працягнуў дзед.— Тую Маскву, кажуць, ужо немец забраў.

— Няпраўда! — нахмурылася Надзейка.— Да Масквы фашысты ніколі не дойдуць.

— Каб ён ногі паламаў! Каб яму тры скулы і дзве трасцы ў бок ды яшчэ гэтулькі ў спіну! Каб яму...— Стары праклінаў фашыстаў на розныя лады, прыгадваючы ўсё новыя і новыя хваробы і балячкі. Але ж ад гэтага нікому — ні дзеду, ні ёй — не стала лягчэй.— Параіў бы я табе, дзяўчо, знаеш-ведаеш, у Макаўе прабірацца,— дзед Нупрэй пасур’ёзнеў.

— А што гэта такое — Макаўе?

— Вёска такая ёсць...

«Чым тое Макаўе знакамітае, што і дзед туды ісці раіць?» — падумала Надзейка, а сама спытала:

— А вы куды ідзяце?

Стары ўсміхнуўся, пакруціў галавою:

— То, Надзейка, знаеш-ведаеш, ваенная тайна...

— А ці далёка да Макаўя?

— Вёрст дваццаць...— падумаў, памыліў губамі і дадаў: — З добрым гакам...

— Не дайду я...— Надзейка так сказала таму, што ёй дужа не хацелася заставацца адной.

Дзед Нупрэй адразу зразумеў гэта, бо зноў задумаўся на момант, потым махнуў кароткай рукою, як адсек:

— Тады — пайшлі разам, зручней будзе. Вось толькі, знаеш-ведаеш, каза...

— Яна прывыкла, ходзіць вельмі хутка! — не дала дагаварыць яму Надзейка.— Вы, пэўна, таксама ў Макаўе ідзяце? А што там?

— Там, дзяўчо, Савецкая ўлада — от што! Усе добрыя людзі са зброяй у руках там збіраюцца, супраць супастата ентага ваяваць...

Ад гэтых слоў пацяплела на сэрцы ў Надзейкі. От жыў бы яе татка! Ён таксама пайшоў бы ў Макаўе...

— А можа, і каза службу саслужыць? — парушыў ход яе думак стары.— Поўсць на ёй — бачыш, якая доўгая? Ледзь не да зямлі, добрая схованка...

— Дзяду-уля, пойдзем разам,— узмалілася Надзейка.— У мяне там, у Макаўі, нават знаёмыя ёсць.

— Вось тут ты ўжо хлусіш... То казала, што не ведаеш нічога пра Макаўе, то — знаёмыя. Хлусіш...

— Чэснае піянерскае — не!

Як даўно яна не гаварыла гэтыя словы! Надзейцы здавалася — гады, хоць мінула ад пачатку вайны якіх два тыдні.

— А хто ж?— мабыць, яшчэ не зусім паверыўшы, зацікаўлена спытаў Нупрэй.

— Сакратар райкома камсамола Пятро Рыгоравіч...

Пасля гэтых слоў старога бы падмянілі, ён пасвятлеў у твары, вочы засвяціліся цёплай усмешкай.

— А і праўдачка, далібог, праўдачка! Туды ён скіраваў сёння. Чакай, чакай...— Дзед Нупрэй глянуў на Надзейку так, нібы ўбачыў толькі што, патупаў на месцы, абышоў яе вакол.— Ці не ты гэта папярэдзіла яго, што рыхтуецца напад бандытаў?

— Я...

— Ну, тады, знаеш-ведаеш, здаюся! Тады — пайшлі разам, бо якраз яму, Петраку, я і нясу загад...

— Вось гэта ўжо цікава! Я, ведаеце, была на хутары ўчора, Рыгоравіч ужо амаль здаровы.

— Ён — жывучы-ы! Бандыт душыў, куля забівала...

Стары ямчэй ускінуў сваю торбу з харчам на плячо і патупаў паперадзе, а Надзейка з казою, якая везла на сабе зялёны палітончык і кацялок,— следам. Ішоў дзед не дужа хутка, грукаў ботамі, угнуўшы старэчую спіну, так што спраўляцца за ім было вельмі лёгка. Надзейка заўважыла — дзядуля выбірае шляхі закрытыя, на палявую дарогу не выходзіць. Гэта, бадай, таму, што паблізу быў гарнізон: да Пабярэжжа не больш як тры кіламетры.

А можа, праз той таямнічы загад, што нясе Пятру Рыгоравічу... Загад. «Цікава, ад каго ён?» — падумала Надзейка.

Надвор’е паступова мянялася. З захаду падзьмуў прахладны вецер, па небе папаўзлі, хоць яшчэ і не вялікія, чорныя хмары. З часам яны большалі, набіралі сілу. Недзе ўжо чуліся грымоты.

— Толькі гэтага і не хапала! — сам сабе буркнуў дзед Нупрэй. Ён спыніўся, задраў белую галаву ўгору, пакруціў ёю.— Нарве-ткі дажджу... Але мы да Леснічоўкі дойдзем, паспеем,— і зноў рушыў у дарогу.

У лесе Надзейка заўсёды адчувала сябе смялей, спакайней. Дрэвы, як добрыя людзі, здавалася ёй, ахоўвалі ад ветру, ад сцюжы, ад нядобрага вока. Лес, яна чула, немцы стараюцца абмінуць, аб’ехаць. Вось чаму, калі лес раптам скончыўся і перад імі адкрылася далёкае бульбяное поле, сярод якога стужкай вілася дарога, яна з трывогай спытала:

— Цяпер полем пойдзем?

Спыніўшыся, дзед Нупрэй сказаў:

— Можна і не полем. Толькі гэта да Леснічоўкі, знаеш-ведаеш, вярсты на дзве болей.

— Усяго?

— З гакам, бадай...

Дзедавы дзве вярсты ды яшчэ з гакам, яна здагадвалася, будуць не меней, як тры-чатыры кіламетры, але сказала «ўсяго» так, каб не ісці полем. Нібы прадчувала якую бяду, дужа ж ужо змрочным здалося ёй бульбяное поле.

— Пойдзем лесам...

— Ну, калі ўжо ты так хочаш, то пойдзем...

Яны звярнулі ўправа і доўга ішлі ўзлессем. Дарога вяла ўніз, да крутога яра, парослага кустоўем, рэдкімі дрэвамі. На дне гэтага яра пабліскваў невялікі ручай. Спусціліся да ручая і вырашылі трохі адпачыць.

— Я зараз казу пацуркаю,— дзелавіта сказала Надзейка, сказала так, як колісь гаварыла маці,— не падаю, а пацуркаю. І ўздыхнула:

— З гэтай скацінкаю нідзе не прападзеш, заўсягды хоць трохі ды накорміць...

Дзед Нупрэй прымасціўся каля шырокага дубовага пня, паклаў на яго сваю торбу і дастаў з яе ладны кавалак бялюткага сала з ружовымі праслойкамі, такі апетытны, што Надзейцы, калі яна зірнула на тое сала, ледзь млосна не стала. І хлеб у торбе быў адметны, сялянскі, на кляновым лісці, паўбохана — кіло тры! Зверху аж бліскучы...

Калі Надзейка падаіла казу і паднесла старому ў кацялку малако, той скрывіўся.

— От каровіна люблю, а ад гэтага чорта рагатага не каштаваў ні разу.

— Дужа смачнае...

— Няўжо? — з недаверам спытаў дзед Нупрэй, не ведаючы, браць яму кацялок ці не.

— Вы толькі пакаштуйце — спадабаецца,— угаворвала яго Надзейка, пазіраючы, як стары на дзве роўныя скібкі накладае тонка нарэзанае нейкім аскабалкам нажа сала.

— Хіба апасля зап’ю... На от лепш, трымай. Гэта, знаеш-ведаеш, трывалей у дарозе.

— Дзякуй...

— З’еш, бяжы ды падскакуй! — ухмыльнуўся стары свайму жарту.— А то, як кажуць, па малаку ног не павалаку...

А потым Надзейка, ледзь стрымліваючы смех, пазірала, як дзед Нупрэй падбіраўся да казінага малака. Спачатку ён доўга ўглядаўся ў кацялок, нахіляў яго то ў адзін, то ў другі бок, глядзеў на сценкі і прыцмокваў языком.

— Тлустае, бач ты,— сказаў сам сабе, але ўголас.

Потым панюхаў, прыклаў кацялок да губ і асцярожна, быццам там была якая атрута, пачаў нахіляць. Узяў кроплю на губы, аблізаў іх, потым яшчэ раз. І раптам глынуў. І ўжо болей не адымаў кацялка, пакуль не напіўся.

— Праўда, смачнае...— працягнуў ён кацялок.— Ледзь не ўсё і выпіў...

— Піце, увечары яшчэ трохі будзе...

— Не, дос...

Паелі, спакваля сабраліся, толькі ўжо наважыліся ісці, як раптам над ярам жахнула маланка, і, здалося, ад грому раскалолася неба і здрыганулася зямля. Адна, другая кропля гучна ўпалі на ваду, зашамацелі па сухім леташнім лісці.

— Хутчэй унь туды! — скамандаваў дзед Нупрэй і, схапіўшы сваю торбу, першы пашыбаваў да адзінай елкі, што віднелася між рэдзенькіх кволых бярозак і ля шчэўніку. Яна быццам і вырасла тут спецыяльна для іх, густая, разлапістая, высокая. І хоць ужо лінуў споры дождж, яны стаялі бы пад дахам,— ніводная кропля не прабівалася праз гушчыню лапак, вада скатвалася на канцы іх, сцякала на траву.

Адна Мілка не хавалася. Яна стаяла пад ліўнем з абыякавым выглядам, зрэдку трэсла галавою, атрасаючы ваду, і здзіўлена глядзела на дзеда Нупрэя і Надзейку, нібы пыталася: «Ну, чаго вы пахаваліся там? Хіба не прыемна асвяжыцца пад цёплым дажджом?»

— От слухай — ды ўважліва,— што я табе скажу,— пачаў гаворку дзед Нупрэй.— У торбе ёсць ладны акраец засушанага хлеба. У ім і захаваны падарунак Пецю... Пятру Рыгоравічу,— паправіўся ён.— Сакрэтнае пасланне. Той акраец трэба берагчы, каб не размяк...

— А навошта вы мне гэта гаворыце?

— Цяпер, знаеш-ведаеш, да ўсяго, як той піянер, будзь гатоў. Мала што можа здарыцца ў дарозе... Заданне дужа адказнае, ад яго многае залежыць...

Надзейцы і самой хацелася дазнацца, што ж было ў тым сухім хлебе, але пытаць — вырашыла — не варта. Трэба будзе — стары сам скажа.

Дождж спакваля цішэў, грымоты адступілі за яр, і неўзабаве дзед і яна крочылі ўздоўж ручая па мокрай траве. Перасеклі невялікі лужок і зноў апынуліся ў лесе. Ды ісці лесам цяпер было не цікава: з дрэў і кустоў капала, і неўзабаве яны добра-ткі намоклі.

Мілка так прызвычаілася да хады, што паспявала нават скубнуць дзе травы, дзе лісця, адставала і зноў наганяла Надзейку з дзедам, якога ніколькі не баялася, адразу прыняла за свайго, ні разу не тупнуўшы, як бывала перад іншымі людзьмі, тонкімі ножкамі.

