БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Паўла Урбан

У сьвятле гістарычных фактаў

(У сувязі з брашурай Л.С.Абэцэдарскага)

ЗАМІЖ УСТУПУ
«ХТО ПА СВАЙМУ ПАХОДЖАНЬНЮ БЕЛАРУСЫ?»
  «Балцкая тэорыя» паходжаньня беларускага народу
  Літва-ліцьвіны - заходнепрыбалтыцкія славяне
  Незалежнасьць Полацкага княства ад Кіеўскай Русі
  Межы Полацкага княства
  Міт пра «адзіную старажытнарускую народнасць»
«ЦІ ЙСНАВАЛА Ў МІНУЛЫМ БЕЛАРУСКАЯ ДЗЯРЖАВА?»
  Насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага
  Мова ў Вялікім Княстве
  Жамойць і Літва
  Герб Пагоня
  «Летувіскае панаваньне»
  Рэлігійныя пытаньні ў Вялікім Княстве
  Імёны беларускай шляхты
  Беларускія шляхоцкія роды
  Пра назоў «Беларусь»
«НАРОДАПРАЎСТВА» І «ЗАЛАТЫ ВЕК»
  Становішча калгасьніка ў СССР-БССР
  Нявольнікі ў ВКЛ і Маскоўшчыне
  Сялянства ў ВКЛ
  Валочная зямельная рэформа
  Становішча сялянства ў Маскоўшчыне
  Параўнаньне цэнаў
  Іншыя грамадзкія станы
БЕЗ РАСЕІ БЕЛАРУСЬ БЫЛА Б СІРАТОЙ
  «Прагрэсыўнае» маскоўскае праваслаўе і іншыя веравызнаньні
  «Імкненьне» беларусаў да «ўзьяднаньня з Расеяй»
  Варункі «змовы князёў 1481 году» і «пераходу рускіх князёў» на бок Маскоўшчыны
  Вайна 1654-67 гадоў
  Беларуская культура эпохі Вялікага Княства Літоўскага
КОЛЬКІ СЛОВАЎ НА ЗАКАНЧЭНЬНЕ
КРЫНІЦЫ І ЛІТАРАТУРА

ЗАМІЖ УСТУПУ

 

 

Словы гэтыя зь вершу «Акоў паломаных жандар» (1926) Янкі Купалы як найлепш могуць пасаваць да Л.С.Абэцэдарскага[1], аўтара брашуры «У святле неабвержных фактаў». Гэтая брашура, як ведама, выйшла ў 1969 годзе[2] ды тады ж атрымала «блаславеньне» кампартыі[3]. «Рука руку мые», - кажа народная прымаўка...

Згаданае выданьне як быццам скіраваная супраць «вымыслаў беларускіх буржуазных нацыяналістаў» у абліччы сучасных «наймітаў амерыканскіх і заходнегерманскіх імперыялістаў». Між іншага, у якасьці «важкага аргумэнту» гэтая дый яшчэ больш маляўнічая тэрміналёгія ўсюды аздабляе й дапаўняе зьмест працы Абэцэдарскага. Яна - звычайны набытак гэтак званага «савецкага гуманізму», што пачатак свой бярэ ў... сівой даўнасьці. Калісьці падобная тэрміналёгія прыаздабляла ведамыя «опусы» й «пасланьні» Івана Жахлівага, пасьля асабліва маланкай біла, напрыклад, польскую палітычную эміграцыю ХІХ стагодзьдзя дый уцекачоў з самое «матушки России» - прыкладам, Герцана, Агарова, Бакуніна, Пляханава. Найбольш яна расквітнела ў вельмі цьвяцістай мове «великого» Леніна, «бацькі народаў» Сталіна ды ўсьцяж красуе ў дачыненьні да сучасных «антисоветско-антиленинских» плыняў: «маоізму», «тытаізму», чэхаславацкіх «здраднікаў» і г.д. Таму падобнай тэрміналёгіяй ня трэба праймацца.

Брашура прафэсара Абэцэдарскага мае сваё адмысловае заданьне. Яна ськіраваная ня гэтулькі супраць «здраднікаў» і «агентуры» за межамі, колькі супраць тых беларускіх «буржуазных нацыяналістаў», што, як гэта гаворыцца, «звілі гняздо» ў самой БССР. Ды наагул яна скіраваная супраць усякіх выяваў беларускага самастойнага жыцьця.

Тут выпадае прыгадаць даволі гучны пленум ЦК КПСС, што, як прадмова да інтэрвэнцыі ў Чэхаславаччыне, адбыўся ў красавіку 1968 году, а таксама пленум ЦК КПБ, які пасьпешліва быў скліканы ў чэрвені таго ж 1968 году. Выходзячы з дырэктываў Масквы, якраз на гэтым пленуме былы дырэктар Інстытуту гісторыі Акадэміі навукаў БССР Н.В.Каменская ад імя «ўсяго калектыву» гэтае акадэміі проста апавесьціла, што згаданы тут інстытут бярэцца за «непримиримую борьбу против фальсификаторов истории белорусского народа», «за борьбу против их домыслов о происхождении белорусского народа, истории его культуры, о формировании белорусской нации»[4]. Зазначым, што ўсе гэтыя праблемы нашае гісторыі ў 1960-х гадох актыўна парушаліся беларускімі навукоўцамі ў самой БССР.

І вось, як вынік гэтай «непримиримой борьбы» й зьявілася брашура прафэсара Абэцэдарскага. Ды гэтая брашура выйшла небывалым для БССР накладам - 30.000 паасобнікаў! Рэдкія кнігі, што выходзяць у БССР на беларускую гістарычную тэматыку, звычайна не перасягаюць 3.000 паасобнікаў, а найчасьцей абмяжоўваюцца 1.000-ным накладам. Вось жа, у простай мове значыць, што брашура Абэцэдарскага - гэта звычайны «партыйны заказ», пры гэтым ня толькі злосна антыбеларускі, але й вымоўна шавіністычна-расейскага характару.

За прыкладам старое расейскае гістарыяграфіі афіцыйная савецкая гістарычная навука ніяк ня можа пагадзіцца з думкай пра апрычонае разьвіцьцё беларускага народу, пра ягонае самастойнае дзяржаўнае існаваньне ў мінулым. Бо калі б згадзіцца з гэткай думкай, дык трэба было б выкінуць на сьметнік усе гэтак званыя «гістарычныя правы» Расеі на Беларусь, адмовіцца ад канцэпцыяў «единства исторических судеб» беларускага, расейскага й украінскага народаў, што выступаюць у савецкай гістарыяграфіі ў нейкай дзіўнай «тройцы» таго ж «общерусского» характару. Трэба было б адмовіцца таксама ад тэзы пра крывавыя «справедливые войны», якія быццам мусіла праводзіць тая ж Расея з мэтай «собирания русских земель» ды іхнага «воссоединения в едином русском государстве». Дый прызнаньне самастойнасьці ў гістарычным разьвіцьці Беларусі памагло б росту нацыянальнай сьведамасьці й супраціву ў самой БССР. З тае ж прычыны савецкая гістарыяграфія не прызнае Кіеўскую Русь за дзяржаву ўкраінскага народу, дзіўным тропам зьвязваючы яе з Маскоўшчынай. Дарэчы, ад нейкага часу гэтая гістарыяграфія тэрміны «Россия», «Российское» пачала прытарноўваць ня толькі да Маскоўшчыны, але й да тае ж Кіеўскай Русі, спускаючы, як гэта гаворыцца, прыкметы пазьнейшае Расейскае імпэрыі ў сівую даўніну.

І тут стае ў прыгодзе вельмі прымітыўная канцэпцыя гісторыі Беларусі. Зь яе вынікае, што ў мінулым беларускі народ ня меў ні свае дзяржавы, ні свае гісторыі, ды ён ніколі й не імкнуўся да самастойнага дзяржаўнага жыцьця. У эпоху Кіеўскай Русі ён тварыў адзінае цэлае супольна з «древнерусским» народам і «древнерусской» дзяржавай. У эпоху Вялікага Княства Літоўскага над ім панавалі «литовские феодалы» (трэба разумець - сучасныя летувісы), і беларускі народ «томился в условиях национального порабощения». Змаганьне беларускага народу з «угнетением литовских феодалов» і адпаведная «помощь» з боку Расеі прывялі нарэшце да ягонага «национального освобождения» і «воссоединения в едином русском государстве» - у складзе Расеі. «Упершыню» сваю дзяржаўнасьць беларускі народ набыў у выніку гэтак званай Кастрычніцкай рэвалюцыі, дый у гэтым выпадку ён атрымаў яе з рук Леніна (некалі гаварылася пра «рукі» Сталіна).

Кепска было тым, хто наважваўся абыйсьці лягічную «стройнасць» гэтае канцэпцыі. Прыкладам, савецкі гісторык І.Б.Грэкаў у адной з сваіх працаў[5] неяк пазытыўна адгукнуўся пра Вялікае Княства Літоўскае, назваўшы яго дзяржавай, што выступіла ў якасьці задзіночнага цэнтру на ўсходзе Эўропы ды з гэтае прычыны сутыкнулася з Маскоўшчынай. Грэкаў быў далёкі ад таго, каб уважаць Вялікае Княства Літоўскае за чыста беларускую дзяржаву. Дарэчы, ён паслугоўваецца толькі тэрміналёгіяй «русские» ці «западнорусские земли» і «западнорусские княжества». Разам з гэтым, аднак, называе Вялікае Княства «Литовско-Русским государством» і падкрэсьлівае, што гэтае княства «было построено на русской (исторически и этнографически русской) территории» й склалася ня гэтак у выніку «прямой вооруженной экспансии литовских феодалов», як з прычыны «наличия в самих западнорусских землях определенных тенденций к объединению». Паводле меркавання Грэкава, таксама «международное и внутриполитическое положение западнорусских и литовских земель часто ставило перед ними общие задачи» й вымагала іхнага «сближения». У далейшым Вялікае Княства Літоўскае сталася рэальным цэнтрам «собирания русских земель».

Як жа адгукнулася на гэта савецкая крытыка? У адмыслова прысьвечаным гэтаму пытаньню артыкуле І.Б.Грэкаву найперш нагадалі, што ён «скатывается на позиции белорусских буржуазных националистов». Далей сьцьвярджалася:

Адначасна савецкая крытыка не забылася адзначыць, што «вонкавая палітыка Маскоўскай дзяржавы ў канцы ХVІ - пачатку ХVІІ ст. (і тым больш у ХІV-ХVІ стагодзьдзях) не была агрэсіяй, а была змаганьнем за зварот земляў, што былі страчаныя ў эпоху паслабленьня Русі пад мангольскім гнётам».

Калі маладыя гісторыкі ў БССР пачалі паказваць на супярэчнасьць гэтае афіцыйнае канцэпцыі гісторыі Беларусі гістарычным фактам, дык і тут з даручэньня кампартыі ўзялі голас «аспіранты» БДУ В.Люкевіч і Я.Трашчонак. Пераказаўшы трафарэтным спосабам гэтую канцэпцыю, яны адначасна згусьцілі свой аўтэрытэтны голас:

Як ведама, годны адказ Люкевічу й Трашчонку, а таксама тым, хто стаяў за іхнай сьпіной, даў Мікола Аляксютовіч (памёр без пары ў красавіку 1967 г.). У сваім артыкуле «А дзе ж ісьціна аб'ектыўная?» ён найперш назваў гэтую маскоўска-партыйную канцэпцыю гісторыі Беларусі сьведамым палітычным махлярствам і простым абкраданьнем гісторыі беларускага народу. Адначасова, спасылаючыся на гістарычныя факты, ён высьмеяў бубненьне пра тое, быццам бы БССР - першая ў гісторыі беларуская дзяржава. Беларуская дзяржава, як пісаў Аляксютовіч, вымоўна выступае яшчэ ў гісторыі Полацкага княства, а затым і ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Каб прыйсьці да гэтае высновы, трэба нарэшце разьвітацца з закасьцянелымі канцэпцыямі й догмамі ды заняцца аб'ектыўным вывучэньнем гісторыі Беларусі. Аляксютовіч высьмеяў таксама й практыку «раўнаньня» на расейскіх цароў ды праваслаўе, намаганьне бачыць у Расеі гэтак званую «вызвольніцу» ад «нацыянальнага» й «сацыяльнага» прыгнечаньня[8].

У гэтых сваіх перакананьнях Аляксютовіч ня быў у адзіноце. Яго падтрымалі й іншыя беларускія гісторыкі ў БССР, асабліва наконт нацыянальнага характару Вялікага Княства Літоўскага. Калі ж справа ідзе пра БССР, дык пра гэтую «першую ў гісторыі беларускую дзяржаву» шмат і добра пісаў Вадзім Круталевіч. У ягоных артыкулах і рэцэнзіях вельмі добра паказаныя «цяжкія роды» БССР і вялікадзяржаўны шавінізм бальшавікоў, у тым ліку й Леніна[9]. Сучасную ж «суверэннасць» БССР вельмі добра адчувае сам беларускі народ. Яе добра адчуваў і прафэсар Абэцэдарскі, пішучы сваю брашуру.

 

«ХТО ПА СВАЙМУ ПАХОДЖАНЬНЮ БЕЛАРУСЫ?»

 

«Балцкая тэорыя» паходжаньня беларускага народу

Гэтак загалоўлены першы разьдзел брашуры Абэцэдарскага (б.9-16). На пачатку гэтага разьдзелу прафэсар інкрымінуе беларусам за мяжой тое, што яны, «выконваючы загад сваіх сучасных гаспадароў», «назойліва» прытрымліваюцца гэтак званай «балцкай тэорыі» паходжаньня беларускага народу. Яны быццам цьвердзяць, што «беларусы сваім прыходам з Захаду, сваёй культурай, доўгі час балцкай, вельмі розьніліся ад усіх народаў славянскай мовы». Гэтым сама, як часта паўтарае Абэцэдарскі, яны, бач, хочуць «пакінуць Расею па-за Эўропай», вылучыць з гэтае Расеі Беларусь. Хто на ймя прытрымліваецца гэткае канцэпцыі ён не называе.

На самой рэчы, «балцкая тэорыя» пра паходжаньне беларускага народу, якая канстатуе, што ў паўстаньні гэтага народу меў удзел балцкі (неабавязкова г.зв. «літоўскі») субстрат, - гэта ніякі ня «вымысел» нейкіх «беларускіх нацыяналістаў». Тэорыя гэтая йснуе ўжо даўно, яшчэ ад мінулага стагодзьдзя, і яна ўзьнікла найперш у асяродзьдзі расейскіх ды польскіх навукоўцаў. Пры канцы мінулага стагодзьдзя яе выстаўлялі ды абгрунтоўвалі гэткія гісторыкі, як П.Галубоўскі ды А.Качубінскі. Яна грунтуецца галоўна на дадзеных тапанімікі, лінгвістыкі й архэалёгіі. Удзел балцкага субстрату ў этнагенезе беларускага народу прызнавалі й гэткія вучоныя, як Я.Карскі ды Ў.Пічэта, якім Абэцэдарскі хіба ж ня ў стане прыляпіць нейкага «беларускага нацыяналізму». У СССР цяпер гэтая тэорыя распрацоўваецца, прыкладам, расейскім архэолягам В.В.Сядовам[10] ды яна падтрымліваецца й іншымі савецкімі расейскімі й украінскімі гісторыкамі й архэолягамі[11]. Зь нейкіх незразумелых прычынаў тэорыя гэтая не распрацоўваецца ў БССР, ды тут заўважаецца тэндэнцыя аспрэчваць яе вартасьць[12].

Згаданая тут «балцкая тэорыя» паходжаньня беларусаў мае пад сабой пэўны грунт. Няма нічога «прыніжальнага» ў тым, што ў складзе беларускага народу застаўся асыміляваны балцкі субстрат. Гэтак званых «чысьцюсенькіх» у этнічным дачыненьні народаў фактычна ніколі не йснавала. Тым часам, як цьвердзіць, прыкладам, згаданы Сядоў, гэтая «балцкая тэорыя» дапамагае зразумець выразную гістарычную апрычонасьць беларускага народу, якая, як падкрэсьлівае ён, паўстала ня ў выніку развалу Кіеўскае Русі й ня ў сувязі з уваходам сучасных беларускіх земляў у склад Вялікага Княства Літоўскага, а куды раней. Для ведама прафэсара Абэцэдарскага зацытуем асноўную думку Сядова, што грунтуецца на ягоных шматгадовых дасьледваньнях:

 

Літва-ліцьвіны - заходнепрыбалтыцкія славяне

Што ж да гэтак званага «прыходу беларусаў з Захаду», дык пра гэта ў нейкай ступені гаворыцца ў «Повести временных лет» - хоць бы ў апавяданьні пра радзімічаў. Той жа В.В.Сядоў таксама даволі пэўна давёў, што й крывічы прыйшлі з захаду, г.зн. раней уваходзілі ў заходнюю групу славянства[14]. А крывічы, як ведама, былі асноўным кампанэнтам сучаснага беларускага народу. Вынікае, што і ў гэтым выпадку няма падставаў абвінавачваць у чымсьці «беларускіх нацыяналістаў».

Даволі заблытаная гісторыя старажытных ліцьвіноў-літвы. Ведамыя з даўных часоў славянскія асаблівасьці іхнай мовы й культуры змушаюць некаторых беларускіх навукоўцаў зьвярнуцца да заходніх прыбалтыцкіх славянаў, што калісьці выступалі пад назовам люцічы-велеты-вільцы. Гэта тым больш, што шмат раней Пталамей зьмяшчаў іх дзесьці на ўсход ад Віслы, а ў гістарычных крыніцах часоў Міндоўга й Гедзіміна летапісная «Літва» называліся часамі лютвой і ліцьвінамі, г.зн. гэтым сваім назовам збліжаліся з тымі ж люцічамі-вільцамі - лютымі ваўкамі. Як ведама, і тапаніміка Заходняй Беларусі, асабліва Віленшчыны, багатая на найменьні, зьвязаныя з гэтым лютым зьверам вілкам-ваўком (Ваўкавыск, Вількамір, Ваўкавышкі, Валкінікі, Вільканцы, Ваўкалаты, Вількішкі й іншыя), што таксама трэба браць пад увагу. Вось тут і ўзьнікае пытаньне, ці не было нейкай лучнасьці між заходняпрыбалтыцкімі люцічамі-велетамі-вільцамі ды ўсходнімі літвой-лютвой-ліцьвінамі. Першыя маглі пасунуцца на ўсход у выніку франка-саксонскіх войнаў ці пазьнейшага нямецкага наступу супраць прыбалтыцкіх славянаў.

Гэтае дапушчэньне быццам пацьвярджаецца сагай Тыдрэка Бэрнскага, у аснове якой ляжыць саксонская легенда з ІХ-Х стагодзьдзяў. Паводле гэтае сагі, аналёгію чаго можна адшукаць у апавяданьнях пра Рагвалода, князь люцічаў-вільцаў Вількін зьдзейсьніў паход на ўсход, захапіў Полацак і Смаленск, а затым і «сталіцу рускага князя» - Ноўгарад. Пасьля ягонае сьмерці, аднак, верх узяў «рускі князь» (Гэртніт з сынамі Азантрыксам, Вальдэмарам і Ільлёй), падпарадкаваўшы нават «зямлю вільцінаў»[15].

Як ведама, старажытныя ліцьвіны сваё паходжаньне выводзілі ад рымлянаў - сучасьнікаў Юлія Цэзара і Пампэя (у іншых варыянтах - сучасьнікаў Нэрона). Падобная легенда бытавала й у люцічаў-вільцаў, згодна зь якой галоўны іхны горад, калісьці слаўны Волін, таксама быў заснаваны Юліем Цэзарам[16].

Праўдападобна, прафэсар Абэцэдарскі за гэтыя нясьмелыя спробы «беларускіх нацыяналістаў» спалучыць люцічаў-велетаў-вільцаў зь літвой-лютвой-ліцьвінамі інкрымінуе ім згаданую вышэй «ересь». Аднак жа, як і кожная праўда, праўда гістарычная нараджаецца ў пошуках і дыскусіях, і гэтыя пошукі й дыскусіі ня могуць быць загадзя ахарактарызаваныя як нейкая «буржуазна-нацыяналістычная назойлівасць». Як ведама, калісьці было спыненае вывучэньне дзейнасьці Ф.Скарыны й К.Каліноўскага й спыненае толькі з тае прычыны, што іхную дзейнасьць нехта назваў «папоўшчынай» і «мяшчанствам». У сувязі з гэтым тут згадаем і пра наступнае.

Ведамы савецкі гісторык Б.А.Рыбакоў, прыкладам, займаецца ўсемагчымымі экспэрымэнтамі ў пошуках гэтак званага славянскага народу ці племя «Русь-Рось». Існасьць ягоных пошукаў і экспэрымэнтаў у тым, што гэты народ ён выводзіць ад містычных росаў Псэўда-Захарыя і «росаманаў» Ёрдана, шукае сьледу гэтага народу ў тапанімічных назовах «Рось» ды катэгарычна цьвердзіць, што «народ Русь» і ягоная «Руская дзяржава» йснавалі ў Сярэднім Прыдняпроўі ўжо ў VІ стагодзьдзі ды нават і раней. Гэтыя экспэрымэнты Рыбакова знаходзяць доступ нават у шматтамовыя акадэмічныя выданьні[17], а сам ён славіцца ў савецкай гістарыяграфіі як «выдающийся историк-патриот».

Іншы савецкі гісторык, кандыдат гістарычных навукаў А.Г.Кузьмін, у гэтым дачыненьні выходзіць з супрацьлеглага боку. Народ Русь ён шукае сярод заходняпрыбалтыцкіх славянаў і адсюль перасяляе яго ў Ноўгарад, а затым і ў Кіеў[18]. Наадварот, ведамы гісторык і архэоляг П.Н.Трацьцякоў, які доўгі час трымаўся канцэпцыі Рыбакова, у апошняй з сваіх працаў прыйшоў да наступнае высновы:

Тут і ўзьнікае пытаньне: чаму ў гэтым разе за нясьмелыя спробы спалучыць старажытных літву-лютву-ліцьвіноў з заходняпрыбалтыцкімі люцічамі-велетамі-вільцамі беларускія навукоўцы абавязкова надзяляюцца мянушкай «буржуазных нацыяналістаў» ці нават «паслугачоў» таго ці іншага ідала?! Як бачна, у разуменьні Абэцэдарскага тут павінны дзеіць старарымлянскі прынцып: Quod licet Jovi, non licet bovi!

 

Незалежнасьць Полацкага княства ад Кіеўскай Русі

Далей, прафэсар імкнецца давесьці, што пачынаючы ад сівое мінуўшчыны і канчаючы на ХІV стагодзьдзі ня можа быць мовы пра апрычонае нацыянальнае й дзяржаўнае разьвіцьцё беларускага народу. Ён катэгарычна цьвердзіць, што культурна, моўна, рэлігійна й дзяржаўна тады йснавалі «старажытнарускі» народ і «старажытнаруская» дзяржава, непадзельныя ў сваёй існасьці. Гэтае «старажытнарускае» адзінства не пакрыжавалася нават фактам канчальнага распаду Кіеўскай Русі на пачатку ХІІ стагодзьдзя. Іншыя пагляды ён залічвае да «хлуслівых сцвярджэнняў сучасных фальсіфікатараў гісторыі Беларусі», што пушчаюцца ў ход дзеля таго, каб «супрацьпаставіць беларускі народ рускаму», «стварыць бачнасць, што ў далёкім мінулым сучасныя брацкія ўсходнеславянскія народы не мелі нічога супольнага». Свае сьцьверджаньні прафэсар Абэцэдарскі будуе, фактычна, на сыпкім пяску, тым жа часам выступаючы й супраць паглядаў (у асобных выпадках) некаторых аўтарытэтных савецкіх гісторыкаў. Гэтак, прыкладам, згадваны Рыбакоў, усяляк абараняючы гэтае «старажытнарускае» адзінства, усёткі павінны быў прызнаць, што распад Кіеўскае Русі на шмат незалежных княстваў «тыпу заходняэўрапейскіх каралеўстваў» быў спрычынены хісткай палітычнай структурай гэтае «старажытнарускае» дзяржавы, папярэднім адасобненым разьвіцьцём і традыцыйнай варожасьцяй да яе ейных паасобных кампанэнтаў. Пры гэтым Рыбакоў даволі часта нагадваў пра «раньняе адасабненьне» Полацкага княства, хоць ён і ўлучае гэтае княства ў склад Кіеўскае Русі недзе ў ІХ стагодзьдзі ды нават і раней.

Вышэй мы гаварылі пра «балцкую тэорыю» паходжаньня беларускага народу В.В.Сядова й іншых савецкіх гісторыкаў. З гэтай тэорыяй, якая не пакідае й сьледу ад канцэпцыі пра гэтак званы «адзіны старажытнарускі народ», не пагаджаецца, прыкладам, П.Н.Трацьцякоў. Але ж і ён канстатуе:

Тут Трацьцякову трэба было б выходзіць з адваротнага боку, бо ня трэба забывацца, што да канца ХІІ стагодзьдзя старажытныя ліцьвіны знаходзіліся ў залежнасьці ад крывічоў і ад апошніх толькі маглі пазычыць свой гэты «мифологический персонаж» - Крывэ-Крывэйта. Відаць, гарады Крэва ці Крыўгорад (што стаяў на месцы пазьнейшае Вільні) таксама былі заснаваныя гэтымі крывічамі. Але й гэтае прызнаньне, што крывічы былі «наполовину литовцами», сустракаецца з той жа «балцкай тэорыяй» на некарысьць канцэпцыі пра непадзельную «старажытнарускую народнасць», праблемам якой і прысьвяціў цытаваную тут працу Трацьцякоў.

Аднак вернемся да непадзельнае «старажытнарускае» дзяржавы. Прыкладам, у сваёй працы «Полацкая зямля», спэцыяльна прысьвечанай Полацкаму княству, рэдактарам якое быў акадэмік Б.Рыбакоў, маскоўскі гісторык і архэоляг Л.Аляксееў прыходзіць да такое высновы:

Мы ня можам згадзіцца й з гэтай канстатацыяй Л.Аляксеева, бо тут, як пісаў калісьці ў адпаведнай рэцэнзіі Мікола Ўлашчык (зь Інстытуту гісторыі Акадэміі навук СССР), недаацэньваецца палітычная незалежнасьць і магутнасьць Полацкага княства, якое, згодна сьведчаньня таго ж Улашчыка, «фактычна ніколі не падначальвалася Кіеву»[22]. Гэтую думку Ўлашчыка пазьней падтрымаў і згадваны тут расейскі гісторык А.Г.Кузьмін, які таксама пісаў: «Локализация кривичей в верховьях трех рек и исключение их из числа подчиненных Киеву племен также относится ко времени Ярослава и его сыновей, когда здесь, видимо, было самостоятельное княжение... Полоцк был подчинен Киеву при Владимире (978-1015). Но при нем же княжество обособляется снова»[23]. Дарэчы, як прызнаецца сам Аляксееў, у сваёй працы «Полацкая зямля» ён «стремился показать, что, несмотря на черты обособленности, Полоцкая земля никогда не порывала экономических и культурных связей с Киевской Русью» і «что, несмотря на балтийский субстрат в прошлом, этническое самосознание населения Полотчины прочно тяготело к землям всей Руси, с которыми ее связывали общность территории, экономической жизни, языка и культуры», што, нарэшце, «будучи от Руси неотделимой, Полоцкая земля принимала живейшее участие в сложении русской народности»[24]. Аднак жа, нягледзячы на гэтую казуістыку, працытаваная вышэй канстатацыя Аляксеева дыямэтральна разыходзіцца з канцэпцыяй Абэцэдарскага.

Можна дадаць, што з гэтай канцэпцыяй не пагаджаецца таксама сяньня даволі ўплывовы савецка-расейскі гісторык В.Л.Янін. Схіляючыся да тэорыі пра заходняславянскае паходжаньне крывічоў ды пра ўдзел заходнепрыбалтыцкіх славянаў у заснаваньні Ноўгараду, а таксама зьвяртаючы ўвагу на імкненьні полацкіх князёў пашырыць межы свайго княства ў кірунку крывіцкіх Пскова, Ноўгараду й Смаленску, у сваім супольным з М.Х.Аляшкоўскім артыкуле ён, між іншага, піша ў адпаведнай зносцы:

Гісторыю Полацкага княства Абэцэдарскі наагул абыходзіць поўным маўчаньнем. Замест таго, каб хоць крыху зазірнуць у гэтую гісторыю, ён працягвае паўтараць сваю зацяганую «праўду»:

Перш-наперш няма ніякіх падставаў улучаць Полацкае княства ў склад Кіеўскай Русі за часамі Алега (882-912) ці нават яшчэ раней. Такога паходу Алега на Бізантыю ў 907 годзе, пра які тут кажа Абэцэдарскі, зусім не было. Бізантыйскія крыніцы, якія занатоўвалі ўсе іншыя набегі Русі, пра гэты «пераможны» паход Алега ня ведаюць, дый у «Повесть временных лет» ён трапіў як фантазія летапісца, складзеная з элемэнтаў іншых набегаў на Бізантыю тае ж Русі й Баўгарыі[26]. Значыцца, не магло браць удзелу ў гэтым паходзе й Полацкае княства. З гэтае прычыны яно не магло й скарыстаць з тых «пераможных укладаў», якія быццам бы тады былі накінутыя Алегам Бізантыі. Некалі яшчэ А.А.Шахматаў, дапушчаючы магчымасьць існаваньня аднае гандлёвае ўмовы з 907 году, паставіў пад пытаньне праўдзівасьць гэтых «пераможных» паходаў Алега й ягоных «укладаў» зь Бізантыяй ды давёў, што ўлучэньне ў гэтую афэру Полацку, Растова й Любеча было звычайным «домыслом составителя "Повести временных лет"». Пасьля да падобнае думкі прыйшоў і савецкі гісторык А.Н.Насонаў[27], а зусім нядаўна паўтарыў яе іншы савецкі гісторык В.А.Кучкін, зазначаючы, што, прыкладам, Растоў ня мог браць удзелу ў гэтым паходзе Алега ўжо толькі з тае прычыны, што ён тады яшчэ не йснаваў[28].

Дарэчы, за часамі Алега не йснаваў таксама і Пераяслаў, аднак аўтар «Повести временных лет» улучае і яго ў гэтыя Алегавы «ўклады». Акрамя таго ў Любечы ніколі не было «вялікага князя», але той жа аўтар, як у выпадку Полацку, Растова, Пераяслава й Чарнігава (Ноўгарад наагул адсутнічае), і ў Любечы садзіць «вялікага князя» ды «ўзалежнівае ад Алега» «вялікіх князёў» усіх гэтых гарадоў («по тем бо городом седяху велиции князи под Олгом суще»).

Трэба тут яшчэ нагадаць і пра той факт, што няма гутаркі пра Полацак у гандлёвых умовах Кіеўскае Русі зь Бізантыяй 912 і 944 гадоў; ня згадвае пра Полацак і бізантыйскі імпэратар Канстантын Парфірагенэт, хоць у сваёй ведамай працы ён і пералічвае ўсе залежныя ад Кіева гарады. Дарэчы, у другой палове Х стагодзьдзя Полацкае княства жыло сваім незалежным палітычным жыцьцём) пра што будзе гутарка ніжэй. Як вынікае, незалежным яно было і ў першай палове гэтага Х стагодзьдзя. Шмат якія савецкія гісторыкі, у тым ліку А.Н.Насонаў, М.І.Артамонаў і В.Т.Пашута[29], канстатуюць, што за часамі Алега й пасьля Кіеўская Русь абмяжоўвалася да земляў сьціслае Кіеўшчыны й Ноўгарадчыны. Яе тэрытарыяльны рост прыпадае толькі на часы княжаньня Сьвятаслава Ігаравіча й ягонага сына Ўладзіміра, пра што сьведчыць і «Повесть временных лет». Для ранейшых часоў, прыкладам, Пашута дапушчае йснаваньне нейкага незалежнага дзяржаўнага аб'яднаньня («хаўрусу плямёнаў») з цэнтрам у Полацку.

Між іншага, у «Повести временных лет» пра Полацак згадваецца яшчэ пад 862 годам, г.зн. раней за княжаньне Алега. Тут ідзе гаворка пра тое, як Рурык быў пакліканы ў Ноўгарад ды раздаваў «мужем своим грады: овому Полотеск, овому Ростов, другому Белоозеро». Пад 980 годам зноў паведамляецца, што «бе бо Рогволод пришел из заморья» й «имяше власть свою в Полотьске». Як можам канстатаваць, тут фактычна паўтараецца адна і тая ж легенда пра «вараскае» валоданьне ў Полацку: і пакліканы «вараг» Рурык тут садзіць «свайго мужа» і Рагвалод прыходзіць «из заморья». Згадваецца таксама й пра той жа Растоў, які, згодна В.А.Кучкіна, быў заснаваны толькі ў канцы Х ці пачатку ХІ стагодзьдзя. Зноў жа, гістарычна даведзена, што гэтак званыя варагі-русы аселі на ўсходзе Эўропы куды раней, а гэта недзе на пачатку ІХ стагодзьдзя, пра што сьведчаць шмат якія крыніцы, у тым ліку й арабскага паходжаньня[30].

Даводзіцца толькі сьцьвердзіць, што ІХ стагодзьдзе - гэта даволі цёмны пэрыяд у гісторыі ўсходніх славянаў, што прывяло да ўзьнікненьня розных дапушчэньняў, да ведамага змаганьня ў гістарыяграфіі між «нарманістамі» й «антынарманістамі». Яшчэ цямнейшы быў ён для аўтара «Повести временных лет». Не забывайма, што гэтую «повесть» ён пісаў на пачатку ХІІ стагодзьдзя, калі Кіеўская Русь перажывала агонію поўнага развалу. Маючы жаданьне і заданьне ратаваць ейную цэласьць і «магутнасьць», ён, бясспрэчна, узалежніваў ад Кіева з даўных часоў усе землі ўсходніх славянаў, у тым ліку і Полацкае княства, тым больш, што гэтае княства сваёй незалежнасьцяй найбольш спрычынілася да развалу самое Кіеўскай Русі.

Выходзячы з гісторыі палітычна-тэрытарыяльнага росту Кіеўскай дзяржавы ў Х стагодзьдзі й факту незалежнасьці Полацкага княства ў другой палове гэтага стагодзьдзя, даводзіцца таксама канстатаваць, што Полацкае княства было самастойным і раней. У другой палове Х стагодзьдзя ў Полацку княжыў Рагвалод. Ён быў гістарычна-рэальнай асобай, бо пра яго шмат згадваецца ў летапісах ды сярод князёў Полацкага княства й пазьней сустракаліся князі на імя Рагвалод. Пра першага гістарычна ведамага полацкага князя Рагвалода ў летапісах паведамляецца супярэчліва. Супярэчлівасьць датычыць і ягонага канфлікту з ноўгарадзкім князем Уладзімірам. Канфлікт гэты летапісы адносяць да 980 году, і ён быццам узьнік з тае прычыны, што ў змаганьні Ўладзіміра з сваім братам кіеўскім князем Яраполкам Рагвалод схіліўся на бок Яраполка, пасватаўшы нават за яго дачку Рагнеду. У сувязі з гэтым Уладзімір напаў на Полацкае княства, забіў Рагвалода й «сына его два», сілай забраў Рагнеду, тады перамог Яраполка. Схэма гэтая выглядае даволі спрошчанай, бо цяжка дапусьціць, каб Уладзімір адначасна мог выступіць і супраць Кіева, і супраць Полацку. У гэтую схэму неяк не ўплятаецца таксама пазьнейшая «міласьлівасьць» Уладзіміра - зварот Рагнедзе «з сынам» Полацкага княства, пры гэтым у абставінах, калі гэтая «паланянка» ці звычайная «ваенная здабыча» зрабіла замах на жыцьцё таго ж Уладзіміра.

Калісьці яшчэ А.А.Шахматаў зьвязаў гэтую сутычку Рагвалода і Ўладзіміра з 970 годам[31]. Дарэчы, і ў летапісах сустракаюцца сьведчаньні, што гэтая сутычка здарылася тады, калі Ўладзімір быў яшчэ «дзіцём», а ў канфлікце галоўную ролю адыгрываў Дабрыня - дзядзька і ваявода Ўладзіміра. Яны й былі пакліканыя ў Ноўгарад у 970 годзе. Расейскі гісторык ХVІІІ стагодзьдзя В.Н.Тацішчаў, які карыстаўся летапісамі, у тым ліку адным з полацкіх летапісаў, што пасьля загінулі (праўдападобна, у пажары Масквы 1812 году), пісаў, што разгляданы тут канфлікт узьнік у сувязі з тым, што полацкі князь Рагвалод «повоева волости новогородские»[32]. І гэта магло здарыцца ў 971 годзе. У гэтым годзе кіеўскі князь Сьвятаслаў Ігаравіч, бацька Ўладзіміра, у баўгарскім паходзе мусіў быў капітуляваць перад бізантыйскім імпэратарам ды загінуў ад печанегаў, варочаючыся ў Кіеў. Гэтыя абставіны мог выкарыстаць Рагвалод, напаўшы на Ноўгарад. У вайне з Ноўгарадам Рагвалод, праўдападобна, і загінуў.

Полацкае княства, аднак, ня страціла сваёй самастойнасьці. Найбольш праўдападобна, што княская ўлада ў ім перайшла да Рагнеды, якая, магчыма, была не дачкой, а жонкай Рагвалода. Яе сынам быў Ізяслаў, які адначасна быў адным з тых «двух сыноў» Рагвалода, што быццам бы загінулі разам з бацькам. Як паведамляецца ў летапісах, гэты Ізяслаў памёр у 1001 годзе, таксама ўжо маючы двух сыноў: Усяслава, які памёр у 1003, і Брачыслава. Гэты Ўсяслаў згадваецца, як полацкі князь, што змушае ўгледжваць у ім дарослага чалавека. Дзецьмі, што паміралі рана, тым больш дзецьмі «правінцыйных» князёў, звычайна кіеўскія летапісы не займаліся. Усё гэта змушае адначасна ўважаць і Ізяслава за куды старэйшага, чымся мог быць як сын Уладзіміра й Рагнеды, народжаны дапушчальна ў 981 годзе, г.зн. пасьля гэтак званага зваяваньня Полацкага княства Ўладзімірам і «паланеньня» Рагнеды ў 980 годзе. Аднесьці «паланеньне» Рагнеды да падзеяў 971 году і зьвязаць з гэтым годам і нараджэньне Ізяслава мы ня можам з прычыны маленства ў тым часе самога Ўладзіміра.

Таму дапушчальна, што пасьля сьмерці Рагвалода ў 971 годзе Рагнеда княжыла ў Полацку, у сувязі з чым, ужо будучы пры двары кіеўскага князя, яна не зьніжала тут галавы і дзейнічала энэргічна ці як «царыца». Пазьней, калі Ўладзімір перамог свайго брата Яраполка й прыдбаў славу моцнага князя Кіўскай Русі, дайшло да сужэнства Рагнеды з Уладзімірам. Сужэнства гэтае насіла больш палітычны характар ці прадбачвала палітычна-дынастычную вунію Полацкага княства зь Кіеўскай дзяржавай. У Полацку аднак часова заставаўся княжыць сын Рагнеды - Ізяслаў*. Пасьля 988 году, калі Ўладзімір прыняў хрысьціянства й ажаніўся зь бізантыйскай прынцэсай, вярнулася ў Полацак і сама Рагнеда.

І Рагнеда вярнулася ў Полацак не таму, што быццам на просьбу баяраў («уже не убии ея детяти деля сего, но воздвигни отчину ея и даи еи с сыном своим») яна была высланая сюды самым Ўладзімірам. Ня можна ўявіць Уладзіміра нагэтулькі сантымэнтальным, каб з прычыны сьлёзаў «паланянкі» ці гэтага заступніцтва баяраў ён мог згадзіцца на адасабленьне ад Кіеўскай Русі Полацкага княства, раней «заваяванага» ім. Ўладзімір якраз і вызначаўся сваёй палітыкай узбуйненьня Кіеўскае Русі й наданьня апошняй нейкае дзяржаўна-палітычнае цэласьці. Калі ён, як гэта згадваецца ў летапісах, зьвярнуў Рагнедзе ейную «отчину», дык на гэта павінны былі быць нейкія паважныя прычыны.

Як бы там ні было раней, але даводзіцца сьцьвердзіць, што пасьля звароту Рагнеды ў Полацак Полацкае княства жыве сваім самастойным жыцьцём, бо, як згадваецца ў летапісах, «и оттоле мечь взимають Рогволожи внуци противу Ярославлим внуком». Тым больш яно было незалежным у часе княжаньня Брачыслава Ізяславіча (1003-1044), хоць Абэцэдарскі запэўнівае ў адваротным. Гэты князь у 1021 годзе здабыў Ноўгарад, у сувязі з чым сутыкнуўся зь кіеўскім князем Яраславам Уладзіміравічам, які сьпяшаўся з дапамогай Ноўгараду. У летапісах кіеўскага паходжаньня паведамляецца, што ў сутычцы на рацэ Судаміры Яраслаў перамог Брачыслава й вызваліў захопленых Брачыславам ноўгарадзцаў. Летапісы ноўгарадзкага паходжаньня дадаюць, што тады ж, відаць на полі бітвы, была зробленая згода, у выніку якой Яраслаў «даў» Брачыславу гарады Ўсьвят і Віцебск за прапанову «буди же со мною за один». І далей сьцьвярджаецца ў летапісах ноўгарадзкага паходжаньня: «И воеваша Брячислав с великим князем с Ярославом вся дни живота своего».

Выходзячы з гэтых кароценькіх летапісных вестак, гісторыкі, у тым ліку, відаць, і Абэцэдарскі, ствараюць цэлую тэорыю пра залежнасьць у тым часе Полацкага княства і самога Брачыслава ад Кіева. Калі ж добра прачытаць, дык з гэтых вестак вынікае наступнае. Кіеўскія летапісы згадваюць толькі пра перамогу Яраслава над Брачыславам, і больш ні слова. Але, як вынікае з ноўгарадзкіх летапісаў, у гэтым выпадку наагул не было якой-колечы перамогі. Наадварот, Яраслаў мусіў саступіць Брачыславу гарады Ўсьвят і Віцебск, праўдападобна, захопленыя ім крыху раней, а можа, нават, у вайне, пра якую тут гаворыцца. За гэта ён атрымаў палоненых Брачыславам ноўгарадзцаў і, магчыма, згоду «быти за один», г.зн. быць у хаўрусе, што абсалютна не гаворыць пра падпарадкаваньне, але пра сужыцьцё й падтрымку. Выраз: «И воеваша Брячислав с великим князем с Ярославом вся дни живота своего» зусім цьмяны. Ваяваў Брачыслаў супраць Яраслава або ў хаўрусе з гэтым Яраславам супраць кагосьці іншага? У летапісах ня згадваецца ні пра тое, ні пра другое.