Дождж затрымаў іх у дарозе, і таму дабраліся да Леснічоўкі толькі прыцемкам. Як даведалася Надзейка, Леснічоўкай называлася невялікая вёска, на пяць хат, што стаяла літаральна сярод лесу. Абапал яе цягнуліся палеткі, дзе раслі жыта, грэчка, бульба,— усё, што можа расці на пяску.

У крайняй хаціне, куды адразу скіраваў дзед Нупрэй, ужо запальвалі на комінку смоль: газу эканомілі надалей, для незвычайных выпадкаў і свят.

— Нешта сёння ў вас не замкнёна,— адразу звярнуўся да гаспадыні без усякага прывітання дзед Нупрэй. Жанчына, што распальвала смоль, адказала:

— Заходзьце, заходзьце, тут і так поўна...

Не паспелі яны разглядзецца, як насустрач ім, на вялікае здзіўленне Надзейцы, выйшлі тры чырвонаармейцы пры поўнай форме і ўзбраенні. Нашы байцы! Асабліва ўразілі не нацэленыя вінтоўкі і аўтамат, як чырвоныя зорачкі на пілотках. Нават ад цьмянага святла на комінку яны быццам гарэлі.

— Адставіць! — пачулася з кута хаты каманда.

Гэта, як выявілася, была група чырвонаармейцаў, якая не паспела адступіць і апынулася ў варожым тыле.

Чырвонаармейцы адышлі на свае месцы, бліжэй да стала, а старога пачаў дапытваць маладзенькі лейтэнант. Між імі адбылася такая размова.

— Хто такі? — стараючыся надаць голасу строгасці, пытаўся вайсковец.

— Нупрэй Пратасеня... А што?

— Адкуль ідзеш?

— Іду з Пабярэжжа... А што?

— Куда?

— Туда! — у тон яму як бы перадражніў дзед Нупрэй, якому, відаць, надакучыла адказваць.

— А-а-адставіць! Што яшчэ за жарты?

— А я і не жартую. Усё яму раскажы — куда... Можа, гэта ваенная тайна. Вельмі многа на сябе бярэш, ваяка! — аж зазлаваў стары.— Яшчэ невядома, хто сам...

— Свае яны, свае...— гэта сказала гаспадыня хаты, даволі сталая, з сівізною на скронях, высокая і хударлявая жанчына. Апрача яе ля комінка з’явілася яшчэ адна, вельмі падобная да гаспадыні, але старэйшая, відаць, сястра.

— Адкуль, Насця, ведаеш, што свае? Дакументы ў іх хіба правярала?

Па гэтай размове Надзейка зразумела, што дзед Нупрэй знаёмы з гаспадыняй.

— Параненыя унь... І ў суседзяў поўна.

Стары палагаднеў і ўсё расказаў лейтэнанту, утаіўшы, аднак, тое, што ідзе ў Макаўе па заданні. Сказаў — унучку з казой да сына вядзе. Ад яго і адчапіліся.

А пасля, калі слаліся ў хляве на духмяным сене, ён бясконца бурчаў:

— Не падабаецца мне гэтая інфанцерыя, ні аховы, ні заслонаў. Напорацца супастаты — як сляпых курэй пераловяць. Ды яшчэ параненыя... Ішлі б у Макаўе на папаўненне. А то, чаго добрага, уліпнеш з імі ў гісторыю... Камандзір у іх — блазнюк, малако на губах не абсохла...

Пад гэтае дзедава бурчанне Надзейка і заснула.

 

7

Дзед Нупрэй як у ваду глядзеў, калі выказваў сваё нездавальненне «інфанцерыяй» — групай пехацінцаў, што адбіліся ад часці і засталіся ў варожым тыле.

Забраўшы ў вяскоўцаў двух коней з калёсамі для параненых, яны пакінулі вёску яшчэ досвіткам. Рушылі на ўсход па добра наезджанай дарозе, спадзеючыся, відаць, прабіцца да сваіх, бо, як сказаў лейтэнант, іх няйначай палічаць дэзерцірамі. Яны яшчэ спадзяваліся на сваю сілу — сорак штыкоў, два кулямёты і некалькі аўтаматаў з круглымі дыскамі...

Рушылі досвіткам...

А ўжо праз якую гадзіну да Леснічоўкі даляцела водгулле кароткага зацятага бою...

— Ішлі б яны ў Макаўе,— паківаў галавою стары, услухоўваючыся ў далёкую страляніну.— Загінуць усе, як мухі ў сыроватцы. І нам цяпер трэба далей адгэтуль, а то яшчэ, чаго добрага, наляцяць супастаты...

І гэта была чыстая праўда. Аднак пакуль памыліся, паснедалі — а дзед гэтую справу зацягнуў,— абапал невялічкай вёскі Леснічоўкі загулі-зараўлі маторы.

— А божачка, а што ж цяпер з намі будзе? — залямантавалі жанчыны, не забываючы пры гэтым схаваць тое-сёе з дабра пад падлогу, дзе была яма для бульбы-насенкі.

Нагналі-ткі страху нават Надзейцы.

— Пайшлі-і, дзеду, пайшлі-і-і,— цягнула яна старога за рукаў, але той нібыта аглух. Сядзеў ля стала з місаю бурачнага варыва, якое не даеў, і маўчаў.

— Куды там, позна,— выціраючы аб руды фартух рукі, сказала цётка Насця і да Надзейкі: — Спытаюць хто — будзеш маёй пляменніцай. Старому баяцца няма чаго, ён і сапраўды мой дзевер, яго тут кожан ведае...

Калі машыны зараўлі зусім блізка, Надзейка ад страху залезла на печ і адтуль ваўчком пазірала на вокны.

Нейкі немец, які крыху гаварыў па-руску, забягаў на двары і крычаў:

— Всем домой сидеть!.. Всем домой сидеть...

Недзе, чуваць было, зазвінела, пасыпалася шкло. А вось ляпнулі і іхнія дзверы, загрукалі па падлозе каваныя жалезам боты.

— Русь зольдат ест? Русь зольдат...

Гэта гаварыў высокі, у акулярах, афіцэр. Трое радавых пачалі пераварочваць усё ў хаце, зазірнулі нават пад печ і ў вялізны куфэрак. Адзін з іх — Надзейка запомніла яго твар на ўсё жыццё! — заглянуў і на печ. Рудавалосы, рабы, з рэдкімі жоўтымі зубамі. Надзейка сустрэлася вачыма з яго позіркам і не спалохалася.

— Нікс русь зольдат,— чамусьці вясёлым тонам сказала немцу. Сэнс слова «нікс» яна ведала — вучыла нямецкую мову ў школе,— і немец нават усміхнуўся і сказаў «гут», пакінуўшы яе.

А ў гэты час іншыя абшуквалі хлеў, варыўню, склеп. Перапалоханая каза бегала па дварэ і трывожна мэкала: яе лавілі.

— Хворая яна, хворая... У поле, бач, не пайшла,— пачула Надзейка цётчын голас на дварэ.— Як жа будзе па-вашаму — хворая, трасца вашай матары...

— Кранк! — раўнуў з будыніны дзед Нупрэй, аж напалохаў фашыстаў.— Дас іст каза кранк! — выказваў ён да канца свае веды яшчэ з першай «імперылістычнай», і гэта, бадай, выратавала няшчасную Мілку: на яе махнулі рукой. Затое разам з фашыстамі з двара ў машыне паехаў ладны застрэлены падсвінак.

— Які з яго наедак, каб вас пранцы елі! — крычала ўслед цётка Насця, але чырванатварыя рабаўнікі толькі ўсміхаліся. Яны «гаспадарылі» на свой лад.

Дзед Нупрэй так і прасядзеў за сталом ля свайго незакончанага сняданка. Калі ўсё зноў аціхла, ён павярнуўся і сказаў Надзейцы:

— Злязай з печы, бяда мінавала. Але сёння, дзяўчо, нікуды не пойдзем. Сама бачыш, што робіцца...

Надзейка вельмі ўзрадавалася, бо, як думалася ёй, у дарозе больш небяспечна, чым у вёсцы, там могуць абшукаць, знайсці ў сухім хлебе тое, дзеля чаго дзед Нупрэй робіць такі вялікі пераход.

— Наогул заставайся ў мяне, пакуль калатнеча скончыцца,— сказала гаспадыня.— Да Спірыдона унь двух хлопцаў прыстроілі —і жывуць, добра ім гам...

— Якіх хлопцаў, адкуль? — пацікавілася Надзейка.

— А хто ж цяпер скажа — адкуль ён ды чый. Значыцца, так трэба, калі пакінулі...

— Цяпер, Надзейка, людзі распаўзліся па зямлі — хто куды, да пары да часу,— уставіў дзед.

— Хто ведае, ці давядзецца зноў жыць так, як раней. І ці збяруцца тыя людзі зноў разам,— бедавала цётка Насця.

— Збяруцца, от пабачыце! — Нібы яна ведала больш, як іншыя, запэўніла кабету Надзейка.

— Дай жа бог... А то от наляцелі, бы саранча, людзей абрабавалі...

Падзея гэтая ўстрывожыла вёску, якая ўпершыню ўбачыла «заваёўнікаў». Людзі гаманілі прыцішана, баючыся нават адзін аднаго, але тое, што пачула Надзейка праз колькі часу на дварэ, пераканала яе ў галоўным: людзі не скарацца захопнікам. Жывёлу, хлеб адабраць можна, а волю — ні за што! Без волі жыць нельга, бо жыццё тое стане пякельным. Цяпер жа трэба жыць, каб змагацца. Так, бывала, гаварыў яе тата...

У Надзейкі ж цяпер быў толькі адзін клопат — накарміць Мілку. Выходзіць з вёскі ёй не дазволілі, сказалі, каб пасвіла каля платоў, ля гародаў. Ды Мілка прывыкла ўжо хадзіць на значныя адлегласці, цягнула Надзейку ў канец гародаў, шукаючы любімыя сакавітыя лісцікі лазы.

Дзяўчынка заўважыла, што на лужку за платамі, на якім між лазняку і бярозак стаяла старая, пахілая ад веку будыніна, можна даволі хутка накарміць казу. «Ат, недалёка, павяду туды»,— падумала яна і абкруціла стужку вакол казінай шыі,— пусціла. Адчуўшы волю, Мілка — вось якая разумніца! — адразу ледзь не подбегам кінулася на лужок, пачала хуценька абскубваць дубцы.

Надзейка прыхінулася плечуком да бярозкі і з цікаўнасцю пазірала навокал. У сваім зялёным палітончыку, з квяцістай хусткай на галаве, яна нібы злілася з прыродай, бы стала адным з кусцікаў, што раслі тут. Дзяўчынка аддалася марам. Спярша ёй хацелася стаць матылём, каб усюды лётаць, усё бачыць. Ды матыля, падумалася, можа з’есці нават верабей. От ім, вераб’ём, трэба і стаць... Ды дзе там! Ужо даўно заўважыла далёка над лесам малую кропачку. Тая кропачка паступова расла і вырасла ў магутнага, з шырокімі крыламі, каршуна. Распасцёршы крылы, ён нібы павіс у паветры, зрабіў круг, другі і раптам каменем рынуўся ўніз...

«Вось і канец табе, верабейка! — падумалася ёй.— Трэба зрабіцца...»

Яе мары перапынілі нейкія невыразныя посвіст і шоргат, што даносіліся з напалову разбуранай будыніны, відаць, закінутай лазні. Надзейка насцярожылася, аж прысела, каб з-за куста, які рос за бярозкай, яе не было відаць. Вось шыпенне скончылася, і яна, не верачы яшчэ вушам, пачула ціхі-ціхі, але выразны, такі знаёмы голас: «Говорит Москва... Передаем краткую сводку новостей...»

Гаворыць Масква! Ужо аднаго гэтага было дастаткова. Надзейка верыла, што Масква — наша, і не памылілася. «Трэба сказаць дзеду Нупрэю!» — падумала і забылася на асцярожнасць, міжволі падалася крыху бліжэй. Потым — яшчэ і яшчэ. Вось і будыніна. Прыпала вухам да тоўстага яловага бервяна, і ёй падалося, што гаворыць само бервяно: яно гучала ўсюды аднолькава: «вели тяжелые бои с противником. В ходе боев уничтожено...» Тут пайшоў пералік танкаў, самалётаў, гармат...

— Ага, папалася! Стой, казіная пастушка! — раптам хтосьці моцна схапіў за руку. Яна ўскрыкнула і ўбачыла дужага высокага хлопца з рыжымі, аж чырвонымі, валасамі.— Шпіёніш? Я даўно за табой сачу... Мікола,— паклікаў ён кагосьці,— давай сюды...

— Пусці-і-і, не шпіёню я,— пачала вырывацца Надзейка.— Гэта вы са сваім Міколам не вельмі што канспяратары...

— Трэба казаць — канспіратары,— націснуў рыжы на літару «і», усё ж не выпускаючы яе рукі.

І раптам:

— Пусці яе, Федзя...

Надзейка крутнулася на гэты голас і аж ускрыкнула:

— Ой, Коля! Коленька-а-а...

— Дзень добры, Надзейка.

Федзя выпусціў Надзейчыну руку і патузаў сябе за ўзбіты чырвоны чуб. Пры гэтым тоўсты кірпаты нос яго, здавалася, яшчэ больш задраўся ўгору, а малыя сінія вочы акругліліся.

— Вось дык гісторыя! — сказаў ён здзіўлена.— Гэта тая Надзейка, пра якую ты расказваў?

«Расказваў? Значыць, помніў...» — з радасцю падумала дзяўчынка, назіраючы, як паступова чырванее Колеў твар.

— Тая, тая...— перамогшы сарамлівасць, высокі чарнявы хлопец ступіў два крокі да Надзейкі і працягнуў руку.— Ну, вось і сустрэліся... Пасля таго як апошні раз у нашым піянерлагеры бачыліся... Памятаеш, мы яшчэ...

Надзейка, не вымаючы сваёй рукі з Колевай і не адрываючы вачэй ад смуглявага добрага твару, перапыніла:

— Памятаю... Я не так даўно нават сніла наш лагер. І цябе...

— Сон у руку! — умяшаўся Федзя.— Дык чаго мы тут стаім? Пайшлі ў наш арсенал...

У старой лазні больш нікога не было. Тоўстыя, пачарнелыя ад куродыму лавы, разбураная каменная печ, рассыпаны цэбар — усё гэта надавала будыніне змрочны, калі не жудасны, выгляд.

Яна зжахнулася.

— Не бойся, Надзейка, сюды нават фрыцы не заглянулі,— заўважыўшы збянтэжанасць на яе твары, падбадзёрыў Мікола.— Расказвай — як апынулася тут?

— А ты?

— О, гэта вельмі проста! Мой жа бацька — старшыня сельсавета, не сядзець жа ды чакаць, пакуль схопяць. Эвакуіраваліся... А фашысты нас апярэдзілі. Бацька, сама ведаеш, там, дзе трэба, маці тут.— Мікола дастаў з кішэні пінжака хусцінку — ён заўсёды быў вельмі акуратны — і паслаў на лаву.— Садзіся...

Яна села.

— А дзе вы з Федзем былі, як немцы наехалі?

— Тут і былі...

— А калі б яны зазірнулі?

— То нічога не ўбачылі б! У нас тут сапраўднае падзямелле... Маскіровачка...

Надзейка зірнула на яго даволі прыстойны яшчэ касцюм і пакруціла галавою:

— Дрэнная маскіровачка... Трэба ў сялянскае адзявацца, а то адразу відаць — не тутэйшы.

— Я гэта разумею,— згадзіўся Коля,— але адкуль што возьмеш, калі нашых аднагодкаў тут нікога няма.

— А дзе ж ваш прыёмнік? — азірнулася, перавяла размову на іншае.

Мікола развёў рукі ў бакі, сказаў загадкава:

— Усюды і нідзе... Вось знайдзі!

Невялікі самаробны прыёмнік быў уманціраваны ў тое тоўстае яловае бервяно, да якога Надзейка прыкладала вуха. І так лоўка замаскіраваны, што, не ведаючы — дзе ён, ніколі не знойдзеш.

— Чуваць, як у гітары,— сказаў Федзя і ўсміхнуўся ёй, паказаўшы два рады надзвычай шырокіх белых зубоў.

— Слухала вашу гітару...

— То вы тут пагаварыце, а я падзяжуру,— перахапіўшы даволі выразны Міколаў позірк, сказаў Федзя і выйшаў.

Яны засталіся адны і ніяк не маглі пачаць гаворку. Нешта нібы замінала ім.

— От толькі для ўзмацняльніка батарэі патрэбны, бо гэтыя ўжо зусім слабыя... А прыёмнік у нас дэтэктарны. Антэну бачыла? Не? І не ўбачыш, яна далекавата адгэтуль, аж на елцы.— Мікола ўздыхнуў і цішэй дадаў: — А ўвогуле — нядоўга мы тут будзем.

— Чаму? — жадаючы пачуць нешта незвычайнае, спытала Надзейка.— Спірыдон прагоніць?

— Ты і гэта ведаеш, дзе мы з Федзем...

— Сарока на хвасце прынесла...— Надзейка раптам устала, абтрэсла хусцінку і падала яе Міколу.— От скажы, чаму мы сустрэліся? Вось тут, іменна — тут! Маглі б і разысціся...

— Не маглі б.

— Чаму?

— А таму, што ўсе дарогі цяпер сыходзяцца тут: Леснічоўка — Макаўе. Леснічоўка — гэта як бы перавалачны пункт, цяпер разумееш?

— Здагадвалася. У Макаўі твой бацька? — узняла на Міколку свае сінія вочы Надзейка.— Кажы, не бойся.

— А ты, бачу, смелая стала...

— Раней, у школе, і вочы баялася на цябе ўзняць?.. Чаго глядзіш на мяне?

— Бо так падумаў...

— Акурат, як у сне...— Надзейка ўздыхнула і ціха дадала: — Цябе от убачыла... А татку свайго... я ўжо больш не ўбачу... Ад нашай хаты засталася толькі яміна. Вялізная яміна. А жывыя — толькі я ды каза... Яна і ўратавала мяне ад смерці... А навошта жыць? — узняла яна на Міколку поўныя слёз вочы.

— Жыць, каб змагацца! — не даў ёй зусім расплакацца Мікола.— Нас з Федзем тата хутка забярэ. Як толькі яны там згуртуюцца, створаць пастаянную базу, узброяцца...— Ён ступіў да яе, узяў за плечы рукамі, шчыра зазірнуў у вочы.— І цябе забяром з сабою, Надзейка, я не пакіну цябе...

— Мы з дзедам Нупрэем пойдзем у Макаўе раней за вас,— сказала яна ўзрушана: ад Міколавых слоў у душы запанавала цёплая лагода.— У нас — заданне.

— А без цябе ён не пойдзе, той Нупрэй? — пасуровеў Мікола.— А то зноў згубімся...

— Не-е! — адказала яна адразу на два пытанні.— Я цябе ўсюды знайду. Дарога ж у нас адна — сам казаў...

Знадворку пачулася:

— А цішэй вы не можаце?

— Для цябе і гаворым, рыжык...

— А Федзя адкуль? — кіўнула Надзейка на дзверы.

— Ён — сын камандзіра Лутохіна, чула пра такога?

— Не.

— Яго бацька добра даў фашыстам на пераправе праз Бярозу. І галоўнае — увесь свой полк вывеў. А вось Федзька застаўся, бо машыну, на якой ён ехаў, разбамбілі.

— І яго не параніла нават?

— Уяві сабе — хоць бы драпіна! Шчасліўчык!

— А маці яго дзе?

— Далёка, недзе аж за Масквою...

— Шчасліўчык,— уздыхнула Надзейка.— Ну, то я пайду, зірну, дзе там Мілка ходзіць...

Яны выйшлі ў час, бо Надзейку ўжо шукалі абедаць. Цётка Насця аж зазлавала, калі Надзейка падышла да яе.

— Я ж табе казала: з вёскі не адыходзіцца...

— А дзе казу пасвіць? Там лаза...

— Бач — лаза,— нядобра бліснула яна на хлапцоў.— Хутка ж ты пазнаёмілася.

— Мы з Міколам, унь тым, чарнявым,— паказала Надзейка,— вучыліся ў адной школе.

— Бач ты-ы! — памякчэў цётчын голас.— Ну, то пагаманіце сабе трошкі, я ж не ведала. Толькі не дужа баўся, а то абед астыне...

Калі цётка пайшла, Надзейка кінулася шукаць казу, а яе і след прастыў. Нідзе не было: ні ў лазе, ні на мураве. Аж захвалявалася Надзейка і пачала клікаць, бо ведала, што на голас каза адгукаецца:

— Мілка-а, Мілка-а-а, дзе ты-ы?

У адказ задаволенае:

— М-м-мэ-э-э...

— Кажа, што ў аўсе яна! — засмяяўся Федзя.— Яна ў цябе не дурная, разбіраецца, што лепей...

Клін аўса за лужком быў густы, высокі, і каза схавалася ў збажыне так, што не відаць.

— Не трэба, патопчаце чужы авёс! — супыніла хлапцоў Надзейка.— Яна і сама выйдзе...

Хлопцы спыніліся.

— Ну, кліч яшчэ,— сказаў Федзя.

Каза выйшла, неяк вінавата, бачком падабралася да Надзейкі і пачала церціся, нібы той кот, аб яе палітончык.

— Пабягу я, а то пападзе яшчэ,— заспяшалася Надзейка і, адбегшыся, памахала рукою. Угледзела самотны Міколаў твар, і сэрца яе сціснулася ад жалю, ад расстання, бо ведала, што цяпер, у вайну, наперад нічога не ўгадаеш, усё можа змяніцца раптоўна...

 

8

«Чаму яны жывуць толькі ўдзвюх, гэтыя Матруна і Насця, чаму ў іх больш нікога няма — ні мужоў, ні дзяцей?» — думала Надзейка, з апетытам налягаючы на бульбу з мачанкай, якую заўсёды любіла. Яшчэ ёй думалася, што гэтыя дзве старыя жанчыны хаваюць нейкую таямніцу, бо часта перашэптваюцца, уздыхаюць...