Палітычная незалежнасьць Полацкага княства пры Ўсяславе Брачыславічу (1044-1101), бадай, не аспрэчваецца ніводным паважным савецкім гісторыкам. Дый як можна яе аспрэчваць, калі эпоха Ўсяслава Чарадзея характарызуецца войнамі Полацкага княства зь Кіеўскай Русяй, у якіх Кіеў не атрымаў перамогі? Пасьля ж, а гэта ў першай палове ХІІ стагодзьдзя, настаў поўны развал Кіеўскае Русі, зь якой вылучыліся іншыя незалежныя княствы - дзяржавы тыпу заходнеэўрапейскіх каралеўстваў, як іх называе акадэмік Б.А.Рыбакоў.

Як мы маглі бачыць з пададзенае цытаты, прафэсар Абэцэдарскі выкарыстоўвае факт абраньня Ўсяслава Чарадзея ў 1068 годзе на пасад вялікага кіеўскага князя, каб паказаць «дынастычную» й «дзяржаўна-палітычную» супольнасьць Полацкага княства з Кіеўскай Русяй. Ён, аднак, ня кажа, як гэта здарылася ды як сам Усяслаў ставіўся да кіеўскага «залатога пасаду». Уся ж гэтая гісторыя выглядае так: пасьля бітвы 1067 году на рацэ Нямізе Ўсяслаў быў запрошаны кааліцыяй кіеўскіх князёў узяць удзел у мірных перамовах за Дняпром каля Воршы. Прыбыўшы туды, здрадніцкім спосабам Усяслаў з двума сынамі быў схоплены і адвезены ў Кіеў. У часе забурэньня кіяўлянаў супраць свайго князя Ізяслава Яраславіча Ўсяслаў Чарадзей быў высечаны з порубу і ўзьведзены на вялікакняскі пасад. Аднак, як, прыкладам, канстатаваў аўтар «Слова пра паход Ігаравы», у Кіеве Ўсяслаў «чуў званы Сьвятой Сафіі Полацкай», г.зн., калі перакласьці ў простую мову, лятуцеў пра зварот у родны Полацак. Нагода да гэтага здарылася, калі выгнанец Ізяслаў з польскай дапамогай падыйшоў да Кіева. Не ўступіўшы нават у бітву й пакінуўшы кіеўскае войска на волю долі, Усяслаў вярнуўся ў Полацак. Калі б Усяслаў Чарадзей гэтак быў зачараваны «залатым» кіеўскім пасадам і да таго ж «спадчынай», дык напэўна ён памерыўся б сілаю зь Ізяславам і ягоным польскім хаўрусьнікам, бо ён ня быў з палахлівых, за што ўвайшоў у легенды й быў апяяны Баянам.

Няма таксама ніякіх ведамак у летапісах пра гэтак званую матар'яльную залежнасьць Полацкага княства ад Кіева як за часамі Ўладзіміра Сьвятаславіча, так і пасьля. У тых часох палітычная залежнасьць вызначалася першым чынам складаньнем даніны ў скарб кіеўскага князя і ваеннай падтрымкай апошняга. Аднак гэтае даніны Полацкае княства ніколі не плаціла Кіеву, не памагала яму і войскам. Вынятак - удзел Ўсяслава Чарадзея ў 1060 годзе ў паходзе кіеўскіх князёў супраць полаўцаў (торкаў). Але тут можна гаварыць пра звычайную ваенную дапамогу, а не пра «феадальную залежнасць» Полацкага княства ад Кіева. Залежнасьць паасобных земляў ад Кіева вызначалася яшчэ абсаджаньнем гэтых земляў намесьнікамі вялікага кіеўскага князя (звычайна ягонымі сынамі) ды іхным зьмяшчэньнем з прыходам да ўлады новага вялікага князя. Адным словам, практыкавалася гэтак званая ратацыя намесьнікаў згодна з іхным «старшынствам». Яны заўсёды перамяшчаліся як пасьля сьмерці аднога зь іх, так і пасьля сьмерці вялікага кіеўскага князя. Гэтая практыка аднак не датычылася Полацкага княства. Гэтае простае рэчы, што так яскрава адкідае канцэпцыю пра палітычную залежнасьць Полацкага княства ад Кіева, таксама не заўважыў Абэцэдарскі.

Таму можна пэўна сказаць, што занатаваныя ў летапісах палітычныя прэтэнзіі Кіева да Полацкага княства, у тым ліку й выстаўленьне полацкага князя Ізяслава ў якасьці сына Ўладзіміра Сьвятаславіча, былі вынаходзтвам летапісцаў пачатку ХІІ стагодзьдзя, калі Кіеўская Русь стаяла на парозе поўнага развалу і тым жа часам узмацнілася ейная агрэсія супраць Полацкага княства або ягоных паасобных земляў.

 

Межы Полацкага княства

Тут трэба падкрэсьліць, што тагачаснае Полацкае княства не абмяжоўвалася да сяньняшняе сьціслае Полаччыны, як гэта намагаюцца падаць савецкія гісторыкі, у тым ліку і Л.В.Аляксееў у сваёй згадванай вышэй працы «Полацкая зямля». Апрача сьціслае Полаччыны, да якое тады належалі таксама Дзьвінск, Рэжыца, Люцын, Себеж і Невель, у Полацкае княства ўваходзілі яшчэ землі: Усьвятчына й Віцебшчына да возера Каспля на ўсходзе; пазьнейшыя Магілеўшчына й Рагачоўшчына да Дняпра й да ўтоку Бярэзіны ў Дняпро; Бабруйшчына й Меншчына да Слуцку й Капыля; Слонімшчына, Ваўкавышчына, Гарадзеншчына й пасьлейшая Беласточчына, а таксама Наваградчына, Вялейшчына ды, праўдападобна, Віленшчына. Апрача таго, валоданьні Полацкага княства заглыбляліся ў сяньняшнюю Лацьвію ўздоўж Дзьвіны, і ад яго залежалі таксама старажытныя ліцьвіны.

Пералічаныя тут заходнія беларускія землі ў гістарыяграфіі розных кірункаў звычайна вылучаюцца з складу Полацкага княства ды далучаюцца да Кіеўскай Русі. Гэта робіцца галоўна на аснове таго, што ў ХІІІ стагодзьдзі на гэтыя землі прэтэндавала Галіцка-Валынскае княства, а таксама што ў паходзе 1127 году злучаных сілаў Кіеўскае Русі супраць Полацкага княства ўзяў удзел «Всеволодка из Городна» (у Лаўрэнцеўскім і Гіпацеўскім летапісах ён называецца яшчэ «Всеволодко из Городка» й «Всеволодко Городецькый»). Калісьці яшчэ ўкраінскі гісторык М.Грушэўскі пісаў у «Гісторыі Ўкраіны-Русі», што гэты Ўсевалодка, сын Давіда Ігаравіча, княжыў ня ў Горадні над Нёмнам, а ў Горадні, што ляжала на поўдзень ад Прыпяці. Разам з Дубровіцай яе якраз і атрымаў гэты Ўсевалодка Давідавіч. Гэтая Горадня цяпер мястэчка ці вёска Гарадная, што ляжыць на ўзмежжы БССР на аднолькавай адлегласьці ад Століна й Дубровіцы. Як бачна зь гістарычнай карты Вялікага Княства Літоўскага, складзенай польскім гісторыкам Янам Якубоўскім, пад назовам Горадня (Городно) у ХVІ стагодзьдзі яна была яшчэ невялікім гарадком[33].

Дарэчы, як сьцьвярджаецца ў летапісах, гэты Ўсевалодка Давідавіч быў падручным вялікага кіеўскага князя, г.зн. поўнасьцяй залежаў ад яго й прыходзіў яму на дапамогу пры першым пакліканьні. Гэтага аднак не магло б быць, калі б Ўсевалодка запраўды княжыў у Горадні над Нёмнам.

Аўтар «Слова пра паход Ігаравы» таксама згадвае пра «городеньские трубы», якія аплаквалі князя Ізяслава й ягоную дружыну, што былі «притрепаны литовскыми мечи». Але гэты Ізяслаў тут выразна выступае сынам полацкага князя Васількі і праўнукам «слаўнага дзеда» Ўсяслава Чарадзея. Уладзімір Пічэта ў сваёй працы «Полацка-Менскае княства», што была зьмешчаная ў «Очерках истории СССР» выданьня 1953 году, таксама пісаў, што яшчэ ў 1102 годзе полацкі князь Барыс Усяславіч ваяваў супраць яцьвягаў. Паход гэты ён мог ажыцьцявіць, маючы толькі за сабой моцнае заплечча, і магчыма з тае ж Горадні. З свайго боку Пётра Дузбурскі ў сваёй «Прускай кроніцы» сьцьвярджаў, што ў 1221 годзе «Рутэны» напалі на прускі горад Рагніту й доўга трымалі тут аблогу[34]. Дарэчы, і Адам Брэменскі, які напісаў сваю кроніку каля 1075 году, таксама гэтых Рутэнаў ці Ruzzos памяшчаў на мяжы з Прусамі[35].

Згадваючы пра гэтае паведамленьне Пётры Дузбурскага, савецкі гісторык В.Т.Пашута, не знайшоўшы якіх-колечы вестак пра пранікненьне на межы старажытнае Прусіі Галіцка-Валынскага княства, абегла зазначае, што «вероятно» паход супраць Рагніты быў арганізаваны «смоленскими князьями»[36]. Можна, ведама, далучыць сюды яшчэ і «владимиро-суздальских князей», але, як сьцьвярджаў той жа Пётра Дузбурскі, гэты горад Рагніта ляжаў на ўзьмежжы з «Рускім каралеўствам» ды й сама Прусія мяжавалася зь «зямлёй Рутэнаў». Тэрмін «Рутэны» нас не павінны бянтэжыць, бо, прыкладам, і Генрык Лівонскі ў сваёй ведамай кроніцы называе Полацкае княства «Рускім каралеўствам».

Што ж да згадваных вышэй прэтэнзіяў Галіцка-Валынскага княства на заходнія беларускія землі, дык тут можна сказаць наступнае. У летапісах няма ніякіх звестак пра гэтыя прэтэнзіі пры канцы ХІІ і на пачатку ХІІІ стагодзьдзя. Затое ў іх паведамляецца, што тады тут княжылі незалежныя князі - Ізяслаў Наваградзкі, Глеб Ваўкавыскі, Ізяслаў Сьвіслацкі, якія якраз узялі актыўны ўдзел у станаўленьні маладога Вялікага Княства Літоўскага. Праўда, гэтыя прэтэнзіі Галіцка-Валынскага княства на заходнія беларускія землі выявіліся ў часе ўзьніклае вайны між галіцка-валынскім князем Данілам Раманавічам і Міндоўгам, а таксама ў часе паходаў супраць Вялікага Княства Літоўскага ў 1258-1259 і 1276-1277 гадох татара-мангольскіх ваяводаў Бурундуя й Мамшэя. Аднак жа з гэтых падзеяў чыста агрэсыўнага характару неяк не выпадае, дый нелягічна выводзіць нейкую папярэднюю «прыналежнасьць».

Адным словам, тагачаснае Полацкае княства - гэта даволі вялікае й палітычна моцнае гаспадарства. Таму яно магло ня толькі захаваць сваю незалежнасьць, але й палітычна спаборнічаць з Кіеўскай Русяй. Праўда, пасьля сьмерці Ўсяслава Чарадзея, які, як і ў выпадку Кіеўскай Русі, падзяліў паасобныя землі гэтага княства між сваймі сынамі, Полацкае княства ўвайшло ў паласу разьмежаваньня на мясцовыя княствы. Гэта найперш і прывяло да ведамага ў гісторыі эпізоду 1127-1132 гадоў. Тады менскі князь Глеб Усяславіч на собскую руку ў 1104 годзе пачаў даволі амбітны канфлікт (імкнуўся пашырыць Менскае княства за кошт валоданьняў кіеўскіх князёў), які, аднак, скончыўся ў 1119 годзе ягоным паланеньнем, замардаваньнем у Кіеве ды далучэньнем Менскага княства да Кіеўскае Русі. Крыху пасьля, а гэта ў 1127 годзе, злучаныя сілы Кіеўскае Русі літаральна з усіх бакоў - з Кіева, Чарнігава й Курску, Уладзіміра (Валынскага), Турава й згаданае вышэй Горадні, а таксама Ноўгараду й Смаленску - нарэшце дабраліся да самога сэрца Полацкага княства. Аднак і гэты агульны «рускі» паход супраць «крывічоў» тады яшчэ скончыўся кампрамісам: з згоды палачанаў вялікі князь полацкі Давід Усяславіч быў заменены іншым князем - Рагвалодам Усяславічам, а апошні павінны быў узяць на сябе нейкія забавязаньні перад Кіеўскай Русяй. Мы нічога ня ведаем пра гэтыя забавязаньні; ведама толькі, што й Рагвалод Усяславіч адмовіўся ўзяць удзел у паходзе кіеўскага вялікага князя Мсьціслава Ўладзіміравіча супраць полаўцаў. У выніку той арганізаваў у 1129 годзе новы паход супраць Полацкага княства, які скончыўся здабыцьцём Полацку, паланеньнем некаторых полацкіх князёў ды іхным выгнаньнем у Канстантынопаль. Гэта здарылася з двума сынамі Рагвалода, а таксама з Давідам, Расьціславам і Сьвятаславам Усяславічамі, іхнымі жонкамі й дзецьмі. Сам Рагвалод Усяславіч, мабыць, загінуў тады на полі бітвы. У Полацку часова запанавалі стаўленьнікі Кіева, аднак ужо ў 1132 годзе, відаць у сувязі зь сьмерцяй вялікага кіеўскага князя Мсьціслава Ўладзіміравіча, гэтых стаўленьнікаў выгналі з Полацку, а за вялікага князя абралі Васільку Сьвятаславіча - сына вывезенага ў Канстантынопаль Сьвятаслава Ўсяславіча. Недзе неўзабаве пасьля 1135 году было вызваленае таксама й Менскае княства. Гэтак хутка скончылася «феадальная залежнасць» Полацкага княства ад «агульнарускай дзяржавы» - Кіеўскай Русі.

Як жа ў сьвятле пералічаных вышэй, запраўды неаспрэчных ці, паводле Абэцэдарскага, «неабвержных», фактаў можна цьвердзіць і цьвердзіць катэгарычна, што ў мінулым беларускі народ ня меў свае дзяржаўнасьці?!

Яшчэ больш парадаксальнае цьверджаньне, быццам «старажытнаруская дзяржаўная супольнасць» працягвала сваё йснаваньне ў ХІІ-ХІІІ стагодзьдзях, калі ў запраўднасьці ад старое Кіеўскае Русі заставалася адно імя, і больш нічога. Ня менш парадаксальна таксама ўважаць Кіеўскую Русь Х-ХІ стагодзьдзяў, калі яна была ў зэніце свайго палітычнага росквіту, за нейкую маналітную ці цэнтралізаваную дзяржаву, перад чым, між іншага, перасьцерагаў у сваёй апошняй працы згадваны вышэй савецкі гісторык А.Н.Насонаў (памёр у 1965 годзе)[37]. Такой яна не была ўжо хоць бы дзеля таго, што залежнасьць ад яе паасобных земляў вызначалася выплочваньнем адпаведнае даніны й вайсковай дапамогай. Далей за гэта тады ня йшла кіеўская адміністрацыя. Дарэчы, гісторыя адносінаў між сьцісла Кіеўскім і Чарнігаўскім княствамі таксама не дазваляе гаварыць пра нейкі там «цэнтралізм».

 

Міт пра «адзіную старажытнарускую народнасць»

Прафэсару выпадала б таксама прасачыць, да якое тэрыторыі тарнаваўся назоў «Русь». Нават у савецкай гістарыяграфіі (праўда, у спэцыяльных працах) агульна прызнаецца, што назоў гэты, зьвязаны зь дзяржаўнасьцяй, датычыў толькі Сярэдняе Прыдняпроўшчыны з цэнтрамі Кіеў-Чарнігаў-Пераяслаў.

Што ж да Полацкага княства, дык яно звычайна называлася як Зямля крывічоў або палачанаў. Гэтак, прыкладам, у Лаўрэнцеўскім і Гіпацеўскім летапісах пад 1127 годам сьцьвярджаецца: «В то же лето посла князь Мстислав братью свою на Кривичи четырми пути». У Гіпацеўскім летапісе таксама паведамляецца, пад 1140 годам: «В то же время взидоста княжича два ис Царягорода, заточени были Мьстиславом великым князем Киевьскым, зане не бяхуть его воли и не слышахуть его, коли я зовяшеть в Рускую землю в помощь», і крыху далей: «посла по Кривитьстеи князе по Давида по Ростислава и Святослава и Рогволодича два и усажа у три лодьи и поточи и Царюграду за неслушание их, и мужа свои посажа по городом их»; ці пад 1162 годам: «Том же лете Рюрик и Святополк Гюргевичь Туровьскии... и с Кривьскими князьми идоша к Случьску на Володимира на Мьстиславича».

Адначасна Абэцэдарскі цьвердзіць, што за часамі Кіеўскае Русі ўжо йснавала «адзіная старажытнаруская народнасць», якую ён часамі называе й «адзінай усходняславянскай народнасцю». Хоць Абэцэдарскі зазначае, што «Русь, "рускую" народнасць тых даўніх часоў нельга атоесамліваць ні з рускай (вялікарускай), ні з украінскай, ні з беларускай народнасцю», агульная ягоная тэндэнцыя выступае даволі выразна[38]. А рэч у тым, што пры дапамозе гэтае містычнае «адзінае старажытнарускае народнасці» савецкая гістарыяграфія фактычна намагаецца зьліквідаваць узьніклую «гістарычную ненармальнасьць» існаваньня ў сучаснасьці беларускага і ўкраінскага народаў. Бо, згодна з тэндэнцыямі гэтай гістарыяграфіі, іхнае месца павінна быць «в общерусском народе», пад якім разумееца толькі расейскі народ і які беспасярэдне выводзіцца з той «древнерусской народности». Праўда, калі трымацца нейкае навуковае ці лягічнае пасьлядоўнасьці, дык тую «старажытнарускую народнасць» выпадала б найперш зьвязваць з сучасным украінскім народам. Наагул канцэпцыя пра «адзіную старажытнарускую народнасць», узятая ў прынцыпе і перанесеная ў сучаснасьць у якасьці палітычнага аргумэнту, магла б лёгка тарнавацца, прыкладам, да італійцаў, гішпанцаў, французаў, румынаў у тым сэньсе, што сучасныя італійцы таксама маглі б прыгадаць іншым пра свае «гістарычна-нацыянальныя» правы. А як жа, усе гэтыя народы ў мінулым тварылі супольную «старажытнарымскую дзяржаву» й агульную «старажытнарымскую народнасьць», а прасьцей - італійскую нацыянальную і дзяржаўную «старажытнасьць».

Згадваны ўжо намі Б.А.Рыбакоў, прыкладам, станаўленьне гэтае «адзінае старажытнарускае народнасьці» адносіць недзе да VІ-ІХ стагодзьдзяў. Аднак, карыстаючыся рознымі апэрацыямі, ён і станаўленьне Кіеўскае Русі пераносіць у тыя ж VІ-ІХ стагодзьдзі, улучаючы ў яе - дзесьці пры канцы VІІІ ці ад пачатку ІХ стагодзьдзя - і Полацкае княства. Абэцэдарскі ў асноўным паўтарае гэтую думку Рыбакова, цьвердзячы, што «ў перыяд разлажэння першабытнаабшчыннага ладу і ўтварэння класавага грамадства (VІ-VІІІ ст.) на тэрыторыі Ўсходняй Еўропы адбывалася фарміраванне адзінай усходнеславянскай народнасці, якая атрымала назву Русь». Аднак паводле Абэцэдарскага, «Старажытнаруская (Кіеўская) дзяржава, у склад якой увайшлі і землі крывічоў (палачан), дрыгавічоў, радзімічаў, склаўшы заходнюю частку яе» толькі «ўтварылася ў канцы ІХ стагоддзя», што й «паскорыла фарміраванне старажытнарускай народнасці, садзейнічала ўмацаванню яе адзінства». Зазначым, што паводле Рыбакова поўнасьцяй складзеная «старажытнаруская народнасць» ужо існавала ад пачатку ІХ стагодзьдзя. Адным словам, «фарміраванне» гэтае «старажытнарускае народнасці» Абэцэдарскі адносіць да эпохі, калі яшчэ, паводле ягонага цьверджаньня, не магло быць і мовы пра йснаваньне «Старажытнарускае дзяржавы». Калі ж зрабіць гістарычную папраўку ды аднесьці дзяржаўна-тэрытарыяльную кансалідацыю Кіеўскае Русі да эпохі Ўладзіміра Сьвятаславіча, г.зн. на канец Х стагодзьдзя, дык з гэтым канчатковым «фарміраваннем старажытнарускай народнасці» прафэсар зноў пасьпяшаўся на цэлае стагодзьдзе. Паводле савецка-марксыстаўскае канцэпцыі, народнасьць або народ - гэта прадукт клясавага распластаваньня грамадзтва й згуртаваньня апошняга ў моцнай палітычна-дзяржаўнай арганізацыі. А з гэтага вынікае, што й утварэньне «адзінае старажытнарускае народнасці» можна аднесьці хіба толькі да эпохі канца Х і цэлага ХІ стагодзьдзя, калі Кіеўская Русь вызначылася як нейкая палітычна-дзяржаўная цэласьць. Але ж і ў гэтым разе ня трэба забывацца пра слабасьць палітычных і эканамічных сувязяў між ейнымі паасобнымі землямі, пра кволасьць ейнае палітычна-дзяржаўнае структуры наагул. Ня трэба забывацца таксама, што побач з Кіеўскай Русяй і незалежна ад яе тут існавала таксама іншая палітычна-дзяржаўная арганізацыя - Полацкае княства.

Вышэй мы цытавалі ведамага савецкага гісторыка П.Н.Трацьцякова. Ягоная праца «У истоков древнерусской народности» зьяўляецца, можна сказаць, апошнім словам савецкай гістарыяграфіі ў разгляданай тут праблеме. І вось што канстатуе Трацьцякоў:

Вытрымка даволі доўгая, але яна вартая таго, каб зацытаваць яе поўнасьцяй. Трацьцякоў, як бачым, не згаджаецца з аптымізмам Абэцэдарскага, між іншага, моцна падсечаным таксама «балцкай тэорыяй», якую разьвівае В.В.Сядоў. Што да сьведчаньня П.Н.Трацьцякова, быццам «древнерусская народность» і ўсьведамленьне ёю «русского единства» складваюцца толькі ў эпоху «феодальной раздробленности» ды зь «перемещением центра Руси на север», дык тут заўважаюцца моцныя нацяжкі, спалучаныя з тэндэнцыяй перакінуць мосьцік ад таго «древнерусского единства» да такога ж «общерусского единства» ў сучаснасьці.

Існаваньне вынайдзенае ім «адзінае старажытнарускае народнасці» Абэцэдарскі намагаецца падмацаваць яшчэ гэтак званай агульнасьцяй тэрыторыі, мовы, культуры й нават рэлігіі. Агульнасьць тэрыторыі ў пэўнай ступені пакрываецца дзяржаўнай супольнасьцяй, і гэтае пытаньне разглядалася вышэй. Агульнасьць рэлігіі, хоць яна й мае нейкі ўплыў на нацыянальную кансалідацыю народаў, трэба тут выключыць ужо толькі з тае прычыны, каб не адшукаць «адзінага» народу ў каталіцкай Эўропе й не распыліць «старажытнарускую народнасць» у бізантыйска-праваслаўнай атмасфэры.

Застаецца яшчэ аргумэнт пра агульнасьць мовы й культуры. Пра агульнасьць мовы цяжка сказаць штосьці канкрэтнае, бо з тых далёкіх часоў вельмі мала захавалася пісаных помнікаў дый тое ў штучнай царкоўнаславянскай мове. Занатаваныя пасьля ў гэтых крыніцах некаторыя народныя моўныя асаблівасьці не маглі паўстаць, як канстатуюць моваведы, у ХІІІ-ХІV стагодзьдзях, а належаць да куды ранейшых часоў. Дарэчы, мова ўсіх славянскіх народаў тады яшчэ не вызначалася сваёй пазьнейшай разнастайнасьцяй.

Тое сама можна сказаць і пра агульнасьць культуры. Культура, ня ў прыклад мове, - рэч агульналюдзкая. Для ўсіх народаў, калі яны не адмежаваныя толькі нейкай штучнай заслонай, яна разьвіваецца паводле натуральнага прынцыпу прыліву й адліву мора. Гэтак званая народная культура - народныя песьні, казкі, паданьні, звычаі, танцы, народная філязофія і г.д.- для гэтых часоў проста няведамая. Калі ж дапусьціць, што культура гэтая найбольш традыцыйная й захоўвае ў сабе найбольш старадаўнасьці, дык у гэтым выпадку трэба наперад адмовіцца ад канцэпцыі «адзінае старажытнарускае народнасці». Пры намаганьні ж знайсьці нейкую самабытную й агульную культуру для гэтае «старажытнарускае народнасці» Абэцэдарскаму выпадала б неяк успрыняць, прыкладам, і тагачасныя культурныя асаблівасьці тае ж Заходняе Эўропы. Магчыма, і тут прытарнавалася б тая ж канцэпцыя пра нейкую «адзіную старажытназаходнеэўрапейскую народнасць»?!

Наагул, як вынікае, тут мы маем справу з звычайным палітычным апартунізмам, бо ўжо ў наступным разьдзеле свае брашуры, прысьвечаным Вялікаму Княству Літоўскаму, прафэсар шмат разоў зазначае, што нацыянальнай адзнакай дзяржавы й народу, які ў ёй пануе, ня могуць быць ні сама дзяржава й агульнасьць тэрыторыі, ні сам народ і ягоная мова, культура й тым больш рэлігія.

 

«ЦІ ЙСНАВАЛА Ў МІНУЛЫМ БЕЛАРУСКАЯ ДЗЯРЖАВА?»

 

Гэтак загалоўлены другі разьдзел (б.17-41) брашуры Абэцэдарскага, у якім аўтар «аналізуе» праблему нацыянальнага характару Вялікага Княства Літоўскага. З гэтага ягонага «аналізу» вынікае, што «ніякіх доказаў існавання ў мінулым беларускай дзяржавы былыя гітлераўскія паслугачы не маюць, а тое, што яны выдаюць за доказы, з'яўляецца бессаромнай хлуснёй» (б.32). Катэгарычная выснова Абэцэдарскага: «Да Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі ніколі не было беларускай дзяржаўнасці» (б.40), - і кропка. І тут, ведама, ягоныя аргумэнты абмяжоўваюцца пераважна да запазычанае бруднае лаянкі.

Найперш прафэсар разьвівае сваю канцэпцыю пра тое, што ні этнічны склад жыхарства, ні мова «ніколі не з'яўляліся адзнакай дзяржавы». Як вынікае з далейшых ягоных разважаньняў, гэтай «адзнакай дзяржавы» й тым больш нацыянальнае дзяржаўнасьці ня могуць быць таксама ні культура, ні тэрыторыя, ні сам народ. Тут ён, ведама, выходзіць з марксыстаўскай фразеалёгіі, паводле якой дзяржава - гэта «прадукт і праява непрымірымасці класавых супярэчнасцей», што яна, будучы «дзяржавай эксплуататараў», ня можа «супадаць непасрэдна з насельніцтвам», і г.д. Адпаведна Вялікае Княства Літоўскае, як падкрэсьлівае аўтар, было «дзяржавай літоўскіх феадалаў» (г.зн. летувіскіх феадалаў, паводле Абэцэдарскага). Яно нават не было дзяржавай летувіскага народу. Што ж да беларускасьці гэтае дзяржавы ў сучасным значэньні, дык, цьвердзіць Абэцэдарскі, «і дзяржавы беларускіх прыгоннікаў-феадалаў у мінулым не было».

Падрабязна запыняцца каля гэтае канцэпцыі было б марнаваньнем часу. Зазначым толькі, што Абэцэдарскі, магчыма сам не ўсьведамляючы таго, наводзіць фактычна паклёп на гісторыю як той «Старажытнарускай дзяржавы», так і пазьнейшае Расеі. Сапраўды, калі быць пасьлядоўным, дык паводле ягонае канцэпцыі ня можа быць гаворкі пра гэтак званае «героическое прошлое русского народа», што на кожным кроку падкрэсьліваецца ў савецкай гістарыяграфіі. Бо ж і ў іх улада належала гэтым «феадалам-прыгнятальнікам», а ня «русскому народу».

 

Насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага

Прафэсар Абэцэдарскі, прыкладам, цьвердзіць, што Вялікае Княства Літоўскае не магло быць беларускай дзяржавай ужо толькі з тае прычыны, што беларусы складалі ў ім «меншасць». Гэта, аднак, ня можа быць аргумэнтам на некарысьць беларускасьці Вялікага Княства Літоўскага, бо ў Рымскай імпэрыі рымляне былі «меншасцяй». Таксама, згодна зь ягонай канцэпцыяй «этнічны склад насельніцтва» ня можа быць «адзнакай дзяржавы», а таму мог бы адпасьці й гэты падлік «меншасці» ці «большасці» беларускага жыхарства Вялікага Княства.

Адным словам, на б.33 сваёй брашуры Абэцэдарскі падае «больш-менш» дакладную колькасьць беларускага жыхарства Вялікага Княства ў ХVІ-ХVІІ стагодзьдзях - адпаведна 1.840.000 і 2.300.000 чалавек. Гэты лік ён чэрпае з дасьледваньня З.Капыскага, спасылаючыся таксама й на працы ўкраінскіх навукоўцаў[40]. Знайшоўшы, што на Ўкраіне ў гэтым часе налічвалася больш жыхарства, Абэцэдарскі сьвяткуе перамогу: чаму ж Вялікае Княства не назваць украінскай дзяржавай! Наагул, паводле ягонага саркастычнага дапушчэньня, Вялікае Княства Літоўскае можна было б назваць «украінска-беларуска-летувіска-яўрэйска-татарскай дзяржавай», і гэта - калі нібы падыходзіць да гэтага княства з гледзішча «беларускіх буржуазных нацыяналістаў».

Тым часам у сваёй працы беларускі навуковец Зінові Капыскі, да якога зьвяртаецца тут Абэцэдарскі, пры падлічэньні беларускага жыхарства Вялікага Княства Літоўскага зыходзіць зь межаў сучаснае БССР. Не выходзячы за гэтыя межы, ён і называе прыблізную колькасьць жыхарства Беларусі сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя - каля 2.300.000 чалавек[41]. Адкінуўшы 20% натуральнага прыросту за стагодзьдзе, у сваю чаргу прафэсар Абэцэдарскі для сярэдзіны ХVІ стагодзьдзя налічвае, як ужо згадвалася, 1.840.000 чалавек «беларускага насельніцтва» Вялікага Княства.

Мэтад З.Капыскага - абмяжоўвацца толькі тэрыторыяй сяньняшняй БССР - агульнапрыняты мэтад у БССР. Тут ім карыстаюцца нават пры выданьні гістарычных дакумэнтаў і дасьледваньні гісторыі беларускай мовы. Такі мэтад падыходу да гісторыі Беларусі, які, зразумела, ёсьць вынаходкай Масквы, трапна высьмеяў ужо згадваны савецка-расейскі гісторык В.В.Сядоў. Адказваючы на закіды прыхільнікаў гэтага мэтаду, ён некалі саркастычна пісаў:

Дапусьцім на часінку, што Беларуская ССР магла б застацца ў межах да 1924 году, г.зн. толькі ў межах няпоўнае былое Менскае губэрні. Няўжо ж, выходзячы зь межаў такой мініатурнай БССР, мы павінны падлічваць і «беларускае насельніцтва» Вялікага Княства Літоўскага эпохі ХVІ і ХVІІ стагодзьдзяў?! Мэтад гэты для кагосьці быў бы яшчэ выгаднейшы, бо «беларускае насельніцтва» ў такім разе для ХVІ ці ХVІІ стагодзьдзя зьменшылася б да якіх 200 тысячаў чалавек.

Аднак жа й прафэсару Абэцэдарскаму ведама, што этнаграфічна сьціслая беларуская тэрыторыя ў складзе Вялікага Княства далёка выходзіла за межы сяньняшняй БССР. Канкрэтна, да тэрыторыі сучаснай БССР трэба яшчэ дадаць тэрыторыю Смаленшчыны й заходняй Браншчыны, адарваныя ад Беларусі заходнія й паўночна-ўсходнія раёны Полаччыны й Віцебшчыны, а таксама Віленшчыну й Беласточчыну, што былі падараваныя сучаснай Летуве дый Польшчы. Вось тут і даводзіцца паправіць тую лічбу 1.840.000 чалавек беларускага жыхарства Вялікага Княства Літоўскага для паловы ХVІ стагодзьдзя, магчыма, дадаўшы да яе яшчэ нейкі 1.000.000 чалавек ці, нават, больш.

Дарэчы, як піша сам З.Капыскі, у першай палове ХVІІ стагодзьдзя ў Вялікім Княстве, асабліва на тэрыторыі сучаснай Беларусі, пракацілася колькі хваляў галадоўлі й чорнае хваробы, адна зь якіх (1601-1603 гадоў) у жудасных фарбах згадваецца, прыкладам, у Баркулабаўскім летапісе:

Адным словам, у выніку такіх галадоўляў і хваляў чорнае хваробы тады загінула вялікая частка беларускага жыхарства. Таксама ў выніку спусташальнае вайны з Маскоўшчынай 1654-1667 гадоў Вялікае Княства Літоўскае страціла 50% свайго жыхарства. Усё гэта, як нам думаецца, не было ўлічана ні Капыскім, ні Абэцэдарскім пры падлічэньні беларускага жыхарства Вялікага Княства для сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя.

Тут выпадае нагадаць пра мэтад падліку летувіскага жыхарства Вялікага Княства Літоўскага летувіскімі гісторыкамі, бо ён вельмі збліжаецца з мэтадам прафэсара Абэцэдарскага. Паклікаючыся пры гэтым на польскіх гісторыкаў, прыкладам, некаторыя летувіскія гісторыкі зусім паважна цьвердзяць, што летувіскае (жамойцкае) жыхарства Вялікага Княства Літоўскага, нават у часох уваходу ў яго Ўкраіны, складала прынамсі каля 3/4 усяго ягонага жыхарства[44]. Падлік гэты вельмі просты, бо да летувісаў у сяньняшнім значаньні залічаюцца гістарычныя ліцьвіны наагул, г.зн. і жыхарства сьціслае Беларусі. Вось тут і зьяўляюцца гістарычныя карты «Вялікае Літвы» (у сучасным значаньні) з улучэньнем у яе беларускае тэрыторыі, на якіх, побач зь «Вільнюсам», красуюцца таксама «Гардынас», «Наўгардэліс», «Сланімас», «Браста» й г.д. Гэтыя гісторыкі, як, між іншага, і Абэцэдарскі, ніяк ня могуць зразумець, што нацыю й дзяржаву твораць яшчэ мова, культура, нацыянальна-дзяржаўная палітыка.

«Яўрэйскасьць» ці «татарскасьць» Вялікага Княства выключае сам прафэсар Абэцэдарскі, хоць гэта ён робіць з усьмешкай на адрас «беларускіх буржуазных нацыяналістаў». Што да ягонае рэплікі, што з гледзішча на перавагу жыхарства Вялікае Княства Літоўскае магло б быць «украінскай дзяржаваю», зазначым наступнае. У склад нашай дзяржавы паасобныя землі Ўкраіны ўвайшлі ў часы княжаньня Альгерда (1345-1377) і Вітаўта (1392-1430). Яны былі забраныя палякамі ў выніку Люблінскае вуніі 1569 году. Аднак Вялікае Княства існавала й перад улучэньнем украінскіх земляў і пасьля Люблінскае вуніі. Мы тут ня можам пагадзіцца з Абэцэдарскім, які цьвердзіць, што пасьля Люблінскае вуніі Вялікае Княства Літоўскае фактычна прыпыніла сваё дзяржаўнае йснаваньне, стаўшыся польскай правінцыяй. У гэтым пытаньні навукоўцы выказваюць іншыя погляды[45]. Такім парадкам, ужо адзін гэты факт - факт часовага ўваходжаньня Ўкраіны ў склад Вялікага Княства - не дазваляе характарызаваць яго як «украінскую дзяржаву». Далей, і гэта добра ведае сам прафэсар, украінскае, як і жамойцкае, жыхарства не накінула гэтаму княству свае мовы й культуры, а, наадварот, пэўны час паслугоўвалася беларускай мовай і культурай[46]. Таксама, калі, прыкладам, параўнаць ранейшыя прывілеі Полацкае, Віцебскае й Смаленскае земляў з падобнымі прывілеямі Кіеўскае й Валынскае земляў, дык даводзіцца сьцьвердзіць розьніцу праўнага характару. Гэтыя ўкраінскія землі праўна абмяжоўваліся й разглядаліся быццам вонках Вялікага Княства, залежнымі ад яго. Дый украінскі элемэнт узяў слабы ўдзел у дзяржаўна-кіраўнічых органах Вялікага Княства Літоўскага.

 

Мова ў Вялікім Княстве

Трымаючыся свайго погляду, быццам мова ня можа быць «адзнакай дзяржавы» (яе нацыянальнага характару), Абэцэдарскі дакарае «беларускіх буржуазных нацыяналістаў» у тым, што яны залічаюць Вялікае Княства да беларускае дзяржавы з пагляду на дзяржаўную мову гэтага княства. Ён гіранізуе: у такім выпадку Злучаныя Штаты Амэрыкі й Кубінскую рэспубліку таксама можна было б разглядаць, як дзяржавы ангельцаў і гішпанцаў. Аднак жа, ня ў прыклад іншым гісторыкам, якія сапраўды звыкліся паўтараць: «мова Вялікага Княства - беларуская» й больш нічога, «беларускія буржуазныя нацыяналісты» зусім не ўважаюць, што беларуская мова - адзіны аргумэнт на карысьць беларускасьці Вялікага Княства Літоўскага. Разглядаючы і фактар мовы як важкі аргумэнт, яны адначасна паклікаюцца й на іншыя важныя фактары - на культуру, этнічны склад жыхарства, характар нутраное й вонкавае палітыкі, удзел беларускага элемэнту ў кіраўніцтве дзяржавай. Што ж да параўнаньня, якое, спасылаючыся на мову, прафэсар Абэцэдарскі робіць між Вялікім Княствам Літоўскім, ЗША і Кубінскай рэспублікай, дык яно наагул сьмеху вартае. Як і іншыя сучасныя дзяржавы Лацінскай Амэрыкі, а таксама Канада, Злучаныя Штаты Амэрыкі й гэтая Кубінская рэспубліка паўсталі на аснове ангельскіх і гішпанскіх замежных калёніяў і каляніяльнага элемэнту. З гэтае прычыны яны й засталіся пры адпаведных мовах, а Канада - нават пры ангельскай і францускай мовах. Паводле Абэцэдарскага, Вялікае Княства Літоўскае не магло паўстаць на аснове беларускіх калёніяў і каляніяльнага элемэнту, бо яно быццам было арыгінальным творам самых летувісаў, і ў гэтай дзяржаве панавалі «літоўскія феадалы». Яны быццам падбілі беларускую тэрыторыю, заняволіўшы й беларускі народ. Выходзіць, такім парадкам, нейкае зачараванае кола, бо прафэсар Абэцэдарскі, прыкладам, адмаўляецца прыстасаваць да Вялікага Княства і баўгарскі варыянт. Баўгарыя, як ведама, была заснаваная адным зь цюрцкіх плямёнаў, якое, пакінуўшы свой назоў, зьнікла зь гістарычнае арэны, моўна, культурна й этнічна зьліўшыся з славянскім элемэнтам.

Гэтае зачараванае кола пакінем для разьвязаньня прафэсару Абэцэдарскаму. З свайго боку зазначым, што этнічна моцны народ, які засноўвае сваю дзяржаву й на працягу стагодзьдзяў застаецца ейным гаспадаром, пэўна ж ня можа сядзець увесь час на моўных і культурных запазычаньнях паняволенага ім народу. Гэтага, як можам канстатаваць, ня здарылася ні ў ЗША й Кубінскай рэспубліцы, ні ў Канадзе й краінах Лацінскай Амэрыкі. Тым жа часам нібы «дзяржаўна-магутны» летувіскі народ нават не здабыўся на адзін-адзінюсенькі дакумэнт у роднай мове. І Польшча «квітнела лацінаю» - можа быць адказ, але толькі не разьвязаньне пытаньня, бо Польшча мела сваю высокую культуру, у тым ліку й моўную.

Далей, Абэцэдарскі кпіць з «фальсіфікатараў гісторыі Беларусі», якія сьцвярджаюць, што, прыкладам, Ягайла «ня ведаў літоўскай мовы й гаварыў толькі па-беларуску» (б.39-40). Ён пэўны ў тым, што вялікі князь Ягайла - «літовец па паходжанню» - мусіў быў знаць летувіскую мову. Ягайла, зразумела, знаў беларускую мову, і што ён карыстаўся гэтай мовай, пра гэта пісаў польскі гісторык Ян Длугаш. Дарэчы, у Ягайлы дзеці былі толькі ад князёўны «рускага роду» - Сонькі Гальшанскай. Зь імі, як і з сваёй жонкай, ён мог і гутарыць у беларускай мове. Праўда, той жа Длугаш пісаў, на што паклікаецца й прафэсар Абэцэдарскі, што, беручы ўдзел у хрышчэньні старажытных ліцьвіноў, Ягайла даносіў да іх слова Хрыстовае ў іхнай «роднай мове». З гэтага аднак не вынікае, што Ягайла прамаўляў да іх у летувіскай мове, бо Длугаш не падае прыкладаў гэтае мовы, як гэта ён робіць у выпадку беларускай мовы. Таксама ў акце Ягайлы з 1387 году пра хрышчэньне летапіснае Літвы старажытныя ліцьвіны выразна выступаюць, як апрычоны «народ»[47]. Так іх характарызуюць таксама ранейшыя й пазьнейшыя крыніцы. Больш за тое, у адным з дыпляматычных дакумэнтаў з 1420 году, які прыпісваецца Вітаўту, сьцьвярджаецца, што ліцьвіны й жамойты (жамойціны) - гэта адзін і той жа народ і маюць адну й тую ж мову. Але гэта быў дакумэнт, які ў спрэчках з крыжакамі бараніў правы Вялікага Княства Літоўскага датычна Жамойці. У іншых выпадках той жа Вітаўт выразна выдзяляў жамойтаў, называючы іх апрычоным «народам». Асобным «народам» называлі сябе й самі жамойты, пра што будзе гаворка ніжэй.