І яна не памылілася. Неяк сярод ночы ёй надта захацелася піць. «Сала дужа салёнае было»,— успомніла яна і ўжо хацела спусціцца з печы, дзе спала, як пачула, што ў сенцы зайшло адразу некалькі чалавек. Старэйшая, цётка Матруна, запаліла газнічку, выйшла, не прыкрыўшы за сабою дзвярэй. .

— Добрай ночы, мамка,— выразна пачула Надзейка, бо печ была ля самых дзвярэй.— Прымай гасцей...

— Колькі ж вас тут?

— Пяцёра...

— Ой, Піліп, баюся я нешта...

— Усе свае тут, няма чаго баяцца,— пачуўся басавіты голас, і Надзейцы здалося, што недзе ўжо чула яго. Потым яна толькі здагадвалася — гаспадыня частавала начных гасцей хлебам, салам, малаком.

— Завяду гэту групу да бацькі — і ўсё, больш не буду сюды прыходзіць. Ты ўсім так і кажы — у арміі сын,— зноў загаварыў Піліп.

— А Насціны хлопцы дзе цяпер? — амаль на шэпт перайшла Матруна, бо Насця не ўставала з ложка, спала.

— Яны ў Пятра Рыгоравіча падрыўнікамі...

— Ой, божачка, божачка, самі яшчэ падарвуцца, маладыя дужа, гарачыя...

— Ну, канчай, кораш, вядзі нас да бацькі, а то скора і світаць пачне,— зноў загугнявіў бас, і Надзейка ледзь не ўскрыкнула ад гэтага голасу.

«Корані... Так гаварыў бандыт Выжлятнік... Ён уцёк, навёў немцаў. Цяпер з нашымі... Яго тут, відаць, ніхто не ведае...»

Думкі наплывалі чарадою, адна за адну страшнейшая. З усяго пачутага Надзейка — хіба ж яна маленькая? — зразумела, што сыны гэтых дзвюх жанчын з бацькамі змагаюцца з ворагам тут, што двое з іх у сакратара райкома камсамола Пятра Рыгоравіча. Усім ім пагражае небяспека: Выжлятнік ніколі не стане чалавекам! Што ж рабіць? Як папярэдзіць Піліпа? Устаць ды паказацца на вочы — пазнае, бо бачыў яе з казою ў хмызняку, насцярожыцца.

— Дарогай толькі не вядзі, паўз каноплі трэба, а там — лесам,— павучала на развітанне свайго сына Матруна.

— Сцежкі мне знаёмыя, мамка, не бойся за нас,— супакоіў яе Піліп, і неўзабаве стала ціха.

Як толькі Матруна, трымаючы ў адной руцэ газнічку, а другой прыкрываючы кволы язычок полымя, зайшла ў хату, Надзейка імгненна саскочыла з печы, загаварыла ледзь не з плачам:

— Ой, цётачка, там жа з вашым сынам адзін не наш чалавек. Выжлятнік ён, бандыт, немцаў на хутар наводзіў, збіраўся ў паліцыю да іх паступіць... Ён жа і Пятра Рыгоравіча некалі душыў...— Як ні старалася гаварыць ціха, а ў канцы амаль крычала.

Прачнуліся Насця і дзед Нупрэй, прымусілі яе зноў расказаць, што ведала.

— А не памылілася, знаеш-ведаеш, часам? — выказаў недавер дзед Нупрэй.— Піліп — хлопец абачлівы, абы-каго не возьме з сабою, не павядзе...

— Я пазнала б той голас праз сто год! — грукнула сабе ў грудзі Надзейка.— Яшчэ ён кажа слова адно — кораш. У нас яго ніхто-ніхто не гаворыць...

— Калі дзеўка мовіць праўду, то ўсім нам нездабраваць,— уставіла сваё слова і цётка Насця.— Трэба прымаць якія захады, падумай, Нупрэй...

— А што тут думаць! Паспрабуй, дагані іх цяперака, маладых ды дужых! Мне здаецца, калі той Выжлятнік падасланы, то ён захоча як мага больш выведаць, а на гэта час патрэбен. Мы яго яшчэ паспеем прашчупаць. Адным словам, знаеце-ведаеце, давайце класціся спаць, а то скора і світаць пачне...

— Ну, то як знаеш... Спадзяёмся на цябе.

Надзейка зноў палезла на печ і ўлеглася, але заснула не адразу. Яна чула, як божкала цётка Матруна, як уздыхала цётка Насця і часта варочаўся дзед Нупрэй. Ляжала і думала: «Вось жа не аддаў дзед Нупрэй той акраец сухога хлеба Піліпу, каб хутчэй занёс Пятру Рыгоравічу, не даверыў, хоць і ведае добра. Піліп жа, мусіць, у Макаўе сваё папаўненне павёў... А можа, апроч таго хлеба трэба яшчэ нешта сказаць? У рэшце рэшт і мы маглі б разам пайсці...»

А калі прачнулася, то даведалася, што дзед Нупрэй усё-такі не стрываў і пад самую раніцу рушыў у дарогу адзін, сказаўшы, каб Надзейка чакала лепшага часу. Яна і ўзрадавалася і адначасова засумавала. Узрадавалася, што хоць трохі пажыве па-людску, сустрэнецца, вядома, з Міколам. І разам з тым нейкая нястрымная сіла клікала яе ў дарогу. Ёй ужо не раз думалася, што толькі ў руху, у імкненні ісці наперад — збавенне. Жыць у чужых, хаця і добрых, людзей — не вялікае шчасце. Тут усё часцей і часцей нагадваецца свая хата, свае родныя, ад адных успамінаў пра якіх гарыць сэрца. У дарозе ж душэўны боль прытупляецца рознымі — добрымі і дрэннымі — здарэннямі, небяспекай, нават страхам. Уласна кажучы, Надзейка перамагла страх, звыклася з ім, як з нейкай неабходнасцю, без якой цяпер не пражывеш. Вунь жа як баялася яна сустрэчы з фашыстамі, а давялося — і хоць бы што.

І яшчэ адзін клопат адпаў: Мілку, выявілася, пагналі ў поле разам з каровамі і авечкамі — было іх у вёсцы з дзесятак.

Пасля снядання жанчыны пайшлі палоць грады, а яе, Надзейку, не ўзялі з сабою, сказаўшы, што яна, маўляў, і так схуднела, як шкілет зрабілася, што ёй трэба паправіцца і што наогул сіраціну да працы не дапусцяць, хоць бы той працы было процьма.

— Лепш хай мне рукі адваляцца,— аж зараклася цётка Насця.— Ды і людзі што скажуць...

Надзейка выйшла на прасторны двор, села на лаўку ля плота і задумалася. «Так от нічога і не сказала дзеду Нупрэю, што Маскву чула»,— пашкадавала яна і тут, на вялікае здзіўленне, убачыла,— дзед Нупрэй, зусім не пазнавальны ў нейкай старой шэрай шапцы, адчыніў веснічкі і ступіў на зялёны мурог двара.

— От і не прайшоў, ліха на яго,— сказаў і, падышоўшы. змрочна апусціўся побач з Надзейкай.

Прыйшлі з гародчыка і кабеты, пасталі насупраць.

— Чаму так скора, Нупрэй, што здарылася? — занепакоена спытала цётка Насця.

— Гаенскі мост ужо ахоўваецца, супастатаў наехала — гайня, вартавыя шпацыруюць, ліха іх матары... Яшчэ пачнуць абшукваць. Рызыкоўна...

— Рызыкоўна,— згадзіліся жанчыны.

— І трэба было-ткі ноччу ісці. Цяпер от чакай, калі яны знікнуць.

— А можа, і не знікнуць зусім, масты заўсягды ахоўваюць,— сказала цётка Матруна.

— Дзеду, а што, калі я пайду? — зірнула яму ў вочы Надзейка.— Мы з Мілкай, дзе хочаш, пройдзем...

Нейкі час памаўчалі.

— Рака тут усюды глыбокая,— зноў пачаў дзед Нупрэй,— а я плаваю, як калун... Ісці на Замошша — гэта яшчэ добрых дзесяць вёрст. І не ўпэўнен, што дабуду лодку. Кажуць, нейкія тры немцы там бываюць...

— Анягож, бываюць,— заківала галавою цётка Матруна.— Сусед унь ад сястры свінчо вёз — адабралі, каб ім мову адабрала.

— А калі б звязаць плот? — выказала і сваю думку Надзейка, і стары ўхапіўся за гэтую думку, як за выратавальную саломінку тапелец.

— Во — ідэя! Ну і малайчына, Надзейка! Прайсці да ракі лесам, звязаць плот і пераехаць. Клопатна, але надзейна, бяспечна. Так і зробім...

— І мяне вазьміце, хачу ў Макаўе,— насуперак жаданню душы, падпарадкоўваючыся невядомаму інстынкту, папрасілася Надзейка. І ўжо як потым яе ні адгаворвалі кабеты, як ні пераконваў дзед Нупрэй, што дарога будзе небяспечная і цяжкая — ісці трэба і па балоце,— нішто не магло прымусіць Надзейку застацца ў Леснічоўцы.

— Што ж, з табой і мне весялей,— пачаў здавацца дзед Нупрэй.— І галоўнае — бяспечней. Хто не ўбачыць, падумае — ідуць дзед з унучкай...

— І казу вядуць,— падказала Надзейка, якая дужа баялася, што казу пакінуць тут.

— Каза хай застаецца, куды яе цягнуць,— развёў рукі дзед Нупрэй.

— Бог дасць, вернешся, забярэш яе, калі будзе куды,— уставіла і цётка Насця.

— Не вернемся... Я не вярнуся,— паправілася Надзейка.— Буду жыць у Макаўі да канца вайны...

— Няўжо і ты, Нупрэй, застанешся там? — усоўваючы ў торбу пляшку з нейкай мутнаватай вадкасцю, гаварыла Матруна.— Нешта маўчыш во...

— А хто ж гэта, спаліўшы масты, вяртаецца? — здавалася, зазлаваў дзед.— У пятлю галаву, хоць і сівая, ранавата, я яшчэ дажыву да таго часу, калі гэтага супастата-фашыста назад пагоняць...

Цётка Насця спытала:

— А што ж ты там такое ўтварыў?

— Я ж і кажу — спаліўшы масты... Хату сваю з немцам праклятым у дым пусціў. Ніводзін не выскачыў, усё прадугледзеў дзед Нупрэй... Хай думаюць, што і сам у тым агні згарэў, да людзей каб не чапляліся...

— А божачка, а што ж гэта робіцца на свеце цяпер...

Цётка Матруна перахрысціла па старому звычаю на дарогу спярша Нупрэя, потым — Надзейку.

— Як будзеце ісці ля канавы праз каноплі, то трымайцеся правей, грэбля там. Ты ж хіба на хутар Старыну пойдзеш?

— А кудой жа... Другога шляху тут, бадай, ці знойдзеш. Хутар Старына, Выспа і далей, на церабы...

— Кладкі ж там...

— Хадзіў мо ці раз...