Адным словам, з усяго гэтага немагчыма зрабіць выснову, што старажытныя ліцьвіны - гэта балцкі народ ці нават двайняк жамойтаў ды што Ягайла абавязкова знаў летувіскую (жамойцкую) мову. Ведама, Ягайла мог знаць і жамойцкую мову, але чамусьці ў касьцёлах і манастырох Кракава ён пажадаў мець надпісы на фрэсках у беларускай мове. З засьцярогай да гэтае праблемы цяпер пачалі падыходзіць і ў БССР. Прыкладам, у аглядзе аднае з кнігаў А.Мальдзіса малады навуковец М.Ермаловіч пісаў:

Аднак Абэцэдарскі не прызнае ніякіх засьцярогаў. Старадаўных ліцьвіноў-літву ён проста залічвае да сям'і балцкіх народаў і родніць іх з жамойтамі.

У лісьце-пасланьні вялікага князя Гедзіміна да францішканцаў і заходніх палітыкаў, якое датаванае 26 траўнем 1323 году, ёсьць даволі цікавая мясьціна. Запрашаючы ў Вялікае Княства Літоўскае прапаведнікаў каталіцкага веравызнаньня, Гедзімін выказвае пажаданьне, каб гэтыя прапаведнікі добра зналі польскую, земгальскую й рускую мовы, адпавядаючы тым, што пры ім і раней праводзяць і праводзілі місійную дзейнасьць у Вялікім Княстве[48]. Між іншага, у сваёй «Прускай кроніцы» Гедзімінаў сучасьнік Пётра Дузбурскі таксама адзначае, што пры выведах у Літве крыжакі пасылалі сюды людзей, якія володалі польскай мовай. Падобным мэтадам карысталіся й ліцьвіны, выкарыстоўваючы на прускай тэрыторыі тых асобаў, што зналі тую ж польскую мову[49].

За часамі Гедзімінавымі ў Вялікім Княстве Літоўскім было вельмі шмат уцекачоў зь Земгаліі, дый сам Гедзімін прэтэндаваў на гэтую частку Латвіі, у сувязі з чым тытулаваўся таксама «князем Земгаліі». Тым часам у Вялікім Княстве было таксама вельмі шмат палякаў, захопленых у Польшчы пры частых рабункавых набегах. Але ж палякі былі хрысьціянамі ды, бязумоўна, мелі й сваіх сьвятароў, што былі палоненыя разам з рэштай польскага жыхарства. Для іх былі непатрэбныя ні місіянэры, ні звычайныя сьвятары. Гедзімін быў зацікаўлены найперш хрышчэньнем самых ліцьвіноў і гэтых земгалаў, бо з Жамойцяй існавалі напружаныя дачыненьні. Падкупленая крыжакамі, Жамойць асабліва ўзбунтавалася тады супраць Вялікага Княства Літоўскага і палітыкі Гедзіміна правесьці хрысьціянізацыю паганскае часткі гаспадарства. Дарэчы, у самым тытуле Гедзімін нават не называўся «князем Жамойці», як гэта ўвойдзе ў звычай пасьля канчатковага далучэньня яе да Вялікага Княства. Такім парадкам, як вынікае, місіянэры прызначаліся для ліцьвіноў і земгалаў, і да ліцьвіноў яны маглі прамаўляць у польскай або «рускай», г.зн. беларускай, мовах, якія за тымі часамі шмат ня розьніліся між сабой.

У сувязі з гэтым вялікую каштоўнасьць набывае паведамленьне Хрысьціяна, крыжацкага сьвятара, які ад верасьня 1254 году быў каталіцкім біскупам Вялікага Княства (пры Міндоўгу). У сваіх успамінах ён сьведчыў, што «Літва, або Літванія, - гэта славянская краіна»[50]. У гэтым выпадку ня меньшую каштоўнасьць мае і канстатацыя ведамага гуманістага й пасьлейшага папы (Пій ІІ, 1458-1464) Энэя Сыльвія Пікаляміні. Свае весткі ён пачэрпнуў з гутарак зь Геранімам Праскім у часе Базэльскага сыноду (1432-1434). У сваю чаргу, з даручэньня Ягайлы й Вітаўта Геранім Праскі некалі браў удзел у хрышчэньні ліцьвіноў. Пікаляміні ў сваёй ведамай працы зусім выразна пісаў:

Пра тое, што «мова ліцьвіноў - славянская» й што «ліцьвіны - славянскі народ» пісалі таксама Гартман Шэдэль у «Сусьветнай кроніцы» (1493), дырэктар Нюрнбэрскай Лаўрэнцеўскай гімназіі Ян Коклес Норык у геаграфічным нарысе «Дэкастыхон» (1511), Ян Багемскі ў працы «Звычаі ўсіх народаў» (1538), аўстрыйскі дыплямат Сігізмунд Гербэрштайн у ведамай «Гісторыі Маскоўшчыны» (1549), а таксама Мацей Стрыйкоўскі ў «Кроніцы польскай, літоўскай, жмудзкай і ўсяе Русі» (1582) ды Аляксандар Гваніні ў сваёй «Кроніцы Эўрапейскай Сарматыі» (1578)[52].

Ведамы польскі гісторык Ян Длугаш (1415-1480) фактычна таксама збліжаў мову ліцьвіноў з славянскай мовай. Праўда, захапіўшыся тэорыяй «рымлянскага паходжаньня», у мове ліцьвіноў Длугаш хацеў бачыць нейкі «жаргон» лацінскай мовы. Але і ён цьвердзіў, што, сутыкнуўшыся з славянскімі мовамі, гэтая мова ліцьвіноў «перайшла ў славянскую мову»[53].

Як згадвалася вышэй, вялікі князь Вітаўт моўна і нацыянальна ў адным з сваіх актаў радніў ліцьвіноў з жамойтамі. Аднак жа ў іншых актах Вітаўта гэтыя жамойты заўсёды завуцца апрычоным «народам». Ды той жа Вітаўт чамусьці сярод ліцьвіноў шукаў сьвятароў і біскупа для Жамойці, якія маглі б разумець жамойцкую мову. Паляк Эразм Вітэлі (Цёлак), які быў за дзяржаўнага сакратара за часамі княжаньня вялікага князя Аляксандра, у сваёй ведамай справаздачы для папы ў 1501 годзе сьведчыў: «Ліцьвіны захоўваюць собскую мову, але з тае прычыны, што рутэны засяляюць бадай палову княства, карыстаюцца іхнай мовай дзеля ейнае зграбнасьці й лёгкасьці»[54]. Што гэтым хацеў сказаць Вітэлі - няведама, бо тады і ўкраінцы карысталіся беларускай літаратурнай мовай. Быццам больш выразна выказаўся ў падобнай справаздачы 1568 году папскі нунцы ў Польшчы Юлі Рудж'еро. Ён пісаў, што мова ліцьвіноў нагадвае жамойцкую мову і мову прусаў[55]. Але, і найбольш праўдападобна, у гэтым выпадку Рудж'еро выходзіў з довадаў польскага гісторыка Кромэра, ведамая праца якога якраз выйшла ў тым жа 1568 годзе і ў якой яе аўтар да крайнасьці разьвіваў тэорыю пра «рымлянскае» паходжаньне ліцьвіноў. Як ведама, захапіўшыся апошняй тэорыяй, Міхал Цішкевіч ці Міхалён Ліцьвін, (г.зн. беларус у сучасным разуменьні) у сваёй працы, напісанай у 1550 годзе, прапанаваў увесьці лацінскую мову ў якасьці дзяржаўна-літаратурнай мовы Вялікага Княства Літоўскага[56].

Ад гэткага захапленьня тэорыяй пра «рымлянскае» паходжаньне ліцьвіноў пайшло, прыкладам, і прозьвішча Рымскі-Корсакаў. Паны Корсакі, або Карсакі, - гэта знатная шляхта Полаччыны, да таго ж праваслаўнага веравызнаньня. За часамі Лівонскай вайны (1558-1583) некаторыя зь іх апынуліся ў Маскоўшчыне. Але й там яны не забыліся пра сваё «рымлянскае паходжаньне». У другой палове ХVІІ стагодзьдзя яны дамагліся ад маскоўскага цара прызнаньня за імі гэтае прыстаўкі «Рымскі». Так, апрача «ліцьвіна» Дастаеўскага, расейская культура знае таксама й ведамага кампазытара Рымскага-Корсакава.

Як вынікае, нашыя далёкія прапрадзеды пытаньнем мовы ліцьвіноў спэцыяльна не цікавіліся. Ды зь якое прычыны, калі для іх важнейшы быў факт панаваньня ў Вялікім Княстве Літоўскім славянскае, ці старое беларускае мовы. Гэты факт, прыкладам, і сьцьвярджаў у прадмове да дзяржаўнага дакумэнту - Літоўскага Статуту 1588 году - пасьлейшы канцлер Вялікага Княства Леў Сапега:

Прафэсар Абэцэдарскі, здаецца, ня будзе аспрэчваць, што Літоўскія Статуты выдаваліся на беларускай мове. Гэтая ж мова зь цягам часу пачала звацца «літоўскаю», як гэта вынікае хоць бы з заявы 1627 году Лаўрэна Зізанія ў Маскве[57], ці зь «Лексікону Славянароскага» выданьня таго ж 1627 году Памвы Бярынды. Дарэчы, у прадмове да «Катэхізісу» 1562 году, прысьвечанай Мікалаю Радзівілу Чорнаму й ягоным сыном, ведамы беларускі гуманісты Сымон Будны пісаў:

Канцлер Вялікага Княства Літоўскага Мікалай Радзівіл Чорны быў галавой кальвінізму ў нашай краіне. Каля яго было шмат польскіх «братоў-сьвятароў» гэтага рэфармацыйнага руху дый сам ён фактычна пачаў паслугоўвацца польскаю моваю. У сувязі з гэтым і прамаўляе да Радзівіла Чорнага і ягоных сыноў Сымон Будны. Аднак жа ў гістарычнай літаратуры Радзівілы выступаюць, як нашчадкі старадаўных ліцьвіноў. Яны - адны з тых «літоўскіх феадалаў», якіх так часта згадвае Абэцэдарскі. Тым часам вынікае, што Сымон Будны, гэты дазнаны чалавек, лічыць Радзівілаў, і, бязумоўна, зь іхнае собскае згоды, за прадстаўнікоў «народу слаўнае славянскае мовы».

 

Жамойць і Літва

Гляньма цяпер на Жамойць - гэтую быццам кроўную сястру ліцьвіноў. Ад часоў вялікага князя Вітаўта яна, канчаткова далучаная да Вялікага Княства, пачала ўваходзіць у вялікакняскі тытул: «велики князь Литовски, Руски и Жомойтски». Гэтым самым яна лічылася асобнай палітычнай адзінкай. Больш за тое, калі гэтая «Русь», асабліва ейныя беларускія землі, плаўна пераходзіць у тую ж «Літву», дык Жамойць увесь час адхіляецца ад яе. Зьвярнемся, прыкладам, да прывілею Жамойці, атрыманага ў 1492 годзе ад вялікага князя Аляксандра. Апрача таго, што тут гаворка пра апрычоную «землю Жомойтскую», у параграфе 11-м сьцьвярджаецца:

Тое сама стаіць у лацінскім тэксьце гэтага прывілею ды ў пацьверджаньні яго вялікім князем Жыгімонтам ІІ Старым. Як вынікае з пасольскай інструкцыі вялікага князя Аляксандра канца 1505 году да магістра Лівоніі ды зь ягонага адказу лівонскім паслом ад 2 траўня 1506 году, Жамойць наагул супрацьставілася Літве, у якую, аднак, улучаліся беларускія землі. У гэтых дакумэнтах канстатавалася:

Пазьнейшыя частыя жальбы Жамойці сьведчаць пра тое, што яна катэгарычна адмаўлялася несьці службу на «літоўскіх межах». Таксама, не зважаючы на тое, што Літоўскі Статут зраўнаваў у правох усе землі Вялікага Княства, у сваіх соймавых пэтыцыях праз усё ХVІ стагодзьдзе Жамойць дамагалася захаваньня свайго ранейшага статусу, у тым ліку й вайсковага (у пытаньнях працэдуры вайсковага перапісу, падначаленьня войска свайму мясьцоваму маршалку, і г.д.), ды галоўна таго, каб адміністрацыйныя пасады на Жамойці не абсаджваліся «чужынцамі» й каб сюды не засылаліся камісары вялікага князя й ураду Вялікага Княства Літоўскага.

І калі, прыкладам, у прадмове ды ў разьдзеле ІІІ (арт.9) Літоўскага Статуту выданьня 1566 году было сказана толькі пра «литовский яко и руский народ» і пра «уроженцов Великого Князства литвинов и русинов»[61], дык тут Жамойць узбунтавалася не на жарцікі. Вось чаму ў пацьверджаньні 1574 году ейных прывілеяў жамойты завуцца «яко вольный народ», а ў кантэксьце гэтых прывілеяў таксама сьцьвярджалася:

З гэтае прычыны ў Літоўскім Статуце выданьня 1588 году (разьдзел ІІІ, арт.12) ужо канстатавалася, што гэтыя «права и вольности» даюцца «только Литве, Руси, Жмуди, родичом старожитном и уроженцом Великого Князства Литовского и иных земель, тому Великому Князству принадлежащих».

Як ужо зазначалася, згодна з прывілеем 1574 году жамойты выступаюць у якасьці апрычонага «вольнага народу». У ім таксама казалася, што вялікі князь забавязваецца не прызначаць на Жамойць «на вряды и достоинства иншого народу людей». Хто ж былі гэтыя «іншага народу людзі»? Калі прасачыць жамойцкія соймавыя пэтыцыі й адказы на іх 1542 і 1554 гадоў, дык выглядае, што імі былі - «Литва» й «Русь», а таксама «Ляхи»[63]. Адным словам, жамойты самі не раднілі сябе зь ліцьвінамі.

Першы пісьмовы помнік у жамойцкай мове - Катэхізіс - належыць да 1545 году. Аднак ён быў выдадзены за межамі Вялікага Княства Літоўскага - у Кёнігсбэргу й выдадзены немцамі-лютаранамі з мэтай пашырэньня лютаранства на Жамойці. Ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жамойцкая мова пачынае звацца літоўскай. Тут проста само просіцца пытаньне, ці не паўстала гэтае атаесамленьне жамойцкае мовы зь літоўскай пад уплывам тэорыі пра «рымлянскае паходжаньне» старажытных ліцьвіноў і жамойтаў?

З гэтае тэорыі, праўдападобна, выходзіў таксама ананімны аўтар брашуры «Размова паляка зь ліцьвіном пра вольнасьць і няволю». Гэтая брашура, што выйшла ў Вільні наконадні Люблінскае вуніі, прыпісваецца паляку з паходжаньня, віленскаму войту Аўгустыну Ратундасу Мялескаму. Аўтар брашуры, разгадваючы праблему, чаму «Літва паслугоўваецца рускай мовай», прыходзіць да высновы: «бо Русь былі харобрымі, здольнымі і ўдзячнымі людзьмі ў Літве», і з гэтае прычыны Літва запазычала ў іх іхную мову. Што да яе «ўласнае мовы», дык, сьцьвярджае ананімны аўтар, яна «не ўжывалася, з выняткам на морскім узьберажжы, дзе цяпер Прусія, Жамойць, Лівонія, ажно па раку Вяльлю»[64].

Бясспрэчна, беларуская мова прынялася ў старавечнай Літве не таму, што яна адчувала нейкую «ўдзячнасьць да Русі». Прычына гэтага хавалася глыбей - праўдападобна, у адной і той жа крыніцы славянскай мовы. Тым часам і апошняя ведамка, выразна выдзяляючы Жамойць, пацьвярджае, прыкладам, тое асьведчаньне Энэя Сыльвія Пікаляміні ды робіць зразумелым, чаму вялікі князь Гедзімін запрашаў у Вялікае Княства Літоўскае місіянэраў зь ведамі «польскае» і «рускае» мовы.

 

Герб Пагоня

Прафэсар Абэцэдарскі ўсе паданыя тут факты зусім ігнаруе. Больш за тое, ён зноў накідваецца на «беларускіх буржуазных нацыяналістаў» за тое, што яны «нават укралі» ў летувісаў іхную нацыянальную сьвятасьць - Пагоню. Пры гэтым Абэцэдарскі ня хоча ці ня можа ўдумацца ў этымалёгію тэрміну «Пагоня» - тэрміну выразна славянскага паходжаньня. Для пацьверджаньня, што Пагоня была быццам «асабістым гербам вялікіх князёў літоўскіх - літоўцаў (г.зн. летувісаў) па паходжаньню», ён зварачаецца да сьведчаньняў Густынскага летапісу, пісанага пры канцы ХVІ - пачатку ХVІІ стагодзьдзя. У гэтым летапісе зазначалася: «А Витэнь нача княжити над Литвою измысли себе герб и всему княжеству печать: рыцер збройный на коне с мечем, еже ныне наричут Погоня». Абэцэдарскі падае таксама сьведчаньне Быхаўцавае кронікі, паводле якога Пагоня быццам бы абазначала «дарослага князя», што мог кіраваць дзяржавай і бараніць яе ад варагоў. З гэтага ён і высноўвае, што «сцвярджэнне аб беларускім паходжанні герба Пагоня з'яўляецца такой жа хлусьнёй, як і ўсе іншыя "гістарычныя экскурсы"» тых жа «беларускіх буржуазных нацыяналістаў».

Між іншага, Абэцэдарскі часта цытуе зборнік «Гісторыя Беларусі ў дакумэнтах і матар'ялах» (т.1, Менск, 1936), але ён так і не спасьцярог апублікаванае ў ім граматы-прывілею Ягайлы 1387 году, дзе выразна кажацца, што Пагоня абазначае «паспалітае рушаньне», г.зн. усенародны заклік да вайны й перасьлед ворага. Пагоня, такім парадкам, не магла быць ні «асабістым гербам» князёў, ні сымбалізаваць «дарослага князя». Яна, дарэчы, не была таксама й творам вялікага князя Віценя. Сярод віслых пячатак аднаго з актаў канца ХІV стагодзьдзя гэтая Пагоня красавалася на пячатцы друцкіх князёў. Яна была таксама й на пячатцы полацкага ўладыкі, прывешанай да гандлёвае ўмовы 1330 году між Полацкам і Рыгай. Усё гэтае дае аснову дапушчаць, што Пагоню Вялікае Княства Літоўскае пераняло ад Полацкага княства.

 

«Летувіскае панаваньне»

Галоўны аргумэнт, які выстаўляецца Абэцэдарскім на некарысьць беларускасьці Вялікага Княства Літоўскага, - гэта, паводле ягонае заявы, «панаванне» ў ім «літоўскіх князёў» і «літоўскіх феадалаў». Зазначым яшчэ раз, што ў зразуменьні Абэцэдарскага тыя выступаюць не як гістарычныя ліцьвіны, а як сучасныя летувісы.

Тут спасьцярагаецца сама грубая нацяжка. Можна, ведама, дапусьціць, што старадаўныя ліцьвіны паходзілі зь сям'і балцкіх народаў. Аднак жа, як вынікае, з даўных часоў яны падпалі працэсу славянізацыі, ці канкрэтна - беларусізацыі. Тым болей гэта павінна датычыць тых «літоўскіх князёў» і «літоўскіх феадалаў». Калі не лічыцца з гэтым фактам ды мэтадам Абэцэдарскага падыходзіць да гісторыі іншых народаў, дык давядзецца ня толькі Кіеўскую Русь, але й Расею ХVІІІ-ХІХ стагодзьдзяў назваць дзяржавай нарманаў-варагаў і немцаў. Фактычна, тут таксама «панавалі» чужаземныя «князі-цары» й «феадалы». Разам з гэтым і Польшчу трэба было б назваць ня польскай, а хто ведае якой дзяржавай, бо й тут «панавалі» каралі чужаземнага паходжаньня. Аднак нікому і ў дум ня прыйдзе характарызаваць, прыкладам, Кіеўскую Русь, Расею ХVІІІ-ХІХ стагодзьдзяў і Польшчу нейкімі чужаземнымі нацыянальнымі творамі, пры гэтым з сама бязьлітасным стаўленьнем да «падбітых» народаў.

Чаму ж у гэтым выпадку зь іншай меркай трэба падыходзіць да гісторыі Вялікага Княства Літоўскага?!

Дарэчы, прафэсар Абэцэдарскі карыстаецца тут надта нізкім мэтадам фальшаваньня гісторыі. Прыкладам, ён цьвердзіць, што ажно да 1563 году беларускія феадалы, якіх ён таксама заве «заходнерускімі феадаламі» ці «праваслаўнымі беларускімі феадаламі», не дапушчаліся ні ў склад Паноў-Рады Вялікага Княства Літоўскага, ні да займаньня тут вышэйшых дзяржаўных пасадаў. Гэта Абэцэдарскі паўтарае шмат разоў:

Заўпраўды, маляўнічая гісторыя Вялікага Княства Літоўскага, асабліва для тых, хто азнаёмлены зь ёю з працаў савецкае гістарыяграфіі! Да гэтых дэклярацыйных заяваў Абэцэдарскага мы зьвернемся пазьней. Цяпер найперш возьмем гэты прывілей 1563 году.

У прэамбуле да яго гаворыцца: за князямі Ягайлам і Вітаўтам асаблівымі прывілеямі карысталася толькі шляхта каталіцкага веравызнаньня. Аднак у сувязі з тым, што ад даўных часоў праваслаўныя несьлі верную службу й займалі адказныя дзяражаўныя пасады як у складзе Паноў-Рады, так і «инде», касуюцца тыя два параграфы Гарадзельскага прывілею, што былі скіраваныя супраць праваслаўных.

Ужо толькі з гэтага вынікае, што «ад даўных часоў» ня мелі сілы тыя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею, і «праваслаўныя беларускія феадалы» карысталіся аднолькавымі палітычнымі правамі зь іншымі. А хто ж падпісаў гэты прывілей 1563 году? Апрача трох каталіцкіх біскупаў, яго падпісалі: два Радзівілы - канцлер і ваявода віленскі ды вялікі гетман і ваявода троцкі; тры Хадкевічы - гетман дворны й стараста жамойцкі, крайчы Вялікага Княства і стараста бельскі ды стольны Вялікага Княства і стараста плоцельскі; князь К.К.Астроскі - ваявода кіеўскі, маршалак Валынскае зямлі й стараста ўладзімірскі; князь С.А.Збараскі - ваявода віцебскі; П.І.Сапега - ваявода наваградзкі; Васіль Цішкевіч - ваявода падляскі; Астафей Валовіч - маршалак дворны, падскарбны Вялікага Княства і стараста магілеўскі; Мікалай Кішка - падчашы Вялікага Княства і стараста дарагіцкі; князь Р.Ф.Сангушка - стараста жытомірскі; Ярош Карыцкі - канюшы дворны й стараста мельніцкі; С.У.Улошак - падскарбны дворны; Шчасны Сірутовіч - мечнік Вялікага Княства; Шчасны Герцык - харужы земскі; Ян Шымковіч - маршалак і пісар Вялікага Княства, стараста Цікоцінскі; Мікола Нарушэвіч - пісар Вялікага Княства і канюшы горадзенскі[65].

Колькі ж зь пералічаных тут паноў-радных было гэтак званых «літоўскіх феадалаў»? Два Радзівілы ды князь Р.Ф.Сангушка? Але ж і князі Сангушкі з даўных часоў былі праваслаўныя й падпадалі пад абмежаваньні Гарадзельскага прывілею. Як мы маглі канстатаваць вышэй, Радзівілы таксама ўважалі сябе за выхадцаў з «народу слаўнае славянскае мовы». Іншыя паны-радныя - Хадкевічы, Сапегі, Цішкевічы, Валовічы, Кішкі, князі Астроскія, Збараскія і г.д. - таксама былі праваслаўныя й «кроўныя» беларусы ў сяньняшнім значаньні. Да ўлады ў Вялікім Княстве Літоўскім яны прыйшлі ня ў 1563 годзе, а куды-куды раней, пра што будзе гаворка пасьля.

Дарэчы, паводле Абэцэдарскага, і Літоўскі Статут выданьня 1529 году быццам бы ўводзіў дыскрымінацыю між «беларускімі праваслаўнымі» й «літоўскімі» феадаламі. Прафэсар у гэтым выпадку нават паклікаецца на паасобныя ягоныя артыкулы, як, прыкладам, на артыкул 1 разьдзелу VІ, ды высноўвае, як ўжо згадвалася, што «аб другарадным палітычным становішчы беларускіх феадалаў сведчыць і той факт, што яны былі падсудны не непасрэдна вялікаму князю, а мясьцовым прадстаўнікам вялікакняжацкай адміністрацыі», а «буйныя літоўскія феадалы былі падсудны толькі вялікаму князю».

Скуль гэта ўзяў Абэцэдарскі - няведама. У згаданай мясьціне Літоўскага Статуту 1529 году пра падобную дыскрымінацыю зусім няма гаворкі. Тут проста кажацца, што звычайныя судовыя справы павінны разглядацца мясьцовымі судовымі органамі з удзелам, калі гэта канечна, старастаў і ваяводаў. З гэтае працэдуры, якая павінна асноўвацца на законах гэтага Статуту, ня можа быць якіх-колечы выняткаў, у тым ліку й для паноў-радных. Калі ж правасудзьдзе і законы відавочна парушаліся, у такім выпадку кожны мог зьвярнуцца да вышэйшых судовых інстанцыяў, у тым ліку й беспасярэдне да вялікага князя[66].

Зразумела, і ў гэтым разе Абэцэдарскі ня можа быць вынаходцам, што суд вялікага князя так ці інакш ня мог заладжваць усе судовыя закалоты. Зразумела таксама, што да вялікакнязеўскага суду ці да суду Паноў-Рады ня ўсе маглі даступіцца. Доступ тут мелі найперш магнаты, але ня толькі «літоўскія феадалы», пра якіх няма нават і гаворкі тут.

Шкада, што прафэсар не заўважыў артыкул 9 разьдзелу І Літоўскага Статуту 1529 году. А ён проста кажа:

Дыскрымінацыйным для «беларускіх праваслаўных феадалаў», што, выглядае, і мае на ўвеце Абэцэдарскі, мог бы быць артыкул 4 разьдзелу ІІІ гэтага Статуту. Але прачытайма ўважліва і гэты артыкул:

Калі верыць Абэцэдарскаму, гэты артыкул быццам пацьвярджае тыя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею 1413 году, паводле якіх пералічаныя тут пасады, асабліва ў Віленскім і Троцкім ваяводзтвах, маглі займаць толькі «літоўцы каталіцкага веравызнання». Аднак жа ў зацытаваным артыкуле гутарка не пра тое, хто мае займаць гэтыя пасады, а якраз пра тое, якія правы й прывілеі тых, хто іх займае. Дарэчы, практыка шмат раней скасавала абмежаваньні Гарадзельскага прывілею. За часамі выданьня Літоўскага Статуту 1529 году яны былі ўжо анахранізмам.

На месьцы тут зазначыць, што ў агульнадзяржаўных прывілеях вялікіх князёў Аляксандра 1492 году й Жыгімонта ІІ Старога 1506 году чорным на белым канстатавалася, што ўрадавыя й мясьцовыя пасады будуць раздавацца не за «прыгожыя вочы» (паводле Абэцэдарскага - за гэтак званыя «летувіска-каталіцкія вочы»), а выходзячы з заслугаў і здольнасьцяў людзей. У прывілеі Жыгімонта нават падкрэсьлівалася - «літоўскім і рускім нобілям»[69].

Прафэсар Абэцэдарскі канкрэтна пра гэта ня кажа, аднак Літоўскі Статут 1529 году запраўды «абмяжоўваўся» апрычоным актам Жыгімонта таго ж 1529 году. У гэтым акце зноў сьцьвярджалася, што пасады ваяводаў, кашталянаў і г.д. павінны займаць «толькі каталікі» Вялікага Княства, але не чужынцы. Гэты быццам зварот да прынцыпаў Гарадзельскага прывілею быў спрычынены ўзвышэньнем заслужанага ў змаганьні з Маскоўшчынай князя К.І.Астроскага на першае месьца сярод Паноў-Рады Вялікага Княства Літоўскага. Паводле традыцыі, першынство гэтае належала віленскаму ваяводу, які адначасна займаў пасаду канцлера Вялікага Княства. Узьніклыя ў сувязі з гэтым закалоты былі кампрамісна залагоджаныя ў 1522 годзе. Тады вялікі князь Жыгімонт даў згоду, што пасьля сьмерці князя Астроскага ўсё стане на сваё месьца.

Аднак, як вынікае, гэты дыскрымінацыйны прывілей 1529 году быў выкліканы пастановамі каталіцкага сыноду, які адбыўся ў Вільні ў 1528 годзе. Пад ціскам Рыму гэты сынод забавязаўся пачаць бескампраміснае змаганьне супраць «гэрэтычных ідэяў і плыняў»[70], да якіх, зразумела, залічалася й займаньне праваслаўнымі вышэйшых дзяржаўных пасадаў. Ён аднак так і застаўся толькі адчэпным кампрамісам, бо не пакінуў ніякага сьледу ў Літоўскім Статуце 1529 году, не знайшоў таксама й свайго дастасаваньня на практыцы.

 

Рэлігійныя пытаньні ў Вялікім Княстве

Давядзецца тут, як выглядае, пачаць ад Адама і Евы.

У Сярэднявеччы рэлігія адыгрывала першарадную ролю, у тым ліку і палітычную. Да таго ж яна была нібы сямейнай справай валадароў, скуль ведамы пастулят: «чыё княжаньне, таго і рэлігія». Вялікае Княства Літоўскае было дзяржавай двух веравызнаньняў, але ў ім панавалі князі веравызнаньня каталіцкага, якія адначасна былі каралямі Польшчы - гэтага краю запраўды ваяўнічага каталіцызму. Таму й Вялікае Княства падпарадкавалася гэтаму правілу: «чыё княжаньне, таго і рэлігія» ці, наадварот, «чыя рэлігія, таго і княжаньне». І гэтае правіла найбольш яскрава знайшло сваё адлюстраваньне ў Гарадзельскім прывілеі 1413 году, што быў выдадзены польскім каралём Ягайлам і вялікім князем Вітаўтам. Ягайла тады ўважаўся й за «найвышшага князя літоўскага». Прывілей тварыў наступныя абмежаваньні:

Гарадзельскі прывілей, такім парадкам, выдзяляў каталікоў і абмяжоўваў у правох праваслаўных. Аднак ён абмяжоўваў у правох ня толькі «беларускіх праваслаўных феадалаў», але й «літоўскіх праваслаўных феадалаў», ня робячы ніякага вынятку й для вялікае грамады ўнукаў, праўнукаў ды яшчэ за жыцьцём сыноў Альгерда й Гедзіміна, што былі праваслаўныя. Ці задумваўся прафэсар Абэцэдарскі над гэтым вымоўным фактам, робячы выснову, што ў Вялікім Княстве «непадзельна панавалі буйныя літоўскія феадалы»? Не выпадкова Гедзімінавічы й Альгердавічы, як і ўсе іншыя «буйныя праваслаўныя феадалы», апынуліся на баку Сьвідрыгайлы, які, стаўшыся па сьмерці Вітаўта вялікім князем (1430-1435), фактычна зьліквідаваў гэтыя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею і ў сувязі з гэтым сутыкнуўся зь Ягайлам і Польшчай.

За часамі выданьня Гарадзельскага прывілею ў Эўропе фактычна лютаваў ужо меч інквізыцыі, тут палалі вогнішчы, на якіх спальваліся «гэрэтыкі». Да гэтых «гэрэтыкаў» ледзь не залічаліся таксама гэтак званыя «схізматыкі» - праваслаўныя, а значыцца ў вачох ваяўнічага каталіцызму і яны не маглі карыстацца роўнымі правамі. Гэтая сярэднявечная цемра практыкавалася таксама ў Маскоўшчыне, а сяньня яшчэ практыкуецца ў Савецкім Саюзе, зьмяніўшы тут толькі рэлігійную апранаху на партыйную, з дамешкай, ведама, і гэтае рэлігійнае закваскі, пра што й сьведчыць гэтае «единственно верное марксистско-ленинское учение». Выходзячы з палітычных умоваў у СССР, прафэсар Абэцэдарскі павінен быў бы лепш разумець і тую атмасфэру Сярэднявечча, але яму чамусьці не шчасьціць у гэтым. Наагул, пад ціскам Польшчы дый Рыму сваім актам 1387 году Ягайла забавязваўся ня толькі ахрысьціць і перахрысьціць «усіх літоўскае нацыі», але й «памножыць каталіцтва на землях Літвы й Русі»[72]. Гэтыя пляны неўзабаве пакрыжаваў Вітаўт, выдаўшы ў 1392 годзе новы прывілей. У Вітаўтавым прывілеі ўжо казалася, што віленскі каталіцкі біскуп мае права з свае волі ахрышчваць толькі ліцьвіноў-паганцаў. Што ж да ліцьвіноў-праваслаўных (якія ў акце Вітаўта таксама называюцца «рускія» ці «русіны»), дык да апошніх гэты біскуп ня мог ужываць якога-колечы гвалту. Яны маглі захоўваць праваслаўнае веравызнаньне й маглі пераходзіць у каталіцтва, але з свае добрае волі[73]. Як ведама, у змаганьні тых часоў зь Ягайлам, які й Вялікае Княства «улучаў ды задзіночваў з Польшчай», Вітаўт апіраўся перадусім на сілы праваслаўных князёў - Гедзімінавічаў-Альгердавічаў, Друцкіх, Лукомельскіх, Турава-Пінскіх, Гальшанскіх і г.д.

Да зьяўленьня дыскрымінацыйнага Гарадзельскага прывілею ў пэўнай ступені спрычыніліся яшчэ наступныя фактары. Пасьля Грунвальдзкае перамогі над крыжакамі ў 1410 годзе пачаў расьці палітычны аўтарытэт Польшчы й Вялікага Княства Літоўскага ў Заходняй Эўропе. Тым часам змаганьне за Жамойць яшчэ не было скончанае, а жамойцкая праблема, што набыла міжнароднае значаньне, была зьвязаная з праблемай таго ж каталіцтва. Адным словам, праблема захаваньня палітычнага аўтарытэту Польшчы й Вялікага Княства ў Эўропе й гэтая жамойцкая праблема вымагалі ад Ягайлы й Вітаўта саступак на карысьць ваяўнічага каталіцызму. Больш за тое, кароль Ягайла, які намінальна заставаўся надалей «найвышшым князем» у нашым гаспадарстве, тады яшчэ ня меў спадкаемцаў, і з гэтае прычыны ягонае становішча ў Польшчы было даволі хісткім. Гэта вымагала ад яго шукаць хаўрусьнікаў у асяродзьдзі польскага вышэйшага духавенства ды йсьці насустрач яму ў рэлігійным пытаньні. З друтога боку, з дапамогай Гарадзельскага прывілею, які ўзвышаў нашую шляхту каталіцкага веравызнаньня і ў праўным дачыненьні збліжаў яе з шляхтай Польшчы, Ягайла шукаў таксама й падтрымкі сярод гэтае шляхты.

У абставінах Вялікага Княства Літоўскага, жыхарства й шляхта з магнатамі якога былі пераважна праваслаўныя, такая дыскрымінацыя праваслаўных была ненармальнай зьявай. Гэта разумеў як сам Ягайла, так асабліва й Вітаўт, які наагул быў індыфэрэнтным у рэлігійных дачыненьнях (гэтак, прыкладам, паведамляючы пра выбраньне Цамблака за праваслаўнага мітрапаліта Вялікага Княства, у адмысловым акце Вітаўт дэкляраваў: «А кто хочет по старым держатися, под властью митрополита Киевского, ине так добро, а кто не хочет, ине воля ему ест»[74]). Ня дзівіць таму, што яшчэ ў 1397 годзе яны ў згодзе зь мітрапалітам «Кіеўскім і ўсяе Русі» Кіпрыянам выступілі ініцыятарамі задзіночаньня цэркваў ды скасаваньня розьніцы між каталікамі й праваслаўнымі. Іхная ініцыятыва прагучала таксама й на Канстанцкім саборы, на якім прысутнічала дэлегацыя Вялікага Княства Літоўскага, ачоленая мітрапалітам Рыгорам Цамблакам. Зразумела, «праваслаўны» патрыёт Абэцэдарскі тут кіне: «Вітаўт і Ягайла імкнуліся прадаць Беларусь Ватыкану!». Будзьма аднак цьвярозымі. Канстантынопаль - цэнтр праваслаўя - у тым часе ледзьве дыхаў, заціснуты з усіх бакоў туркамі. Ён сам шукаў пагадненьня з Захадам, у тым ліку й з Рымам. Ды Ягайла й Вітаўт, увайшоўшы ў канфлікт з канстантынопальскімі патрыярхамі з прычыны самастойнага пастаўленьня Цамблака за мітрапаліта Вялікага Княства, дзеілі ў згодзе зь імі ў пытаньні задзіночаньня цэркваў. Супраць гэтае ідэі тады выступілі маскоўскі князь Васіль І ды новы мітрапаліт «Кіеўскі й усяе Русі» Фоці (1410-1431), які з гэтае ды іншых прычынаў у 1414 годзе быў выгнаны зь Вялікага Княства Літоўскага. Яны нават не падпарадкаваліся інструкцыям з Канстантынопаля, якія былі прывезеныя ў Маскву адмысловым пасольствам[75]. Знаходзячыся вонках рэлігійных закалотаў, Маскоўшчына зусім не цікавілася праблемай задзіночаньня цэркваў. Наадварот, назіраючы сутон Бізантыйскае імпэрыі й зрабіўшы стаўку на карту выкарыстаньня «защиты православия» ў сваёй палітыцы «собирания русских земель» і перанясеньня цэнтру праваслаўя ў Маскоўшчыну, Масква была зацікаўленая ў разьмежаваньні цэркваў і ў рэлігійных закалотах у нашым гаспадарстве.

Як ведама, з спробаў задзіночыць усходнюю й заходнюю цэрквы на Канстанцкім саборы нічога ня выйшла. Флярэнтыйская царкоўная вунія 1439 году таксама сталася фікцыяй. Зашмат напластавалася антаганізму, дый Рым фактычна дамагаўся поўнае капітуляцыі Праваслаўнае царквы, сам стоячы на мяжы ўзрушэньняў і раскладаньня. У гэтых абставінах цяжка вымагаць ад Вітаўта й Ягайлы нейкае раптоўнае ягнячае схільнасьці.

Пры канцы свайго жыцьця вялікі князь Вітаўт зноў быў наважыўся парваць з Польшчай. Ён меўся каранавацца каралеўскаю каронай і зрабіць зь Вялікага Княства Літоўскага самастойнае каралеўства. Гэта, ведама, прывяло б да ліквідацыі Гарадзельскае вуніі зь ейнымі дыскрымінацыйнымі прывілеямі. Наагул жа тады Вітаўт, праводзячы палітыку пашырэньня Вялікага Княства на ўсход, рабіў стаўку на Праваслаўную царкву, у сувязі з чым ён адхіліў мітрапаліта Цамблака й зноў зблізіўся зь мітрапалітам «Кіеўскім і ўсяе Русі» Фоціем, здабыўшы нават ягоную прыхільнасьць да свае ўсходняе палітыкі[76]. Гэтыя пляны Вітаўта пакрыжаваліся ягонай сьмерцяй і інтрыгамі з боку Польшчы, якая тады перахапіла нават карону, якой меўся каранавацца Вітаўт.

Як зазначалася вышэй, новы вялікі князь Сьвідрыгайла, які таксама меўся перанесьці на сябе гэтую каранацыю, у практыцы скасаваў дыскрымінацыйныя для праваслаўных абмежаваньні Гарадзельскага прывілею. Напачатку ён быў падтрыманы нават, асабліва ў ваенным канфлікце з Польшчай, каталіцкім элемэнтам Вялікага Княства ці, паводле Абэцэдарскага, «літоўскімі феадаламі». Пасьля ж у нутраныя справы нашай дзяржавы ўмяшалася Польшча. Фармальна асновы для гэтага ўмяшаньня даваў той жа Гарадзельскі прывілей, у тым ліку ягоны 12 артыкул, дзе казалася, што вялікі князь павінен абірацца з згоды польскае шляхты й караля. Прынцып гэты аднак быў зьняважнены плянамі каранацыі Вітаўта, не гаворачы ўжо пра зьдзейсьнены факт незалежнага абраньня вялікага князя Сьвідрыгайлы. Таму тут Польшча хапілася за дыскрымінацыйныя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею, вылучаючы таксама на пасаду вялікага князя кандыдатуру Жыгімонта, Вітаўтавага брата. Але і ў гэтым разе ня ўсе зь «літоўскіх феадалаў» каталіцкага веравызнаньня адразу далучыліся да гэтае польскае кандыдатуры й клюнулі на прынаду выгадных для іх прывілеяў. Частка іх і надалей падтрымлівала Сьвідрыгайлу, на баку якога змагаліся таксама «беларускія праваслаўныя феадалы» ўлучна зь Гедзімінавічамі-Альгердавічамі. У гэтых абставінах у 1432 годзе Ягайла выдаў новы прывілей, а за гэтым у 1434 годзе прывілей выдаў і вялікі князь Жыгімонт І Кейстутавіч[77]. Гэтымі прывілеямі праваслаўныя нобілі Вялікага Княства Літоўскага зраўноўваліся ў правох з нобілямі каталіцкага веравызнаньня. Правы гэтыя для ўсіх без вынятку пашырыў прывілеямі 1447 і 1457 гадоў вялікі князь Казімір[78]. Пра характар прывілеяў 1492 і 1506 гадоў вялікіх князёў Аляксандра й Жыгімонта ІІ Старога згадвалася вышэй.

У гэтых прывілеях не было мовы пра якія-колечы палітычныя абмежаваньні шляхты й магнатаў праваслаўнага веравызнаньня, як, прыкладам, пра тое, што ім забараняецца займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Праўда, у іх ня згадвалася таксама, што касуюцца адпаведныя артыкулы Гарадзельскага прывілею. Аднак жа ў гэтым выпадку важней тое, што гэтыя новыя агульнадзяржаўныя прывілеі болей не зьмяшчалі ў сабе тых дыскрымінацыйных абмежаваньняў Гарадзельскага прывілею.

Іншая рэч, як гэта было на практыцы. Як і раней, вялікія князі, якія былі адначасна й польскімі каралямі, заставаліся каталікамі. Ня зьнікла таксама й Каталіцкая царква. Як ведама, нават у часы захаваньня Флярэнтыйскае царкоўнае вуніі Рым шмат разоў дамагаўся ад каталіцкіх біскупаў Вялікага Княства, каб яны «не дапушчалі сужэнства між каталікамі й схізматыкамі», або ў выпадку такога сужэнства абавязкава перахрышчвалі гэтых «схізматыкаў» у гэтак званую «праўдзівую хрысьціянскую (каталіцкую) веру». Дарэчы, з мэтаю такога перахрышчэньня вялікі князь Казімір, імкнучыся наладзіць свае нацягненыя дачыненьні з Рымам, паклікаў у нашую краіну францішканцаў і бэрнардынцаў. Той жа Казімір пасьлей забараніў таксама будаўніцтва новых праваслаўных цэркваў, праўдападобна, толькі на захадзе Княства. Гэтыя абставіны, бясспрэчна, атручвалі грамадзкае сужыцьцё й палітычную атмасфэру, пра што, прыкладам, і згадвалася ў пасланьні праваслаўнага духавенства, шляхты й магнатаў Вялікага Княства Літоўскага да папы Сыкста ІV 1476 году. Гэта, зразумела, праўна абмяжоўвала таксама праваслаўных паноў, магнатаў і князёў. Аднак жа ня ў гэткай ступені, як тое ў чорных фарбах размалёўвае Абэцэдарскі, паводле якога быццам «праваслаўныя беларускія феадалы» ці наагул беларускія феадалы ня мелі права браць удзелу ні ў вышэйшым органе - Паноў-Радзе, ні ў выбарах князёў, ні, як вынікае, у працах соймаў. Але й Абэцэдарскаму павінна быць ведама, што, прыкладам, вялікія князі абіраліся ды ўзводзіліся на пасад на агульных соймах, што гэтыя соймы неўзабаве сталіся паважнай палітычна-заканадаўнай сілай ды што ў працы соймаў аднолькава бралі ўдзел як каталікі, так і праваслаўныя.

 

Імёны беларускай шляхты

Перш, чым паказаць на канкрэтных фактах масавы ўдзел «беларускіх феадалаў» (нават праваслаўных!) у палітычным жыцьці Вялікага Княства Літоўскага, закранем яшчэ наступныя праблемы. Найперш, трэба дапушчаць, што ў Заходняй Беларусі таго часу побач зь ліцьвінамі-паганцамі жылі таксама й паганцы з асяродзьдзя дрыгавічоў і крывічоў. Не выпадае кідацца ў скрайнасьці, як гэта робіць, прыкладам, у сваёй працы М.Грынблят[79], аўтаматычна залічваючы каталікоў да летувісаў, а праваслаўных і вуніятаў - да беларусаў. Між тым, як згадвалася вышэй, буйныя разгаліненьні Гедзімінавічаў-Альгердавічаў і князёў Гальшанскіх - гэтыя чыстакроўныя прадстаўнікі старадаўных ліцьвіноў - былі праваслаўныя. З свайго боку, ці мала з «чыстакроўных беларусаў» было каталіцкага веравызнаньня, пра што й сьведчыць, прыкладам, «Фрынос» М.Сматрыцкага. Таксама, як паведамлялася ў 1581 годзе ў Рым, князь Станіслаў Радзівіл, сын Мікалая Радзівіла Чорнага, сам перайшоўшы ў каталіцтва, у сваіх Аліцкіх валоданьнях ня толькі разбурыў габрайскія сынагогі, але пад страхам выгнаньня й зачыненьня цэркваў змушаў пераходзіць у каталіцва і праваслаўнае жыхарства[80].

Рэч у тым, што, калі нават дапусьціць, што старажытныя ліцьвіны запраўды былі племем балцкага паходжаньня, дык як у гэтым разе высьветліць традыцыйна славянскія імёны тых шчасьліўцаў, на якіх распаўсюджваўся, прыкладам, Гарадзельскі прывілей? А ў тым прывілеі сустракаецца даволі шмат чыста славянскіх імёнаў, як, прыкладам, той жа Радзівіл, Осьцік, Няміра, Воўчка, Сака й г.д. Мы тут ня можам пагадзіцца з прафэсарам Абэцэдарскім, які цьвердзіць, што гэтыя й іншыя імёны ліцьвінам былі накінутыя ў працэсе іх хрышчэньня, пры гэтым хрышчэньня ў спосаб стрыжэньня гурту авечак. Згаданыя тут імёны, як і «чыста балцкага» походжаньня - Монвід, Яўнут, Галігунт, Сунігайла й г.д., - паганскія, а не хрысьціянскія, а таму ня могуць разглядацца, як «накінутыя».

Да таго ж мала ведаем пра паганскія імёны славянаў. Шмат якія з тых, што захаваліся, нічым ня розьняцца ад імёнаў старажытных ліцьвіноў. Таму, паклікаючыся толькі на імёны, вельмі цяжка сказаць, каму яны належалі: крывічом і дрыгавічом ці ліцьвіном? Тым больш рызыкоўна, выходзячы толькі зь імёнаў, залічваць старажытных ліцьвіноў да сям'і балцкіх народаў. Прыкладам, усім нам добра ведамае Астрамірава эвангельле, названае паводле імя ноўгарадзкага пасадніка - Астраміра. Але ж у летапісах гэты Астрамір выступае таксама й як Страміл. Пераход другое часткі гэтага імя «мір» у «міл» - натуральная зьява для славянскіх моваў, а таму мы й маем у чэхаў князёў Яраміла, Сьвятаміла і г.д., што таксама захавалася і ў сучаснай чэскай мове. Гэтае імя Страміл-Струміл-Струміла сустракаецца й сярод імёнаў старажытных ліцьвіноў. З другога боку, сярод князёў гунаў і готаў былі на ймя Валямір, Відзімер, Тэадзімер, а рымскі гісторык Тацыт сярод імёнаў старагерманскіх князёў называе Сегімера (лацінская паралель - Сягімунт), Украмера, Актумера, Харыамера і г.д. Некаторыя гісторыкі ўважаюць, што гэтыя імёны або былі пазычаныя ў славянаў, або іхнымі носьбітамі былі самыя славяне.

Нам прапануюць выводзіць імя Ўладзімір ад старагерманскага Вальдымар-Вальдэмар, Рагвалод - ад Рагнвальд, Рагнеда - ад Рагнгайд ды залічаць гэтых гістарычных асобаў да нарманаў-варагаў. Але як быць у гэтым выпадку зь імёнамі Казімір, Ярамір ці Любамір? Здаецца, імя Ўладзіслаў сваім утварэньнем у першай частцы мае нешта супольнае зь імем Уладзімір! З свайго боку, імя Рагвалод магло паўстаць ад спалучэньня каранёў ці паняцьцяў «валодаць» і «рогі», дый сустракалася «чыста славянскае імя» - Сьвятарог. Былі таксама славянскія імёны тыпу Дабранега, што збліжаецца зь імем Рагнеда.

Апрача пашыраных славянскіх князеўскіх імёнаў, як Рагвалод, Брачыслаў (гэтае імя сустракаецца і ў чэхаў), Усяслаў, Яраслаў, Яраполк, Сьвятаслаў і г.д., былі яшчэ: Позьвід (-т) і Судзіслаў (прыкладам, сыны кіеўскага князя Ўладзіміра Сьвятаславіча); Людавіт, Яраміл, Сьвятаміл, Уласьціміл, Барывой (чэскія); Земавіт, Драгавіт, Тройдзен (мазурскія й памаранскія); Лешка, Мешка, Зьбігнеў, Віслаў, Вазул, Сьпіцымір, Семавіт ды іншыя (польскія); Ташэмір, Ярамір, Прыбыслаў, Варціслаў-Враціслаў, Ніклот, Готшалк, Удо, Мсьцівой, Мечыдраг, Анадраг, Білуг, Након, Бутуй будзівой, Крут, Грын (у прыбалтыцкіх славянаў, у тым ліку і ў люцічаў); Ардагаст, Борут, Горазд, Маймір, Валук, Вальтунка, Прыбін, Людавіт, Стоймір, Муцімір, Гойнік, Хацімір, Бранімір, Борна, Драгуцін, Мілюцін, Урош, Радаслаў, Войслаў, Мусока, Семіка ды іншыя (у паўдзённых Славянаў). Пашыраныя былі яшчэ імёны Сьвятавіт (таксама й славянскае боства), Яравіт ды іншыя.

Зьвернемся цяпер да князеўскіх імёнаў старажытных ліцьвіноў: Нотымір (згадвае Сьв. Бруно), Міндоўг-Мяндоўг, Гедзімін, Альгерд, Война, Вітэнь-Віцень, Вітаўт, Тройдзен, Гердзень, Даўмонт, Таўцьвіл, Кейстут, Яўнут, Любарт, Карыят, Карыбут, Монвід (-т), Нарымунт, Войшэлк, Ягайла, Скірыгайла, Сьвідрыгайла, Лінгвен, Даўспрунк, Даўял-Даўяла, Вілікаіл, Жывінбуд, Вышымут, Борза, Лесі, Бутавіт, Будзівід, Спрудзейка, Кіньцібут, Ванібут ды іншыя.

Згадайма таксама наступныя славянскія імёны выразна паганскага паходжаньня: Радзіл-Радзіла, Дрочка-Драчыла, Дыгайла, Даміла, Чурыла, Няжыла, Судзіла, Судзімір, Жадзіла, Гасьціла, Лахна, Блуд, Ялавіт, Цьвярдзята, Пуцята, Зубэрка, Няжата, Ванук, Кучэй, Суік-Суйка, Несда, Жызнамір, Нямір-Няміра, Недах, Ладыга, Брызгайла, Сьвібла, Жыла, Зажыга, Юрло, Юрайла, Кнут, Жадка, Богша, Паўша, Рашта, Рэўша, Ваята, Вышата, Вазімут, Копця, Белка, Сакута, Ракоць, Ажэйка ды іншыя (у летапісах, актах і бяроставых граматах усходняславянскага паходжаньня); Земамысл, Завіша, Скарбімір, Войслаў, Судзівой, Вятка-Вятко, Сьвідгар, Сьветабор, Сацех, Баржывой, Радост, Спытка, Славібор, Рацібор, Равіт, Лелівіт, Гоствіт, Порай, Збылут, Срэнявіт, Зьдзерат, Барвін, Богдал, Даліміл, Сьвірад, Воян, Каята, Карабіт, Вітус і іншыя (у Гала Ананіма й Яна Длугаша)[81].

Зазначым, што, прыкладам, фіналь -йла ці -ла зусім не становіць асаблівасьць балцкіх моваў. Ён у славянскай мове абазначае павялічальна-зьневажальнае адценьне: папіхайла, пацягайла, нядбайла, дурніла, маніла, здаравіла. Прозьвішчы з гэтымі фіналямі пашыраныя ў Беларусі - Сіпайла, Дыгайла, Запрагайла, Кідайла, Сурвіла, Бірыла, Бачыла, а таксама на Ўкраіне - Зьбігайло, Міняйло, Недбайло, Забарыло, Мушкало. Фіналі -та й -ка маюць зьмяншальнае значаньне: Драчыла-Дрочка, Няжыла-Няжата, Жадзіла-Жадка. Складнік -Віт-, які можа абазначаць «сьвяты», «сьвятло» і «уладар», таксама пашыраны ў славянскіх імёнах: Драгавіт, Сьветавіт, Людавіт, Яравіт ды іншыя. Яго можна знайсьці і ў імёнах старажытных ліцьвіноў: Вітаўт, Вітэнь, Бутавіт ды іншыя. Складнік -мір (мер) мог пераходзіць у -міл: Астрамір-Страміл, Ярамір-Яраміл, Сьвятамір-Сьвятаміл, Далімір-Даліміл.

Цяпер зьвярнемся да імёнаў тых, хто трапіў ў Гарадзельскі прывілей 1413 году: Монівід - ваявода віленскі, Яўнус-Яўнут - ваявода троцкі, Мінгал-Мінгайла - кашталян віленскі, Сунігал-Сунігайла - кашталян троцкі, Нямір-Няміра, Остык-Осьцік, Бутрым, Голігунт, Мікалай Былімін, Карэва, Вышэгерд, Пётра Мандыгерд, Мікалай Таўтыгерд, Ян Гаштольд (Гаштоўт), Волчка (Воўчка) Кульва, Бутаўд, Ядат-Ядальд, Рала, Ян Рымавідавіч, Гінет Канцэвіч, Даўкша, Мікалай Бойнар (Войнар?), Волчка (Воўчка) Ракутовіч, Гетаўд-Гетавот, Даўген-Даўгел(а), Якуб Мінгел-Мінгайла, Войшнар Вілкалевіч-Віркалевіч, Юрай Сангаў (праўдападобна, з князёў Сангушкаў), Сака, Начка, Твербут-Цьвірыбут, Монствід-Монствільд, Станіслаў Вышыгін, Войшын Данейкавіч, Манштоўд, Андрэй Дзеўкнятовіч (Дзевачка?), Мінімунд Сешнікавіч (Сасьніковіч?), Радзівіл, Качан, Мікуш-Мічуш, Гердуд, Чупа, Войдзіла Кушаловіч-Кусаловіч, Качан Суковіч, Ян Эвільд, Станіслаў Бутаўтавіч, Ян з Рашкіняў.

Для параўнаньня зьвернемся таксама да імёнаў, носьбіты якіх падпісалі прырачэньні, забавязваючы Вітаўта й Жыгімонта І быць у паслухмянстве да Ягайлы.

Акт 1401 году: князь Іван Альгімунтавіч (Гальшанскі) і ягоныя сыны Андрэй і Сямён, Мінгал-Мінгайла Гедыгольдавіч (ён жа Міхаіл - кашталян ашмянскі ў 1387 годзе) і ягоны брат Сьвівілон, Братоша й ягоны сын Зянові, Монівід - кашталян віленскі й ягоны брат Гедыгольд - маршалак, Станіслаў Чупурка - маршалак дворны, Гастольд (Гаштоўт) - кашталян крэўскі й ягоны сын Талівуш, Осьцік - кашталян ашмянскі й ягоны брат Доргі (Дарагі? - імя Драгі сустракалася ў паўдзённых славянаў). Сямён Ямунтовіч, Фёдар Львовіч, а таксама ягоны брат Юшка, Гінэйд (Генадзь?) і ягоны сын Мілуш, Кімунт і ягоны сын Даўкша, Стрыгівіл Барэйкаў, Гінтольд (Гінтаўт), Застольд (Заштоўт) і ягоны брат Прэзгінд, Няміра з сваімі братамі, Свугайла, Алізар Высілонаў (Васілёнаў?), Войнад Русіловіч, Кязгайла і Жвінвольт Валімунтавічы з сваімі братамі, Галіган, Раман Мілейкаў і ягоны брат Волчка (Воўчка), Войшвід і ягоны сын Радзівіл, Валотка Таўтыгінавіч з сваімі братамі, Бутольд (Бутаўт), Мантыгайла, Ганус Мантыгердавіч, Давойна Вышыгердавіч, Драўнут і ягоны сын Вашкон-Вячкон (Вячка?), Волчка (Воўчка) Вялютовіч, Волчка (Воўчка) Тансаўтовіч (Тусаўтовіч?), Даўгерд, Война, Водыч (Войдзіч?) з сваімі братамі, Галігінд, Віндамін, Юрай Шліўровіч (Шаліўровіч?). Між іншага, ў Вітаўта таксама былі браты на ймя Войдаць і Войшвіл.

Акт 1434 году: Осьцік - кашталян віленскі, Даўгард-Даўгірд - ваявода віленскі, Лелюш - ваявода троцкі, Галімін - стараста жамойцкі, Кязгайла Васталтовіч (у яго быў брат на ймя Шэдзібор), Ходзька Юравіч, Пятрашка Мантыгердавіч, Івашка Гаштоўт (Гаштольд), Радзівіл - маршалак земскі, Аначка - стараста берасьцейскі, Алехна - стараста лідзкі, Івашка - стараста горадзенскі, Андрушка Саковіч - стараста дубінскі, Монтыгал-Мантыгайла - стараста вількомірскі, Сугімунд - стараста крэўскі, Даўгерд - стараста ашмянскі, Мантольд - дзяржаўца ў Салечніках, Монтрым - дзяржаўца маркоўскі, Таўтыгерд - дзяржаўца мэйшагольскі, Война - дзяржаўца ў Кернаве, Рачка Табутовіч - дзяржаўца, Андрэй Няміровіч, Сенька Гедыгольдавіч, Судзівой Валімунтавіч, Ягіл-Ягайла Гедводзкі, Пач (Пац) - маршалак дворны, Някраш - дзяржаўца ў Васілішках, Неруш - дзяржаўца ў Медніках, Крыкус Сьвірскі, Раман Сьвірскі (абодва з князёў Сьвірскіх), Андрушка - дзяржаўца ў Вострыне, Федзька Сангаловіч (Сангушка?), Андрушка Давойнавіч, Рачка Страчовіч (Страковіч?), Рачка Семавігавіч (Семавітавіч?) - баяры, Мандыгал - дзяржаўца ў Стрэўніках.

У іншых актах 1430-1434 гадоў таксама згадваліся: Якуб з Кабылян - маршалак дворны, Страміла - пан-радца вялікага князя Вітаўта, Юрай - галоўны пасьцельны Вялікага Княства, Нашута - ваявода драгічынскі ды іншыя. Паўторна названыя імёны знаходзяцца варыянтамі ў іншых актах. Наагул, трэба падкрэсьліць, гэтыя імёны дайшлі да нас пераважна ў лацінскай транскрыпцыі з польскім моўным адценьнем і яны, можна сказаць, перадаюцца не зусім дакладна. Возьмем, прыкладам, імя Судзівой. У актах яно часта згадваецца, як Сандывогі й да т.п., а таму й выходзіць, што сын гэтага Судзівоя выступаў ужо як Станька-Станіслаў Сандывугавіч замест Станька Судзівоевіч (намесьнік Горадзенскі ў канцы 1460 - на пачатку 1470-х гадоў). Гэты прыклад можна перанесьці на шмат якія іншыя імёны ды прозьвішчы. Трэба зазначыць, што бальшыня носьбітаў згаданых тут імёнаў пасьля наагул зьнікне з палітычнае арэны. Дарэчы, імёны з заўважанымі тут «балцкімі» фіналямі сустракаліся ва ўсіх народаў Эўропы.

 

Беларускія шляхоцкія роды

Ня ставячы перад сабой заданьне прасачыць генэалёгію кожнага з гэтых імёнаў і родаў, зьвернемся цяпер да праблемы, хто ж, нарэшце, палітычна панаваў у Вялікім Княстве Літоўскім у ХV і, скажам, на пачатку ХVІ стагодзьдзя?

Паны, пасьля князі Радзівілы - гэтыя сама «буйныя літоўскія феадалы», якія запраўды варочалі палітыкай гаспадарства. Свой род яны вялі не ад Радзівіла Вайшвідавіча з акту 1401 году й, магчыма, не ад Радзівіла Гарадзельскага прывілею, але ад Осьціка, які паводле акту 1401 году быў кашталянам ашмянскім і паводле акту 1434 году - кашталянам віленскім ды трапіў і ў Гарадзельскі прывілей. У 1440-х гадох ён згадваўся таксама на пасадзе маршалка земскага. Паводле акту 1434 году адзін Радзівіл тады быў маршалкам земскім Вялікага Княства, а ў 1440-х гадох ён выконваў дыпляматычную місію ў Крыме. Гэты Радзівіл, як вынікае, быў сынам памянёнага Осьціка, бо ў актах 1469 і 1472-1474 гадоў выступае ўжо Радзівіл Осьцікавіч, які ад 1466 году займаў пасаду ваяводы троцкага быў адначасна кашталянам троцкім і тым жа маршалкам земскім. Ён памёр у 1477 годзе. Пан Мікалай Радзівіловіч, або Радзівіл, які, бясспрэчна, быў сынам Радзівіла Осьцікавіча, ад 1481 году займаў пасаду намесьніка смаленскага, а ад 1486 году быў кашталянам троцкім і намесьнікам наваградзкім і бельскім. Дзесьці ад 1492 году, ці нават раней, Мікалай Радзівіл быў ужо ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства, застаючыся на гэтых пасадах да 1510 году. Ягоны сын Мікалай Мікалаевіч Радзівіл, знаны як Радзівіл ІІІ, дзесьці ад 1488 году быў крайчым, пасьля падчашым Вялікага Княства і намесьнікам бельскім, тады ад 1505 году - маршалкам земскім і ваяводам троцкім, а ў 1510-1522 гадох - ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства. Пан Юрай Мікалаевіч Радзівіл (1480-1541) у 1511-1515 гадох займаў пасаду ваяводы кіеўскага, пасьля быў намесьнікам горадзенскім, тады кашталянам троцкім (1522-1527), віленскім (ад 1527 году) і вялікім гетманам Вялікага Княства (ад 1531 году). Іншы - Ян Мікалаевіч Радзівіл у гэтым часе быў маршалкам земскім, старастам дарагічанскім і слонімскім.

Дарэчы, дзяржаўна-палітычная роля Радзівілаў даволі ведамая ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, асабліва Мікалая Юравіча Радзівіла Рудога (1512-1584), які займаў пасады ваяводы троцкага (1550-1566), віленскага (1566-1584), канцлера Вялікага Княства (1566-1579) і вялікага гетмана (1553-1566 і 1576-1584), і Мікалая Радзівіла Чорнага (1515-1565), які быў у 1551-1565 гадох ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства. Князі Радзівілы - каталікі, у сярэдзіне ХVІ стагодзьдзя далучылісяі да кальвінізму, тады зноў перайшлі ў каталіцтва.

Вышэй мы згадвалі «чыста славянскія» імёны - Радзіл і Радзіла. Было яшчэ імя Радзім. Імя Радзівіл фактычна належыць да тае ж сям'і імёнаў. Тое сама можна сказаць і пра імя Осьцік або пра імя Осьцікава брата - Дарагі-Драгі. Таму тут асаблівую вагу набывае тое асьведчаньне Сымона Буднага, паводле якога Радзівілы - прадстаўнікі народу «слаўнае славянскае мовы».

Паны Осьцікі - каталікі. Як і Радзівілы, свой радавод яны вялі ад згаданага Осьціка. Дзесьці ад 1492 году, а можа й раней, пан Рыгор Станіслававіч (Станьковіч) Осьцікавіч, або Осьцік, быў маршалкам дворным і намесьнікам у Анікштах, пасьля намесьнікам у Мерачы. У 1500 годзе ён трапіў да маскоўскага палону пасьля прайгранае бітвы на рацэ Вядрошы. Вярнуўшыся з палону, Рыгор Осьцік дзесьці ад 1510 году быў ваяводам троцкім і тым жа маршалкам дворным. Ягоны сын Юрай Рыгоравіч Осьцік, які быў дзяржаўцам упіцкім, у 1566-1578 гадох займаў пасаду ваяводы амсьціслаўскага, а ў 1578-1579 гадох намінальна лічыўся ваяводам смаленскім. Паводле вайсковага попісу 1529 году паны Осьцікі (у Рыгора быў таксама сын Станіслаў, што памёр у 1520 годзе) выстаўлялі 337 узброеных коньнікаў, а Радзівілы - 621, што сьведчыць пра магутнасьць гэтых магнатаў.

Паны Сапегі - праваслаўныя ды паходзілі з Смаленшчыны. Пан Сямён Сапега быў пісарам вялікага князя Казіміра. Ягоны сын - Івашка Сямёнавіч Сапега (1450-1517) - ад 1486 году таксама стаўся пісарам Вялікага Княства. Пры канцы ХV стагодзьдзя ён займае ўжо пасады пісара, намесьніка бранскага й жыжморскага, тады ад 1501-1502 гадоў - пісара й маршалка Вялікага Княства, намесьніка браслаўскага (беларускага Браслава) і жыжморскага, а таксама канцлера канцылярыі вялікае княгіні-каралевы (апошнюю пасаду займаў да 1508 году). У 1506-1517 гадох Івашка Сямёнавіч Сапега быў найвышэйшым сакратаром Вялікага Княства, ваяводам віцебскім (1511-1514) і падляскім (1514-1517). Ён меў братоў Васіля й Багдана. Пан Багдан Сапега да 1494 і пасьля 1496 году быў намесьнікам мцэнскім і любуцкім, тады дзесьці ад 1501 году - маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам высакадворскім. Пан Івашка Багданавіч Сапега ў 1517-1526 гадох займаў пасаду ваяводы віцебскага. Іншыя - Мікалай Паўлавіч Сапега спачатку быў маршалкам бельскага павету, а тады ў 1576-1588 гадох ваяводам менскім, а ягоны бацька Паўла Іванавіч Сапега ў 1558-1579 гадох займаў пасаду ваяводы наваградзкага. Найбольш знаны ў гісторыі - Леў Іванавіч Сапега - у 1580-1585 гадох быў пісарам і сакратаром Вялікага Княства, пасьля займаў пасады падканцлера (1585-1589) і канцлера (1589-1623), тады быў ваяводам віленскім (1623-1633) і вялікім гетманам (1625-1633).

Як і шмат якія праваслаўныя магнаты таго часу, пан Івашка Сямёнавіч Сапега быў прыхільнікам царкоўнага задзіночаньня. У 1491 і 1501 гадох ён наведаў Рым і на аўдыенцыі ў папы адкрыта выказаўся пасьлядоўнікам царкоўнае вуніі, у выніку чаго сустрэўся зь непрыемнасьцямі на бацькаўшчыне. Ён, магчыма, вучыўся ў адным з заходнеэўрапейскіх унівэрсытэтаў, бо ў тым часе моладзь зь Беларусі масава імкнулася да навучаньня ў гэтых унівэрсытэтах[82]. Здаецца, што ў 1514 годзе Івашка Сямёнавіч Сапега перайшоў у каталіцтва, але іншыя паны Сапегі трымаліся праваслаўя. У сярэдзіне ХVІ стагодзьдзя яны далучыліся да рэфармацыйных рухаў, а тады перайшлі ў каталіцтва.

Паны Хадкевічы - праваслаўныя. У гістарычнай літаратуры яны часам выводзяцца ад «кіеўскіх баяраў», што быццам прыйшлі да ўлады пры канцы 1470-х гадоў. Гэта, аднак, не адпавядае праўдзе. Як мы маглі канстатаваць, у акце 1434 году выступаў Ходзька Юравіч, які мог быць сынам Юр'я Шліўровіча з акту 1401 году. У акце 1434 году таксама згадваліся два Івашкі - стараста наваградзкі й стараста горадзенскі, але рызыкоўна казаць, што адзін зь іх быў будучым дзеячом Івашкам Хадкевічам, хоць гэта й дапушчальна. Адным словам, у 1450-1470-х гадох пан Івашка Хадкевіч згадваўся на пасадах маршалка земскага, гетмана Вялікага Княства і намесьніка віцебскага, тады ад 1479 году быў ваяводам кіеўскім, а ад 1486 году - старастам луцкім і памёр каля 1490 году. На пачатку ХVІ стагодзьдзя найбольш згадваўся ягоны сын Аляксандар, які займаў тады пасаду дзяржаўцы пуньскага. Але ў Івашкі Хадкевіча быў яшчэ, здаецца, сын Багдан. У ХVІ стагодзьдзі на палітычнай арэне выступалі добра ведамыя ў гісторыі: Гаранім Аляксандравіч Хадкевіч - стараста жамойцкі, кашталян троцкі, дзяржаўца плоцельскі й цяльшоўскі, які памёр перад 1563 годам; Ян Гаранімавіч Хадкевіч - стольны Вялікага Княства, стараста плоцельскі й дзяржаўца цяльшэўскі да 1563 году, тады стараста жамойцкі (1563-1579) і кашталян віленскі (1574-1579); Рыгор Аляксандравіч Хадкевіч - кашталян троцкі, спраўца стараства жамойцкага й гетман дворны да 1564 году, тады кашталян віленскі (1564-1572) і найвышэйшы гетман (1566-1572); Юрай Аляксадравіч Хадкевіч, які ў тым часе быў крайчым Вялікага Княства і старастам бельскім. Ян Гаранімавіч Хадкевіч быў таксама маршалкам земскім, адміністратарам і гетманам ліфлянцкім. Яшчэ паводле вайсковага попісу 1529 году паны Хадкевічы выстаўлялі 198 узброеных коньнікаў, пасьлей яны маглі выстаўляць у некалькі разоў болей.

Адгаліненьнем паноў Хадкевічаў былі паны Валовічы, таксама праваслаўныя. Апошнія, здаецца, свой род вялі ад пана Багдана Іванавіча Хадкевіча. Паны Валовічы таксама адыгрывалі выдатную палітычную ролю ў ХVІ стагодзьдзі. Прыкладам, пан Астафей Багданавіч Валовіч яшчэ перад 1563 годам быў маршалкам дворным, падскарбным земскім, пісарам Вялікага Княства і старастам магілеўскім, тады займаў пасады падканцлера Вялікага Княства і кашталяна троцкага (1566-1579, пасаду кашталяна ад 1569) ды канцлера Вялікага Княства і кашталяна віленскага (1579-1587). Рыгор Грынькавіч Валовіч у 1566-1587 гадох быў кашталянам наваградзкім.

Паны Пацы - праваслаўныя, як гэта вынікае з «Плачу» М.Сматрыцкага, але яны аднымі зь першых у ХVІ стагодзьдзі перайшлі ў каталіцтва. У акце 1434 году згадваўся Пац - маршалак дворны. Юрай Пац, што памёр у 1506 годзе, ад 1486 году займаў пасаду ваяводы кіеўскага, тады дзесьці ад 1492 году быў кашталянам, а крыху пасьля і намесьнікам наваградзкім. У 1497-1499 гадох Юрай Пац быў намесьнікам полацкім, пасьля зноў нейкі час намесьнікам наваградзкім. Ягоны сын Мікола Пац ад 1488 году згадваўся на пасадзе маршалка Вялікага Княства. Паны Пацы не зыходзяць з палітычнай арэны і ў ХVІ стагодзьдзі. Прыкладам, Станіслаў Мікалаевіч Пац у 1566-1588 гадох быў ваяводам віцебскім, а пан Паўла Мікалаевіч Пац тады займаў пасады кашталяна віцебскага (1566-1578) і ваяводы амсьціслаўскага (1578-1593).

Паны Глябовічы - праваслаўныя ды паходзілі з Магілеўшчыны. Яны таксама ў ХVІ стагодзьдзі перайшлі ў каталіцтва й захапляліся рэфармацыйнымі рухамі. Пан Юрай Глябовіч у 1480-х гадох згадваўся на пасадзе маршалка Вялікага Княства, тады ў 1493-1499 гадох быў маршалкам і намесьнікам смаленскім, у 1499-1501 гадох - маршалкам і намесьнікам полацкім ды ад 1501 году - маршалкам Вялікага Княства і ваяводам віцебскім, застаючыся на гэтых пасадах да 1511 году, калі ён, праўдападобна, памёр. Ягоны сын Мікола ў 1500 годзе трапіў да маскоўскага палону пасьля бітвы на Вядрошы. Пан Станіслаў Глябовіч (імя гэтае, хоць і стала «каталіцкім», мае той жа корань, што й «праваслаўнае» Станька) дзесьці ад 1492 году быў маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам мярэцкім, у 1497-1501 гадох - маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам віцебскім, ад 1501 году займаў пасады маршалка Вялікага Княства і ваяводы полацкага ды памёр дзесьці пасьля 1509 году. Ягоны сын Пётра Станіслававіч Глябовіч ад 1501 году быў намесьнікам наваградзкім ды пасьля нейкі час займаў таксама пасаду ваяводы полацкага. Пан Ян Юравіч Глябовіч у 1526-1531 гадох быў маршалкам Вялікага Княства і ваяводам віцебскім, тады ад 1532 году - ваяводам полацкім, пасьля да 1551 году - ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства. Ягоны сын - Ян Янавіч Глябовіч - у другой палове ХVІ стагодзьдзі займаў пасады кашталяна менскага (1571-1585), троцкага (1585-1586) ды падскарбнага земскага Вялікага Княства (1580-1586). Яшчэ паводле вайсковага попісу 1529 году паны Глябовічы выстаўлялі 279 узброеных коньнікаў.

Паны Ільлінічы - праваслаўныя ды паходзілі з Наваградчыны. Пан Іван Ільлініч яшчэ згадваўся ў 1450-1460-х гадох як вайсковы дзяяч. Ад 1479 году ён ужо быў маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам віцебскім, у 1486-1493 гадох - маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам смаленскім, пасьля займаў пасаду маршалка Вялікага Княства і намесьніка ваўкавыскага ды памёр блізу 1499 году. Ягоны сын - Мікола Іванавіч Ільлініч - ад 1495 году быў намесьнікам менскім, тады ў 1499-1500 гадох - намесьнікам смаленскім. Іншы - Юрай Іванавіч Ільлініч ад 1500 году займаў пасады маршалка дворнага й намесьніка лідзкага, а дзесьці ад 1510 году - маршалка дворнага й старасты берасьцейскага ды заставаўся на гэтых пасадах яшчэ на пачатку 1520-х гадоў.

Паны Зяновічы - праваслаўныя ды паходзілі з Полаччыны. У акце 1401 году згадваўся пан Братоша й ягоны сын Зянові. Братоша быў панам-радцам у вялікага князя Вітаўта, а як склаўся жыцьцёвы шлях ягонага сына - няведама. У адным з актаў 1486 году паведамлялася, што Юрай Іванавіч Зяновіч адпісаў частку свайго майна для Кіеўскага Пячорскага манастыра. Да 1495 і пасьля 1497 году ён быў маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам браслаўскім (беларускага Браслава). Тады кароткі час згадваўся на пасадзе намесьніка полацкага ды, здаецца, ад 1504 году нейкі час быў ваяводам смаленскім. Пан Мікола Зяновіч у 1500 годзе трапіў да маскоўскага палону пасьля бітвы на Вядрошы. Іншы - Іван Зяновіч ад 1501 году, а можа й раней, займаў пасаду намесьніка краснасельскага. Паны Зяновічы не зыходзяць зь дзяржаўна-палітычнае арэны і ў ХVІ стагодзьдзі. Прыкладам, у другой палове гэтага стагодзьдзя пан Крыштоп Юравіч Зяновіч быў кашталянам берасьцейскім, а пан Юрай Мікалаевіч Зяновіч - намінальным кашталянам смаленскім. У 1566-1579 гадох ён займаў пасаду кашталяна полацкага.

Паны Кішкі - праваслаўныя, як гэта вынікае з «Плачу» М.Сматрыцкага ды іншых крыніц. Паходзілі дзесьці з заходніх беларускіх земляў, праўдападобна з Наваградчыны. Маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам лідзкім у 1482-1484 гадоў згадваўся Пятрашка Пашковіч. Ён, верагодна, і быў бацькам Станіслава Пятровіча Кішкі, які ў 1480-х гадох быў маршалкам і стольным Вялікага Княства ды тым жа намесьнікам лідзкім. Урады намесьнікаў, асабліва меншых павятовых гарадоў, часта былі спадкаемнымі, і гэты ўрад ён мог заняць пасьля сьмерці свайго бацькі. У адной з пасольскіх інструкцыяў у Маскву 1495 году Станіслаў Пятровіч Кішка называўся «ўнукам Страмілы». Гэты Страміла, як згадвалася вышэй, у адным з актаў 1430 году выступаў панам-радцам вялікага князя Вітаўта. Як вынікае, паны Кішкі вялі свой род ад гэтага Страмілы. Маршалкам, а пасьля маршалкам земскім Вялікага Княства і намесьнікам лідзкім Станіслаў Пятровіч Кішка заставаўся да 1500 году. У 1500-1504 гадох ён быў тым жа маршалкам земскім і ваяводам смаленскім, а ад 1504 году - вялікім гетманам, намесьнікам берасьцейскім і васілішскім. Тады зноў быў маршалкам земскім Вялікага Княства (ад 1507 году) ды старастам горадзенскім (ад 1508 году). Памёр дзесьці пасьля 1511 году. Ведамы Стрыйкоўскі ў сваёй кроніцы пісаў, што ў 1440-х гадох пан Станіслаў Кішка быў адным з ваяводаў войска літоўскага. Аднак ім ня мог быць Станіслаў Пятровіч Кішка з увагі на аддалены час. Выдатную ролю паны Кішкі адыгрывалі і ў ХVІ стагодзьдзі. Прыкладам, у сярэдзіне гэтага стагодзьдзя Мікола Станіслававіч Кішка быў падчашым Вялікага Княства і старастам дарагічанскім, а пан Ян Станіслававіч Кішка ў 1579-1589 гадох займаў пасаду старасты жамойцкага. У канцы 1520-х гадох пан Пётра Кішка быў ваяводам полацкім.

Паны Саковічы - праўдападобна каталікі, бо пан Сака выступаў у Гарадзельскім прывілеі. Паводле акту 1434 году ягоны сын Андрушка Саковіч быў старастам дубінскім, тады ад 1440 году - намесьнікам Смаленскім, пасьля ў 1450-х гадох - намесьнікам полацкім. Сын апошняга - Багдан Андрэевіч Саковіч - у актах 1469 году згадваўся на пасадзе маршалка дворнага й намесьніка браслаўскага (верагодна, беларускага Браслава), а ў актах 1472-1474 гадоў - на пасадзе маршалка дворнага й намесьніка Берасьцейскага. Пры канцы 1470-х гадоў і да 1484 году Багдан Андрэевіч Саковіч быў маршалкам земскім і намесьнікам полацкім, у 1484-1488 гадох - маршалкам земскім і ваяводам троцкім, пасьля гэтага заставаўся маршалкам земскім Вялікага Княства. У актах 1499 году згадваліся паны Ян і Войцех Юравічы Саковічы, але паважнай палітычнай ролі тады яны не адыгрывалі. Магчыма, што сынам Андрушкі Саковіча быў таксама Іван Андрэевіч, які паводле актаў 1512 году займаў пасаду падскарбнага дворнага. Што ж да роду самога Багдана Андрэевіча Саковіча, дык ён, здаецца, тады пачаў выступаць пад прозьвішчам паноў Храбтовічаў. Праўда, гэтыя былі «русінамі», г.зн. праваслаўнымі, але магчыма, што Багдан Андрэевіч Саковіч таксама перайшоў у праваслаўе.

Паны Храбтовічы - праваслаўныя. Пан Івашка-Літавор Багданавіч Храбтовіч дзесьці ад 1486 году быў падскарбным дворным, маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам слонімскім, пасьля нейкі час (каля 1499-1500-х гадоў) займаў адначасна і пасаду намесьніка наваградзкага. У 1500 годзе трапіў да маскоўскага палону пасьля бітвы на Вядрошы. Памёр пасьля 1529 году, але якія пасады займаў перад гэтым - нам няведама. Пан Васіль Багданавіч Храбтовіч блізу 1492 году заняў пасаду намесьніка ўладзімірскага на Ўкраіне. У 1499-1501 гадох ён быў намесьнікам ваўкавыскім, а ад 1501 году - лоўчым Вялікага Княства і дзяржаўцам у Анікштах. Фёдар Багданавіч Храбтовіч ад 1494 году згадваўся на пасадзе падскарбнага дворнага, зьмяніўшы свайго брата, і быў намесьнікам беліцкім. Марцін Багданавіч Храбтовіч дзесьці каля 1496 году стаўся канюшым Вялікага Княства, а ад 1502 году быў падскарбным дворным, ад 1505 году - лоўчым Вялікага Княства. Паны Храбтовічы не зыходзяць зь дзяржаўна-палітычнай арэны і ў ХVІ стагодзьдзі.

Паны Забярэзінскія - каталікі. Гэтае сваё прозьвішча яны ўзялі ад двара, што ляжаў за Нёманскай Бярэзінай. У вадным з актаў сьцьвярджалася, што паны Забярэзінскія былі «Ястраблевы внуки», а гэты Ястраб меў сыноў Юр'я й Алехну. Пра Ястраба нічога няведама, таксама было шмат Юр'яў і Алехнаў, а таму цяжка прасачыць генэалёгію паноў Забярэзінскіх. Прыкладам, у акце 1434 году згадваўся Алехна - стараста лідзкі, а Юрай паводле аднаго з актаў 1430 году называўся пасьцельным Вялікага Княства. Няведама, ці былі яны сынамі гэтага Ястраба, ды згаданы тут Алехна быў, праўдападобна, Алехнам Судзімонтавічам, які пры канцы 1460-х і ў 1470-х гадох быў намесьнікам полацкім, а ў 1480-х гадох - ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства. Магчыма, што імя Ястраба трэба злучыць зь імем Сокал-Сака (як і ў выпадку Іван-Івашка-Ян), а паноў Забярэзінскіх зьвязаць з родам паноў Саковічаў. Гэта тым больш, што ў Сакі быў сын Юрай, а пан Ян Юравіч Забярэзінскі, пра якога тут гутарка, пасьля Багдана Андрэевіча Саковіча заняў пасаду намесьніка полацкага ды быў таксама і ваяводам троцкім.

Адным словам, ў 1484 годзе пан Ян Юравіч Забярэзінскі становіцца намесьнікам полацкім, а крыху пазьней - таксама і кашталянам троцкім. Намесьнікам полацкім ён быў да 1497 году, у 1497 годзе кароткі час займаў пасаду намесьніка наваградзкага, застаючыся й кашталянам троцкім. Ад студзеня 1498 году Ян Юравіч Забярэзінскі быў ўжо ваяводам троцкім і найвышэйшым маршалкам земскім Вялікага Княства, тады ад 1505 году - найвышэйшым маршалкам земскім і намесьнікам горадзенскім. Пасаду ваяводы троцкага ён страціў у сувязі з спрэчкамі з князем Міхайлам Глінскім, ад рукі якога ён і загінуў на пачатку лютага 1508 году. Ягоны сын - Станіслаў Янавіч Забярэзінскі - ад 1497 году займаў пасаду падскарбнага, ад 1499 году - стольнага Вялікага Княства і (кароткі час) намесьніка браслаўскага, тады быў маршалкам і намесьнікам мярэцкім. Другі сын - Ян Янавіч Забярэзінскі - падпісаў акт Мельніцкае вуніі 1501 году, у 1509 годзе згадваўся на пасадзе маршалка й намесьніка ваўкавыскага, а ў 1520 годзе - на пасадзе ваяводы наваградзкага. Паводле вайсковага попісу 1529 году паны Забярэзінскія выстаўлялі 259 узброеных коньнікаў.