І вось ужо ўсе размовы скончаны, інструкцыі атрыманы, сякера за поясам, і Нупрэй з Надзейкай рушылі ў дарогу, рушылі так асцярожна, каб нікому ў вёсцы асабліва не кінуцца ў вочы — спярша прайшлі ля платоў, лужком паўз старую лазню і выйшлі да доўгай канавы, з аднаго боку якой ляжала голае тарфяное поле, а з другога — густы лес з крапіўнікам і папаратнікам. Каноплі віднеліся далей...

Каровы і авечкі хадзілі з правага боку канавы, ад лесу. Там расла густая, надзвычай зялёная, бы толькі ўзышла, трава, і жывёла зацята скубла яе.

Мілка згледзела Надзейку яшчэ здалёк і так прыпусціла насустрач, што аж спатыкалася на купінах. Падбегла, выставіла мордачку з выстаўленым кончыкам чырвонага языка і, як здалося Надзейцы, самотнымі вачыма зірнула на яе, мэкнула, бы пыталася — куды яна ідзе.

— Мілачка, любенькая,— прылашчыла казу Надзейка і дала ёй прыхаваны кавалачак хлеба.— Пабудзь трошкі тут, я хутка вярнуся...

З болем у сэрцы пакідала яе Надзейка, часта азіралася, уздыхала: то была адзіная істота, якая звязвала яе з родным домам.

Не паспелі яны зрабіць і сотні крокаў, як Мілка дагнала іх, забегла наперад і так упарта стала на дарозе, наставіўшы свае пакручастыя, рабрыстыя рогі, што дзед Нупрэй аж спыніўся ў нерашучасці.

— Бач, не пушчае! — рассмяяўся ён.

— Цяпер назад ні за што не пойдзе,— узрадавана сказала Надзейка.— Давайце возьмем, дзеду...

— От бачыш,— незадаволена буркнуў стары,— спярша, знаеш-ведаеш, цябе вазьмі, потым — казу... Як жа яе на плот браць? Цэлы паром рабіць трэба...

— А давайце праз Замошша, як вы казалі, пойдзем. З Мілкай нас ніхто не кране... І плота не трэба рабіць...

— Так ужо і не кране...—Дзед Нупрэй падумаў і дадаў: — Канечне, на лодцы пераехаць — не тое, што плот будаваць, зручней яно, а от што немцы, бывае, ездзяць... Хоць і не многа, ды адзін, кажуць, наш, паволжскі, але супастат ёсць супастат, ад яго чаго хочаш чакай...

— Про-о-йдзем...

— Можа, і пройдзем... Аружжа ў нас ніякага, а сякера — гэта мой рабочы струмент...

Так спакваля дзед Нупрэй сябе і ўгаварыў, і яны, на вялікую радасць Надзейцы, змянілі кірунак. Прайшлі па тарфяным полі каля высокіх, густых канапель і апынуліся на ўзлессі. Тут было цвёрда, раслі тоўстыя сосны ўперамежку з бярозамі, з якіх ледзь не долу звісала доўгае кучаравае вішшо.

Вось ужо і лес застаўся ззаду, далёка наперадзе, на ўзвышшы, пачала вырысоўвацца вялікая, у два рады, вёска, абсаджаная садамі.

— Можа, і добра, што твая Любка...

— Мі-ілка,— засмяялася Надзейка.

— Хай будзе і так... Хоць па людскай дарозе ідзеш, хоць ногі сухія... Не стаяць жа яны, супастаты, увесь час на дарозе, а вёску можна і абысці па беразе...

І толькі гэта ён так сказаў, як Надзейка, ціха ўскрыкнуўшы, схапіла дзеда за руку.

— Немцы,— шапнула ціха.— Унь, ля мастка...

Наперадзе праз ручай, што, відаць, упадаў у Гайну, быў невялікі драўляны мост. Ля яго, на гэтым баку, стаяў запрэжаны ў брычку вараны конь. Два немцы — адзін з аўтаматам на шыі, другі з карабінам за плячыма — поркаліся на мастку, відаць, там штосьці было не ў парадку.

Адступаць не мела сэнсу, бо іх ужо заўважылі, замахалі рукамі, каб падыходзілі.

— Бяры казу за павадок, кажы, калі спытаюць, што жабруем...— хуценька загаварыў дзед Нупрэй.

— Добра, дзеду...

На гэты раз чамусьці стала боязна. Не так за сябе, як за дзеда Нупрэя, які, вядома ж, прадчуваючы нешта нядобрае, не хацеў ісці праз Замошша. А яна змусіла яго на гэты рызыкоўны крок. Цяпер вось выкручвайся...

Ды дарэмна яна так хвалявалася. Немцы былі дабрадушныя, нават нібы ўзрадаваліся ім. Абодва, нібы браты, невысокія і чарнявыя, з масляністымі сытымі тварамі, у новенькай уніформе.

— Во, ёсць сякера! — паказаў на дзеда Нупрэя адзін з іх, і Надзейка здзівілася, пачуўшы, што ён гаворыць па-беларуску, без усялякага акцэнту. «Гэта, відаць, той, паволжскі»,— падумала яна, спыніўшыся на ўсякі выпадак як мага далей. Заўважыла — у мосце не хапала некалькіх дошак.

— Зацыруй, дзядуля, нам гэтае хліпкае збудаванне, а то конь ногі паламае,— звярнуўся да старога немец з карабінам і дадаў паблажліва: — Кліч мяне Іванам, хоць на самай справе я ёсць Ёган. Зразумеў?

— Ды яно не вялікае мудрагельства — мост зацыраваць,— ахвотна згадзіўся дзед Нупрэй, не адказваючы на апошняе пытанне. Перадаў Надзейцы торбу і сказаў: — Папасві трохі тым часам казу, а то зусім малака не дасць...— Сам дастаў з-за пояса сякеру, пайшоў на мост і стаў аглядаць яго.— Тут вось трэба ўзарваць дошкі, а потым іх сюды,— разважаў ён услых.— Збоку яны не так пільна патрэбны...

Надзейка зразумела дзеда і хуценька пацягнула Мілку за стужку. Чула, як Нупрэй грукаў па мосце, як моцна гэхаў і раз-пораз пытаўся:

— Гут?

— Добра, добра,— адказваў «наш» немец.

Другі, што быў з аўтаматам, паводзіў сябе неяк дзіўна. Ён паходжваў вакол, нібы вартаўнік, задзіраў круглую, як гарбуз, галаву ўгору і нешта незразумелае насвістваў пад нос. Часам усміхаўся сам сабе і пагладжваў рукою жывот.

— Курт у нас рамантык,— пачула Надзейка,— ён амаль паэт...— І раптам «наш» немец спытаў крута: — А што там у вашай торбе? Не гранаты, часам, га?

— Што нажабраваў, знаеш-ведаеш, тое і е,— адказаў стары непрыязна і яшчэ мацней загрукаў сякерай.

А той «рамантык», бачыла Надзейка, раптам спыніўся ля дзеда Нупрэя ды як гаркне ні з таго ні з сяго:

— Русіш швайн!

— Кажа, што руская свіння,— засмяяўся другі.— А ты ж беларуская...

І нешта доўга гергетаў свайму напарніку, выкрыкваў і ўсё тыцкаў пальцам у бок Надзейкі. «Во прычапіўся... Яшчэ захоча зірнуць у торбу»,— захвалявалася дзяўчынка і стала адыходзіць усё далей і далей. Але гэты манеўр не выратаваў яе ад дапытлівага Ёгана.

— Малая, ідзі сюды! — паклікаў ён гучна.— Пан Курт хоча абшукаць вас... Ідзі, ідзі,— і, заўважыўшы яе нерашучасць, дадаў: — А то пан Курт раззлуецца і будзе пух-пух. Ён у нас не толькі рамантык, а і жартаўнік, страшэнна любіць нечаканыя павароты. Вытварыць — не прыдумаеш такое...

— Хадзі, Надзейка, а то пан паэт і праўда бубухне ў цябе, з імі жарты дрэнныя...— Стары скончыў работу, выцер шапкай твар, надзеў яе на галаву і адышоўся, спыніўся зводдаль моста.

Надзейка наблізілася, перадала яму торбу.

Спярша абшукалі яе, потым — старога і ўзяліся за торбу. Курт усё насвістваў. Вось выцягнулі з торбы закручанае ў чысты кужаль сала, і паэт-свістун задаволена буркнуў «гут». Узважыў у руцэ і паклаў сабе ў брычку. Туды ж ён паклаў і хлеб. Калі справа дайшла да пляшкі з мутнаватай вадкасцю, то тут ужо абодва так загергеталі ды загуталі, што Надзейка аж усміхнулася. Іван-Ёган панюхаў з пляшкі, паспытаў на язык.

— І гэта даюць жабракам? — хітра жмурачы чорныя вочы, спытаў ён.

— Вымяняў на сала... Прывычка, трасца на яе, п’юшчы я, от хай унучка скажа...

— П’е дзед,— адразу падхапіла Надзейка.

— Ну, то пара ўжо і адвыкаць яму, стары. Пад добрую закусь і нам спатрэбіцца...

І пляшка з самагонкай перабралася ў брычку. «Рабаўнік!» — хацелася крыкнуць Надзейцы, але ў яе дух заняло і сэрца захаладала, калі той пракляты Ёган выцягнуў з торбы сухі акраец. Падкінуў, як бы ўзважыў у руцэ, і сказаў:

— Ого! Нешта ж дужа ён цяжкі, гэты сухар. Выпадкова не золата там схавана, га? Чуў — у жабракоў часта знаходзілі золата...

— Якое там золата! — затросся ад злосці стары.— Хлеб сіроцкі! Пакіньце хоць яго ўнучцы, паны харошыя! Хрыстом-богам прашу — пакіньце!..

Не варта было старому так выпрошваць назад нейкі сухі акраец, калі і свежы хлеб, і сала з самагонкаю ён аддаў пакорліва. Трэба было абыякава паставіцца да сухара, нават не звярнуць увагі, а то от у немцаў з’явілася падазрэнне, цяпер яны нізавошта не адступяцца.

— О-о-о! Значыць, я не памыліўся... Калі ён табе такі дарагі, то, пэўна, там золата! — усклікнуў павесялелы Ёган і зноў нешта хутка-хутка загаварыў да Курта. Той вырачыў хцівыя вочы і амаль вырваў з Ёганавых рук акраец, выхапіў у дзеда Нупрэя сякеру і пасунуўся да моста. Ёган — следам. Дагнаў, нешта крыкнуў «паэту-рамантыку», які паклаў ужо акраец на парэнчы і ўзняў над галавой сякеру. Нават не азірнуўся, секануў што было сілы, і ў той жа момант магутны выбух і полымя, здавалася, асляпілі і аглушылі Надзейку. Яна інстынктыўна ўпала на зямлю і пачула дзедаў голас:

— Хутчэй! Хутчэй паехалі! Трэцяга ж няма, яшчэ наляціць, халера, тады і да бяды недалёка...

Яна ўсхапілася — нават баялася глянуць у бок моста,— кінулася па Мілку, прывяла яе, і дзед Нупрэй памог усцягнуць перапужаную казу ў брычку. Потым Надзейка села сама, узялася за стужку, бо каза імкнулася саскочыць на зямлю.

Дзед Нупрэй бы што ўспомніў, пашыбаваў да моста. Адтуль ішоў больш спакойна: у яго руках былі нямецкі аўтамат і шырокі пояс з трыма ражкамі.