Паны Солтаны - праваслаўныя ды паходзілі дзесьці зь Берасьцейшчыны. Пан Солтан-Аляксандар, званы таксама Аляксандравічам, у 1476 годзе згадваўся на пасадзе падскарбнага дворнага Вялікага Княства. Ягоны брат - «манах-русін» Іван - тады ж быў найвышэйшым падскарбным земскім (у сяньняшнім значаньні - міністар фінансаў). Яны, праўдападобна, былі сынамі Аляксандра Юравіча, які ў 1460-х і на пачатку 1470-х гадоў займаў пасаду падскарбнага земскага Вялікага Княства. Паводле актаў 1480-1483 гадоў Солтан-Аляксандар Аляксандравіч быў маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам слонімскім, тады маршалкам і намесьнікам наваградзкім, а ў першай палове 1490-х гадоў - маршалкам і намесьнікам бельскім. Іхнымі братамі былі Міхайла з Загорава (ад якога, здаецца, пайшлі паны Загораўскія) і Андрэй з Папорцяў (каля Кернава), які ад 1503 году згадваўся на пасадзе канюшага Вялікага Княства, намесьніка беліцкага й ізбланскага. Магчыма, што братам, або сынам Солтана-Аляксандра Аляксандравіча быў Кміта Аляксандравіч, які ад 1490 году быў намесьнікам пуцілаўскім, ад 1495 году - намесьнікам чэркаскім. Паны Кміты былі праваслаўнага веравызнаньня ды ў ХVІ стагодзьдзі адыгравалі значную палітычную ролю. Прыкладам, пан Філён Сямёнавіч Кміта, які пакінуў цікавы дзёньнік і зваўся таксама Чарнобыльскім (ад двара, які меў каля Чарнобыля), у 1579-1587 гадох выконваў функцыі ваяводы смаленскага.

Паны Няміры - былі і каталікі, і праваслаўныя. Паводле Гарадзельскага прывілею пан Няміра атрымаў герб Ястрабаў. Гэты Няміра, праўдападобна, згадваўся і ў акце 1401 году. Андрэй Няміровіч з акту 1434 году крыху пазьней выступаў на пасадзе маршалка дворнага. Пан Мікола Іванавіч Няміровіч, або Няміра, у 1440 годзе браў актыўны ўдзел у выбарах Казіміра на вялікакнязеўскі пасад, а пад 1469 годам ён называўся намесьнікам віцебскім. Аднак гэты Няміра быў праваслаўны, бо праваслаўнага веравызнаньня быў ягоны брат Якуб Іванавіч Няміра, які ў 1470-х гадох займаў пасаду найвышэйшага пісара Вялікага Княства і ключара віленскага, а ад пачатку 1480-х гадоў быў маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам берасьцейскім. У канцы ХV - на пачатку ХVІ стагодзьдзя згадваліся Мікола Няміровіч і Юрай Няміровіч, якія падпісалі таксама акт Мельніцкае вуніі 1501 году. Цяжка сказаць, ці былі яны сынамі Міколы й Якуба Іванавічаў Няміраў, бо тады ж выступаюць і Якубовічы: Няміра Якубовіч - у 1494-1496 гадох намесьнік мцэнскі й любуцкі, ды Адам Якубовіч - пісар Вялікага Княства ад канца ХV стагодзьдзя. Таксама, у 1501-1511 гадох згадваўся Няміра Грыміліч, што займаў пасады маршалка й намесьніка мельніцкага. Паны Няміры ня зыходзяць зь дзяржаўна-палітычнае арэны і ў ХVІ стагодзьдзі, і, прыкладам, пан Андрэй Няміровіч, або Няміра, ад 1515 году быў ваяводам кіеўскім.

Паны Давойны - праваслаўныя. У акце 1434 году згадваўся «баярын» Андрушка Давойнавіч, які, магчыма, быў сынам Давойны Вышгердава з акту 1401 году. У 1480 годзе пан Ян Давойнавіч выконваў ролю пасла ў Маскву і Крым ды ад 1492 году згадваўся на пасадзе старасты ваўкавыскага. Праўдападобна, ягоны брат Якуб Давойнавіч ад 1492 году й на пачатку ХVІ стагодзьдзя займаў пасаду намесьніка дарагічанскага. Апрача таго, акт Мельніцкае вуніі 1501 году падпісалі дзяржаўца даўгастайскі Юрай Давойнавіч ды пан Андрэй Давойнавіч. Паны Давойны не зыходзяць з палітычнай арэны і ў ХVІ стагодзьдзі. Прыкладам, Станіслаў Станіслававіч Давойна ў 1542-1563 гадох быў ваяводам полацкім ды намінальна ім заставаўся да 1573 году, калі Полацак часова знаходзіўся пад маскоўскай акупацыяй.

Паны Войны - праваслаўныя паводле «Плачу» М.Сматрыцкага ды іншых дакумэнтаў. Пан Война з акту 1434 году тады займаў пасаду дзяржаўцы ў Кернаве. Магчыма, што гэты Война згадваўся таксама і ў акце 1401 году. Акт Мельніцкае вуніі 1501 году падпісалі Война - ключар берасьцейскі, а таксама нейкі Война Фінілеевіч. Паны Войны ўзвышаюцца ў ХVІ стагодзьдзі. Прыкладам, у другой палове гэтага стагодзьдзя пан Грычун Война быў кашталянам амсьціслаўскім, а пан Лаўрэн Война - падскарбным земскім Вялікага Княства.

Паны Аляхновічы - праўдападобна каталікі. Алехнаў было шмат, у тым ліку й сярод смаленскіх князёў былі на ймя Алехна, а таму цяжка прасачыць радавод гэтых паноў. Пан Алехна на пасадзе старасты лідзкага згадваўся ў акце 1434 году. Тады ў 1460-х гадох выступаў пан Алехна Судзімонтавіч, займаючы пасады падчашага Вялікага Княства і намесьніка полацкага. Ад 1482 году ён ужо згадваўся як ваявода віленскі й канцлер Вялікага Княства, застаючыся на гэтых пасадах дзесьці да канца 1480-х гадоў. Ці быў ён сынам Алехны з акту 1434 году - няведама. Пан Андрэй Аляхновіч дзесьці ад 1492 году быў намесьнікам пераломскім, ожскім і борцкім (у 1503 годзе гэтую пасаду займаў ужо князь Іван Львовіч Глінскі). Іншы - пан Пётра Аляхновіч - у 1501 годзе згадваўся на пасадзе кухмістра дворнага й намесьніка аліцкага ды нямонайцкага. Яны, праўдападобна, былі сынамі ваяводы віленскага Алехны Судзімонтавіча.

Паны Клочкі - праўдападобна каталікі. Пан Войцех Янавіч Клочка да пачатку 1490-х гадоў быў маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам уладзімірскім, тады ад 1492 году - харужым (сьцяжным) Вялікага Княства і намесьнікам уценскім, а ад 1499 году - маршалкам Вялікага Княства, намесьнікам ковенскім і кухмістрам дворным, тады кухмістрам вялікае княгіні. Гэтыя пасады ён займаў ў 1509 годзе.

Паны Кучукі (Кучкі) - праўдападобна праваслаўныя. Пан Івашка Кучук у 1450-1460-х гадох выступаў як вайсковы дзяяч, тады пад 1469 годам згадваўся на пасадзе маршалка дворнага Вялікага Княства і дзяржаўцы ў Вялейцы, а пад 1472-1474 гадамі - на пасадзе маршалка дворнага і намесьніка лідзкага. Ягоны сын Войцех Іванавіч Кучук у 1499-1505 гадох выступаў як маршалак Вялікага Княства і намесьнік ваўкавыскі.

Паны Гаштоўты (Гаштольды) - каталікі й адны з «буйных літоўскіх феадалаў». Пан Ян Гаштоўт згадваўся ва ўсіх актах 1401-1434 гадоў, ужо тады займаючы адказныя становішчы. Пры канцы 1430-х гадоў ён быў намесьнікам смаленскім. Узяў сама актыўны ўдзел у пакліканьні Казіміра на вялікакнязеўскі пасад ды быў рэгентам гэтага маладога гаспадара. Неўзабаве заняў пасаду ваяводы троцкага, а дзесьці ад 1450 году - ваяводы віленскага ды нейкі час быў таксама й канцлерам Вялікага Княства. Вызначыўся як бескампрамісны прыхільнік палітычнае незалежнасьці Вялікага Княства, у сувязі з чым зрокся гербу, атрыманага паводле Гарадзельскага прывілею. Ян, або Івашка, Гаштоўт памёр у 1458 годзе. Ягоны сын - Андрэй Янавіч Гаштоўт - тады быў маршалкам дворным і хутка памёр. Іншы сын - Марцін Янавіч Гаштоўт - у 1469 годзе згадваўся на пасадзе намесьніка наваградзкага, ад 1470 году ён быў ваяводам кіеўскім, ад пачатку 1480-х гадоў - ваяводам троцкім. Сын апошняга - Войцех Марцінавіч Гаштоўт - у 1501 годзе выступаў яшчэ як просты «дваранін», а ад 1505 году быў падчашым Вялікага Княства і ваяводам наваградзкім. Пасьля нейкі час займаў пасады ваяводы полацкага й троцкага, а ў 1522-1539 гадох быў ваяводам віленскім і канцлерам Вялікага Княства. Паводле вайсковага попісу 1529 году паны Гаштоўты выстаўлялі 466 узброеных коньнікаў.

Паны Кязгайлы - каталікі. Пан Кязгайла з акту 1434 году, які, як згадвалася вышэй, меў брата на ймя Шэдзібор (можа быць «чыста славянскім» імем), яшчэ за часамі вялікага князя Жыгімонта І стаўся старастам жамойцкім. Гэтую пасаду ён захоўваў таксама за часамі Казіміра, прыдбаўшы яшчэ й кашталянства віленскае. Ягоны сын Міхайла Кязгайлавіч яшчэ ў 1457 годзе згадваўся на пасадзе канцлера, у канцы 1460-х і ў 1470-х гадох быў ваяводам і кашталянам віленскім ды канцлерам Вялікага Княства. Другі сын - Ян Кязгайлавіч - па сьмерці бацькі быў старастам жамойцкім, а па сьмерці брата пераняў і кашталянства віленскае. Ён памёр каля 1486 году, бо ад гэтага году на пасадзе старасты жамойцкага згадваўся ўжо ягоны сын - Станіслаў Янавіч Кязгайла. Старастам жамойцкім ён быў ажно да 1522 году, адначасова ад 1497 году займаючы й пасаду кашталяна троцкага. Брат апошняга - Пётра Янавіч Кязгайла, які зваўся таксама Белым ды памёр у 1496 годзе, - у палове 1480-х гадоў быў старастам луцкім і маршалкам Валынскае зямлі, ад 1488 году займаў пасады ваяводы троцкага й маршалка земскага ды нейкі час быў таксама вялікім гетманам. У ХVІ стагодзьдзі паны Кязгайлы значнай палітычнай ролі не адыгрывалі. Паводле вайсковага попісу 1529 году паны Кязгайлы выстаўлялі 768 узброеных коньнікаў, сваёй сілай перасягаючы паноў Радзівілаў. Ім належалі вялікія абшары на Жамойці.

Князі Астроскія - ведамыя «стаўпы праваслаўя». Як згадвалася вышэй, яны паходзілі ад турава-пінскіх князёў. Князь Фёдар Данілавіч яшчэ за часамі Вітаўта быў старастам луцкім. Ягоны ўнук Канстантын Іванавіч Астроскі (каля 1460-1530) у 1490 годзе заняў пасады старасты луцкага й маршалка Валынскае зямлі і быў адначасна намесьнікам брацлаўскім, віньніцкім і зьвянігародзкім, што сьведчыць пра тое, што гэтыя апошнія пасады ён пераняў яшчэ раней ад свайго бацькі князя Івана Фёдаравіча Астроскага. У 1495 годзе князь Канстантын Іванавіч Астроскі стаў вялікім гетманам, у сувязі з чым у наступным 1496 годзе ён страціў пасады старасты луцкага й маршалка Валынскае зямлі, якія перайшлі да князя Сямёна Юравіча Гальшанскага. З параўнальна невялікім войскам у 1500 годзе князь Канстантын Астроскі распачаў бітву супраць маскоўскае арміі на рацэ Вядрошы, прайграў яе й трапіў да маскоўскага палону. З гэтага палону ўцёк толькі ў 1507 годзе, тады ж узначаліў войска Вялікага Княства і заняў усе свае ранейшыя пасады, прыдбаўшы яшчэ й кашталянства віленскае. Прыкладам, у актах 1512-1522 гадоў ён тытулаваўся наступна: кашталян віленскі, гетман найвышэйшы, стараста луцкі, брацлаўскі й віньніцкі, маршалак Валынскае зямлі. Ад 1522 году князь Канстантын Іванавіч Астроскі быў таксама й ваяводам троцкім.

Ягоны брат Міхайла Іванавіч Астроскі ў 1500-1503 гадох і тады па сьмерці князя Сямёна Юравіча Гальшанскага быў старастам луцкім і маршалкам Валынскае зямлі. Ён памёр дзесьці каля 1507 году. Князь Канстантын Канстантынавіч Астроскі (1526-1608) дзесьці ад пачатку 1550-х гадоў таксама займаў пасады маршалка Валынскае зямлі, старасты ўладзімірскага й ваяводы кіеўскага, пасьля Люблінскае вуніі быў ваяводам кіеўскім.

Князі Гальшанскія - праваслаўныя, пасьля ў ХVІ стагодзьдзі некаторыя зь іх перайшлі ў каталіцтва. Праўдападобна былі ліцьвінамі, але ў кроніках яны згадваюцца таксама й як «князі рускага роду». Выдатную палітычную ролю князі Гальшанскія адыгрывалі яшчэ за Вітаўтам, пасьля падтрымалі вялікага князя Сьвідрыгайлу. Яны бралі актыўны ўдзел у пакліканьні Казіміра на вялікакнязеўскі пасад і былі палітычна актыўнымі ў Радзе за ягонымі часамі. У 1450-х гадох, калі канфлікт між нашай дзяржавай і Польшчай паважна завайстрыўся, князі Гальшанскія падтрымвалі паўсталы тады плян замены Казіміра на іншага вялікага князя ў асобе князя Сямёна Аляксандравіча, унука Ўладзіміра Альгердавіча. Яны таксама былі замешаныя ў «змове князёў» 1481 году, скіраванай супраць Казіміра, і адзін зь іх, князь Іван Гальшанскі, заплаціў за гэта сваёй галавой.

Князь Аляксандар Юравіч Гальшанскі ў палове 1480-х гадоў згадваўся на пасадзе крайчага і падчашага Вялікага Княства, тады ад 1486 і дзесьці да 1510 году быў кашталянам віленскім і намесьнікам горадзенскім. Намесьніцтва горадзенскае ён страціў у 1504 ці 1505 годзе на карысьць Яна Юравіча Забярэзінскага, але ў 1502-1504 гадох займаў таксама пасаду вялікага гетмана. Ягоны брат - князь Сямён Юравіч Гальшанскі - ў 1496-1500 гадох і ад 1503 году быў старастам луцкім і маршалкам валынскае зямлі (ад 1503 году - таксама й старастам камянецкім), а ў 1500-1502 гадох займаў пасады вялікага гетмана і намесьніка наваградзкага. Ён памёр блізу 1507 году. Сын Аляксандра - князь Януш Аляксандравіч Гальшанскі дзесьці ад 1496 году быў крайчым Вялікага Княства і дзяржаўцам слонімскім, ад 1505 году - старастам уладзімірскім, тады ў 1530-1540-х гадох займаў пасаду ваяводы троцкага. Яшчэ адзін ягоны сын - князь Юрай Аляксандравіч Гальшанскі - ад 1504 году згадваўся на пасадзе намесьніка беліцкага, а трэйці сын - князь Паўла Аляксандравіч Гальшанскі - ад 1504 году вучыўся ў Кракаўскім унівэрсытэце ды пасьлей быў каталіцкім віленскім біскупам.

Князі Жаслаўскія - праваслаўныя. У актах яны часамі зваліся таксама Заслаўскімі, але іх ня трэба блытаць з князямі Заслаўскімі, што былі адгаліненьнем князёў Астроскіх і жылі на Валыні. Князі Жаслаўскія свой радавод вялі ад смаленскага князя Юр'я Сьвятаславіча, якога яшчэ Вітаўт вывеў з Смаленску й пасадзіў у Заслаўі каля Менску. Князь Міхайла Іванавіч Жаслаўскі ад 1488 і да 1497 году быў намесьнікам Віцебскім. Ягоны брат князь Фёдар Іванавіч Жаслаўскі дзесьці ад 1489 і да 1499 году займаў пасаду намесьніка бранскага. Іншы - князь Васіль Іванавіч Жаслаўскі - да 1495 году быў намесьнікам менскім, у 1507 годзе згадваўся як дзяржаўца ў Кернаве. Яшчэ адзін, князь Багдан Іванавіч Жаслаўскі, у 1507 годзе згадваўся як дзяржаўца менскі.

Князі Пуцяты - праваслаўныя. Князь Дзімітра Пуцята ў 1480-х гадох быў намесьнікам мцэнскім і любуцкім, пасьля намесьнікам бранскім. Ад 1489 і да 1505 году ён займаў пасаду ваяводы кіеўскага. Памёр у 1505 годзе. Магчыма, ягоны сын або брат, князь Іван Пуцяціч, у 1495 годзе згадваўся пры двары князя К.І.Астроскага.

Князі Глінскія - праваслаўныя, паходзілі з татарскага роду. У актах пачатку 1480-х гадоў згадваліся князь Іван Барысавіч Глінскі - намесьнік чарнігаўскі; князь Багдан Фёдаравіч Глінскі - намесьнік пуцілаўскі; князь Юрай Барысавіч Глінскі - намесьнік аўруцкі. Калісьці князь Барыс Глінскі падтрымліваў вялікага князя Сьвідрыгайлу і ў 1437 годзе падпісаў акт прырачэньня апошняга на вернасьць польскаму каралю Ўладзіславу ІІІ. Яшчэ адзін Глінскі - князь Іван Глінскі - быў замешаны ў «змове князёў» 1481 году супраць Казіміра й тады ж уцёк у Маскву. Ён быў намесьнікам смаленскім, зьмяніўшы там нейкага пана Івана Вяжэвіча. Гэты Івашка Вяжэвіч, або Вязевіч, у 1430-х гадох падтрымліваў вялікага князя Сьвідрыгайлу, тады дзесьці ад 1469 году згадваўся на пасадзе намесьніка смаленскага.

Згаданыя тут князі Глінскія гэтыя свае пасады ўтрымлівалі за сабой і ў 1490-х гадох. Праўда, князь Багдан Фёдаравіч Глінскі нейкі час быў зьмешчаны на намесьніцтва чэркаскае, але ад 1495 году ён ізноў быў намесьнікам пуцілаўскім. Князь Юрай Барысавіч Глінскі загінуў дзесьці на пачатку ХVІ стагодзьдзя ў бітве з крымскімі татарамі пад Аўручам. Князь Іван Львовіч Глінскі ў 1495-1505 гадох быў маршалкам Вялікага Княства і намесьнікам пераломскім і ожскім, тады ад 1505 году - ваяводам кіеўскім, а ад 1507 году - ваяводам наваградзкім. Здаецца, ён трагічна загінуў у часе ведамага бунту і князя Міхайлы Львовіча Глінскага. Князь Васіль Львовіч Глінскі ад 1499 году згадваўся яшчэ «дваранінам», тады ад 1501 году быў падчашым Вялікага Княства і намесьнікам у Васілішках, а ад 1505 году - таксама дзяржаўцам слонімскім. Ён уцёк у Маскву пасьля няўдалага бунту свайго брата. Яшчэ адзін - князь Міхайла Іванавіч Глінскі - ад 1505 году згадваўся ў актах «дваранінам».

Найвыдатнейшы зь іх быў князь Міхайла Львовіч Глінскі. Праўдападобна, што ён вучыўся ў адным з заходнеэўрапейскіх унівэрсытэтаў ды ў тым жа часе служыў пры дварох заходнеэрапейскіх манархаў. Каля 1499 году ён вярнуўся на бацькаўшчыну й тады ж заняў пасаду намесьніка ўценскага. У 1500 годзе князь Міхайла Львовіч Глінскі быў ужо маршалкам дворным ды намесьнікам уценскім і мярэцкім, ад 1504 году - тым жа маршалкам дворным і намесьнікам уценскім і бельскім. Сваімі здольнасьцямі ён здабыў асаблівую павагу вялікага князя Аляксандра ды тады стаўся фактычна адным зь першых дзяржаўна-палітычных дзеячоў у краіне. Дзяржаўныя акты пачатку ХVІ стагодзьдзя найбольш падпісваліся ім самым ды ягонымі братамі й сваякамі; адным зь першых ягоны подпіс стаяў таксама на ўсіх іншых актах. За самаадданую службу князь Міхайла Львовіч Глінскі тады атрымаў вялікія зямельныя надзелы, у тым ліку Тураў і Мазыр. З гэтае прычыны ён здабыў шмат варагоў з асяродзьдзя іншых магнатаў, і найперш сутыкнуўся з панамі Забярэзінскімі й Ільлінічамі. Паўсталая сьмяротная спрэчка спэцыяльна разглядалася вялікакнязеўскім судом і судом Паноў-Рады, у сувязі з чым пан Ян Юравіч Забярэзінскі страціў пасаду ваяводы троцкага. Варажнеча, аднак, не заціхала і Міхайла Глінскі дамагаўся ўладжаньня яе ў спосаб двубою. З гэтае прычыны вялікі князь Аляксандар прыгразіў, што ў такім выпадку зьляцяць галовы абодвух праціўнікаў. Выдатны разгром князем Міхайлам Глінскім крымскіх татараў пад Клецкам у 1506 годзе яшчэ болей узвысіў ягоны аўтарытэт і зайздрасьць з боку непрыхільнікаў. Тым часам памёр вялікі князь Аляксандар, а стаўленьне да Міхайла Глінскага новага вялікага князя Жыгімонта ІІ Старога значна пахаладнела, да чаго спрычыніліся таксама й ягоныя палітычныя супернікі.

Рэч у тым, што вялікага князя Жыгімонта пры першым ягоным зьяўленьні ў Княстве князь Міхайла Львовіч Глінскі сустрэў, маючы пры сабе «прыватную армію», якая складалася зь 7 тысячаў коньніцы й 3 тысячаў пяхоты. У тым часе Міхайла Глінскі выконваў функцыі вялікага гетмана, а таму гэтакая дэманстрацыя зь ягонага боку была зусім натуральнай. Аднак гэты факт быў выкарыстаны незычліўцамі для абвінавачваньня яго ў тым, быццам ён імкнуўся захапіць вялікакнязеўскі пасад. З гэтае прычыны ў Наваградку была скліканая адмысловая нарада з удзелам самога Жыгімонта і прадстаўнікоў Польшчы, якая таксама спрэчку «князёў Глінскіх - паноў Забярэзінскіх» пакінула неразьвязанай. Тады ж Міхайла Глінскі й прыгразіў, што яму застаецца ўладзіць гэтую спрэчку прыватным спосабам.

Так узьнікае ведамы «бунт князёў Глінскіх» 1508 году, які ў савецкай гістарыяграфіі трактуецца «вялікім паўстаньнем беларускіх феадалаў супраць прыгнёту літоўскіх феадалаў». Першай ахвярай гэтага бунту быў пан Ян Юравіч Забярэзінскі, замардаваны на пачатку лютага 1508 году каля Горадні. Зразумела, рыхтуючыся да бунту, Міхайла Глінскі тады ж навязаў кантакты з Маскоўшчынай. Аднак, перш, чымся канчаткова пайсьці на гэтакі крок, ён яшчэ й яшчэ зьвяртаўся ня толькі да вялікага князя Жыгімонта, але й да ягонага брата Ўладзіслава - караля Чэхіі й Вугоршчыны, змушаючы іх аб'ектыўна палагодзіць узьніклую спрэчку. Нарэшце, не атрымаўшы ад іх якога-колечы адказу, 15 сакавіка 1508 году князь Міхайла Львовіч Глінскі паддаўся маскоўскаму гаспадару і ўзьняў запраўдны бунт. Гэты бунт хутка быў задушаны, а князь зь некаторымі сваімі сваякамі ўцёк у Маскоўшчыну.

Апынуўшыся ў Маскоўшчыне, у 1514 годзе Міхайла Глінскі дапамог ёй здабыць Смаленск. Аднак тады ж ён зьвязаўся з Жыгімонтам ІІ Старым, забавязаўшыся вярнуць Смаленск Вялікаму Княству Літоўскаму, праўдападобна, за цану пераняцьця пасады ваяводы смаленскага. Дзякуючы перахопу ганцоў, змова гэтая была выкрытая, і Міхайла Глінскі быў схоплены па дарозе да злучэньня з арміяй Вялікага Княства, якую вёў на Смаленск князь Канстантын Астроскі. Міхайла Львовіч Глінскі пасьля гэтага 13 гадоў прасядзеў у падзямельлі ў Маскве.

Над гэтым эпізодам мы затрымаліся з тае прычыны, што ён, як і змова князёў 1481 году, у савецкай гістарыяграфіі раздзімаецца як прыклад «пакутніцтва за рускую справу», як імкненьне «нацыянальных герояў» тыпу князя Глінскага «аб'яднаць прыгнечаную Беларусь з сваёй роднай сястрой - Маскоўшчынай».

Што ж можна дадаць да гэтага? А тое, што сам князь Міхайла Львовіч Глінскі ў тым часе быў каталіком. Якая «антыпатрыятычная ерась»! Ён прыняў праваслаўе ў часе згаданае маскоўскае няволі, што, магчыма, і ўратавала яму жыцьцё.

Можна яшчэ зрамантызаваць гэты эпізод. Перад сваёй сьмерцяй вялікі маскоўскі князь Васіль ІІІ, які перад гэтым ажаніўся з князёўнай Аленай Глінскай (дачкой князя Васіля Львовіча Глінскага), рэгентамі будучага Івана Жахлівага прызначыў князёў Міхайлу Львовіча Глінскага й Дзімітра Фёдаравіча Бельскага, таксама ўцякача зь Вялікага Княства Літоўскага і праўнука Альгерда. Аднак гэтае «палітычнае багацьце» так і засталося нявыкарыстанае, бо ўжо ў 1534 годзе Міхайла Глінскі зноў быў кінуты ў падзямельле, а ў 1538 годзе тут была зьнішчаная й сама вялікая княгіня Алена Глінская. За гэтак званую «выбраную маскоўскую свабоду» ў 1547 годзе заплацілі сваім жыцьцём і іншыя Глінскія, што апынуліся ў Маскоўшчыне або тут нарадзіліся. Тады яшчэ ацалелі сам Міхайла Львовіч Глінскі ды маці Алены - Ганна Глінская, але яны ніякае ролі не адыгрывалі.

Да гэтых паноў і князёў, што варочалі дзяржаўна-палітычнымі справамі Вялікага Княства Літоўскага, можна далучыць яшчэ іншых, як, прыкладам, пана Алізара Шыловіча, які ад 1450 да 1486 году быў старастам луцкім і маршалкам Валынскае зямлі, або ягонага сына - Сеньку Алізаравіча, што ад 1488 году быў маршалкам Вялікага Княстваи і намесьнікам берасьцейскім. У ХVІ стагодзьдзі, як ведама, узвышаюцца таксама паны Цішкевічы, Гарнастаі, Гарабурды дый іншыя. Прыкладам, да 1569 году пан Васіль Цішкевіч быў ваяводам падляскім і старастам менскім, ў 1569-1571 гадох - намінальным ваяводам смаленскім. Ягоны сын, Юрай Васілевіч Цішкевіч, у 1566-1576 гадох займаў пасаду ваяводы берасьцейскага. З свайго боку, пан Гаўрыла Іванавіч Гарнастай быў ваяводам менскім (1566-1576) і берасьцейскім (1576-1588).

Усе тут згаданыя паны й князі адначасна ўваходзілі ў склад Паноў-Рады Вялікага Княства Літоўскага. Да яе належалі таксама буйныя ўдзельныя князі, як, прыкладам, князі Слуцкія, Мажайскія (апошнія былі ўцякачамі з Маскоўшчыны) ды іншыя. Абэцэдарскі мае рацыю, калі гаворыць, што да яе не належалі прадстаўнікі вышэйшага праваслаўнага духавенства. Што ж да іншых сяброў Паноў-Рады, дык між іх ніякае розьніцы не рабілася. Тым часам гэтая Рада абмяжоўвала ўладу вялікага князя й неўзабаве фактычна сталася найвышэйшым органам улады. Да таго ж яшчэ дайшла іншая інстытуцыя - сойм, які наагул не прызнаваў якое-колечы дыскрымінацыі ды выпрацоўваў адпаведныя інструкцыі як для Паноў-Рады, гэтак і для вялікага князя.

Адным словам, прафэсар Абэцэдарскі проста фальшуе гісторыю, калі катэгарычна цьвердзіць, што «беларускія феадалы», асабліва праваслаўныя, зусім былі адсунутыя ад дзяржаўна-палітычнага жыцьця ў Вялікім Княстве Літоўскім. Ды, дарэчы, што ўяўлялі cабой «літоўскія феадалы»? Калі нават дапусьціць, што іхныя продкі былі балцкага паходжаньня, дык у ХV-ХVІ стагодзьдзях яны выступалі ўжо як носьбіты і прадстаўнікі тае ж беларускае мовы й культуры.

 

Пра назоў «Беларусь»

У гэтым разьдзеле свае брашуры прафэсар закранае і праблему паходжаньня назоваў «беларускі» й «Беларусь». Пытаньне гэтае ён таксама разьвязвае даволі проста й тапорна. Калі, прыкладам, у ХІV стагодзьдзі адзін-адзінюсенькі раз найменьне «Белая Русь» было ўжытае й да Полацку, дык у сьцьверджаньні Абэцэдарскага тады ж паўстала й сама Беларусь. Ён без ценю сумневу цьвердзіць, што, дастасаваны да сяньняшняе Беларусі, гэты назоў быў шырока ўжываны ў ХІV стагодзьдзі, а ўжо ад ХVІ і асабліва ад ХVІІ стагодзьдзя «самі беларусы не блыталі, а дакладна адмяжоўвалі сваю дзяржаўную прыналежнасць ад этнічнай прыналежнасці». Яны проста называлі сябе беларусамі, хоць гэты назоў прыкладаўся й да іншых, небеларускіх тэрыторыяў (б.22-23, 36-37).

Язэп Юхо, спасылаючыся на расейскіх гісторыкаў, асабліва В.Н.Тацішчава, у сваім артыкуле «Пра назву "Беларусь"» зьвярнуў увагу на тое, што яшчэ ў ХІІ-ХІІІ стагодзьдзях гэтае найменьне было добра ведамае ў Растове-Суздальскай зямлі, у выніку чаго князь Андрэй Багалюбскі выступаў як «князь Белай Русі»[83]. Бясспрэчна, у гэтым выпадку і Язэпа Юхо можна залічыць да «фантазёраў», але ён грунтуецца на ведамках, пачэрпнутых у расейскіх гісторыкаў. Назоў «Белая Русь» даволі часта выступае ў заходнеэўрапейскіх крыніцах ХІV стагодзьдзя, а гэта ў вершаваных творах Фрыдрыха Кройцпэха, Ганса Траўнэра й Пётры Зухэнвірта, прысьвечаных паходам крыжакоў-мечаносцаў. «Белая Русь» гэтых крыніцаў - найперш Пскоўшчына і Ноўгарадчына. Гэтая тэрыторыя - дзесьці на поўнач ад Полаччыны - азначалася як «Белая Русь» і на картах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна (1527), Гергарда Мэркатара (1538) і Якуба Гастольда (1548). У польскай «Ананімнай кроніцы» канца ХІV стагодзьдзя, аўтарства якой прыпісваецца Янку з Чарнкова й на якую спасылаецца Абэцэдарскі, пад 1382 годам Полацак названы горадам «Белай Русі». Баварскі краністы Ўльрых Рыхенталь, які асабіста быў на Канстанцкім саборы, сваім парадкам пісаў, што сярод паслоў на гэты сабор вялікага князя Вітаўта знаходзіліся «князі зь Белай Русі». Але ў склад гэтага пасольства Вітаўта ўваходзілі таксама прадстаўнікі ад Пскова, Ноўгарада й Цьверскага княства, а таму цяжка сказаць, скуль паходзілі гэтыя «князі зь Белай Русі». Тая вестка польскае «Ананімнае кронікі» таксама магла паўстаць і ў ХVІ стагодзьдзі, калі гэтая кроніка была перапісаная.

Рэч у тым, што, прыкладам, на картах ХV стагодзьдзя Фра-Маўро (1459), Кардынала з Кузы (1460) ды іншых аўтараў пад назовам «Белай Русі» выступала Маскоўшчына. Якіх-колечы памылак тут не магло быць, бо й манах Сымон Суздальскі, які асабіста быў на Флярэнтыйскім саборы ў 1439 годзе ды апісаў гэты сабор, у гэтым сваім нарысе Маскоўшчыну называе «Белай Русяй». Дарэчы, маскоўскі вялікі князь Іван ІІІ у сваёй грамаце 1469 году да папы Паўла ІІ тую ж Маскоўшчыну называе «Белай Русяй» («Московія сівэ Альба Руссія»), а ў пасольстве 1472 году да таго ж Рыму ён таксама выступае як «князь Белай Русі» («послы государя Белой Руси»). «Белай Русяй» Маскоўшчына была названая і ў лісьце да папы Клемэнта VІІ маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ (1505-1533).

Дарэчы, вэнэцыянскі дыплямат Амброджо Кантарыні, які ў канцы 1476 - на пачатку 1477 г. наведаў Маскву, у сваіх успамінах таксама называе Івана ІІІ «князем Вялікай Белай Русі» («signor della Gran Rossia Bianca»)[83а].

Праўда, як вынікае з «Звычаяў усіх народаў» Яна Багемскага выданьня 1538 году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русяй» тады яшчэ называліся Пскоўшчына й Ноўгарадчына. Згэтуль, магчыма, і адпаведнае азначэньне на картах Робэрта Торна й Гергарда Мэркатара. Але, прыкладам, польскі біскуп Ян Ласкі ў сваёй справаздачы на Лятэранскім саборы 1514 году «белых рутэнаў» атаесамляў з «маскавітамі». Пасланьнік Вэнэцыі Марко Фаскарыно ў 1557 годзе таксама згадваў пра «Верхнюю Белую Русь», што «належыць Маскоўшчыне». Яшчэ адзін вэнэцыянскі пасланьнік у Маскву Франко Т'еполё ў 1560 годзе ў такой жа справаздачы пісаў, што «Белая Русь» становіць валоданьні маскоўскіх князёў і «цяпер завецца Масковіяй» ды мяжуецца з «Чырвонай Русяй» па рацэ Дняпры. Нарэшце, і Мацей Стрыйкоўскі ў сваёй кроніцы выразна атаесамляе «Белую Русь» з Маскоўшчынай, але згадвае таксама й пра «літоўскіх беларусаў», не ўдакладняючы, аднак, іхнага месца знаходжаньня. Аляксандар Гваніні ў сваёй «Кроніцы Эўрапейскай Сарматыі», згадваючы пра Белую, Чорную й Чырвоную Русь, пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску ды ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». «Чорную Русь» ён зьмяшчаў у «Маскоўскай зямлі каля Белага возера». Кроніка Стрыйкоўскага выйшла ў 1582 годзе, а кроніка Гваніні - у 1578 годзе.

З гэтых ведамак вынікае, што пачынаючы ад другой паловы ХVІ стагодзьдзя найменьне «Белая Русь» з Маскоўшчыны перавандроўвае далей на захад - на сучасныя ўсходнія беларускія й украінскія землі. Гэтае ягонае перамяшчэньне было зьвязанае з новым наступам Маскоўшчыны супраць Вялікага Княства Літоўскага, які тады выліўся ў ведамую Інфлянцкую (Лівонскую) вайну. Запраўды, у працы польскага гісторыка Кромэра «Пра паходжаньне й гісторыю палякаў», што выйшла ў 1568 годзе, пад «Белай Русяй» ужо разумеюцца сучасныя паўночна-ўсходнія беларускія землі, якія былі тады захопленыя Маскоўшчынай або на якія яна мела прэтэнзіі. У данясеньні ў Рым папскага нунцыя ў Польшчы, якое датуецца 26 траўнем 1569 году і ў якім паведамлялася пра падзеі на Люблінскім сойме, Кіеў называўся «сталіцай Белай Русі»[84]. Такім парадкам, ужо тады назовам «Белая Русь» пачалі пакрывацца і ўсходнія землі Ўкраіны, тым больш Кіеўшчына зь Кіевам, якія так імкнулася захапіць Маскоўшчына. «Белая Русь», прытарнаваная да Ўкраіны, асабліва ўвыпукляецца ў сярэдзіне ХVІІ стагодзьдзя - у эпоху гэтак званае «освободительной борьбы украинского и белорусского народов за воссоединение с Россией». У сувязі з гэтым тады ж гетман Багдан Хмяльніцкі выступаў і як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, якое дайшло да нас у пераказе маскоўскіх паслоў, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», улучаючы гэтак у сябе Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у Падольле[85].

Назоў «Белая Русь» зусім не сустракаецца ні ў дзяржаўных актах Вялікага Княства, ні ў гэтак званых «літоўскіх летапісах», улучна з Быхаўцавай і Баркулабаўскай кронікамі. Няма яго і ў ведамых мэмуарах А.С.Радзівіла, пісаных у 1632-1656 гадох[86]. Дарэчы, знаны прыхільнік маскоўскіх цароў манах зь Берасьцейшчыны Апанас Філіповіч, які шмат вандраваў па Вялікім Княстве Літоўскім і пабываў у Маскоўшчыне, у сваім «Дыярыюшы», пісаным у 1640-х гадох, пад «Белай Русяй» яшчэ разумеў Маскоўшчыну. Усё гэта сьведчыць пра тое, што тэрмін «Беларусь» у ХVІ і ў першай палове ХVІІ стагодзьдзя зусім ня быў пашыраны ў нашым народзе.

Праўда, у 1632 годзе зьяўляецца «беларускі біскуп» у асобе Язэпа Бабрыковіча, які ўзначаліў новазаснаваную праваслаўную амсьціслаўскую епархію, але пра гэта будзе гутарка далей. Назоў «Белая Русь» ненадоўга трапляе таксама ў акты Рэчы Паспалітай пад час вайны з Мскоўшчынай 1654-1667 гадоў. Але ў гэтым выпадку ён быў накінуты маскоўскай дыпляматыяй. Захапіўшы з дапамогай украінскіх казакоў блізу ўсе землі Вялікага Княства, у верасьні 1655 году маскоўскі цар Аляксей Міхайлавіч абвяшчае сябе ў Вільні «самодержцем всея Великія, Малыя и Белыя Россіи и Литвы», залічаючы да гэтае «Белыя Россіи» Полаччыну, Віцебшчыну, Смаленшчыну, Магілеўшчыну, Гомельшчыну, а да «Литвы» - землі з гарадамі Вільня, Трокі, Коўна, Горадня, Берасьце, Пінск, Менск, Тураў ды іншымі. У гэтых абставінах і дыпляматыя Рэчы Паспалітай змушаная была прыняць гэтую тэрміналёгію, тым больш, што адначасна йшла вайна з Швэдыяй. У пачатых перамовах Маскоўшчына тады дамагалася ня толькі далучэньня ўсяе гэтае «Белае Русі», але й акупацыі на 20 гадоў вылучанае з Вялікага Княства Літоўскага «Літвы». У верасьні-кастрычніку 1656 году з боку Рэчы Паспалітай быў прапанаваны плян пакліканьня сына маскоўскага цара на пасад караля й вялікага князя з умовай, калі да Рэчы Паспалітай адыйдзе ня толькі гэтая «Літва», але й «Белая Русь», што адмяжоўвалася ракой Бярэзінай. З гэтае прычыны, прыкладам, «Белая Русь» фігуравала ў складзе Вялікага Княства і ў пастановах Варшаўскага сойму 1662 году, што датычыліся шкодаў, прычыненых пастоямі й пераходамі войска. Гэтае найменьне, аднак, зьнікае з выгнаньнем маскоўскае арміі з нашае краіны. Яна не захавалася і ў актах Андрусаўскага міру між Маскоўшчынай і Рэчай Паспалітай 1667 году.

З дадзенага агляду няцяжка зрабіць выснову, што назоў «Белая Русь» пашыраўся з Маскоўшчыны. Невыпадкова ў актах маскоўскага паходжаньня сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя, апублікаваных самым Л.С.Абэцэдарскім і М.Я.Волкавым у зборніку «Русско-белорусские связи. Сборник документов 1570-1667 гг.» (Менск, 1963), чытаем наступнае: «литвин... белорусец», «выходец литвин... белорусец», «родом литвин... белорусец», «литвин белоруские веры» і да т.п. Паводле Абэцэдарскага, гэтакія найменьні быццам сьведчаць пра тое, што наш народ называў сябе беларусамі, а дадатковым назовам «ліцьвін» азначаў сваю дзяржаўную прыналежнасьць. Але ж, як мы маглі бачыць вышэй, гэтым «беларусцам» свабодна мог быць жыхар Кіеўшчыны, Белацаркоўшчыны й нават Падольля. Да таго ж гэтае найменьне чамусьці не распаўсюджавалася на ўвесь наш народ, а прытарноўвалася толькі да тых земляў, дзе мацней трымалася праваслаўе.

Як крыху раней берасьцейскі манах Апанас Філіповіч, у 1651 годзе наведаў Маскву ігумен Дзісенскага манастыра Анфінаген Крыжаноўскі. Сам ён паходзіў з Кіева, скуль выехаў у Маскоўшчыну, тады пабыў у Палестыне й Грэцыі ды нейкім чынам стаўся ігуменам манастыра ў Дзісьне. Зноў ён паехаў у Маскоўшчыну, каб падагнаць яе да вайны з Рэчай Паспалітай. Вось выпіскі з пратаколу гутаркі зь ім у Пасольскім прыказе:

Чаго тут больш: рэлігійнага ці нацыянальнага зьместу? Бясспрэчна, рэлігійнага, пра што таксама сьведчыць і зацытаваны вышэй выраз: «литвин белоруские веры». Як ужо згадвалася, за тым часам і сам Багдан Хмяльніцкі зваўся «вялікім гетманам Белай Русі», як, прыкладам, яго называў у 1649 годзе македонскі мітрапаліт Галактыён, які тады сустракаўся з Хмяльніцкім. У змаганьні з Польшчаю Багдан Хмяльніцкі перадусім спасылаўся на абарону праваслаўных і праваслаўя. З тае ж сама рэлігійнае прычыны ў 1632 годзе зьяўляецца «беларускі біскуп» Амсьціслаўскае епархіі, што пасьлей была перайменаваная ў Магілеўскую епархію.

Царкоўная вунія 1596 году прывяла да брутальнага ўціску праваслаўных, што мацней трымаліся на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага і Ўкраіны. Гэтае драматычнае становішча крыху зьмянілася пасьля 1632 году, калі памёр кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза. Была адноўленая праваслаўная Кіеўская мітраполія ды разьмежаваныя вуніяцкія ды праваслаўныя цэрквы й манастыры. Праваслаўныя атрымалі больш і палітычных правоў, але рэлігійна-палітычны ўціск трываў далей. У гэтых абставінах зразумелым было замацаваньне згаданае вышэй тэрміналёгіі. Але, паўторым, яна замацоўвалася не ў нацыянальным, а ў рэлігійным тагачасным значаньні.

У сваіх нарысах пра Флярэнтыйскую царкоўную вунію згадваны вышэй манах Сямён Суздальскі называў маскоўскага вялікага князя ня толькі «истинным православным великим князем», але і «белым царем всея Руси», укладаючы ў гэта адзін і той жа зьмест. Наагул, ужо тады высьпявала ведамая тэорыя «Масква - трэйці Рым», якая з асаблівай сілай выступіла ў афіцыйным памфлеце «Слово избрано от святых писаний еже на латыню», што зьявіўся ў 1461-1462 гадох. У гэтым памфлеце акрэсьліваецца ідэя гэтак званага перамяшчэньня праваслаўя й наагул Хрыстовае веры ў Маскоўшчыну, г.зн. ідэя Маскоўшчыны як цэнтру хрысьціянства й абароньніцы праваслаўя. Згэтуль і выразы: «истинное в вере православие», «святая церковь в Белой Руси», «боговенчанный православию царь всея Руси» ды іншыя. Адным словам, як і ў выпадку сяньняшняга савецкага марксізму-ленінізму, ужо тады замацоўвалася ідэялёгія «сусьветнага мэсіянства», якую неўзабаве найкарацей сфармуляваў пскоўскі манах Філафей ды якая пасьля паўтаралася пры кожнай нагодзе: «Да веси... яко вся християнская царства приидоша в конец и снидошася во едино царство нашего государя по пророческим книгам, то есть Российское царство. Два убо Рима падоша, а третий стоит, а четвертому не быти». Бліжэйшай да ХVІІ стагодзьдзя была формула «Уложенной грамоты» 1589 году, якой замацоўвалася ўзьнікненьне маскоўскага патрыяршаства:

Гэтая даволі амбітная ідэалёгія разьвівалася тады перадусім у сувязі з палітыкай «собирания русских земель», у сувязі з наступам на Вялікае Княства Літоўскае. «Абаронцамі» праваслаўных у Вялікім Княстве выступалі і Іван ІІІ, і Васіль ІІІ, і Іван ІV Жахлівы, ведама, разумеючы гэтую сваю «абарону» як выкарыстаньне рэлігійнага моманту ў палітычным змаганьні зь Вялікім Княствам. Адсюль афармленьне «истинного», або «белого», праваслаўя, «белого царя» й «Белой Руси» ды пашырэньне гэтае тэрміналёгіі, ведама, разам з заваёвамі, на нашыя ўсходнія землі.

Што да запраўднага назову нашага народу тых часоў, дык тут мы скіруем нашых чытачоў да згаданага вышэй артыкулу Язэпа Юхо. Прааналізаваўшы архіўныя дакумэнты й кронікі, ён прыйшоў да наступнае высновы:

 

«НАРОДАПРАЎСТВА» І «ЗАЛАТЫ ВЕК»

 

Гэтак саркастычна загалоўлены наступны разьдзел брашуры Абэцэдарскага (б.41-57). У гэтым разьдзеле аўтар разглядае сацыяльнае й праўнае становішча сялянства ды гарадзкога жыхарства ў Вялікім Княстве Літоўскім, выступаючы адначасна супраць тых, што «заяўляюць, што прыгон у Беларусі быў лягчэйшы, чымся ў іншых гаспадарствах, і шмат лягчэйшы, чымся ў Расеі», ды ствараюць такую ж ідылію й каля стану гарадзкога жыхарства. Адным словам, паводле Абэцэдарскага, «буржуазна-нацыяналістычныя фальсіфікатары гісторыі ўпэўніваюць, што ў Расеі феадальны прыгнёт быў значна мацнейшы, чым у Вялікім княстве літоўскім»» не беручы нават на ўвагу тое, што «ў Беларусі прыгоннае права было ўстаноўлена ў 1588 г., а ў Расеі - у 1649 г., на 60 гадоў пазней» (б.47).

Спасылаючыся на паведамленьні чужаземцаў, што наведалі Беларусь, на паведамленьні польскіх публіцыстаў, а таксама на гістарычныя акты, адмыслова падабраныя ім, Абэцэдарскі імкнецца давесьці адваротнае, а гэта, што, раўнуючы да Расеі, у гэтым дачыненьні Вялікае Княства было краем «суцэльнага нявольніцтва». Праўда, у адным месцы ён усёткі прызнае, што «ў ХVІІ ст., калі ў Расіі феадалы ўжо амаль усюды вялі паншчынную гаспадарку, ступень феадальнага прыгнечання беларускіх і рускіх сялян стала прыкладна аднолькавай» (б.48).

Наколькі нам ведама, ніхто на эміграцыі сацыяльнымі пытаньнямі ў Вялікім Княстве Літоўскім не займаўся. Гэтыя праблемы парушаліся беларускімі навукоўцамі ў 1920-х гадох і ў БССР імі зацікавіліся цяпер. Такім чынам, сваю крытыку Абэцэдарскі скіроўвае супраць «буржуазна-нацыяналістычных фальсіфікатараў гісторыі» ў самой БССР. Як бачым, прафесару, а фактычна Маскве, не падабаецца, што беларускія навукоўцы даволі сьціпла наважыліся разьвеяць міт савецкае гістарыяграфіі, паводле якога Расея заўсёды выступала «вызвольніцай» ня толькі ад «нацыянальнага» й «духоўнага» прыгнечаньня, але і ад прыгнечаньня сацыяльнага.

 

Становішча калгасьніка ў СССР-БССР

Як і ў іншых выпадках, пры разглядзе сацыяльных дачыненьняў у Вялікім Княстве Абэцэдарскі зусім абстрагуецца ад сучаснага становішча ў СССР. Аднак якраз у Савецкім Саюзе сканцэнтравалася ўсё тое «рабства-нявольніцтва», якім так вольна шантажуе Абэцэдарскі, спасылаючыся на гісторыю Вялікага Княства Літоўскага. Возьмем, прыкладам, становішча ў Княстве нявольнікаў (тут нявольніцтва пачало адміраць на пачатку ХVІ стагодзьдзя і наагул было скасаванае Статутам 1588 году). Працаздольныя нявольнікі, у тым ліку й жанчыны, на пражыцьцё на асобу атрымлівалі на год 4 бочкі збажыны, пераважна жыта. Калі лічыць, што адна бочка зьмяшчала 285 кг жыта (былі таксама й большыя), дык на год гэты нявольнік атрымліваў 1.140 кг жыта. У тым выпадку, калі нявольніцкая сям'я мела свой надзел зямлі («бонду», або «прыробку»), ёй дадавалася яшчэ па паўтары копы жыта на год на кажнага працаздольнага чалавека.

Зьвернемся цяпер да матар'яльнага становішча калгасьніка ў СССР і ў паасобку ў БССР. Да вайны на свой «працадзень» калгасьнік у БССР атрымліваў каля 200-500 грамаў дый шмат менш гэтак званае «гірсы», а ад сваіх прыватных «сотак» сям'я калгасьніка мусіла яшчэ выплочваць дзяржаве ня толькі грашовы падатак, але й падатак мясам, малаком, яйкамі. Падлічыце гэты «заможны» дастатак савецкага калгасьніка!

Пасьля вайны доўгі час калгасьнікі БССР наагул нічога не атрымлівалі за сваю «паншчыну» ў калгасе[89], але з тых жа сваіх «сотак» мусілі выплочваць ня толькі падатак грашыма, мясам, малаком ды яйкамі, але й падатак збожжам, якое яны змушаныя былі вырошчваць на гэтых сваіх сьлёзных «сотках». Агледзеўшыся, што без «матэрыяльнай зацікаўленасці» (з паўгалоднымі рабамі) камунізму не пабудуеш, сваім часам гэты жахлівы стан зьмяніў Хрушчоў, скасаваўшы прымусовыя падаткі (мізэрныя грамы на свае працадні калгасьнікі БССР пачалі атрымліваць крыху раней). Але гэта сталася пасьля сьвяткаваньня 40-годзьдзя «заможнага жыцьця» - на парозе «пераходу ад сацыялізму да камунізму».

Дарэчы, зірнем на сучаснае становішча савецкага калгаснага сялянства. У другой палове лютага 1971 году ў Менску адбыўся ХХVІІ зьезд кампартыі Беларусі. З дакладу на гэтым зьезьдзе першага сакратара гэтае партыі П.М.Машэрава мы дазнаёмся, што пачынаючы ад 1965 году «даходы калгаснікаў ад грамадскай гаспадаркі выраслі на 60 працэнтаў» і ў 1970 годзе іхны «сярэднемесячны заработак склаў 55 рублёў, а механізатараў - 102 рублі». Паводле Машэрава, «у новай пяцігодцы» (г.зн. да 1975 году) гэтыя «даходы калгасьнікаў ад грамадскай гаспадаркі ўзрастуць на 42 працэнты»[90] і, такім чынам, можна спадзявацца, што да 1975 году «сярэднемесячная зарплата» калгасьнікаў дамкне да 78 рублёў, а гэтых «механізатараў» (трактарыстаў і г.д.) - да 145 рублёў. Ад гэтае сумы трэба яшчэ адкінуць 9%, што ідуць на сплочваньне «падаходнага падатку». Наагул, як нам здаецца, гэтая «сярэднемесячная зарплата» вылічана з улікам шмат вышэйшага заробку калгасных кіраўнікоў, «выдатніцаў» сьвінарак, даярак дый іншых, вартасьць працадня якіх штучна завышаецца.

Аднак будзем выходзіць з гэтага «сярэднемесячнага» максімуму для асноўнае масы калгасьнікаў ды параўнаем яго з цэнамі некаторых тавараў і прадуктаў. З грашова-рэчавых лятарэяў, розыгрыш якіх адбыўся 2 лютага і 2-3 сакавіка 1971 году ў Баранавічах і Менску, мы дазнаёмся пра наступныя цэны: матацыкль «К-650М» - 1.400 рублёў, матацыкль «М-105» - 350 руб., ровар мужчынскі дарожны - 53 руб. 30 к. і жаноцкі - 57 руб. 60 к., халадзільнікі «ЗІЛ-Масква» - 335 руб., «Мінск-5» - 265 руб., «Днепр-2» - 250 руб. і «Саратаў-2» - 150 руб., тэлевізары «Гарызонт» - 430 руб., «Зорка-2» - 336 руб., «Рэкорд-68» - 270 руб., пральныя машыны «Вална-59» - 125 руб., «Тула-6» - 100 руб. і «Ака-3» - 85 руб., радыёпрыёмнікі «Акіян» - 121 руб. 02 к., «Спідола ВЭФ-201» - 93 руб. 02 к. і «Мікрон-5» - 22 руб. 90 к., радыёлы «Сірыус» - 79 руб. 60 к. і «Рэкорд-68» - 72 руб., электрычны апарат для выцісканьня соку - 35 руб., фатаапараты «Зоркі-10» - 100 руб., «ФЭД-ЗЛ» - 47 руб. і «Чайка-2» - 23 руб., пыласмокі «Уралец» - 53 руб. і «Буран» - 42 руб., дыван берасьцейскі - 180 руб., дыван віцебскі - 67 руб., дарожка дывановая памерам 3 х 1 м. - 30 руб., абрус і 12 сурвэтак - 30 руб., 6 нажоў і відэльцаў - 17 руб. 70 к., коўдра ваўняная - 17 руб. 50 к. - 24 руб., залаты жаночы гадзіньнік - 95 руб. 50 к., пазалочаны - 26 руб. і пазалочаны мужчынскі - 40 руб. 70 к., ваўняны спартовы мужчынскі гарнітур - 61 руб. 30 к., трыкатажны ваўняны жаночы гарнітур - 57 руб. 40 к. - 65 руб. 40 к. - 72 руб. 40 к. (у залежнасьці ад памеру), трыкатажная ваўняная жаночая сукенка - 41 руб. 50 к. - 43 руб. 50 к. - 46 руб. (у залежнасьці ад памеру), хромавыя жаночыя боты - 40 руб., жаночае футра з аўчыны - 251 руб., набор жаночай бялізны - 10 руб. 18 к., сумка жаночая - 4 руб. 50 к., рукавіцы мужчынскія - 4 руб. 60 к. і жаночыя - 4 руб. 30 к., аўтамабіль «Масквіч-412» - 4.936 руб., аўтамабіль «Запарожац-966» - 3.500 рублёў, і г.д.[91]

Зь іншых паведамленьняў ведама, што, прыкладам, звычайны мужчынскі й жаночы плашч-дажджавік каштуе 55-60 руб., чаравікі скураныя - 30-45 руб., добры мужчынскі касьцюм - 120-150 руб., добрая кашуля - 30 руб. і капялюш - 15 руб. (гл. «ЛіМ» 29.01.1971, у рубрыцы «Вясёлая трасянка»). Звычайную кашулю можна купіць, пачынаючы ад 7 рублёў. Затое ў сыстэме «эканомікі No.2» (на чорным рынку) за мадэрны мужчынскі касьцюм можна заплаціць і 400 рублёў, а за «моднае манто» - 250 рублёў.

Што ж да прадуктаў, дык, як ведама, 1 кг цяляціны і сьвініны тут каштуе 3 руб., звычайнай ялавічыны - 2 руб., а «філе» - 2 руб. 96 к., бараніны - 1 руб. 90 к., гусяціны - 2 руб., звычайнай каўбасы - 3 руб., вяндліны - 3 руб. 70 к., яблыкаў - 1 руб. 50 к., таматаў - 5 руб., трускавак - 5 рублёў і г.д. Танна каштуюць толькі хлеб белы і чорны, бульба, бо, прыкладам, за 1 кг капусты трэба таксама заплаціць 1 руб. 50 к., а цыбулі - 1 рубель.

Як жа да такіх астранамічных цэнаў можа дапасавацца савецкае калгаснае сялянства ды ці толькі сялянства?!

Праўда, як у тым жа сваім дакладзе падкрэсьліваў Машэраў, «важнай крыніцай павышэння матэрыяльнага дабрабыту й культуры савецкіх людзей з'яўляюцца грамадскія фонды спажывання. У мінулым годзе ў нашай рэспубліцы яны перавысілі 2 міліярды рублёў і склалі ў разліку на душу насельніцтва ў сярэднім 223 рублі». Аднак жа з гэтых «грамадскіх фондаў спажывання» зусім мала скарыстоўвае калгаснае сялянства, бо, прыкладам, з гэтых фондаў аплочваюцца таксама «пуцёўкі ў санаторыі», а да апошніх маюць доступ звычайна кіраўнічыя партыйныя і савецкія працаўнікі, гэтак званая «творчая інтэлегенцыя» ды пару «герояў сацыялістычнай працы». Таксама праўда, што сем'і калгасьнікаў маюць свае прыватныя «соткі» (ад 0,25 да 0,50 га), але ж «соткі» гэтыя апрацоўваюцца не калгасамі і не дзяржавай, а потнай працай самога калгасьніка ды апрацоўваюцца ў вырваны ад калгаснае паншчыны вольны час. Ды паводле новага калгаснага «Ўставу» старшыням калгасаў цяпер дазваляецца «абразаць» гэтыя «прыватныя соткі» ў залежнасьці «ад працаздольнасці калгаснікаў».

Але справа ня толькі ў мізэрным становішчы сялянства ў СССР. Прыпомнім часы славутае калектывізацыі і тое, у які спосаб яна праводзілася. У гутарцы з Чэрчылем сваім часам Сталін прызнаўся, што тады было «раскулачаны» і высланы 1 млн. сялянскіх сем'яў, што таксама сьцьвярджаецца і ў сучасных савецкіх дасьледваньнях[92]. А колькі сялянскіх сем'яў сталі ахвярай штучнага голаду 1933-1934 гадоў на Ўкраіне ды ў іншых раёнах СССР? Абэцэдарскі тут можа запярэчыць, што «народ будаваў сацыялізм», а гэта вымагала ня толькі ахвяраў, але й зьнішчэньня «класавых ворагаў». Гэты савецкі штамп добра ведамы, толькі зь ягонай дапамогай цяжка апраўдаць звычайнае рабаўніцтва і генацыд. Бо для індустрыялізацыі СССР і ўмацаваньня ягонае ваеннае магутнасьці спатрэбілася «первоначальное накопление капитала». Адсюль наступ на сялянства й накіданьне яму даволі выгаднае для дзяржавы гэтае дзяржаўнае паншчыны. Супраціў сялянства быў зламаны сама брутальным чынам. Калісьці неабходны фактар «первоначального накопления капитала», спалучаны з рабаўніцтвам сялянства, стаўся трывалаю зьяваю.

Вось жа, перш чым аплакваць лёс беларускага сялянства часоў Вялікага Княства Літоўскага і бачыць у гэным лёсе суцэльнае «нявольніцтва», Абэцэдарскаму перадусім варта было б прасачыць сучасны лёс сялянства ў СССР і ў БССР. Тым болей што гэтае савецкае, лікам трэйцяе, «издание крепостничества» нейкім чынам зьвязанае таксама зь гісторыяй сялянства ў Расеі.

 

Нявольнікі ў ВКЛ і Маскоўшчыне

Аднак зьвернемся да сацыяльнага становішча сялянства ў Вялікім Княстве і Маскоўшчыне ў ХVІ-ХVІІ стагодзьдзях[93]. Мы ўжо згадвалі пра нявольнікаў, якія ў Вялікім Княстве выступалі як «челядь невольная». Нявольнікамі ў Вялікім Княстве Літоўскім былі: нявольнікі з паходжаньня; палоненыя ў войнах; крымінальныя злачынцы, якім захоўвалася жыцьцё; асобы, якія ўступалі ў сужэнства зь нявольнікамі ці нявольніцамі, і дзеці апошніх. Законам забаранялася нявольніцтва ў сувязі з пазыкай грошай і запазычанасьцяй. Літоўскі Статут 1529 году ў гэтым выпадку ўстанаўляў наступную практыку. Даўжнік у кожным часе мог сплаціць свой доўг з адпаведнымі працэнтамі, і на гэтым разьвітацца з тым, у каго ён пазычыў грошы. Калі ж у яго на гэта не было сродкаў, дык сваю запазычанасьць ён мусіў адпрацоўваць. Каб усьцерагчыся розных махінацыяў на некарысьць даўжніка, Статут удакладняў, што пры поўным забясьпечаньні ўтрыманьня ён адпрацоўваў за год на суму 15 грошаў; бяз гэтага ўтрыманьня - 30 грошаў для мужчыны й 20 грошаў для жанчыны. Законам забараняўся таксама гэтак званы «вольны» самапродаж у нявольніцтва, г.зн. не з прычыны запазычанасьці, а ў сувязі зь нястачай сродкаў для пражыцьця. Ён дазваляўся толькі ў гады галадоўлі, але пасля галадоўлі гэты «самапрадажны нявольнік» (або дзеці) зноў станавіўся вольным чалавекам.

Фактычна нявольнікамі маглі стацца гэтак званыя «закупы», або найміты - зьбяднелыя сяляне, якія садзіліся на чужую зямлю й пры гэтым дзеля свае новае гаспадаркі ўбіраліся ў даўгі. Аднак нявольнікамі яны станавіліся толькі ў тым разе, калі, не сплаціўшы доўг і ня выканаўшы дамоўленых забавязаньняў, уцякалі з гэтае зямлі. Такія «закупы» таксама не пакідаліся законам на прыхамаць новых гаспадароў. Статут 1529 году ўдакладняў, што яны маглі адпрацоўваць з разьлікам 15 грошаў для мужчыны й 10 грошаў для жанчыны на год.

У Вялікім Княстве Літоўскім згаданае тут нявольніцтва, пачынаючы ад канца ХV стагодзьдзя пачынае зьнікаць. Трэба адзначыць, што праваслаўная царква ў нашым гаспадарстве адмовілася ад усялякіх формаў нявольніцтва яшчэ ў ХІV стагодзьдзі. Нявольнікі пачынаюць атрымліваць волю як шляхам «прыватнага» вызваленьня, гэтак і шляхам забясьпечаньня іх зямлёй, зразумела з адпаведнымі праўнымі абмежаваньнямі. Працэс скасаваньня нявольніцтва асабліва адлюстраваўся ў зямельнай валочнай рэформе вялікага князя Жыгімонта Аўгуста, якая пачала ўводзіцца ад 1557 году, крыху раней у падобнай рэформе, якую ўводзіла ягоная маці Бона. Калі зямельная рэформа Боны яшчэ згадвала пра «нявольную чэлядзь», дык рэформа Жыгімонта Аўгуста такой катэгорыі жыхарства ўжо ня ведае. Нявольнікі ў мінулым пераводзіліся ў адну з катэгорыяў сялянства, або прыдворных слугаў. Звычайна яны атрымлівалі надзел зямлі памерам ня менш за 3 моргі (адзін морг быў крыху меншы за адзін гэктар). Калі нявольніцкая сям'я была здольная апрацоўваць болей зямлі, яна магла атрымаць ня толькі 6 або 9 моргаў, але й цэлую валоку (у адной валоцы зьмяшчалася крыху больш за 21 гэктар). У апошнім выпадку адпаведна падвышаліся й падаткі. Гэты працэс скасаваньня нявольніцтва закрануў тады і прыватнаўласьніцкія гаспадаркі.

Літоўскі Статут 1588 году наагул скасаваў і забараніў усялякія формы нявольніцтва.

Цяпер зазірнем у гісторыю нявольніцтва ў Маскоўшчыне, якое там звалася «халопствам». Там існавалі тыя ж катэгорыі нявольнікаў, як і ў Вялікім Княстве Літоўскім. Аднак да іх яшчэ дадаваліся: катэгорыя «самапрадажных» і «купленых» халопаў, якая афармлялася адпаведнымі дакумэнтамі й рэгістрацыяй у адпаведных установах, і катэгорыя «службовых», або «дабравольных» халопаў - цівуны, ключнікі дый іншыя, - якая дакумэнтальна не афармлялася, а ўважалася за халопаў паводле традыцыі. Як згадвалася вышэй, у Княстве гэтыя катэгорыі нявольніцтва забараняліся законам. Праўда, шэрагам законаў (Судзебнік 1550 г., «указы» 1555, 1556, 1558 і 1560 гадоў) у Маскоўшчыне гэтыя апошнія катэгорыі нявольніцтва крыху абмяжоўваліся. Было забаронена ўважаць за нявольнікаў згаданых «службовых» халопаў; было забаронена няволіць (пераводзіць у «поўныя халопы») гэтак званых «детей боярских» (г.зн. у абставінах нашай краіны - шляхту) да 15-гадовага веку, а таксама тых, хто ў дадзены момант быў патрэбны для вайсковае службы; наагул было забаронена рознымі махінацыямі і з ужываньнем сілы пераводзіць вольных людзей у халопы. Аднак у часе разгулу «апрычніны» (свайго роду «яжоўшчыны», калі зьвярнуцца да гісторыі СССР 1930-х гадоў) гэтыя законы фактычна ня мелі якое-колечы сілы.

Катэгорыя даўжнікоў у Маскоўшчыне звалася «кабальнымі людзьмі». «Кабальныя людзі» фактычна ўважаліся за вольных, бо мелі права стаць вольнымі пасьля выплаты ці адпрацаваньня свайго доўгу. Але яны звычайна маглі адпрацоўваць толькі працэнты - несьці «кабальную службу», або «служити за рост», а сам доўг мусіў сплачвацца імі самостойна. Працэнты («рост») былі даволі высокія - ад 25 да 30 ад пазычанае сумы. Гэта спрычынялася да таго, што даўжнікы фактычна «закабаляліся» на ўсё жыцьцё зь пераходам «кабалы» і на дзяцей. Гэта - патэнцыйныя халопы. У сувязі з гэтым Б.Д.Грэкаў пісаў у сваёй працы (б.125): «легко сделать вывод о трудности, доходящей порою до невозможности, для кабального человека погашения долга». Тут ён падае адзін з частых прыкладаў, узяты зь сярэдзіны ХVІ стагодзьдзя. Пазычыўшы ў манастыры 2 рублі грошай (каля 130-160 рублёў у пераводэе на валюту канца ХІХ стагодзьдзя), сялянская сям'я зь 5-ці працаздольных чалавек на 13-м годзе гэтае «службы за рост» здолела сплаціць усяго толькі 60% свайго доўгу. Адным словам, «служылая кабала» фактычна ператваралася ў звычайную паншчыну. Вось чаму вальмі часта «кабальныя людзі» проста пераводзіліся ў катэгорыю «поўных халопаў». Падобнае халопства забаранялася ўказам 1558 году, пры гэтым перавод кабальнага чалавека ў поўныя халопы забараняўся нават зь ягонае згоды. Аднак, паводле гэтага ўказу, да выплаты доўгу даўжнік «головой» перадаваўся грашадаўцу, г.зн. у тую ж няволю.

Гэтак званымі «Уложениями» 1586 і 1597 гадоў зноў было дазволена пераводзіць «кабальных людзей» у «поўныя халопы» (а таксама ў «дакладныя халопы»). Апрача таго, гэтым кабальным людзям наагул забаранялася выкупляць сябе на волю шляхам сплаты доўгу. Даўжнікы забавязваліся несьці «кабальную службу» да сьмерці сваіх грашадаўцаў. Гэтак ад канца ХVІ стагодзьдзя ў Маскоўшчыне нараджаецца яшчэ адна ўзаконеная катэгорыя нявольнікаў - «кабальныя халопы». Халопамі станавіліся й дзеці, што нараджаліся ў часе дзеяньня кабалы бацькоў. Больш за тое, паводле «Уложения» 1597 году ў «службовую кабалу» - г.зн. у «кабальнае халопства» - траплялі і гэтак званыя «дабравольныя халопы». Як мы маглі канстатаваць вышэй, апошняя катэгорыя халопства, або «служылыя халопы», забаранялася Судзебнікам 1550 году. Цяпер яна зноў аднаўлялася і ўзаконьвалася. Усё гэта было пацьверджана ўказам 1609 году.

Спасылаючыся на факт, што кабальнае халопства не перадавалася па спадчыне і канчалася зь сьмерцяй гаспадара-грашадаўца, некаторыя савецкія расейскія гісторыкі нават згадваюць пра працэс адміраньня нявольніцтва ў Маскоўшчыне наагул. Але ж тут існавала спадчыннае нявольніцтва - «поўныя» й «дакладныя» халопы, а сваім парадкам «кабальныя» халопы маглі пераводзіцца ў «поўныя» й «дакладныя халопы». І трэба думаць, што гаспадары-грашадаўцы маглі паклапаціцца пра тое, каб зрабіць «кабальных» халопаў спадчыннымі - «поўнымі халопамі», і гэта тым больш, што гэтакі перавод дазваляўся законам.

У Маскоўшчыне ўсе названыя тут катэгорыі нявольніцтва пачынаюць адміраць толькі ад другой паловы ХVІІ стагодзьдзя. Да катэгорыі кабальных халопаў належалі ня толькі зьбяднелыя сяляне, але й прадстаўнікі гарадзкога жыхарства ды шляхты («детей боярских»). У сваю чаргу, да катэгорыі «поўных халопаў» належалі спадчынныя нявольнікі - нявольнікі з паходжаньня, палоненыя ў войнах і г.д.

 

Сялянства ў ВКЛ

Сяляне ў Вялікім Княстве найперш дзялілася на «гаспадарскіх», ці дзяржаўных, і тых, што сядзелі на зямлі прыватных земляўласьнікаў. Да першае катэгорыі належала асноўная маса сялянства, а на ўсходзе Беларусі амаль усё сялянства было дзяржаўнае, г.зн. належала да скарбу вялікага князя ці дзяржавы. Далей усё гэтае сялянства дзялілася на «пахожых» і «непахожых», г.зн. на зусім свабодных, і больш-менш прымацаваных да зямлі. Прымацаваньне да зямлі дзяржаўнага сялянства было даволі рэлятыўнае. Перадаючы дзяржаўную зямлю асобам у спадчыннае ці часовае карыстаньне як нагароду за нясеньне дзяржаўнае й вайсковае службы, вялікі князь вельмі часта падкрэсьліваў у адпаведных актах, што сялянства такіх земляў магло заставацца пры новым гаспадары, а магло й пераходзіць на іншыя дзяржаўныя землі. Гэта, ведама, прымушала й новых гаспадароў добра абыходзіцца з сялянствам ды не падвышаць ранейшыя падаткі. Мацней было прымацаванае сялянства прыватных земляўласьнікаў. Яшчэ прывілеямі 1447 і 1457 гадоў забаранялася перанаджваць сялянства зь земляў прыватных земляўласьнікаў на гаспадарскія й наадварот. Гэта пацьвярджалася й пазьнейшымі вялікакнязеўскімі прывілеямі. Аднак у ХV і першай палове ХVІ стагодзьдзя гэтая забарона была яшчэ даволі лібэральная, і вандраваньне сялянства, асабліва зь дзяржаўных земляў, было звычайнаю зьяваю.

Зусім свабоднае сялянства («пахожыя») складалася з каляністаў, што прыбывалі зь іншых краёў, з адпушчаных на волю нявольнікаў, і галоўна зь сялянаў, якія з дазволу вялікага князя й ягоных старастаў ды дзяржаўцаў маглі пакідаць дзяржаўную зямлю. З розных прычынаў поўную свабоду вельмі часта атрымлівалі й сяляне прыватнаўласьніцкіх земляў. Магчыма таксама, што частка свабоднага сялянства ў некаторых мясьцінах захавалася яшчэ з даўнасьці. Уладзімер Пічэта, прыкладам, робіць выснову, што ў ХVІ стагодзьдзі гэтага свабоднага сялянства ў Вялікім Княстве было даволі шмат.

Свабоднае сялянства садзілася на зямлю й выконвала павіннасьці паводле дамоўленасьці. Аднак пачынаючы ад канца ХV стагодзьдзя, і яно сустракаецца з абмежаваньнямі. Найперш абмяжоўваецца тэрмін для свабоднае вандроўкі, які ў часе выданьня Літоўскага Статуту 1529 году быў роўны 10 гадам. Калі свабодная сялянская сям'я не пакідала за гэты час свае новае гаспадаркі, яна траціла права на свабодны выхад і станавілася «непахожай». Павялічваюцца і павіннасьці свабоднага сялянства ды абмяжоўваецца сам выхад. Так, выходзячы з практыкі ў Польшчы, яшчэ ў 1444 годзе Дарагічынская зямля атрымлівае прывілей, згодна зь якім свабодная сялянская гаспадарка мусіла адпрацоўваць адзін дзень паншчыны на тыдзень з аднае валокі зямлі, г.зн. з кавалка зямлі звыш 21 гэктара. Прывілей Бельскае зямлі 1501 году таксама ўводзіў адзін дзень паншчыны на тыдзень з валокі й 4 талакі (супольнага выхаду на працу) на год. Пры выхадзе (пакіданьні старое гаспадаркі) свабодная сялянская сям'я з тае ж валокі зямлі мусіла выплаціць 30 грошаў выкупу ды 60 грошаў («капу») гэтак званага «апошняга разьліку». Полацкая зямля ў 1522 годзе й Віцебская зямля ў 1531 годзе ўжо ўводзілі 2-дзённую паншчыну на тыдзень з валокі, або чынш (аброк прадуктамі) вялічынёю на 1/4 долю ўраджаю. Пры пераходзе свабодная сялянская гаспадарка павінна была выплаціць 12 грошаў «выхаду». Аднак гэты «выхад» тут узалежніваўся ад папярэднае дамоўленнасьці з улікам ільготных гадоў і адпаведных ім гадоў абавязковага адпрацаваньня на аселай зямлі. Калі ж свабодная сялянская сям'я ўцякала, або сыходзіла раней за дамоўлены тэрмін, яна была змушаная за неадпрацаваны час выплаціць гаспадару зямлі 6 грошаў за кажны неадпрацаваны тыдзень. Такі стан пацьвярджаўся і пастановамі земляў 1551 і 1553 гадоў. Гэта змушае і вялікага князя ўвесьці ў сваіх дварох Полаччыны й Віцебшчыны 2-дзённую паншчыну на тыдзень. Да 1553 году на дзяржаўных землях Полаччыны й Віцебшчыны, а таксама на землях заходняе часткі гаспадарства паншчына звычайна абмяжоўвалася адным днём на тыдзень з валокі зямлі, або яе наагул не было, а толькі зьбіраўся чынш. На дзяржаўных землях рэшты Ўсходняе Беларусі заставалася «старына» - падатак куніцамі.

З гэтых прыкладаў пра стан свабоднага сялянства можна зрабіць пэўную выснову і пра стан «непахожага» сялянства. У першай палове ХVІ стагодзьдзя яно фактычна ўжо было прымацаванае да зямлі й да сваіх гаспадароў - прыватных земляўласьнікаў ці дзяржаўнага скарбу, што аднак ня трэба разумець у катэгарычнай форме. Прыкладам, на сваіх землях Райгорадчыны й Ганязчыны Радзівіл у 1536 годзе ўводзіць аднадзённую паншчыну на тыдзень з валокі зямлі. У 1540-х гадох на землях аднаго з паноў Хадкевічаў была ўжо 3-дзённая паншчына на тыдзень з валокі зямлі, а на землях віленскага каталіцкага архідыякана Ясінскага паншчына даходзіла нават да 5 дзён на тыдзень з тае ж валокі зямлі. Зразумела, што пры павелічэньні паншчыны зьмяншалі, або зусім ня бралі чынш, які сплочваўся прадуктамі й грашыма.

 

Валочная зямельная рэформа

Ад 1553 і 1557 гадоў у Вялікім Княстве Літоўскім праводзіцца вядомая валочная зямельная рэформа на дзяржаўных землях. Яе пачала праводзіць маці вялікага князя Бона, а тады й сам Жыгімонт Аўгуст. Арганізуюцца фальваркі памерам у адну валоку зямлі (21,36 га) і сялянскія гаспадаркі такога ж памеру з разьлікам, каб на кажны гаспадарскі фальварак прыпадала 7 сялянскіх валочных гаспадарак. Гэтыя 7 сялянскіх валочных гаспадарак мусілі апрацоўваць гаспадарскую валоку з разьлікам 2 дні паншчыны на тыдзень і 4 талакі на год. Да фальваркаў прымацоўваліся і былыя нявольнікі, якія цяпер станавіліся гэтак званымі «агароднікамі». Яны атрымлівалі зямлю памерам 3, 6, 9 і больш моргаў і мусілі з 3 моргаў зямлі адрабляць аднадзённую паншчыну на тыдзень, а іхныя жонкі - па 6 дзён на год. Чыншу яны ніякага не плацілі, а паншчыну павінны былі выконваць пешаходнай працай. На «агародніцтва» садзіліся таксама зусім зьбяднелыя сялянскія сем'і, якія ня былі ў стане даць рады з валокай зямлі. Лішнія сялянскія валочныя гаспадаркі вызваляліся ад паншчыны, апрача талакі й гвалтаў (рамонт дарог, замкаў і г.д.), і пераводзіліся на грашовы й прадуктовы чынш. Яны называліся «асаднікі». Кажная сялянская гаспадарка, калі яна была заможная, магла атрымаць і дзьве валокі зямлі з адпаведным павялічэньнем паншчыны й чыншу. Валочнай рэформай былі закранутыя гарады й мястэчкі, якія не карысталіся магдэбурскім правам - самакіраўніцтвам. Абавязкі гарадзкога й местачковага жыхарства, якое мела зямлю, былі нашмат лягчэйшыя і звычайна абмяжоўваліся чыншам.

Валочная зямля дзялілася на чатыры катэгорыі: добрая, сярэдняя, благая й зусім благая, у залежнасьці ад чаго зьмяншаўся ці ўзрастаў чынш грашыма і прадуктамі. Спачатку, апрача згаданае паншчыны й талакі, валочны чынш у пераліку на грошы складаў адпаведна для кажнае катэгорыі: 54, 45, 31 і 14 літоўскіх грошаў. «Асаднікі» да гэтага яшчэ сплочвалі 30 грошаў гэтак званае «асады», ці за вызваленьне ад паншчыны (г.зн. гадавая паншчына тады ацэньвалася ў 30 грошаў), і маглі яшчэ за 22 грошы выкупляцца ад талакі й гвалтаў. Значыць, для іх гадавыя падаткі зводзіліся адпаведна да 106, 97, 83 і 66 грошаў - залежна ад якасьці зямлі. Да паншчыны й чыншу яшчэ дадаваліся агульнадзяржаўныя падаткі - ваенны падатак «сярэбшчына», што накладаўся ў часе войнаў, і звычайны падатак «пагалоўшчына», велічыня якіх заўсёды мянялася ў залежнасьці ад пастановаў соймаў.

Апрача названых тут катэгорыяў дзяржаўнага сялянства асабліва выдзяляліся «панцырныя» й «путныя» баяры. Гэта былі сяляне, якія паклікаліся на вайсковую службу конна й пехатой, а мірным часам выконвалі розныя даручэньні: пасланцоў, праводнікаў ды іншых. Яны звычайна асаджваліся на дзьвюх свабодных валоках; маглі браць і трэйцюю валоку, але зь яе мусілі плаціць чынш і выконваць іншыя павіннасьці. Зь першых дзьвюх валокаў у ваенных часох яны не плацілі ніякіх падаткаў, а мірным часам давалі невялікі сымбалічны грашовы падатак. З гэтых баяраў пасьлей паўстала дробная засьцянковая шляхта. На свабодных адной, дзьвюх і трох валоках асаджваліся таксама конюхі, лесьнікі, стральцы-заганятыя, мельнікі, бортнікі, кавалі дый усе іншыя майстры. У некаторых выпадках частка іхнае зямлі абкладалася чыншам ды іншымі павіннасьцямі, але звычайна падатак плацілі з узятых імі дадатковых валокаў.

Валочную рэформу адначасна праводзілі і прыватныя земляўласьнікі. Аднак на валочную сялянскую гаспадарку яны ўводзілі або крыху большую паншчыну, або крыху большы чынш ды іншыя павіннасьці. Прыкладам, «асаднікі» пана Юр'я Зяноўевіча ў 1581 годзе залежна ад якасьці зямлі плацілі чыншу ў пераводзе на грошы 190, 160 і 140 грошаў; асаднікі пана Вайцеха Стаброўскага ў 1593 годзе адпаведна плацілі з валокі 180 і 120 грошаў, а з «новае валокі» (нераспрацаванае) - 60 грошаў; асаднікі пана Караля Хадкевіча - 220 грошаў і яшчэ давалі невялікі падатак прадуктамі; асаднікі двара Меднікі, які належаў Віленскай езуіцкай калегіі, у 1575 годзе з валокі плацілі 240 грошаў чыншу дый 4 грошы за «стацыю» (натуральны падатак, звычайна зьвязаны з пастоямі), а таксама давалі бочку жыта, бочку аўса, курыцу й гуся, колькі яек ды адпрацаўвалі на год 12 дзён талакі й 5 дзён «гвалту»; з валокі благое зямлі тут бралі з асаднага сялянства 120 грошаў чыншу.

Аднак трэба прызнаць, што пад канец ХVІ стагодзьдзя павялічыўся чынш і ў некаторых гаспадарскіх эканоміях. У асноўным жа велічыня чыншу, паншчыны ды іншых павіннасьцяў для працаздольнага сялянства й асаднікаў на дзяржаўных землях заставалася ранейшай. На прыватнаўласьніцкіх землях таксама выдзялялася згаданая вышэй катэгорыя сялянства (баяры, канюхі, лесьнікі, майстры), якая асаджвалася на свабодных валоках, праўда не ў такіх памерах. Паншчына на гэтых землях звычайна даходзіла да двух, трох і чатырох дзён на тыдзень з валокі зямлі, але з падвышэньнем паншчыны зьніжаўся чынш.

Падвышэньне грашовага чыншу пад канец ХVІ стагодзьдзя і асабліва ў першай палове ХVІІ стагодзьдзя было зьвязанае ў вялікай ступені з падзеннем вартасьці літоўскіх грошаў. На гэта акцэнтуе ўвагу Д.Л.Пахілевіч, сьцьвярджаючы, што ў 1630-х гадох вартасьць літоўскіх грошаў, раўнуючы да 1550-х гадоў, панізілася ў тры разы, а цана збожжа павялічылася ў шмат разоў (прыкладам, на Гданьскім рынку - у 8 разоў). Уладзімір Пічэта сваім парадкам сьцьвярджае, што пад канец ХVІ стагодзьдзя значна ўзьнялася эканоміка сялянскіх гаспадарак, асабліва гаспадарак асаднікаў, якіх было больш за паншчынных і якія фактычна вяліся зусім самастойна. З гэтае прычыны маглі павялічыцца і падаткі. Што ж да спаду вартасьці літоўскіх грошаў, дык гэта відаць з наступнага. У 1557 годзе бочка жыта - натуральнага падатку - ацэньвалася 10 грошамі; у 1583 годзе - 20, а паводле пастановы сойму 1596 году ўжо 24 грошамі. На ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага, ў Віцебскай зямлі, яшчэ ў 1560 годзе бочка жыта пры пераліку на грашовы падатак ацэньвалася 40 грошамі (магчыма таму, што тут бочка была большая, бо ў Княстве існавалі бочкі рознай велічыні).