— Вось і капут панам-захопнікам! — сказаў урачыста.— Рама-а-антыкі... Шалёныя сабакі яны, і смерць ім такая... От шкада: карабін пашчапала ды сякеру бы хто праглынуў.— Ён сеў побач з Надзейкай, узяў у рукі лейцы і скіраваў проста да лесу, адкуль яны і ішлі. Там, на ўзлессі, забраўшы сваё дабро і трафеі, распрог каня і пусціў на волю, сцебануўшы дубцом.— Хай ідзе да гаспадара,— сказаў дзелавіта.— Да сапраўднага, а не часовага...

І зноў яны ішлі тым жа шляхам, паўз канаплянае поле, паўз балота, якое называлася церабамі, лесам, пакуль не ўбачылі даволі шырокую і глыбокую раку. На яе беразе селі адпачыць і падсілкавацца.

— Дужа напалохалася? — нарэшце спытаў пра перажытае дзед Нупрэй.

— Трошкі... А што там было?

— Смерць іхняя была,— сказаў і дадаў: — Трасцу яны з’елі. Чужым дабром не нажывешся...

Зноў, як і раней, узяўся тоненька наразаць сала, класці яго на роўныя скібкі хлеба.

— Падсілкуемся і возьмемся за работу...

 

9

На плот ішлі толькі альховыя сухастоіны, а было іх тут даволі многа. Зусім без галін і лісця, роўныя, як тэлеграфныя слупы, яны стаялі мёртвыя ўжо мо ці па аднаму дзесятку гадоў. Варта было паступова расхістаць такое дрэва, як яно ламалася, іншы раз у двух-трох месцах. Круглякі былі хоць тоўстыя, але лёгкія, як корак — высахлі дазвання. Нават Надзейка зносіла да ракі больш тонкія кавалкі без асаблівага напружання. Так што не прайшло і дзвюх гадзін, як на нізкім, амаль упоравень з вадою, беразе, вырас цэлы штабель бронзавых бярвенняў, і дзед Нупрэй пайшоў наразаць лазу, якой тут расло безліч.

Надзейка прысела на палена і заглядзелася ў празрыстую ваду, што круцілася, віравала непадалёк ад берага, а зусім неглыбока, у якім паўметры, плавалі доўжанькія, сіняватыя сіляўкі.

«Добра рыбе, яна зусім не ведае, што на свеце ідзе вайна, гінуць людзі... І хто яе толькі прыдумаў? Вядома ж — не тыя, хто любіць жыццё і гэты харошы свет, а злыя, сквапныя і бессардэчныя людзі... Вось бы сабраць іх ды разам і пакараць! Тады ўсе былі б шчаслівыя...»

Усё часцей і часцей успаміналася мірнае жыццё. І нават вялікія крыўды, ад якіх іншы раз псаваўся настрой, цяпер здаваліся мізэрнымі ў параўнанні з гэтай незабыўнай бядой, што звалілася так нечакана...

— Ну, от зараз, Надзейка, прымемся за свой карабель,— загаварыў побач дзед Нупрэй, і яна ачнулася ад горкіх думак.

— Дзеду, а чаму той сухар гэтак бабахнуў? — спыталася нарэшце, знайшоўшы адпаведны час і настрой.

Перавязваючы бярвенні лазовымі віткамі, адно да аднаго, дзед Нупрэй расказаў Надзейцы, што ў тым сухім хлебе была спецыяльная міна з гадзіннікавым механізмам, якая дазваляла падрыўнікам самім вызначыць час, калі яна ўзарвецца.

— А што павінен быў узарваць Пятро Рыгоравіч?

— Гаенскі мост...

І зноў яна даведалася, што для гэтай мэты ўжо ёсць група людзей, вялікая колькасць толу і прызначаны час — не больш тыдня на аперацыю. Адным словам, рыхтавалася вялікая работа — узарваць мост, перакапаць дарогу, зрабіць на ёй завалы.

— І вось цяпер праз мяне аперацыя сарвецца! Такая міна прапала! — Стары выпрастаўся, зняў шапку і пачухаў галаву. Усміхнуўся.— Праўда, не зусім прапала, на двух супастатаў паменшала, але ж мне, Надзейка, знаеш-ведаеш, уляціць парадкам,— закончыў так сваё апавяданне.

— Вы ж не вінаваты, я сведка,— суцешыла яна дзеда Нупрэя.— Так склаліся абставіны...

— Твая, знаеш-ведаеш, праўда... Магло быць і горш. Золата ім, бач, захацелася... Добра-ткі яно ім зыркнула, тое золата...

Стары засмяяўся, пасунуў даволі вялікі ўжо плот далей на ваду і паднёс новае бервяно. Вязаў ён віткамі ў трох месцах — з бакоў і пасярэдзіне — ды так лоўка, быццам займаўся гэтай справай усё жыццё. Улавіўшы такі цікаўны Надзейчын позірк, дзед Нупрэй, не пакідаючы працы, сказаў:

— Ох і паганяў жа я колісь плыты па рэках — аж да Чорнага мора, бывала, хадзіў па Бярозе ды Дняпры. Першым плытагонам лічыўся.

— У вас і цяпер спрытна выходзіць...

— Уга, не той ён ужо, спрыт. Гэткі плыток, а вяжу,— ён зірнуў на сонца, — больш гадзіны.

Затое змясціліся на ім усе. Мілку, праўда, ледзьве ўзвялі: не хацела ісці. І толькі потым, калі стары адпіхнуўся ад берага доўгім кіем, стаяла, як статуя, нават вухам не павяла, пакуль аж не перасеклі ўсю раку. Скочыла на бераг, задаволена замахала хвосцікам і адразу падалася да лазовага куста: у яе свая бясконцая турбота.

Плыт дзед Нупрэй крыху ўсцягнуў на бераг і замацаваў звычайным колікам, убіўшы яго ў зямлю між бярвенняў, сказаў коратка:

— Мо яшчэ спатрэбіцца...

Які смешны быў стары, з перакінутай цераз плячо торбай і аўтаматам на жываце! «Дзед Талаш ён, а не дзед Нупрэй»,— падумала Надзейка і заўважыла, што Мілка перастала есці і прыслухоўваецца. Вось раз, другі тупнула нагой. Значыць, паблізу хтосьці ёсць.

— Ну, Надзейка, пайшлі! — Стары падняў з зямлі апошняе — пояс з патроннымі ражкамі.

— Чакайце,—супыніла яна яго.— Тут нехта ёсць. Бачыце — каза хвалюецца...

— Можа, зверына якая...

І ў гэты момант наперадзе зашамацелі кусты і гучны голас скамандаваў:

— Стой! Рукі ўгору... Доўга ж мы за вамі назіралі! Угору, кажу, рукі!..

«Гэтая каманда мяне, мусіць, не датычыцца»,— падумала Надзейка, пазіраючы, як дзед Нупрэй паволі падымае рукі і ківае галавою...

— Скасіў бы я цябе, ваяка, але бачу, што дурны яшчэ...

— А-а-адставіць! Ба-а, знаёмыя ўсе твары! — Зноў пачулася з лесу, і яны ўбачылі таго самага маладзенькага лейтэнанта, якога сустракалі ў Леснічоўцы. Праўда, не такога чысценькага, мундзір на ім быў брудны, у многіх месцах падраны, абы-як зашыты.— Куды ж гэта вы кіруеце, што плот звязалі?

— Адсюль не відаць,— наблізіўся да яго стары.

Лейтэнант выйшаў з-за шырокага лазовага куста, з-за якога, відаць, і цікаваў. Пазнаўшы дзеда, цяпер шырока ўсміхаўся і задаволена цёр рукі.

— Вось і праваднік ёсць, наш знаёмы стары Сусанін... А я ўжо быў забедаваў...

— Колькі ж вас, ваякаў, засталося пасля таго бою? — узяўшыся за аўтамат, спытаў дзед Нупрэй.

— Дваццаць дзевяць штыкоў, на чале з лейтэнантам Гаравым,— пасур’ёзнеў той.— І параненых, гады, пастралялі... Калі, у якую вайну такое было, каб параненых, бездапаможных людзей расстрэльвалі?

— Усіх? — аж скінуў шапку дзед Нупрэй.

— Не... Многія кідаліся на фашыстаў і самі ўзрываліся, гранат у нас хапала.

— І што цяпер думаеце рабіць? Зноў за фронтам бегчы?

Яны, гаворачы, наблізіліся да берага, селі на крайняе бервяно плыта.

— Яшчэ, баця, і сам не ведаю, куды цяпер ісці...

— А я ведаю.

— Ну!

— З намі...

— Куда?

— Туда,— сказаўшы, як і раней, у Леснічоўцы, у тон лейтэнанту, паказаў дзед на балота.— Ішоў я, браце, з заданнем да сваіх ды спатыкнуўся, двух немцаў сустрэў...

Надзейка чула, як дзед Нупрэй усё-ўсё расказаў вайскоўцу. Дужа ж яго турбавала тое, што міну страціў, важнае заданне не выканаў.

— Не ведаю, як цяпер туды і заявіцца,— закончыў ён свой невясёлы расказ.

Лейтэнант раптам ускочыў з месца і пачаў нервова хадзіць па беразе. Спыніўся насупраць старога і загаварыў хутка:

— Кажаце, не ведаеце, як заявіцца? А мне ж і заяўляцца туды няма як... Дэзерцір! «Дзе твой полк, таварыш лейтэнант?» — спытаюць. А я што ў адказ? Пэк-мэк...

— Ціха, ціха, браце, давай разбярэмся... Сядай!

Той зноў сеў, паклаў руку старому на калена.

— Стойце, стойце,— пачаў ён больш спакойна.— Значыць, вы ідзеце да сваіх... Куда?

— У Макаўе...

— І там збіраюцца партызанскія сілы?

— Так...

— А як жа мы туды прыйдзем за здорава жывеш, без ніякага баявога падарунка? Толавыя шашкі і гранаты маем, ірванём той мост — і здрасце! Да сваіх, га?

— Ідэя заманлівая,— задумаўся дзед Нупрэй.— Толькі як вы ўзарвеце свой тол? Патрэбен жа час, каб адысці...

— А навошта ж тады бікфордаў шнур? Запаліў — і ідзі сабе паціху. У мяне ж з сапёрнага аддзялення два падрыўнікі. У іх усё гэта ёсць...

— Убачаць... Пагасяць твой шнур,— адмоўна пакруціў галавою дзед Нупрэй.

— Хто пагасіць?

— Ахова...

— Дык ахову трэба — усіх да аднаго! — таго... у рэчку, каб і знаку не засталося!

— Многа іх там, сам бачыў...

— Дванаццаць штыкоў, два кулямёты... У мяне, баця, цяпер разведгрупа працуе — будзь здароў! Арлы!— пахваліўся лейтэнант.— Вось і цяпер на заданні...

— Бачу, страляны верабей...

— Стра-а-аляны-ы! — сказаў той нявесела.— Добра, што лес тут наўкол, ледзь ногі вынеслі, а фрыцы ў лес не сунуцца.

— Не дужа яшчэ баяцца...

— Чуў, як адзін з іх крычаў, што мы хутка і самі здадзімся, нідзе не дзенемся... Ведаеш, баця, я ж іхнюю паганую мову аж тры гады вывучаў, трохі кумекаю.

— Веды за плячамі не носяць, а набытае, знаеш-ведаеш, заўсёды прыдасца...

— Ну, то пайшлі ў наш лагер, там аб усім і дамовімся, канкрэтна на мясцовасці, так сказаць...

Непадалёк ад рэчкі, у непралазным гушчары, дзе было даволі суха, стаялі вялізныя, як хлявы, два буданы, пакрытыя яловай карою, аплеценыя з бакоў лапкамі. Па ўсяму відаць — аселі вайскоўцы тут трывала. У баку пад высокай елкай тлела цяпельца, пад якім у двух звычайных бляшаных вёдрах штосьці гатавалася.

— У вас тут сапраўдны лагер,— павёў малым кірпатым носам дзед Нупрэй.— Баранінай пахне...

— Нашы нідзе не губляюцца! — у другі раз пахваліўся лейтэнант Гаравы, і з яго маладога твару знік цень смутку, ён ажыў, засвяціўся.— Бой боем, а справа справай. Мы ж наскочылі на абоз, гэтых бараноў гналі цэлы статак...

— Нашы, з Пабярэжжа,— зазначыў дзед Нупрэй.— Так што, Надзейка, і мы пакаштуем не чужое, сваё.

Пасля ўсяго, што перажыла, калі хадзіла адна, цяпер, сярод людзей, ёй было ўтульна. Такія дробязі, як камары, балота, ніколькі не турбавалі. «Жыць, каб змагацца»,— у які раз паўтарала яна і ўжо не дакарала сябе за тое, што праз яе дзед Нупрэй пайшоў на Замошша. Вось жа двух немцаў забіў, набыў аўтамат, сустрэўся з нашымі байцамі. А тыя, можа, і мост узарвуць. «Няма ліха без дабра,— падумала Надзейка.— Ці, хутчэй, наадварот — няма дабра без ліха?» Яна зараз не магла разабрацца ў гэтым лабірынце слоў і пачала думаць пра іншае...

Мілка ўжо абышла невялікі лагер, амаль зусім апусцелы — стаяў на свежавытаптанай сцяжынцы толькі адзін баец,— спынілася ля будана.

Сабраліся ўсе толькі пад вечар. І то ненадоўга. Павячэралі. Абмеркавалі адно пытанне — як лепей падабрацца да Гаенскага моста — і тут жа пачалі строіцца. Вайсковая дысцыпліна адчувалася ва ўсім, і гэта бадзёрыла, надавала ўпэўненасці.

Перад строем лейтэнант аб’явіў кароткі загад, скамандаваў «направа» і — сам паперадзе — павёў сваіх байцоў на баявое заданне.

Надзейка з дзедам Нупрэем асталіся. Дзяўчынка ўбачыла, што аўтамата ў старога ўжо не было. Замест яго ля дрэва стаяла вялізная — са штыком — вінтоўка. «Пэўна ж, з аўтаматам у баі лепш»,— падумала Надзейка і спытала:

— Тут будзем іх чакаць?

— А то дзе? Гэта ж, знаеш-ведаеш, сі-іла! Цяпер яны чорту рогі скруцяць, таму што як бы адчуваюць сваю віну, што вораг па нашай зямлі пайшоў і такія вось, як ты, мусяць скітацца, а такія, як я,— брацца за аружжа... А прысяга — яна штука сур’ёзная: прыняў яе — будзь добры, выконвай, калі ласка, усё як след, хоць да самай смерці...

Над лесам паступова асядаў змрок.

Спярша пацямнела неба, потым — верхавіны дрэў нібы патанулі ў шэрым тумане.

І вось ужо туман той апусціўся ніжэй, ахінуў буданы, кусты, дрэвы...

Дзед Нупрэй і Надзейка выбралі сабе месца ў будане і спакваля ўлегліся на прывялай траве і папаратніку, засланымі плашч-палаткай, сцішыліся...

— Глядзі ж, выспіся добра, заўтра наш апошні пераход,— параіў на сон стары.

 

10

Бою яны не чулі і не ведалі — ці быў ён, бо да Гаенскага моста, нават і напрасткі, далекавата, кіламетраў пяць-шэсць. А сцежкамі-дарожкамі — і ўсе дзесяць.

І толькі апоўначы да буданоў даляцеў глухі, бы з-пад зямлі, выбух.

— От гэта яно і ёсць,— буркнуў дзед Нупрэй і павярнуўся на другі бок. — Цяпер можна і паспаць крыху...

Надзейка таксама не спала, хвалявалася не менш за старога, і слых яе лавіў кожны лясны гук. А іх у лесе нямала. Спярша, як сцямнела, недзе бы моцна заплакала, закугакала дзіця. То азваўся заяц. І адразу за ім кугукнула сава... Потым грызліся, дзелячы здабычу, маладыя лісяняты ля свайго гнязда-нары. А недзе на балоце, каля ракі, няспынна надрываўся драч...

Спалі аж да світання, пакуль у лагер не прыйшлі гаспадары. Вясёлыя, задаволеныя незвычайнай удачай, хоць і змораныя, яны гаманілі, жартавалі, смяяліся. Адчувалася, што аперацыя прайшла ўдала.

— Васюкову ордэн трэба, таварыш камандзір... Гэта ж так абсадзіў кулямётчыка — не пікнуў! — чуўся чыйсьці голас.

— А-а-адставіць пра ордэн! — пачулася ў адказ, і Надзейка ўзрадавалася, што лейтэнант жывы і здаровы.

— Абурылі? — вылезшы з будана, коратка спытаў у яго дзед Нупрэй.

— Так точна, баця! Апроч таго, захоплены трафеі — адзін кулямёт, дзесяць аўтаматаў з патронамі і на тыдзень добрага харчу... Запаслівыя яны...

— Ну, то і слава богу...

— Слава нашым арлам, баця!

— І камандзіру, які добра такі гергетаў па-нямецку з капапатым на мосце. Той і прыняў за свайго... А то кашануў бы з другога кулямёта...

Байцы паснедалі і ўлягліся адпачываць. Амаль паўдня спалі, і толькі як сонца пачало хіліцца на захад — рушылі ў дарогу. Ішлі ледзь прыкметнымі, відаць, зімовымі дарогамі. Апошнім часам дажджоў выпадала мала, і балота падсохла, пругка ўгіналася пад нагамі.

Надзейка з дзедам Нупрэем і Мілкай крочылі ззаду, па добра ўтаптанай сцяжыне ішлі гужам, адзін за адным.

— Хутка шаша,— перадаў па ланцугу дзед Нупрэй,— трэба паслаць разведку, а то немец хопіцца, што моста няма ды ахове капут прыйшоў...

Іх пачакаў лейтэнант Гаравы.

— Ёсць паслаць разведку! — як свайму непасрэднаму камандзіру, казырнуў ён.— Думаеце — можам напароцца на засаду?

— Цяпер усё можа быць,— адказаў стары.— Не ў госці да цешчы ідзём, камандуй прывал...

— Прыва-а-ал! — панеслася па ланцугу не дужа гучная каманда.

Калі Надзейка прысела на высокую купіну адпачыць, то заўважыла, што Мілка ледзьве здыхваецца — змарылася дарэшты. Яе доўгая шэрая поўсць яшчэ больш пацямнела, злямцавалася, а дзе і проста тырчала шышкамі — набралася шмат дзядоўніку. Надзейка пачала выцягваць яго, вырываючы заадно і злямцаваную поўсць. Каза толькі яшчэ больш натапырыла свае вушы — слухала. Відаць, ёй было прыемна пазбавіцца лішняга цяжару.

Неўзабаве разведка вярнулася, але не ўся. Байцы далажылі, што на дарозе нашы людзі валяць дрэвы і перакопваюць шашу. Частка байцоў там і засталася...

А яшчэ праз колькі часу, калі група пад камандаваннем дзеда Нупрэя выйшла да дарогі, Надзейка з радасцю ўбачыла высокага, падобнага на цыгана хлопца, які працаваў з тымі, што рабілі завалы. Ён так быў захоплены працай, што не звяртаў увагі на такое незвычайнае папаўненне. І тады Надзейка, каб неяк азвацца, крыкнула:

— Мілка-а, пастой жа ты-ы...

— Дайся ты рады! — нарэшце ўбачыўшы яе ды яшчэ з казою, усклікнуў хлопец.— Жывая? Ну і малайчына... А мы тут усёй камандай...— Ён дастаў з кішэні пінжака невялічкі пачак і перадаў ёй.— Дачакаўся-ткі падарунак свайго гаспадара!

У пачку быў звычайны драбковы цукар, але цяпер Надзейка яму вельмі ўзрадавалася. Гэта ж так даўно яна не піла чай з цукрам! Яна і дзеда Нупрэя пачастуе...

Потым успомніла, што ў яе не ўсе турботы зваліліся з плеч, і кранула старога за рукаў.

— Дзеду-у,— сказала ціха, усунуўшы пачак у свой зялёны палітончык,— ці далёка да Макаўя?

— Ды тут яно, з вярсту адгэтуль...

— Трэба ж шукаць Выжлятніка...

— От я і прыглядаюся — хто тут больш надзейны,— адказаў стары, акідаючы позіркам людзей, што далёка віднеліся па ўсёй дарозе, аж да павароткі.— Нешта ж нікога з нашых...

Але вось з-за павароткі, з левага боку дарогі, паказаліся коннікі, іх было чацвёра. Яны паступова наблізіліся, і дзед Нупрэй аж тварам прасвятлеў.

— Ёсць адзін! Зірні, Надзейка...

Яна ўзрадавалася яшчэ больш: наперадзе на гнядым кані, у скуранцы, з маўзерам у драўлянай кабуры пры баку, ехаў Пятро Рыгоравіч! Ён таксама заўважыў дзеда Нупрэя і Надзейку, прыспешыў каня.

— Знайшлі нас! — саскокваючы па хаду, прамовіў Пятро Рыгоравіч.— Чуў, што ідзеце...

— Ад каго ж, пляменнічак? — спытаў дзед Нупрэй і паглядзеў на Надзейку.— Сваячок ён мне...

— Ад сувязнога з Леснічоўкі... Міну прынёс?

— Не прынёс... Заварушка на дарозе выйшла... Але, Пеця, то і добра, што так атрымалася! Глядзі, колькі табе прывёў, таварыш камісар! — І стары паказаў на чырвонаармейцаў, што паселі наўзбоч дарогі адпачыць.— Разам з вельмі патрэбным камандзірам! Ён, знаеш-ведаеш, па іхняму гергеча — от!

— Папаўненне проста з задання! — не стрывала і Надзейка.

— Ага... Проста з баявога хрышчэння,— загадкава сказаў і дзед Нупрэй.— Учора быў Гаенскі мост, а сёння яго няма, знік...

— Дык гэта ваша работа?

— А то чыя ж!

Дзед Нупрэй сказаў гэта з такім выглядам, быццам ён сам хадзіў падрываць Гаенскі мост.

— Ну, то вось табе мая рука, дзядзька Нупрэй!

Яны прывіталіся па-мужчынску, моцна паціснуўшы адзін аднаму рукі.