Падлік, зроблены сваім часам часопісам «Наш край» (1927, No.12, б.32), паказаў, што ў другой палове ХVІ стагодзьдзя літоўская капа, або 60 грошаў, была роўная 3 руб. 75 капейкам валюты перад Першай сусьветнай вайной. Магчыма, гэты падлік не зусім карэктны, калі ж ён праўдзівы, дык даводзіцца прызнаць, што ў ХVІ стагодзьдзі падаткі нашага сялянства былі даволі лагодныя. Паншчына з разьлікам 2 дні на тыдзень з валокі добрае зямлі ў 1557 годзе ацэньвалася 40 грошамі, з валокі сярэдняе зямлі - 25 грошамі, а з валокі благое зямлі - 18 грошамі. Паводле Бабруйскае ўставы 1639 году, сяляне, якія вызваляліся ад паншчыны з тым жа разьлікам 2 дні на тыдзень, ужо меліся плаціць у гаспадарскі скарб 60 грошаў, магчыма таму, што тут валокі былі большыя памерам.

Аднак, раўнуючы да мінулага, павіннасьці сялянства краіны ў другой палове ХVІ стагодзьдзя значна павялічыліся. Больш за тое, усё сялянства, нават і тыя катэгорыі, што асаджаваліся на свабодных валоках, прымацоўвалася да зямлі й сваіх гаспадароў. Сялянам забаранялася прадаваць і купляць зямлю або пакідаць яе. Ад сваіх гаспадароў яны залежалі і юрыдычна. У гэтым і сутнасьць «паншчыны», замацаванай Літоўскім Статутам 1588 году.

Абэцэдарскі памыляецца, калі катэгарычна цьвердзіць, што на ўсёй тэрыторыі Беларусі «прыгоннае права» было ўстаноўленае ў 1588 годзе. У ХVІ стагодзьдзі валочнай зямельнай рэформай не былі закранутыя ўсходнія землі Вялікага Княства Літоўскага. Тут гэтая рэформа пачала праводзіцца толькі ад канца ХVІ стагодзьдзя, пасьля была прыпыненая і закончылася ў 1630-1640-х гадох. Але асаблівасьцяй гэтае рэформы на ўсходніх беларускіх землях было тое, што для сялянства яна пакідала права свабоднае вандроўкі. Тут галоўна разбудоўваліся паншчынныя (цяглыя) валочныя сялянскія гаспадаркі. Паводле Бабруйскае ўставы на валокі 1639 году, якая паўтарала ўмовы іншых рэгіёнаў, ад валочнае сялянскае гаспадаркі вымагалася 2 дні паншчыны на тыдзень, 12 дзён талакі на год, 4 тыдні «гвалту» на год (працы ў замку) ад цэлае воласьці, што, зразумела, прапарцыйна дзялілася між гаспадарак; 120, 90 і 60, грошаў чыншу залежна ад якасьці зямлі; бочка жыта, бочка аўса, 2 курыцы, адна гуска, 20 яёк, 10 вазоў дроваў, воз сена й 10 зьвязак лёну (павіннасьці дрывамі, сенам і лёнам уваходзілі і ў ранейшую валочную рэформу). Але з тае прычыны, што на ўсходзе Беларусі было болей зямлі, дык і валокі тут былі роўныя не 30 моргам (21,36 га), а значна перавышалі гэтыя памеры й нават дасягалі 60 моргаў. Сялянскія валочныя гаспадаркі, якія ляжалі далёка ад фальваркаў, вызваляліся ад паншчыны, якая замянялася грашовым падаткам ад 60 грошаў і ніжэй залежна ад якасьці зямлі.

У 1640-х гадох у Княстве ў цэлым, а на захадзе Беларусі яшчэ ад канца ХVІ стагодзьдзя, пачаўся перавод паншчынных сялянскіх гаспадарак на звычайны чынш, або на асадную сыстэму гаспадаркі. Гэта рабілася і на дзяржаўных і на прыватнаўласьніцкіх землях. Працэс гэты прысьпешыўся пасьля вайны 1654-1667 гадоў, трываў да сярэдзіны ХVІІІ стагодзьдзя. Памянёная вайна з Маскоўшчынай прынесла нашай Бацькаўшчыне страшэнныя спустошаньні. Паводле апісаньняў 1661 году[94], увесь край ляжаў у руінах, спалены й разрабаваны. Маскоўскія і казацкія акупацыйныя войскі палілі гарады й вёскі, асабліва шляхоцкія ды дзяржаўныя фальваркі, рабавалі і разганялі сялянства. З гарадоў у Маскоўшчыну вывозіліся ўсялякія каштоўнасьці, жыхарства, асабліва майстры розных галінаў[95]. Так, прыкладам, паводле некаторых дадзеных, з аднае толькі Магілеўшчыны было вывезена 200 шляхоцкіх сем'яў і блізу 12.000 вольнага гарадзкога жыхарства[96]. Край рабавалі і найміцкія войскі Рэчы Паспалітай. Усё гэта спрычынілася да разгулу эпідэміяў і, зразумела, галадоўлі. У выніку жыхарства Вялікага Княства зьменшылася на 46%, а шмат у якіх раёнах - нават да 75%[97]. Невыпадкова гады тае вайны народ назваў «патопам». Раней распрацаваныя землі цяпер запусьцелі на 35-80%. Так выглядала «освобождение», якое быццам несла тады Беларусі Маскоўшчына!

Падобнае разбурэньне прынесла нашай краіне і Паўночная вайна пачатку ХVІІІ стагодзьдзя. У гэтай вайне Рэч Паспалітая ўважалася за хаўрусьніка Расеі супраць Швэдыі. Аднак Рэч Паспалітая тым часам была ўжо аслабленая, і маскоўскія войскі ў сапраўднасьці былі гаспадарамі ў Княстве. Пад час адступленьня з Вялікага Княства перад арміяй Карла ХІІ у 1707 годзе Пётр І загадаў спальваць і зьнішчаць усё, што траплялася на шляху: вёскі, засевы, збожжа, жывёлу й г.д., і гэта рабілася пачынаючы ад Горадні. І вось новыя вынікі: жыхарства краіны зьменшылася на 40%, а землі запусьцелі на 60-70%[98].

У такіх жахлівых абставінах даводзілася ратаваць тое, што яшчэ можна было ўратаваць. Дзеля гэтага была пашыраная палітыка касаваньня паншчыны й пераводу сялянскіх гаспадарак на чысты чынш. У шмат якіх выпадках выбар пакідаўся самым сялянам. Пад канец ХVІІ стагодзьдзя чыншавікі (раней яны зваліся асаднікамі), пры скасаваньні ўсіх іншых павіннасьцяў, плацілі ад валокі найлепшае зямлі максымум 12 копаў літоўскіх грошаў (капа - 60 грошаў), ад найгоршае зямлі - 4 капы. Звычайна, аднак, грашовы падатак чыншавікоў вагаўся ад 8 і менш копаў на год. Пры адбудове гаспадарак зьбяднелыя сяляне на колькі гадоў атрымлівалі вялікія палёгкі. Прыблізна такія падаткі чыншавікоў заставаліся і ў першай палове ХVІІІ стагодзьдзя. Чыншавікі прыватнаўласьніцкіх земляў плацілі крыху большы грашовы падатак, і тут мацней трымалася паншчына, якая ўсьцяж павялічвалася.

Ад сярэдзіны ХVІІІ стагодзьдзя пачаўся адваротны працэс - перавод на паншчыну, узмацненьне паншчыны да нявыноснасьці, ды наагул пачалося звычайнае рабаваньне сялянства, асабліва прыватнымі земляўласьнікамі.

 

Становішча сялянства ў Маскоўшчыне

Цяпер ізноў зьвярнемся да сацыяльнага стану сялянства ў Маскоўшчыне, які, паводле Абэцэдарскага, быў нашмат лагаднейшы дый лагаднейшы яшчэ і з тае прычыны, што быццам «закрепощение» сялянства настала тут адно ў 1649 годзе.

Як і ў выпадку Вялікага Княства, у Маскоўшчыне сялянства найперш дзялілася на тых жа дзяржаўных, што станавілі бальшыню, і прыватнаўласьніцкіх (тут вялікую групу станавіла царкоўнае й манастырскае сялянства). Ўсё гэтае сялянства дзялілася далей на «непахожых», якія ў Маскоўскай дзяржаве зваліся «старажыльцамі», і на «пахожых», якія тут зваліся «новопорядчиками». Старажыльцы яшчэ зваліся «чорнымі», бо абкладаліся агульнадзяржаўнымі падаткамі ды іншымі павіннасьцямі. «Чорнымі» маглі быць таксама й «навапарадчыкі», калі яны ўладкоўваліся на зямлі і прыцягваліся да выкананьня агульнадзяржаўных падаткаў. Былі яшчэ і «белыя» сяляне, галоўна царкоўныя й манастырскія, калі яны часова ці стала вызваляліся ад дзяржаўных падаткаў і павіннасьцяў.

Расейскі гісторык М.А.Дзяканаў, які спэцыяльна займаўся пытаньнем сялянства, уважаў, што «старажыльцы» ад даўнейшых часоў ня мелі права на выхад і былі «первыми нашими крепостными крестьянами». Таксама Б.Д.Грэкаў у сваёй згадванай вышэй працы падае шмат прыкладаў зь ХV стагодзьдзя, якія сьведчаць пра тое, што вялікія і ўдзельныя князі проста забаранялі сваім «старажыльцам» пераходзіць на прыватнаўласьніцкія землі, забаранялі прыватным земляўласьнікам вывозіць іх, а калі гэта здаралася, дык вымагалі звароту іх пад страхам штрафу. Тое ж рабілі і прыватныя земляўласьнікі. Такая практыка тым болей узмацнілася ў ХVІ стагодзьдзі. З гэтага Грэкаў высноўвае, што, калі нават старажыльцы яшчэ й карысталіся правам на выхад, дык права гэтае ім было вельмі цяжка рэалізаваць. Аднак у адным месцы свае працы ён кажа, што, будучы «залежнымі» ад сваіх гаспадароў і падлеглымі ім «юрыдычна», у ХV стагодзьдзі старажыльцы яшчэ маглі карыстацца правам на выхад, што, праўда, пад канец ХV стагодзьдзя ўжо абмяжоўвалася драконаўскім спосабам. Кранаючы абмежаваньні Судзебніка 1497 году, у іншым месцы ён нібы дае зразумець, што старажыльцы маглі пераходзіць зь зямлі на зямлю яшчэ і ў ХVІ стагодзьдзі (гл. б.97), але на б.384 Грэкаў зноў выразна канстатуе, што ў ХVІ стагодзьдзі правам на выхад маглі карыстацца толькі «новопорядчики», або «новоприходцы».

Магчыма, што тут Б.Д.Грэкаў мяшае дзьве рэчы. Як і ў нашым гаспадарстве для «непахожых», у Маскоўскай дзяржаве «старажыльцам» дазваляўся пераход, але толькі ў межах вялікакнязеўскіх і прыватнаўласьніцкіх земляў. Гэтакі пераход ня мог спрычыніць якое-колечы шкоды, бо сяляне зноў садзіліся адпаведна на дзяржаўных і прыватнаўласьніцкіх землях. Забараняўся пераход зь дзяржаўных на прыватнаўласьніцкія землі, або наадварот. З другога боку, як і ў Княстве, забарона гэтая магла быць ня гэткай суворай, бо вялікі князь быў шчыльна зьвязаны з прыватнымі земляўласьнікамі, а апошнія зь вялікім князем і дзяржавай.

Аднак застаецца той факт, што ў Маскоўшчыне ўжо ад ХV стагодзьдзя асноўная маса сялянства - старажыльцы - сацыяльна й юрыдычна прымацоўваецца да зямлі й да сваіх гаспадароў. Калі ж сялянская гаспадарка гэтай катэгорыі сялянства тым ці іншым парадкам атрымлівала права на выхад, у тым ліку ў межах дзяржаўных ці прыватнаўласьніцкіх земляў, дык паводле Судзебніка 1497 году яна мусіла выплаціць 1 рубель гэтак званага «пожилого», або «выхаду». Згодна з падлікам знанага расейскага гісторыка В.О.Ключэўскага, рубель канца ХV стагодзьдзя ў пераліку на валюту канца ХІХ стагодзьдзя быў роўны 100 рублям. Як можам канстатаваць, сума «выхаду» была даволі высокай. Паводле Судзебніка 1550 году плата за «выхад» узьнялася да 1 рубля і 6 капеек, але ў гэтым выпадку трэба ўлічваць і зьніжэньне вартасьці рубля, які, калі паслугоўвацца падлікам таго ж Ключэўскага, спаў да 63-83 рублёў у пераліку на валюту канца ХІХ стагодзьдзя. Названы тут «выхад» мог адбыцца толькі раз на год - за тыдзень перад і тыдзень пасьля гэтак званага «Юр'евага дня», які прыпадаў на глыбокую восень.

«Новопорядчики» («пахожыя», калі карыстацца тэрміналёгіяй Вялікага Княства) былі ў асноўным зьбяднелыя сяляне, якія не маглі плаціць падаткі й выконваць іншыя павінасьці. Яны ці проста выганяліся з адпаведных земляў, ці атрымоўвалі права на свабодны выхад. Аднак так ці інакш яны варочаліся да тае ж зямлі, але ўжо былі свабодныя дамаўляцца з новымі гаспадарамі. Да «навапарадчыкаў» належалі таксама каляністыя, або, прыкладам, сяляне з Вялікага Княства Літоўскага, якія пераважна вывозіліся адсюль у часе войнаў. Частка гэткага сялянства пераходзіла ў катэгорыю старажыльцаў, а частка далей вяла сваю вандроўку. Аднак пры пераходзе «навапарадчыкі» мусілі ў той жа «Юр'еў дзень» выплочваць «пожилого» сумай 1 рубель (ад 1550 году - 1 рубель 6 капеек), калі пакідалі сваіх гаспадароў пасьля 4-гадовага тэрміну, і крыху менш, калі выходзілі раней.

Вышэй згадвалася, што сялянская сям'я, якая складалася зь пяці працаздольных чалавек, пазычыўшы 2 рублі, не магла разьвітацца з «халопскай службай» на 13-м годзе, адпрацоўваючы працэнты ад пазычанае сумы. Гэта можа сьведчыць пра тое, як цяжка было сялянскай сям'і скарыстаць з свайго права на свабодны выхад. Таму зразумелым робіцца факт, што яшчэ ад ХV стагодзьдзя «свабодны выхад» пераходзіць у «вываз», г.зн. звычайны выкуп тае ці іншае сялянскае сям'і зацікаўленым земляўласьнікам. Гэткі выкуп, аднак, спрычыняўся да яшчэ большага ўціску «вывезенае» сялянскае гаспадаркі.

Апрача «старажыльцаў» і «навапарадчыкаў» у Маскоўшчыне былі яшчэ пашыраныя катэгорыі сялянаў, якія зваліся «сярэбраньнікамі», «палаўнікамі» й «бабылямі». Сярэбраньнікаў можна прыраўнаваць да «закупаў» у Вялікім Княстве Літоўскім. Яны паходзілі зь зьбяднелага сялянства. Ня могучы разьлічваць на свае сілы й магчымасьці, такія сяляне рабіліся наймітамі-парабкамі, убіраючыся пры гэтым у грашовую запазычанасьць («серабро»). Зь зьбяднелага сялянства выходзілі й палаўнікі, якія, аднак, адрозна ад сярэбраньнікаў, арандавалі зямлю «напалову», г.зн. палову сабранага ўраджаю аддавалі сваім гаспадаром. Арандаваную зямлю яны апрацоўвалі сваёй жывёлай і інвэнтаром, забавязваліся добра даглядаць гаспадарку, а за няўдалы ўраджай, у тым ліку й у выніку засухі, расплочваліся з гаспадарамі з свае «паловы». У ХVІ стагодзьдзі палаўнікі ўвесь час павялічваліся, і пад канец ХVІ - на пачатку ХVІІ стагодзьдзя зямля шмат якіх манастыроў апрацоўвалася вылучна палаўнікамі.

«Бабылі», а таксама «манастырскія дзеці», сваім парадкам выходзілі зь зьбяднелага сялянства, з адпушчаных на волю нявольнікаў і з гарадзкое беднаты. Гэта - найміты й парабкі, якія ня мелі свайго прытулку.

Усе сяляне апошняй катэгорыі карысталіся правам на свабодны выхад, аднак бальшыня іх не магла яго зрэалізаваць з прычыны высокае сумы «пожилого» адшкадаваньня.

Гады «апрычніны» за Іванам Жахлівым прынесьлі страшэнныя спустошаньні і сялянству Маскоўскае дзяржавы. Зьнішчаючы фізычна або высылаючы на Поўнач і ў Сібір баяраў, князёў дый іншых, апрычнікі Івана Жахлівага адначасна зьнішчалі ці выганялі іхных сялянаў і нявольнікаў. Пры гэтым забаранялася пад карай сьмерці даваць такім выгнанцам прытулак, ежу і г.д. Так, прыкладам, было зьнішчана 240 сялянаў і нявольнікаў, якія належалі толькі аднаму баярыну І.П.Фёдараву. У Кліне апрычнікі ўчынілі крывавую расправу над рыбакамі й «агароднікамі», пад час якой было замардавана больш за 3 тысячы чалавек. Найбольш жахлівым прыкладам можа быць зьнішчэньне больш за 40 тысяч гарадзкога жыхарства Ноўгараду і сялянаў, што жылі каля гораду. Паводле тагачасных апісаньняў, у адным толькі Ноўгарадзе на працягу 5 тыдняў штодня апрычнікі тапілі ў Волхаве ад 1000 да 1500 чалавек. Падобную дзікую расправу яны ўчынілі тады і ў Цьверы[99]. Апрача таго, сялянства зганялася зь земляў прыватных земляўласьнікаў дзеля асаджэньня на «апрычных» землях, або раздавалася апрычнікам за іхную крывавую службу.

Гэта, ведама, не магло ня выклікаць галадоўлі й эпідэміяў. У шмат якіх раёнах Маскоўшчыны землі апусьцелі ад 60 да 95 працэнтаў.

Каб неяк наладзіць разбураную разгулам апрычніны сельскую гаспадарку, ад 1580 году пачалося апісаньне земляў, а ў найбольш разбуранных мясьцінах краю (гэткіх была бальшыня) былі ўведзеныя «заповедные годы», у якія зусім забараняўся сялянскі выхад. Забарона гэтая паўтаралася штогоду. Нарэшце пастановамі 1592, 1593 і 1597 гадоў забарона сялянскага выхаду пашыраецца на цэлы край, а земляўласьнікам розных катэгорыяў дазваляецца расшукваць беглых і вывезеных сялянаў 5-гадовае даўнасьці. Праўда, у выніку вялікага голаду ды сялянскіх забурэньняў Барыс Гадуноў у 1601 і 1602 гадох выдае «ўказы», зноў дазваляючы сялянскі выхад. Аднак у цэлым Маскоўскім «уезьдзе» ён і цяпер не дазваляўся, сялянам нельга было выходзіць таксама з усіх іншых дзяржаўных земляў і земляў найбуйнейшых сьвецкіх і духоўных земляўласьнікаў. Але якраз на гэтых землях і сядзела пераважная бальшыня сялянства. Дарэчы, пра тое, што гэты дазвол на выхад быў звычайнай фікцыяй, гаворыць наступны факт. Згаданымі «ўказамі» Барыс Гадуноў «вызваляў» усё сялянства ад дзяржаўных падаткаў. Тым ня менш разам з «указамі пра свабодны выхад» ён разаслаў па краі і «тайны ўказ», які патрабаваў зараз жа зьдзіраць з гэтага сялянства агульнадзяржаўныя падаткі вялічынёй папярэдніх гадоў. Гэтак званае «Соборное Уложение» 1607 году зноў пацьвярджае забарону сялянскага выхаду на ўсёй тэрыторыі Маскоўшчыны, дазваляючы расшукваць беглых і вывезеных сялянаў 15-гадовае даўнасьці. Далей на практыцы дзеіў «указ» 1597 году з правам росшуку беглых і вывезеных сялянаў 5-гадовае даўнасьці. Згодна з законам 1637 году тэрмін росшуку павялічыўся да 9 гадоў, а паводле закону 1641 году - да 10 гадоў. Ведамае «Соборное Уложение» 1649 году адмовілася і ад «заповедных лет» і ад таго ці іншага тэрміну на росшук беглых і вывезеных сялянаў. Яно проста падсумоўвала ранейшую практыку ды ўводзіла поўнае прыгоннае права - звычайную паншчыну.

Што ж на гэта можа сказаць прафэсар Абэцэдарскі?! Як мы маглі канстатаваць, у Маскоўскай дзяржаве свабодная вандроўка для асноўнае масы сялянства - «старажыльцаў» - абмяжоўваецца яшчэ ў ХV стагодзьдзі і зводзіцца на нішто, а фактычна зусім забараняецца ў ХVІ стагодзьдзі. Ад пачатку 80-х гадоў гэтага стагодзьдзя наагул запрыгоньваюцца ўсе катэгорыі сялянства, а гэта не на 60 гадоў пазьней, чымся ў Вялікім Княстве Літоўскім, а нават крыху раней, калі выходзіць зь Літоўскага Статуту 1588 году. Дарэчы, з прычыны згаданае вышэй сумы «выхаду» - 1 рубель 6 капеек - сялянства ў Маскоўшчыне мала магло цешыцца і з таго «Юр'евага дня».

Як жа матэрыяльна адчувала сябе сялянства ў Маскоўшчыне, бо паводле Абэцэдарскага ў гэтым дачыненьні яно быццам стаяла куды вышэй, чымся ў Беларусі?

Вось што наконт гэтага пішуць, прыкладам, аўтары шматтомнай акадэмічнай «Истории СССР с древнейших времен до наших дней»:

Як бачым, малюнак пра сацыяльны стан сялянства ў Маскоўскай дзяржаве ХVІ стагодзьдзя выходзіць крыху іншы, чымся гэта імкнецца паказаць прафэсар. Пастараемся дапоўніць яго больш канкрэтнымі дадзенымі.

Найперш згадаем пра гадавы заробак «монастырских детенышей» - вольнанаймітаў, што працавалі пры манастырах у якасьці хлебаробаў, лясьнікоў, цесьляроў і г.д. Апрача «хлеба» (г.зн. сталаваньня), прыкладам, у 1559 годзе яны атрымлівалі на год ад 18 да 50 капеек. Лясныя старажы звычайна зараблялі на год 25 капеек. «Детеныши», што апрацоўвалі манастырскую зямлю, атрымлівалі на год ад 21 да 30 капеек. Былі й такія, гадавы заробак якіх быў большы. Паводле «расходнае кнігі» Сафійскага дому ў Ноўгарадзе 1547-1548 гадоў, кухарам выплочвалася па 1 рублі 86 капеек, ключнікам - ад 1 да 2 рублёў, канюхам - па 1 рублі. Але, прыкладам, сьвятары гэтага дому атрымлівалі па 1 рублі, а дзячкі - толькі па 50 капеек.

Як сьцьвярджае В.І.Карэцкі, паншчына ў Маскоўшчыне таксама пачала ўводзіцца ў першай палове ХVІ стагодзьдзя, і тады яна звычайна абмяжоўвалася на дзяржаўных землях апрацоўкай (сюды ўваходзілі таксама збор і абмалот ураджаю) аднае дзесяціны зямлі зь сялянскае гаспадаркі («выці»), якая не перавышала 6 дзесяцін. Адна дзесяціна зямлі была роўная 1,09 га, а, значыцца, гэтая сялянская гаспадарка абмяжоўвалася да 6,54 га. У 70-х гадох ХVІ стагодзьдзя паншчына на гэтых дзяржаўных землях узрасла ў 4 разы, і сялянская гаспадарка, маючы 6 дзесяцінаў, павінна была апрацоўваць ужо 4 дзесяціны дзяржаўнае зямлі[101]. Асноўная маса дзяржаўнага сялянства ў другой палове ХVІ стагодзьдзя плаціла грашовы чынш («оброк») з тае ж «выці» сумай 1-2,5 рублі, пры гэтым маючы 1/2, 1/4 ды нават 1/8 «выці» (г.зн., маючы 3,27, 1,63 і менш га зямлі ў сваім карыстаньні)[102]. Да гэтага яшчэ даходзілі агульнадзяржаўныя падаткі, якія, раўнуючы да пачатку ХVІ стагодзьдзя, пад канец гэтага стагодзьдзя вырасьлі ў 30 разоў. Пайменна, той жа В.І.Карэцкі сьцьвярджае, што на пачатку ХVІ стагодзьдзя з «сахі», якая была роўная 800 чвэрцям ці 1200 дзесяцінам зямлі, бралася агульнадзяржаўных падаткаў 5 рублёў, у 20-40-х гадох - 8 рублёў, у 50-80-х гадох - 42 рублі, у 80-90-х гадох - 151 рубель[103].

На прыватнаўласьніцкіх землях пры канцы ХVІ стагодзьдзя паншчына даходзіла да апрацоўкі 5 дзесяцінаў на сялянскую гаспадарку памерам 5-6 дзесяцін. Прыкладам, паводле адпаведных граматаў 1580 і 1590 гадоў сама багатага ў Маскоўшчыне Тройца-Сергіеўскага манастыра з «выці» зямлі памерам звычайна 5 дзесяцін сялянская гаспадарка або плаціла 3 рублі грашовага чыншу, або, калі сядзела на чыстай паншчыне, апрацоўвала 5 дзесяцін манастырскае зямлі. Апрача таго, як чыншавікі («оброчники»), так і прыгоньнікі за год плацілі адміністратару («прикащику») па 12 капеек і ад цэлае воласьці 1 рубель, давалі яму жыта й авёс, а для манастыра касілі сена, звычайна па 20 копаў. Калі ж паншчына спалучалася з чыншам, дык сялянская гаспадарка з «выці» зямлі памерам 5 дзесяцінаў апрацоўвала 1 дзесяціну манастырскае зямлі (ад 1590 году - ад 1,5 да 2 дзесяцінаў, а ад 1601 году - зноў 1 дзесяціну, але нядоўгі час, бо хутка паншчына зноў узрасла). Чыншу яна плаціла 50 капеек, вывозіла 80 вазоў гною, касіла для манастыра 20 копаў сена, а таксама мусіла вывозіць лес, будаваць манастырскія будынкі, абгароджваць землі, забясьпечваць манастыр дрывамі, рабіць для яго крупы й талакно. Валасной адміністрацыі яна плаціла за год па 12 капеек грашыма, давала жыта, авёс, курэй, яйкі. Часам чынш падвышаўся да 1 рубля. Апрача таго, калі манастырскія сяляне не вызваляліся часова ці настала ад агульнадзяржаўных падаткаў, яны плацілі і гэтыя падаткі. Усё сялянства - чыншавікі, паўчыншавікі й прыгоньнікі - з «выці» зямлі павінна было таксама даваць фурманкі (ад 10 і больш фурманак на год) для адвозу манастырскага майна ў Маскву й іншыя гарады.

Прыблізна такі, ці нават горшы, быў стан сялянства на іншых прыватнаўласьніцкіх землях, г.зн. на землях сьвецкіх «фэўдалаў» і «помещиков»[104]. Пры гэтым пры канцы ХVІ стагодзьдзя ўзмацнілася тэндэнцыя пераводу сялянства на паншчыну з адначасным падвышэньнем грашовага чыншу й іншых павіннасьцяў ды з абрэзваньнем сялянскіх надзелаў. Сяляне гэтых земляўласьнікаў, зразумела, плацілі таксама агульнадзяржаўныя падаткі.

Вялікім цяжарам для сялянства ў Маскоўшчыне была гэтак званая практыка «ростовщической операции по принудительному кредитованию крестьян». Пад прымусам сялянам выдаваўся грашовы крэдыт для набыцьця жывёлы, або для наладжваньня гаспадаркі. Ён выдаваўся й збожжам. Пасьля ж гэты крэдыт спаганяўся ў колькі разоў выгадней, а той, хто ня мог яго сплаціць ці адпрацаваць, трапляў у «кабалу». Гэтак, прыкладам, у 1591 годзе сялянам Іосіфа-Валакаламскага манастыра прымусова было выдадзена па 3 рублі крэдыту на «выць» для прыдбаньня кароў, авечак і сьвіньней. За гэта пры канцы году кажная сялянская гаспадарка павінна была выплаціць манастыру вялікія працэнты: 1 пуд масла, 1 вяпрука і 1 барана, што ў пераліку на грошы складала 97 капеек, ці каля 33% гадавых[105]. Сам крэдыт, зразумела, сплочваўся сваім шляхам, або пераносіўся на наступныя гады.

Тым часам за найменшае бунтарства і крадзеж зь сялянства тая ж манастырская адміністрацыя зьдзірала непамерна вялікія штрафы. Напрыклад, як вынікае з «выпісное кнігі» за 1594 год таго ж Іосіфа-Валакаламскага манастыра, за тое, што сяляне бунтаваліся, зрабілі крадзеж і «сено сгноили», 12 чалавек мусілі заплаціць па 5 рублёў штрафу, адзін - 7 рублёў, а колькі іншых - крыху менш.

 

Параўнаньне цэнаў

Для параўнаньня велічыні сялянскага падатку і павіннасьцяў у Вялікім Княстве і Маскоўскай дзяржаве згадаем цяпер пра некаторыя цэны. Прыкладам, у 80-х гадох ХVІ стагодзьдзя ў Маскоўшчыне лес для сялянскае хаты («избы») каштаваў 25 капеек, а разам з пабудовай хаты - 50 капеек. Як вынікае з акрэдытаваньня сялянаў Іосіфа-Валакаламскага манастыра 1591 году, карова тут каштавала 50 капеек, авечка - 10 капеек, сьвіньня - 10 капеек, вяпрук - 33 капейкі, баран - 14 капеек, пуд масла - 53 капейкі. Далей, пры пераводзе натуральнага падатку на грашовы ў 1595 годзе асьміна пшаніцы каштавала 15 капеек, паўасьміны канопляў - 6 капеек. І гэта, калі, прыкладам, «манастырскія дзеці» ў сярядзіне ХVІ стагодзьдзя зараблялі за год да 50 капеек (пад канец гэтага стагодзьдзя, ведама, яны павінны былі зарабляць крыху больш), калі з надзелу зямлі памерам 5-6 дзесяцінаў чыншовая сялянская гаспадарка плаціла 3 рублі падатку, а агульнадзяржаўныя падаткі для яе даходзілі да 2 рублёў і 50 капеек. Мы не згадвалі, але сялянства ўсіх катэгорыяў у Маскоўшчыне мусіла таксама плаціць і ваенны падатак.

Паводле Літоўскага Статуту 1588 году для таго ж часу ў Вялікім Княстве Літоўскім мы можам дазнацца пра наступныя цэны: звычайныя сялянскія конь, кабыла й вол каштавалі па 120 грошаў, карова - 100 грошаў, бык - 90 грошаў, цёлка-перазімак - 30 грошаў, адкормны вяпрук - 60 грошаў, сьвіньня - 20 грошаў, падсьвінак - 12 грошаў, парасё - 5 грошаў, авечка - 15 грошаў, баран - 12 грошаў, ягнё - 6 грошаў, казёл - 40 грошаў, каза - 20 грошаў, казьлянё - 6 грошаў, гуска - 3 грошы, курка - 3 грошы, певень - 2 грошы, качка - 2 грошы, бочка жыта - 24 грошы, капа жыта - 20 грошаў, капа пшаніцы - 20 грошаў, капа канопляў - 20 грошаў, капа капусты - 3 грошы, воз сена - 8 грошаў, тапор і каса - па 6 грошаў, серп - 2 грошы, сані - 2 грошы і г.д.[106]

Праўда, гэтыя цэны спаганяліся за крадзеж, а таму яны былі крыху вышэйшыя за звычайныя цэны на рынку, бо, прыкладам, у 1583 годзе натуральны падатак для сяляніна ў пераліку на грошы станавіў: за бочку жыта - 20 грошаў, за гуску - 2 грошы, за курыцу - 8 пенязяў, за 20 яек - 4 пенязі (адзін грош быў роўны 10 пенязям). Дарэчы, як зазначалася ў Статуце, штраф гэты можна было сплочваць і натурай - зваротам каня, каровы, бочкі жыта й г.д.

Адным словам, можна канстатаваць, што 1 маскоўскаму рублю адпавядала 150 літоўскіх грошаў. Як згадвалася раней, каля сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя літоўскія грошы шмат згубілі ў сваёй цане, але, зразумела, тады зьнізілася і вартасьць маскоўскага рубля. Названы вышэй ігумен Крыжаноўскі ў 1651 годзе паведамляў, што ў сувязі з трывожным перадваенным станам у Вялікім Княстве Літоўскім з кажнае сялянскае гаспадаркі, фактычна з гэтак званага «дыму», у які звычайна ўваходзілі 2-3 сям'і, здымалася па 16 польскіх залатовак ці, у пераліку на маскоўскія грошы, па 2 рублі й 60 капеек. Паводле падлікаў Д.Л.Пахілевіча, у тым часе літоўская капа (60 грошаў) адпавядала 2,5 польскім залатоўкам. Гэта значыць, што 16 польскіх залатовак складалі 380 літоўскіх грошаў, а гэтыя 380 літоўскіх грошаў адпавядалі сваім парадкам 260 капейкам маскоўскае валюты. У гэтым выпадку таксама на 1 маскоўскі рубель прыпадала 150 літоўскіх грошаў, або адна маскоўская капейка ацэньвалася ў 1,5 разы даражэй у параўнаньні зь літоўскім грошам.

З гэтага вынікае, што і падаткі сялянства ў Вялікім Княстве ў ХVІ і ХVІІ стагодзьдзях былі куды ніжэйшыя, чым падаткі сялянства ў Маскоўскай дзяржаве. Трэба яшчэ ўлічваць той факт, што ў Княстве падаткі зь сялянства здымаліся, выходзячы з валокі зямельнага надзелу, г.зн. з надзелу, які быў роўны 21,36 га. Да такога, сапраўды вялікага, надзелу прытарноўваліся паншчына й іншыя павіннасьці. Як мы маглі канстатаваць, у Маскоўшчыне сялянскі зямельны надзел («выць») звычайна абмяжоўваўся да 6 дзесяцінаў або да 6,54 га, зь якога й здымаліся падаткі, адпрацоўвалася паншчына і выконваліся іншыя павіннасьці. Вось тут і ня трэба мець здольнасьці матэматыка, каб вызначыць сацыяльную розьніцу, якая разьмяжоўвала сялянства нашай краіны і Маскоўшчыны, прыкладам, у ХVІ і ХVІІ стагодзьдзях.

 

Іншыя грамадзкія станы

Аднак жа, апрача сялянства, у Вялікім Княстве і Маскоўскай дзяржаве існавалі яшчэ іншыя пласты жыхарства: гарадзкое жыхарства, шляхта й «буйныя феадалы», якіх зь гісторыі ніяк ня можна выкінуць. Як ведама, у Вялікім Княстве Літоўскім шмат якія гарады й мястэчкі карысталіся магдэбурскім правам, ці самакіраваньнем. Жыхарства такіх гарадоў і мястэчак жыло сваім незалежным «рэспубліканскім» жыцьцём, сплочваючы, зразумела, дзяржаве й гораду адпаведныя падаткі. У Маскоўшчыне такога наагул ня было, тут гарадзкое жыхарства, як і ўсе грамадзяне, лічыліся «халопамі» вялікага князя, а пасьля цара. Вышэй мы згадвалі, як апрычнікі Івана Жахлівага ў 1570 годзе ўчынілі расправу над гарадзкім жыхарствам Ноўгараду і Цьверы. Падобная расправа, крыху ў меншых памерах, закранула тады й іншыя гарады. Прыкладам, у сьнежні 1569 году Іван Жахлівы выклікаў у Клін гандляроў суздальскага Пераяслава ды ўчыніў тут над імі крывавую расправу, у выніку якой было замардавана 470 гандляроў. Адным словам, як сялянства й простыя нявольнікі, так гарадзкое жыхарства ў Маскоўшчыне было фактычна бяспраўнае. Гэтага нельга сказацьпра гарадзкое жыхарства ў Вялікім Княстве, на што й зьвяртае асаблівую ўвагу ў сваёй працы З.Ю.Капыскі[107].

Праўда, «патоп» 1654-1667 гадоў і такія ж трагічныя вынікі Паўночнае вайны на пачатку ХVІІІ стагодзьдзя адмоўна паўплывалі на разьвіцьцё гарадоў у Вялікім Княстве Літоўскім. Найперш, шляхта й магнаты, якія тым ці іншым парадкам былі зьвязаныя з гарадамі, вызваліліся з-пад юрысдыкцыі гэтых гарадоў ды атрымалі права на бязмытны гандаль, што, зразумела, падрывала эканоміку гарадоў. Разам з тым надыйшлі абмежаваньні гарадзкога самакіраваньня, што было зьвязана таксама з заняпадам гарадзкога жыхарства й эканомікі ў выніку згаданых войнаў.

Прывілеі ды правы шляхты й магнатаў у Вялікім Княстве добра ведамыя. Будучы занадта ліберальнымі, яны пасьля вырадзіліся ў звычайную анархію, спрычыненую гэтак званым «лібэрум вэто», што і прывяло да палітычнага заняпаду Рэчы Паспалітай. У Маскоўскай дзяржаве гэтая шляхта («помещики» й «дворяне»), а таксама князі й баяры былі «халопамі» вялікага князя й цара. Асабліва пачынаючы ад княжаньня Івана ІІІ, вольнасьці шляхты й арыстакратаў зводзіліся да прынцыпу: «царь приказал, бояре приговорили». Адсюль і добра ведамае ў гістарычнай літаратуры выказваньне Івана Жахлівага, засьведчанае ў ягоным пасланьні да князя Курбскага, які быў уцёк у Беларусь. У гэтым пасланьні цар любіў паўтараць: «А жаловати есмя своих холопей вольны, а и казнити вольны же»[108]. Пра гэта ён пісаў і ў «пасланьнях» да Жыгімонта Аўгуста, падкрэсьліваючы сваю «от Бога даную власть» ды падсьмейваючыся з Жыгімонта Аўгуста, што той, з прычыны шырокае вольнасьці шляхты ў Вялікім Княстве і Польшчы, сам стаўся яе «холопом». За часамі апрычніны Іван Жахлівы занадта быў «вольны казнити своих холопей», і галовы ў баяраў, князёў і звычайнае шляхты зьляталі, як качаны капусты. У такім «халопскім» стане шляхта й баярства ў Маскоўшчыне жылі і перад Іванам Жахлівым і пасьля ягонае сьмерці, прыдбаўшы правы значна пазьней, а перад гэтым у кажным часе яны маглі заплаціць сваімі галовамі, што вельмі часта й здаралася.

Абэцэдарскі, каб падкрэсьліць «бязвыхадны» стан сялянства ў Княстве, паклікаецца таксама на Жыгімонта Гэрбэрштайна, які на пачатку ХVІ стагодзьдзя два разы пабываў у Маскве ды гасьцяваў таксама і ў нашай краіне. Аднак прафэсар мінае тыя мясьціны з успамінаў Гэрбэрштайна, дзе той гаворыць пра агульнае нявольніцтва ў Маскоўшчыне. А Гэрбэрштайн пісаў, што тут вызваленыя на волю нявольнікі адразу «прадавалі сябе» ў новую няволю, бо для іх не было іншага выйсьця. Ён таксама маляўніча апісваў, як жыхарства Маскоўшчыны захаплялася «боствам» свайго вялікага князя-цара, як пры аўдыенцыі зь ім сама знатныя маскоўскія баяры й князі змушаныя былі горбіцца перад ім да стану поўзаньня на ўсіх чатырох і адказваць толькі завучанымі трафарэтамі.

Дарэчы, у савецкай гістарыяграфіі нават жудасьць апрычніны Івана Жахлівага апісваецца, як «прагрэсыўны» фактар. А гэта таму, што быццам бы яна «способствовала централизации» Маскоўскага гаспадарства ды ўмацаваньню ягонае вонкава-палітычнае магутнасьці. У гэтай гістарыяграфіі падобна ацэньваецца тэрор Леніна ды асабліва добра ведамы тэрор Сталіна. Выходзіць, што чалавек, ягонае права на жыцьцё й волю - гэта нішто; галоўнае - палітычная магутнасьць дзяржавы, выйгрыш ад вонкавае экспансіі. Адным словам, дзяржаўная магутнасьць, голая палітычная сіла - гэта той пачварны Малох, якому павінна ахвяравацца ўсё іншае. Парадаксальна, што тая ж савецкая гістарычная й партыйная літаратура ня любіць так званых «гістарычных аналёгіяў», г.зн. ня любіць выводзіць сучасную савецкую рэчаіснасьць ад рэчаіснасьці мінулага Маскоўшчыны-Расеі.

 

БЕЗ РАСЕІ БЕЛАРУСЬ БЫЛА Б СІРАТОЙ

 

«Прагрэсыўнае» маскоўскае праваслаўе і іншыя веравызнаньні

Наступныя разьдзелы брашуры Абэцэдарскага - «Беларуская народная рэлігія», «Беларусы і Расія» й «Некаторыя пытанні гісторыі беларускай культуры» - мы разгледзем разам. Іхны зьмест можна ахарактарызаваць словамі з артыкулу Міколы Аляксютовіча «А дзе ж ісьціна аб'ектыўная?»:

Да катэгорыі такіх людзей належыць і прафэсар Абэцэдарскі. «Найбольшым ліхам» для Беларусі ён імкнецца паказаць усё тое, што да яе йшло з Захаду, асабліва стараецца збэсьціць, прыкладам, вуніяцтва ды нават рэфармацыйныя рухі. Тым часам ён сапраўды сьпявае гэтыя дыфірамбы праваслаўю й расейскім царом, наагул усялякаму «прагрэсу», які быццам бы мог ісьці толькі з Маскоўшчыны. Гэтак у яго і атрымоўваецца, што быццам беларускі народ толькі й жыў адным жаданьнем - як хутчэй спалучыць свой лёс з Расеяй.