— I ў мяне там сёння баявая група на чале з Мытнікам прыйшла. Добрыя байцы, былыя кадравікі. Таксама проста з задання — вадакачку на вакзале ўзарвалі...

Ад гэтых слоў Надзейка аж уздрыганулася. Яна адчула, як моцна-моцна затахкала сэрца. «Мытнік... Гэта ж яна таксама Мытнік!» І хоць пасля падумалася, што мо хто знайшоўся са сваякоў ці проста аднолькавае прозвішча, але ўзрушанасць не прападала, а наадварот, яшчэ больш узрастала.

— Пятро Рыгоравіч,— звярнулася, не стрывала.— А хто ён, той камандзір групы?

— Здаецца, былы чыгуначнік...

— І мы ўбачым яго?

— Вядома... Ну, што ты за руку цягнеш, дзядзька Нупрэй? Што там у цябе яшчэ?

— Ага, тут яшчэ адна неадкладная справа, Пеця...

І стары расказаў пра тое, што чуў ад Надзейкі. Яна ж, хоць у самой раптам з’явілася нямала пытанняў, больш не назаляла.

— Гэта праўда? — спытаў у яе Пятро Рыгоравіч.— Ты чула голас Выжлятніка?

— Праўдачка,— заспяшалася яна.— Бандыт Выжлятнік пайшоў з Піліпам.

Нібы віхура падхапіла Пятра Рыгоравіча. Ён крутнуўся на месцы, каб ісці, зноў павярнуўся да іх.

— Дык вы ідзіце ў Макаўе да старшыны Міляўскага. Ён вас размесціць... І гвардыю сваю вядзі,— сказаў хуценька і спрытна, бы зусім не быў паранены, ускочыў на каня.— Хлопцы,— звярнуўся да сваіх коннікаў,— за мной! Правакатара і бандыта будзем браць...

І яны памчаліся далей паўз дарогу, аб’язджаючы завалы і канавы...

 

11

Прыйшлі яны не ў вёску, як думала Надзейка, а ў густую зялёную дуброву, што адкрылася воку неяк раптоўна — пасля даволі тванкага, зарослага балотца. Тут было проста прыгожа, патыхала летняй свежасцю, духмяным водарам...

— База,— пачула яна і агледзелася.

У дуброве ўсюды снавалі людзі — у вайсковым і цывільным. У розных месцах цэлыя групы капалі квадратныя ямы для зямлянак, іншыя наразалі вялізныя круглякі, трэція шчапалі іх дубовымі клінамі на плашкі, чацвёрты патупаў за лагер. Азірнуўся, дадаў: — Арміі аставацца на месцы, вам будзе работка — дай бог кожнаму!

За лагерам, пад шатамі клёнаў стаялі буданы. Гэта быў часовы лагер — летні.

— Вось той, маленькі,— паказаў Міляўскі,— будзе ваш. Хопіць дзеду і ўнучцы? — І сам адказаў: — Хопіць! А казу, любая, прыйдзецца абагуліць...

— Не руш! — агрызнуўся дзед Нупрэй, які ўвесь час, пакуль гаварыў старшына, хмурыўся.— Гэта, знаеш-ведаеш, не каза. Гэта жывая істота — святыня! Жыццё і смерць, знаеш-ведаеш...

— Калі так, то хай будзе так. Хіба ж я супраць? Міляўскі ніколі не бывае супраць, ён заўсёды робіць толькі добрае... Прыемненька адпачываць...

Ён казырнуў і пабег сваімі дробнымі крокамі, пакінуўшы іх удваіх.

— То агледзем, што ж за хату ён нам падсунуў, гэты жук,— прамовіў дзед Нупрэй і палез у будан. Ды вылез хутка, задаволена дадаў: — Усё ў парадку, жыць можна... Пайду і я па лагеры пахаджу, мо каго яшчэ са сваіх убачу...

І вось Надзейка засталася зусім адна. Ёй раптам стала так сумна, хоць ты плач.

«Няўжо гэта канец маім вандраванням?» — думала, лежачы на мяккім папаратніку, засланым новенькай плашч-палаткай. Нылі ад бясконцай хады ногі, якія ўжо не раз моклі ў дарозе, бо чаравікі даўно прапускалі ваду. І палітончык, якім накрылася, зусім зліняў, пабраўся ў цёмныя плямы, там-сям падраўся. Трэба было б усё гэта змяніць. А каму скажаш? І колькі ёй тут наогул быць? Тыдзень ці месяц? А можа, год? О, не-е! Быць тут год яна не стрывае. Надыдзе зіма, настануць халады, завірухі — як тады ў лесе жыць? А навошта ж будуюць цёплыя зямлянкі? Пэўна ж — рыхтуюцца да зімы, на доўгі час...

«База... Значыць, усе будуць жыць тут, адгэтуль будуць хадзіць на заданні. А што ж буду рабіць я? Проста жыць — і ўсё? А трэба жыць, каб змагацца...»

І ёй уявілася — а можа, прыснілася? — як скача яна на белым-бялюткім кані. У адной руцэ повад, а ў другой — аўтамат. Фашысты — іх многа-многа! — падымаюць угору дрыжачыя рукі, але Надзейка не ведае літасці, яна страляе,— і вораг падае, падкошаны градам куль...

А гэта хто скача побач? Ды гэта ж яе тата! Ён усміхаецца і крычыць: «Бі іх, дачушка, помсці за мамку!» Яна адказвае, нават не павярнуўшыся: «І за цябе, тата!» А ў адказ: «Я — жывы... І ты жывая... Жывая... Жывая...» Так бясконца паўтараючы, тата бярэ яе на рукі, туліць да сябе. І ні коней, ні фашыстаў. Толькі яны ўдваіх...

Надзейка зноў туліцца шчакою да яго твару і да болю ў грудзях крычыць: «Ты прысніўся мне, тата! Вось прачнуся, і цябе не стане зноў...»

...Надзейка адкрыла вочы, але тата не знік. Ён сядзеў у будане і трымаў яе на руках, тулячы, як у сне, да сябе. Толькі галава яго была зусім сівая. І з вачэй каціліся слёзы, буйныя, па гарошыне...

— Надзейка... Дачушка мая любенькая, жывая...

Яна яшчэ не зусім ачуняла ад сну, азірнулася на людзей, што стоўпіліся ля ўвахода, і раптам дзікі крык вырваўся з яе грудзей:

— Та-а-атач-ка-а-а! Родненькі мо-ой! Не пакідай больш мяне, я не хачу прачынацца, не ха-чу-уу!

Надзейка моцна-моцна абхапіла яго за шыю, плачучы наўзрыд. Вочы яе былі заплюшчаны.

— Ты не спіш, Надзейка,— падступіў да іх дзед Нупрэй.— Вось ушчыпні сябе, ушчыпні. Ну-у!

Яна раптам аціхла, зірнула на ўсіх, правяла рукою па няголеным бацькавым твары, ціха ўсклікнула і страціла прытомнасць...

Ачуняла не адразу. Спярша пачула, як хтосьці гаварыў сакавітым басам:

— Нервовы шок, так сказаць... Ён бывае не толькі ад нечаканага гора, бяды, але і ад радасці, ад раптоўнага шчасця... Разрадка, так сказаць...

Потым адчула цеплыню з бакоў, у нагах. То яе абклалі гумавымі грэлкамі з цёплай вадою. У галаве яшчэ моцна шумела, але думкі паступова праясніліся. «Што ж гэта са мною? — падумала.— Здаецца, сніўся тата... Вось ён стаіць... У сваёй адзежы чыгуначніка, толькі без шапкі, сівы... Жывы тата. Колькі ж гэта разоў я яго сніла? Два? Тры? Ці кожную ноч? І дзед Нупрэй стаіць... А вунь і Мілка...»

— Ты жывы, тата? — спытала ціха-ціха.

— Жывы, Надзейка, жывы...

— От я цябе ўжо каторы раз сню. А мамку — ні разу. Чаму гэта?

Бацька адказаў так, каб адвесці думку пра маці:

— Цяпер ты не спіш...

— Сплю... Цябе з мамкаю бомба забіла. Я ж ведаю... Дзед Нупрэй, ушчыпні мяне,— папрасіла яна старога.

Той падышоў, узяў яе за вуха, лёгенька пацягнуў і ўсміхнуўся:

— Баліць?

— Ага...

— Ну, то і добра...

Надзейка зажмурылася і зноў адкрыла вочы.

— А ты яшчэ разок ушчыпні...

— Не, лепш ты сама ўкусі сябе за палец.

— Паспрабую...— Яна ўклала палец у рот і паціху пачала сціскаць зубы.

— Ну, што, баліць? — скрозь слёзы ўсміхнуўся здаля дачцы бацька.

— Ой, моцна баліць! Татачка!.. Праўда, не сплю я, зусім не сплю...

Яна раптам падхапілася і падышла да бацькі. Убачыла на яго непаголеных шчаках слёзы і ціха прамовіла:

— Не плач, тата... От я цябе і знайшла. Бо сэрцам адчувала — трэба ісці і ісці...

— Ты ў мяне заўсёды малайчына, моцная... А я праходжу міма будана і бачу — стаіць нейкая каза, дужа ж падобная на нашу Мілку,— загаварыў ён як мага спакойна.— Зірнула і яна на мяне ды як замэкае, што ў мяне аж ногі памлелі. Я ў будан, а ты спіш...

— І ты пазнаў мяне — гэткую?

— Якую ж, дачушка?

— Брудную, у лахманах...

— Нічога, адмыем, апранём цябе, родная ты мая гаротніца, мая слаўная партызаначка...

Ужо ўсе адышліся ад іх, бо ў кожнага была свая неадкладная справа, а яны — бацька і дачка — сядзелі ў будане і яшчэ доўга-доўга размаўлялі, расказвалі адно аднаму пра свае невясёлыя прыгоды.

Тут і даведалася Надзейка, што яе тата ў тую памятную чорную нядзелю, вяртаючыся дамоў, быў кантужаны бомбай і праляжаў на адхоне два дні. Яго знайшлі, адвезлі ў раённую бальніцу. А на другі дзень прыйшлі немцы...

— Мамку мы з таварышамі потым знайшлі, пахавалі... Цябе доўга шукалі...

— А мяне Мілка выратавала... І той руды сабака, што загнаў яе пад балота...

Надзейка паклала галаву бацьку на калені, а ён гладзіў яе валасы, і ад гэтага было хораша-хораша. «Я раскажу яму, як ішла да цёткі, як начавала адна па лясах ды хмызняках, як двойчы выратавала ад смерці Пятра Рыгоравіча, як сустрэла Колю і Федзю... Ці прыйдуць яны сюды? Пэўна ж, прыйдуць, бо тут недзе і Колеў бацька...»

— Цяпер мы заўсёды-заўсёды будзем разам? — спытала яна.

— Жыць, каб змагацца...— Яна ўзняла на бацьку вочы і дадала: — Ты адпомсціш фашыстам за мамку.

— Адпомшчу, дачушка...

А здалёк, дзе, відаць, прымалі партызанскую прысягу новыя лясныя салдаты, выразна даносіліся словы: «...Смерць за смерць! Кроў за кроў!..»

Ішоў першы год Вялікай Айчыннай вайны...

1976

1976

---