Выходзячы з атэістычнае ідэялёгіі, якая пануе ў СССР, неяк дзіўным паказваецца прыняцьце боку тае ці іншае рэлігіі. «Опиумом для народа», здавалася б, павінна быць кажнае веравызнаньне. Тым жа часам савецкая гістарыяграфія, сьлядамі якое крочыць і Абэцэдарскі, для праваслаўя чамусьці робіць вынятак, бо яно ж, бач, узгадоўвала «патриотизм» і спрыяла «воссоединению белорусов и украинцев в едином Русском государстве». Што да каталіцызму й вуніяцтва, дык яны дзеілі ў вадваротным кірунку, а таму, паводле Абэцэдарскага, прыкладам, вунія «была сродкам ідэалагічнага заняволення народных мас Беларусі. Яна ставіла за мэту скаваць іх волю да барацьбы за сваё вызваленне, ператварыць іх у паслухмяных рабоў Ватыкана і магнатаў Рэчы Паспалітай» (б.63). Адсюль сама па сабе вынікае, што праваслаўе аніяк ня можна ставіць побач з каталіцтвам, а тым больш уважаць вуніяцтва за «беларускую народную рэлігію». Дарэчы, паводле аўтара, вуніяцтва было не веравызнаньнем, а нейкім гібрыдам. Быццам маскоўскае праваслаўе не было «гібрыдам», паўсталым на аснове ідэалёгіі «царскага боства» й вялікадзяржаўніцтва.

Мы далёкія ад таго, каб захапляцца і каталіцтвам і вуніяцтвам. У Вялікім Княстве Літоўскім было шмат бяды як ад таго, так і ад гэтага, асабліва ў ХVІІ-ХVІІІ стагодзьдзях, калі сілай зачыняліся праваслаўныя цэрквы й манастыры, а самыя вернікі абмяжоўваліся ў правох ды ў шмах якіх выпадках нават караліся. Аднак, як ужо казалася вышэй, за тымі часамі Вялікае Княства не было выняткам. У гісторыі Маскоўскае дзяржавы таксама брутальна перасьледваліся прыхільнікі іншых веравызнаньняў, асабліва гэтак званыя «еретики» - прыкладам, «жидовствующие» ў канцы ХV - пачатку ХVІ стагодзьдзя, або «старообрядцы» ў другой палове ХVІІ стагодзьдзя. Колькі, прыкладам, ведамы гуманісты Максім Грэк за прыпісаную яму «ерась» адседзеў у «заточении»? Цэлае жыцьцё, згодзіцца Абэцэдарскі! Дый Абэцэдарскі шмат піша пра «еретиков» старца Арцёма ды Ф.Касога, якія ў сярэдзіне ХVІ стагодзьдзя ўцяклі ў Вялікае Княства Літоўскае. Аднак ён прыгадвае іх ня дзеля таго, каб паказаць, што і ў Маскоўшчыне вялося рэлігійнае змаганьне, а толькі дзеля таго, каб яшчэ раз падкрэсьліць, што быццам бы ад гэтых уцекачоў у Княстве пачынаецца рэфармацыйны рух. Пэўна ж, вялікая нацяжка цьвердзіць, быццам радыкальныя «ерасі» ў Вялікім Княстве Літоўскім узьніклі не пад заходнеэўрапейскім уплывам, а пад уплывам «рускіх вальнадумцаў». Аднак факт застаецца той, што дзейнасьць згаданых тут старца Арцёма й Касога ў краіне нікім не абмяжоўвалася, што павінна пярэчыць канцэпцыі Абэцэдарскага пра небывалае рэлігійнае засільле тут, нават у ХVІ стагодзьдзі.

Каб згусьціць фарбы рэлігійнага прыгнёту ў Вялікім Княстве Літоўскім, прафэсар, спасылаючыся на расейскіх гісторыкаў-славянафілаў ХІХ стагодзьдзя, цьвердзіць, што «ў Вялікім княстве літоўскім з 1437 г., на 43 гады раней, чым у Іспаніі, была ўтворана інквізіцыя з правам шукаць і караць ерэтыкаў і рускіх адшчапенцаў, прыводзіць іх у паслухмянства рымскаму двару, не дазваляць ім будаваць і аднаўляць цэрквы» (б.59). Дзівіць толькі, як пасьля ўвядзеньня такое інквізыцыі магла захавацца тады ў Княстве праваслаўная царква й як маглі займаць дзяржаўныя пасады «феадалы» праваслаўнага веравызнаньня! Вышэй мы таксама згадалі, што з Рыму сюды накіроўваліся «пасланьні», якія прадпісвалі ўнікаць сужэнства між каталікамі і праваслаўнымі ды да т.п. Такое прадпісаньне, зразумела, магло зьявіцца і ў 1437 годзе, але ж ня гэтая «інквізіцыя». Тым больш, што тады насьпявала Флярэнтыйская царкоўная вунія, у рыхтаваньні да якой, між іншага, браў удзел мітрапаліт Вялікага Княства Літоўскага Гарасім (спалены ў 1435 годзе вялікім князем Сьвідрыгайлам за тое, што ён перайшоў на бок вялікага князя Жыгімонта). Няведама, чым у гэтым выпадку кіраваўся Абэцэдарскі, паўтараючы нацяжкі расейскіх гісторыкаў-русафілаў, аднак трэба сьцьвердзіць, што гісторыя ня ведае ніякіх ахвяраў гэнае «інквізіцыі» ў Вяікім Княстве. Праўда, у летапісах вялікі князь Жыгімонт Кейстутавіч малюецца як «тыран», аднак гэтае ягонае «тыранства» было скіраванае вылучна супраць шляхты й магнатаў праваслаўнага й каталіцкага веравызнаньня, за што ў 1440 годзе ён і заплаціў сваім жыцьцём. Такі «тыранскі» ўхіл Жыгімонта нічога супольнага ня мае зь «інквізіцыяй».

Далей Абэцэдарскі пералічвае прыклады, як вуніяцкія епіскапы й мітрапаліты прыгняталі народ шляхам «бязьлітаснага ліхвярства» дый іншых грашовых махінацыяў, спраўлялі над гэтым народам «крывавыя расправы» ды нават «гвалцілі» дзяўчатаў. Вось вам, высноўвае Абэцэдарскі, і «народная беларуская рэлігія» і ейная «высокая маральнасьць»! Зразумела, паслугоўваючыся падборам толькі адмоўных фактаў, галяпаваць можна і нават далёка. Аднак у такім выпадку прыгледзімся да «маральнасьці» праваслаўнае царквы ў Маскоўшчыне. Вышэй мы згадвалі пра «бязьлітаснае ліхвярства», якое практыкавалася Іосіфа-Валакаламскім манастыром, а таксама пра тыя высокія штрафы, якія гэтым манастыром зьдзіраліся зь сялянаў за тое, што яны фактычна выступалі супраць падобных «ростовщических операций» або «сено сгноили». Раздаўшы ў 1591 годзе сялянам 742 рублі прымусовага крэдыту, манастыр у 1592 годзе атрымаў 709 рублёў гадавых, а ў наступныя гады «и во веки» кажны год разьлічваў атрымліваць па 600 рублёў прыбытку. Праўда, у сувязі з забурэньнямі сялянства, у 1595 годзе гэты манастыр змушаны быў значна панізіць працэнтную плату, але затое пачаў больш зьвяртацца да штрафаў.

Зразумела, Іосіфа-Валакаламскі манастыр ня быў выняткам. Да таго ж даходзіла яшчэ больш «бязьлітаснае ліхвярства», якое звалася «кабалой» і якое прыводзіла да ўзьнікненьня «кабальнае службы» й «кабальных халопаў». За непаслушэнства і «бунтарства» манастырская і царкоўная адміністрацыя мела права зьбіваць сялянаў кіямі ды бізунамі ды пасьля кідаць іх у турмы. І гэта датычыла ня толькі канца ХVІ стагодзьдзя, але практыкавалася й раней. Прыкладам, згадваны Максім Грэк, абвінавачаны ў зьнявазе «русских чудотворцев», у часе суду над ім гаварыў, што «как им чудотворцами быти», калі яны былі ня толькі «бязьлітаснымі ліхвярамі», але й «имели села», «слуги держали и судили, и кнутьем били»[110]. Тут Максім Грэк, які якраз выступаў супраць падобных зьяваў і царкоўнага багацьця, меў на ўвеце ня толькі гэтых «русских чудотворцев», якія ў ХVІ стагодзьдзі раптоўна пачалі зьяўляцца й кананізавацца, але й праваслаўную царкву Маскоўшчыны наагул, ейныя багацьці дый экспляатацыю сялянства й нявольнікаў. Таксама, ведамы за часамі Івана Жахлівага «всесильный» пратапоп Сыльвэстар, які быў прыхільнікам ліквідацыі царкоўных і манастырскіх земляў, тым часам сам займаўся гэтым «бязьлітасным ліхвярствам». Пры сваіх дварох ён трымаў ня толькі цэлую армію «наёмнае службы», але і гандляроў, якія рабілі для яго розныя грашовыя махінацыі.

Дарэчы, што можна сказаць пра езуіцкі прататып маскоўскае праваслаўнае царквы - Іосіфа Валоцкага, ідэалёгія якога афіцыйна была прынятая гэтай царквой? Іосіф Валоцкі, ігумен Валакаламскага манастыра, быў заўзятым абаронцам разбудовы царкоўнага й манастырскага багацьця ўсякімі магчымымі спосабамі, у тым ліку і бязьлітаснай экспляатацыяй народу. З гэтае прычыны сучасьнікам ён быў названы амаральным тыпам і шкурнікам. «Хрысьціянская маральнасьць» у яго зводзілася вылучна да разбудаваньня матэрыяльнае магутнасьці царквы, бо, як ён цьвердзіў, калі царква зьбяднее матэрыяльна, дык ня будзе каму яе ўзначаліць. Ад зьбяднелае царквы адхінецца баярская знаць. Для Іосіфа Валоцкага, усе іншыя вернікі царквы - гэта «халопы», пакліканыя Богам служыць царкве, сваім гаспадаром і «божественному» цару. Прыкладам, паводле ягонае «маралі», «государь волен в холопе» ды «хотя не по правде казнит, а суда с ним нет». Фактычна, за таго ж «халопа» гэтага «государя» Іосіф Валоцкі ўважаў і царкву ў цэлым. «Еретиков» ды іншых, хто не падпарадкаваўся «государю» й царкве або бунтаваў супраць іх, ён проста заклікаў спальваць ды вешаць, або аддаваць на іншыя катаваньні[111]. Ці ж гэтая ідэалёгія не нагадвае «інквізіцыю»?!

Як ужо згадвалася, гэтая фактычна антыхрысьціянская й антыгуманная ідэалёгія Іосіфа Валоцкага стала ідэйным багацьцем праваслаўнае царквы ў Маскоўскай дзяржаве, а сам ён быў залічаны да «сьвятых».

Чаму ж Абэцэдарскі ўхіляецца падаваць такія факты? Дарэчы, як ужо казалася вышэй, ён нават ня згадвае пра трагічную долю старавераў, якія за драбнюсенькія рэлігійныя разыходжаньні бязьлітасна зьнішчаліся, выганяліся з краю або мусілі шукаць прытулку на прасторах Сібіры ці Беларусі.

У сувязі з гэтым кранёмся таксама тэорыі «Масква - трэйці Рым», якая кавалася тым жа «прававерным» маскоўскім праваслаўем у хаўрусе зь вялікакнязеўскай і царскай уладай. Зразумела, што тымі часамі ўсе веравызнаньні й цэрквы імкнуліся да «ўнівэрсальнасьці», «вылучнасьці» й «прававернасьці» ды ўзаемна бэсьцілі адна адну. Але ідэалёгія тэорыі «Масква - трэйці Рым» была нечым апрычоным. Найперш яна лучыла ў адно цэлае царкву й дзяржаву ды ставіла над імі «боговенчанного царя», цара-аўтакрата, ці «самодержца», падпарадкоўваючы гэтым сама царкву дзяржаве і цару ды прышчапляючы і царкве вялікадзяржаўніцкую ідэалёгію: «И да весть твоя держава, благочестивый царю, яко вся царства православныя христианския веры снидошася в твое едино царство: един ты во всей поднебесней христианом царь». І гэтая формула паўтаралася ня толькі пскоўскім старцам Філафеем і Іосіфам Валоцкім, але яна складала аснову ўсіх маскоўскіх летапісаў ХVІ-ХVІІ стагодзьдзяў, у тым ліку «Хронографа» 1512 і 1538 гадоў, «Степенной книги», «Домостроя», «Царственной книги», «Великих Четьи-Миней» і г.д. Ідэалёгія, зьмешчаная ў гэтай і падобных да яе формулах, не такая ўжо сьціплая. Спасылаючыся на маскоўскае «наиболее высшее христианство и большее православие», якое «благочестием всех одоле», царква й дзяржава ды «един во всей поднебесней христианом царь» імкнуліся завалодаць цэлым сьветам, як хрысьціянскім, так і нехрысьціянскім. Вось чаму маскоўская дзяржаўная й рэлігійная думка мінае Кіеў і нават Канстантынопаль ды хапаецца за рымскага імпэратара Аўгуста, «владевшего всей вселенной», а таксама за рымскага біскупа першых хрысьціянскіх часоў Сыльвэстра. Як ведама, Іван Жахлівы ўжо свабодна маніпуляваў гэтымі ідэямі, падносячы іх у ўльтыматыўнай форме заходнеэўрапейскім манархам, а найперш Жыгімонту Аўгусту й Сцяпану Батуру.

Другі бок тэорыі «Масква - трэйці Рым» палягаў у тым, што, зрабіўшы з маскоўскага праваслаўя гэтак званую «найбольшую дасканаласьць», тэорыя гэтая ня толькі «зялезнай заслонаю» адмежавала Маскоўшчыну ад усяго іншага сьвету, і першым чынам ад прагрэсыўнае Эўропы, але і замарозіла духовае й культурнае разьвіцьцё ў самой Маскоўскай дзяржаве. Усякая свабодная думка, якая прыходзіла ў Маскоўшчыну з Захаду, у тым ліку й з Вялікага Княства Літоўскага, прыймалася там, як звычайная «ересь». З гэтае прычыны, прыкладам, мусілі ўцякаць з Маскоўшчыны ў Беларусь друкары Іван Фёдараў і Пётра Мсьціславец. Цяжка даць веры, але за «дзяржаўную здраду» ўважаўся ў Маскоўшчыне выезд у іншыя краіны, тым больш у краіны Эўропы. У Заходняй жа Эўропе, у тым ліку і ў Вялікім Княстве Літоўскім, гэта было звычайнаю, натуральнаю зьяваю. Больш за тое, людзям Захаду, якія траплялі ў Маскоўшчыну або з сваёй ініцыятывы, або на запросіны, звычайна забараняўся зварот назад, бо ўжо тады Маскоўшчына хварэла на «шпіёнаманію» ды асабліва баялася раскрыцьця праўды пра «ідылію» жыцьця ў Маскоўскай дзяржаве.

 

«Імкненьне» беларусаў да «ўзьяднаньня з Расеяй»

У разьдзеле «Беларусы і Расія» Абэцэдарскі вяртаецца да гэтак званага «вызвольнага змаганьня» беларускага народу «за аб'яднанне з Расіяй». Тут ізноў ён гаворыць пра нацыянальнае, рэлігійнае й сацыяльнае «прыгнечанне» ды цьвердзіць, што ад часу ўзьнікненьня Вялікага Княства Літоўскага гэты беларускі народ не пакідаў надзеі й змаганьня на шляху да злучэньня з Маскоўшчынай-Расеяй. У сувязі з гэтым прафэсар згадвае, прыкладам, пра змову князёў 1481 году, якая быццам «ставіла мэтай далучыць да Расіі ўсходнія беларускія землі па Беразіну»; пра «паўстанне беларускіх і ўкраінскіх феадалаў пад кіраўніцтвам князя Міхаіла Глінскага ў 1507 г.», якое, паводле Абэцэдарскага, «таксама было накіравана на далучэнне беларускіх зямель да Расіі»; пра «пераход пад уладу вялікага князя маскоўскага» фэўдалаў Вялікага Княства Літоўскага, што былі «незадаволеныя засіллем літоўскай феадальнай знаці» (б.66-67); пра «сялянскія і гарадскія паўстанні канца ХVІ - першай паловы ХVІІ стагодзьдзя», што таксама быццам «мелі канкрэтную мэту - з'яднанне з Расіяй» (б.68); нарэшце, пра «масавы» выхад сельскага й гарадзкога жыхарства ды шляхты Княства ў Маскоўшчыну пад час вайны 1654-1667 гадоў, у якім, паводле таго ж Абэцэдарскага, таксама «з асаблівай сілай выявілася імкненне беларусаў да з'яднання з Расіяй» (б.69).

Адным словам, куды ні зірні, усюды выяўлялася тое ж «імкненне беларусаў да з'яднання з Расіяй».

Паводле Абэцэдарскага, жаданьне беларусаў злучыць сваю долю з Расеяй матывавалася яшчэ й тым, што ў Рэчы Паспалітай «кансерваваліся найбольш застойныя, найбольш згубныя формы феадальных адносін», а «Расія ішла тады па шляху прагрэсіўнага развіцця» (б.78). А згэтуль і выснова, што разьдзел Рэчы Паспалітай быў нямінучым і апраўданым. Зазначым, што, спасылаючыся на «прагрэсіўнае развіццё» Расеі, а таксама на «згубныя формы феадалізму» й «нацыянальнае прыгнечанне» ў іншых краёх, савецкая гістарыяграфія апраўдвае ўсе формы расейскага імпэрыялізму, у тым ліку заваёву Сярэдняе Азіі ды Каўказу і асабліва войны з «гнілой» Турцыяй, што быццам таксама праводзіліся з мэтай «вызвалення» балканскіх народаў.

Што ж да «справядлівага» падзелу Рэчы Паспалітай дык, паводле Абэцэдарскага, падзел гэты найперш злагодзіў становішча беларускага сялянства:

Аднак ідылія «ўз'яднання Беларусі з Расіяй» на гэтым ня скончылася, бо, паводле Абэцэдарскага, сталася яшчэ наступнае:

Адным словам, Расея прыносіць «сацыяльную і нацыянальную свабоду» беларускаму народу. Падкрэсьлім, што ў гэтай фразэалёгіі няма ніводнага самастойнага слова, якое належала б самому прафэсару. Усё жыўцом запазычана з агульнай савецкай гістарычнай і партыйнай літаратуры.

Абмяжуемся найперш агульнымі заўвагамі. Як ведама, «рэлігійны прыгнёт» у Беларусі «быў знішчан» шляхам гвалтоўнае ліквідацыі вуніяцкае царквы й далучэньня вуніятаў да праваслаўнае царквы. Працэс ліквідацыі вуніяцтва пачаўся яшчэ ў 1826 годзе ды закончыўся адпаведным «указам» 1839 году. Пры гэтым у «правоверное православие» вуніяты заганяліся розгамі ды казацкімі шаблямі, у сувязі з чым гэтая акцыя ліквідацыі вуніяцтва звалася сучасьнікамі акцыяй «секущего православия». Ці ж гэта ня было гвалтам над рэлігійным сумленьнем?! Дарэчы, ліквідацыя вуніяцкае царквы адбылася за часамі самае цёмнае рэакцыі - за часамі панаваньня цара Мікалая І[112]. Падобным чынам у 1946 годзе была зьліквідаваная вуніяцкая царква ў Заходняй Украіне, а яе вернікі зноў былі далучаныя да «общерусской» праваслаўнай царквы. Як бачым, і ў гэтым выпадку гісторыя паўтарылася, хоць па сваім характары антырэлігійны ўрад СССР да пытаньня цэркваў мусіў бы падыходзіць індыфэрэнтна.

Пра «аслабленьне нацыянальнага прыгнёту» наагул не даводзіцца гаварыць, бо гэтага не было. Да паўстаньня 1863 году царызм у асноўным падтрымліваў працэс палянізацыі нашага краю ды беларусамі наагул не цікавіўся. У сувязі з гэтым на нашых землях маглі адчыняцца польскія школы й выходзіць польскія часапісы й газэты, але забараняліся спробы наладзіць беларускі друк і адчыніць беларускія школы, да чаго імкнуліся, прыкладам, знаныя дзеячы Адам Ганоры Кіркор, В.Дунін-Марцінкевіч, магілевец С.Акрэйц ды іншыя, не кажучы ўжо пра Кастуся Каліноўскага. Пасьля паўстаньня 1863 году настала эпоха гвалтоўнае русыфікацыі, у сувязі з чым была забароненая нават беларуская мова. Таму зусім слушна піша Адам Мальдзіс, што «далучэньне беларускіх і ўкраінскіх земляў, якое адбылося ў выніку падзелу Польшчы, нельга, вядома, разглядаць як праяўленьне сапраўдных клопатаў царызму аб «адзінакроўных» братах - беларусах й украінцах. Увогуле тут дзейнічала тая ж захопніцкая палітыка рускага самаўладзтва»[113]. Каб не заглыбляцца ў гэтае пытаньне, адашлем Абэцэдарскага яшчэ да некаторых крыніцаў, якія пярэчаць ягоным высновам[114].

Пра становішча сялянства ў Беларусі дый у самой Расеі за тымі часамі Абэцэдарскі таксама можа дазнацца з цэлага шэрагу працаў[115]. Тут мы таксама згодныя зь сьцьверджаньнем таго ж Адама Мальдзіса, які пісаў, што «пасьля падзелу Польшчы, калі Кацярына ІІ распаўсюдзіла на Беларусь і Літву «жалованную грамоту» і гэтым разьвязала дваранству рукі, дазволіла павялічваць паншчыну, эканамічнае становішча прыгонных сялян значна пагоршылася. Побач з ранейшымі формамі эксплуатацыі паявіліся новыя»[116]. З свайго боку дададзім, што Абэцэдарскі рамантызуе й фальшуе факты, калі цьвердзіць, быццам царскі ўрад неаднаразова «вызваляў сялян на некаторы час ад дзяржаўных подацей» ды нават «дзяржаўнымі законамі» абмежаваў «пакаранне прыгонных сялян смерцю». Праўда, такі закон існаваў, але ён быў ня царскім, а зьявіўся яшчэ ў 1768 годзе і быў прыняты надзвычайным Варшаўскім соймам[117]. Наагул, тут трэба падкрэсьліць, што ў другой палове ХVІІІ стагодзьдзя ў Рэчы Паспалітай неаднаразова ставілася пытаньне ня толькі пра дэмакратычная рэформы, але й пра скасаваньне паншчыны. Гэтаму аднак працівілася тая ж Расея з сваімі прускім і аўстрыйскім хаўрусьнікамі, усялякімі спосабамі шантажуючы ўрад Рэчы Паспалітай ды ўльтыматыўным парадкам зрываючы ажыцьцяўленьне якіх-колечы рэформаў. Усё гэта рабілася дзеля таго, каб паслабіць і без таго паслабленую Рэч Паспалітую ды каб пасьля правесьці яе «раздзелы». У выніку, прыкладам, засталіся неажыцьцёўленымі даволі лібэральная Канстытуцыя ад 3 траўня 1791 году ды яшчэ больш лібэральны «Паланецкі ўнівэрсал» ад 7 траўня 1794 году Т.Касьцюшкі, якімі сялянам давалася асабістая свабода, зьніжаліся падаткі й іншыя павіннасьці, уводзіўся прынцып дамоўленасьці сялянаў з сваімі гаспадарамі наконт гэтых падаткаў і павіннасьцяў, а самі сяляне браліся пад апеку ўраду.

Не магло таксама быць гаворкі пра гэтак званае вызваленьне сялянаў «ад дзяржаўных подацей». Як ведама, пасьля «раздзелу» Рэчы Паспалітай бальшыня былых гаспадарскіх земляў на тэрыторыі Беларусі была перададзеная расейскім «феадалам» і ўрадоўцам, што аніяк не клапаціліся пра долю беларускага сялянства, тым больш земляў, якія ўважаліся за «акупаваныя». Абэцэдарскі ў сваёй брашуры імкнецца паказаць нейкае быццам бы злагодненьне становішча беларускага сялянства на прыкладзе Магілеўшчыны, вялікія абшары якой перайшлі ў рукі князя Пацёмкіна. Але ж «лібэралізм» гэтае асобы добра ведамы, прыкладам, з пацёмкінскіх жа «вёсак» на Ўкраіне. Пры канцы ХVІІІ стагодзьдзя ў Вялікім Княстве быў яшчэ даволі вялікі пласт гэтак званых «вольных сялянаў» - праўдападобна, чыншавікоў, што сплочвалі толькі грашовы чынш, а асабіста былі незалежнымі. Тады ж некаторыя паны, як, прыкладам, паны Храбтовічы, пачалі вызваляць сваіх сялянаў ад паншчыны, прапануючы ім асабістую свабоду ды зьвязваючы іх з сваімі землямі дамоўленасьцяй наконт падаткаў. Усё гэта, аднак, зьмянілася да горшага ад пачатку ХІХ стагодзьдзя. Больш за тое, пасьля паўстаньня 1831 году царскі ўрад прымусіў бяднейшую шляхту даказваць сваю «шляхоцкасьць», а тых, хто ня мог яе даказаць (прыкладам, ня маючы адпаведных прывілеяў), залічваў да «податного сословия».

Як ведама, Кацярына ІІ (1762-1796) давяла паншчыну ў Расеі да яе кульмінацыйнага пункту. Дваранства й памешчыкі набылі неабмежаваныя правы на сваё сялянства, улучна з правам караць, высылаць на катаргу або здаваць сялянаў у рэкруты. Найменшая скарга ад селяніна законам прыраўноўвалася да «ложного доноса» ды магла карацца зьбіцьцём палкамі, высылкай на катаргу ў Сібір, або здачай на 25 гадоў у армію. Зразумела, што гэта спрычынілася да яшчэ большага ўціску сялянства, зьдзекаў над ім ды да павышэньня паншчыны наагул. Праўда, калі цар Аляксандар І захапляўся яшчэ «лібэралізмам», у 1803 годзе зьявіўся «ўказ», паводле якога дазвалялася вызваляць сялянаў ад паншчыны прыватным шляхам, але безь зямлі і за вельмі высокі «выкуп». Тады ж зьявіліся таксама і звароты да «сумленьня» дваранства й памешчыкаў. Пасьля ж вайны 1812 году становішча пачало хіліцца да горшага, а на дзяржаўных землях паўсталі гэтак званыя «военные поселения» - казармшчына, дзе сяляне несьлі вайсковую службу, вайсковай дысцыплінай апрацоўвалі зямлю, падпарадкавалі гэтай дысцыпліне сваё сямейнае жыцьцё і г.д. Адным словам, ужо тады заўважыліся спробы ўвядзеньня «военного коммунизма».

Далей, як вынікае з цытатаў, Абэцэдарскі прапануе нам не зважаць на «царызм з памешчыкамі-прыгоннікамі», а цешыцца «другой Расіяй - Расіяй вялікага рускага народа, Расіяй Радзішчава, Герцэна, Чарнышэўскага». З засьцярогай, што неяк не выпадае заўсёды ды ўсюды выдзяляць «вялікі рускі народ», бо гэтым сама зьневажаюцца іншыя народы, мы, фактычна, нічога ня маем супраць тае «народна-дэмакратычнае» Расеі, пра якую дбалі Радзішчаў, Герцан, Чарнышэўскі дый іншыя. Аднак жа ў гэтым выпадку нельга карміцца й карміць нейкімі ілюзіямі, абстрагавацца ад таго, што было ў сапраўднасьці, г.зн. ад гэтага «царызму з памешчыкамі-прыгоньнікамі» ды, прыкладам, ад таго нацыянальнага прыгнечаньня, якое ён увасабляў. Гэта тым больш, што «Расія Радзішчава, Герцэна, Чарнышэўскага» ды і шмат якіх іншых расейскіх дэмакратаў заставалася толькі абстракцыяй і ілюзіяй. Іхная «народна-дэмакратычная» Расея з часам захлынулася ў таталітарным «ленінізме», у тым, што сяньня завецца «советским опытом построения социализма» з партыяй на чале як адзіным носьбітам непадзельнай улады й прымусу.

Абэцэдарскаму не выпадае таксама забывацца, што і ў іншых народаў, у тым ліку ў Беларусі й Польшчы, апрача «паноў-прыгоньнікаў» былі і ёсьць свае «народнікі» й «дэмакраты». Магчыма, яны таксама належаць да катэгорыі гэтак званых «унтэрмэншаў»?! Напэўна так, бо прафэсар сваім парадкам паўтарае агульнаведамы шавіністычны штамп: «Перадавая руская дэмакратычная і сацыялістычная культура заўсёды аказвала дабратворны ўплыў на культуру беларускага народа»! Быццам беларуская, ці, прыкладам, польская, дэмакратычная думка не магла разьвівацца самастойна, або гэтак жа самастойна чэрпаць свае сілы з дэмакратычнае думкі Заходняй Эўропы.

 

Варункі «змовы князёў 1481 году» і «пераходу рускіх князёў» на бок Маскоўшчыны

Але зьвярнемся цяпер да галоўнага. Вышэй мы ўжо згадвалі, як дайшло да бунту князёў Глінскіх у 1508 годзе. Паводле Абэцэдарскага, «паўстанне беларускіх і ўкраінскіх феадалаў пад кіраўніцтвам князя Міхаіла Глінскага... таксама было накіравана на далучэнне беларускіх зямель да Расіі». «Паўстанне» гэтае такіх мэтаў ня ставіла, хоць з канчатковага ягонага выніку можна й зрабіць падобную выснову. Гэтак жа Абэцэдарскі разглядае і «змову князёў 1481 году», што быццам «ставіла мэтай далучыць да Расіі ўсходнія беларускія землі па Беразіну». Апошняя легенда, здаецца, была запісаная ў Супрасельскім летапісе, але прафэсар угрунтоўвае яе, паклікаючыся на польскага гісторыка Яна Длугаша. У сваёй працы пад 1480 годам Длугаш запісаў папярэджаньне Казіміра, што, калі Вялікае Княства Літоўскае пачне вайну з Маскоўшчынаю, дык з прычыны варожасьці й магчыма здрады «рускіх князёў» яно даб'ецца не перамогі, а свае паразы. Найбольш праўдападобна, што аўтар Супрасельскага летапісу на аснове гэтага паведамленьня Длугаша і стварыў легенду, быццам змоўнікі 1481 году хацелі прыпаднесьці маскоўскаму вялікаму князю вялікі кавалак Княства - «па Беразіну». Якраз паводле Длугаша сьціслая Літва даходзіла да Бярэзіны, а там далей ляжалі «рускія землі». Аднак, паўтараючы гэтую легенду, нават Абэцэдарскі не ўлічыў таго, што цэласьць Беларусі не абмяжоўвалася ракой Бярэзінай. «Па Беразіну» не маглі б абмежавацца і змоўнікі 1481 году, калі сапраўды яны жадалі зрэалізаваць гэтую легенду.

Прыгледзьмася бліжэй да гэтае легенды. З выбарам у 1440 годзе Казіміра Ягайлавіча на вялікакнязеўскі пасад фактычна была зьліквідаваная палітычная вунія Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай, з чаго і цешыліся ліцьвіны. Калі ў 1444 годзе ў бітве з туркамі пад Варнай зьнік польскі кароль Уладзіслаў ІІІ, Казіміраў брат, дык па нейкім часе Польшча, зразумела, зьвярнулася да кандыдатуры Казіміра. Гэтаму, аднак, было забаронена пераняць на сябе польскую карону. Да каранацыі Казіміра польскаю каронай дайшло толькі ў 1447 годзе, але гэтым разам коштам скасаваньня Крэўска-Гарадзельскай палітычнай вуніі ды забавязаньняў Казіміра ня толькі захаваць тэрытарыяльны набытак Вітаўта, але й пашырыць межы Княства. У сувязі з гэтым між Вялікім Княствам і Польшчай найперш паўстала спрэчка за землі Валыні й Падольля, што нават пагражала перарасьці ў адкрыты ваенны канфлікт. Вастрыня гэтага канфлікту прыпадае на 1452-1453 гады, калі ўпершыню было пастаўленае пытаньне замены Казіміра новым вялікім князем. Як далёка зайшло гэтае пытаньне, сьведчыць той факт, што на Віленскім сойме ў траўні 1453 году адбыўся першы замах на жыцьцё Казіміра, у выніку якога ён быў паранены. Тады на пасад вялікага князя партыя віленскага ваяводы Яна Гаштоўта вылучала кандыдатуру пана Радзівіла Осьцікавіча.

Пазьнейшыя пляны замены Казіміра новым вялікім князем змушаюць зьвярнуцца да мірнае ўмовы, што была падпісаная паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскім княствам у 1449 годзе. Паводле гэтае ўмовы, Вялікае Княства адракалася ад прэтэньзіяў на Ноўгарад і Пскоў, прызнаючы іх у сфэры ўплываў Маскоўшчыны. Больш за тое, Казімір разрываў з Флярэнтыйскай царкоўнай вуніяй, прызнаючы за галаву праваслаўнае царквы ў Княстве маскоўскага мітрапаліта Іёну. Праўда, згодна з гэтай ўмовай, маскоўскі князь траціў тытул «великий князь всея Руси», а Казімір рабіўся апякуном ягоных дзяцей. Аднак гэта не магло кампенсаваць тых палітычных стратаў для Вялікага Княства Літоўскага, што вынікала з прызнаньня Ноўгараду і Пскова ў сфэры ўплываў Маскоўшчыны ды падпарадкаваньня нашай царквы маскоўскай мітраполіі. Гэта наводзіць на думку, што мірная ўмова з Маскоўшчынай 1449 году была свайго роду палітычнай дывэрсіяй дыпляматыі Польшчы й самога Казіміра, ськіраванай супраць нашай краіны. Тады нарастаў канфлікт Польшчы з Прусіяй ды, як гаварылася вышэй, Вялікае Княства таксама знаходзілася ў канфлікце з Польшчай і самым Казімірам. З пачаткам Прускае вайны (1454-1466) Маскоўшчына справакоўвае ваенны канфлікт з Ноўгарадзкаю рэспублікай, і паводле Яжалбіцкай ўмовы 1456 году накінула апошняй цяжкія абмежаваньні й палітычныя забавязаньні. Урад Княства сваім парадкам адмовіўся падтрымаць Польшчу й Казіміра ў Прускай вайне, але чамусьці ня мог таксама прыйсьці з дапамогай Ноўгараду. У гэтым, магчыма, ён быў зьвязаны той мірнай умовай з Маскоўшчынай, а найбольш асобаю самога Казіміра. Аднак у сувязі з маскоўска-ноўгарадзкім канфліктам у тым жа 1456 годзе Казімір быў выкліканы з Польшчы ў Вялікае Княства, дзе цяпер перад ім была альтэрнатыва: або зрачыся польскае кароны ды прысьвяціцца палітычным інтарэсам Княства, або адмовіцца ад пасаду вялікага князя. На новага вялікага князя цяпер ліцьвіны прапаноўвалі кандыдатуру кіеўскага князя Сямёна Аляксандравіча (Алелькавіча) - унука Ўладзіміра Альгердавіча. Ведама, і Казімір меў сваіх прыхільнікаў у Вялікім Княстве Літоўскім, дый наагул пытаньне зьмяшчэньня манархаў тымі часамі было даволі складанае, і гэта звычайна ажыцьцяўлялася спосабам фізычнага адхіленьня іх. Тады пытаньне разьвязалася тым, што ў наступным 1457 годзе Казімір змушаны быў пацьвердзіць прывілеі й забавязаньні з 1447 году.

Закончыўшы Прускую вайну, у далейшым Казімір поўнасьцяй быў заняты сваёй прапольскай дынастычнай палітыкаю ў Чэхіі ды Вугоршчыне. Гэта прыводзіць ня толькі да войнаў з Вугоршчынай, але й да канфлікту зь нямецкім імпэратарскім домам ды самым Рымам. Палітычныя інтарэсы Княства на ўсходзе Казімір зусім занядбаў. Праўда, на пачатку 1470 году Казімір наведаў краіну ды з прычыны пагрозы з боку Масквы пабываў нават у Полацку, Віцебску і Смаленску, аднак ізноў неўзабаве вярнуўся ў Польшчу, каб там заняцца чэскімі й вугорскімі справамі. Адсюль паўтарэньне таго, што здарылася ў 1450-х гадох. Яшчэ ў 1464 годзе Іван ІІІ накінуў сваё зьверхніцтва Пскову. Напалоханая гэтым Ноўгарадзкая рэспубліка сваім парадкам разарвала Яжалбіцкую ўмову ды ў 1470 годзе зьвярнулася па дапамогу да Вялікга Княства Літоўскага. Між Ноўгарадам і Княствам паўстаў абаронны хаўрус і быў выпрацаваны праект палітычнае вуніі. У сувязі з гэтым у лістападзе 1470 году ў Ноўгарад быў высланы «вялікакнязеўскі намесьнік» у асобе кіеўскага князя Міхайлы Алелькавіча (ягоны брат Сямён якраз памёр у тым жа 1470 годзе). Усё гэта, зразумела, рабілася ад імя Казіміра ды, праўдападобна, зь ягонае згоды, бо цяжка ўявіць, каб у гэтым выпадку ўрад Вялікага Княства дзейнічаў самастойна. Аднак Казімір быў супраць ваеннага канфлікту з Маскоўшчынаю, да якога доўгі час рыхтавалася Вялікае Княства. Ён заставаўся ў Польшчы, назіраючы за падзеямі ў Чэхіі й Вугоршчыне, бо якраз у тым жа 1470 годзе чэская дэлегацыя паклікала ягонага сына Ўладзіслава на пасад караля. Больш за тое, каб, магчыма, не дапусьціць канфлікту паміж Княствам і Маскоўшчынай, у канцы 1470 году Казімір наважыўся адабраць у князёў Алелькавічаў Кіеўскае княства, сеячы гэтым самым нязгоду ў Вялікім Княстве Літоўскім і змушаючы князя Міхайлу Алелькавіча пакінуць Ноўгарад і вярнуцца назад. Дарэчы, яшчэ ў 1469 годзе Казімір паклікаў у Вялікае Княства францішканцаў і бэрнардынцаў з выразнай мэтай «перахрышчваць схізматыкаў», хоць тады фармальна была адноўленая царкоўная вунія, і ў Наваградку сядзеў вуніяцкі мітрапаліт Рыгор Баўгарыновіч (1458-1473). Гэта рабілася ня толькі, каб прымірыцца з Рымам, але й дзеля таго, каб яшчэ больш распаліць у краіне рэлігійныя закалоты й палітычную грызьню ды гэтым сама палітычна аслабіць нашае гаспадарства, супраціў ягонага ўраду Польшчы. Пакінутае на собскую долю, у ліпені 1471 году ноўгарадзкае рушаньне было разьбітае арміяй Івана ІІІ. Казімір не кіўнуў нават пальцам, бо тым часам быў заняты выпраўленьнем свайго сына ў Чэхію ды падрыхтоўкай да вайны з Вугоршчынаю. Ноўгарадзкая рэспубліка страціла самастойнасьць і фактычна далучалася да Маскоўскае дзяржавы.

Тады ж і зьявілася згаданая вышэй легенда, што для Вялікага Княства Літоўскага лепш не пачынаць вайны з Маскоўшчынай, бо будзе «здрада» з боку «рускіх князёў». Тым часам на гэтую «здраду» не пайшоў нават князь Міхайла Алелькавіч, які з усім сваім дыпляматычным штабам мог проста з Ноўгараду лёгка перайсьці на бок Івана ІІІ. Легенда гэтая, зразумела, нарадзілася ў Польшчы і выходзіла найперш ад самога Казіміра. Дарэчы, пачатак гэтае легенды быў закладзены ў намерах ліцьвіноў абраць князя Сямёна Алелькавіча на пасад вялікага князя.

Найбольш трагічнымі для Княства былі падзеі 1479-1480 гадоў. З дапамогай нашага ўраду ў Ноўгарадзе рыхтавалася паўстаньне супраць Маскоўшчыны. Быў зроблены антымаскоўскі альянс з ханам Залатое Арды Ахматам, і да такога хаўрусу даходзіла зь Лівоніяй і Швэдыяй. Апрача таго, увесну 1480 году супраць Івана ІІІ узбунтаваліся ягоныя браты, якія з сваймі сем'ямі й войскам перакачавалі на ўзьмежжа Вялікага Княства і навязалі кантакты зь Вільняй, дзе ў тым часе знаходзіўся сам Казімір. Прадбачваючы пасыўнасьць Казіміра, яшчэ ў 1479 годзе Паны-Рада й спэцыяльна скліканы сойм дамагаліся ад Казіміра, каб ён вялікакнязеўскую ўладу перадаў аднаму з сыноў. Дамаганьні гэтыя ўзмацніліся ўзімку й увесну 1480 году. Гэтым Вялікае Княства Літоўскае імкнулася пазбавіцца ад Казіміра й разьвязаць сабе рукі ў дачыненьнях з Маскоўшчынай. Дамаганьні гэтыя, бясспрэчна, маглі значыць і поўны разрыў з Польшчаю, а таму Казімір катэгарычна адкінуў іх, зазначаючы, што пакуль ён будзе жыць, датуль будзе ўтрымліваць у сваіх рукох уладу ў Польшчы й Вялікім Княстве. Разам з гэтым Казімір катэгарычна адмовіўся таксама падтрымаць братоў Івана ІІІ, і яны, атрымаўшы такую адмову, спачатку зьвярнуліся да Пскова, а тады змушаныя былі шукаць пагадненьня з сваім братам. Тады ж, увесну 1480 году, Казімір адмовіўся адначасна ад наладжваньня антымаскоўскага альянсу зь Лівоніяй і Швэдыяй ды, нарэшце, пакінуў у адзіноце хана Залатой Арды Ахмата, што доўгі час стаяў на ўзмежжы Маскоўшчыны, дарэмна чакаючы выступленьня Вялікага Княства. Не дачакаўшыся ўмоўленай падтрымкі, пры адступленьні хан Ахмат спустошыў усходне-паўдзённыя землі Княства, што было помстай за здраду свайго хаўрусьніка. Тым часам, праўдападобна ўзімку 1480 году, Казімір выслаў пасольства ў Маскву, прапануючы Івану ІІІ «любовь и докончание», г.зн. наладжваньне мірнае ўмовы. Здаецца, ужо тады Казімір выношваў пляны ўцягнуць Івана ІІІ у гэтак званую кааліцыю эўрапейскіх манархаў супраць Турэччыны, бо ў сувязі з гэтымі плянамі ён не зрэагаваў і на далучэньне ў 1485 годзе да Маскоўшчыны Цьверскага княства - апошняга хаўрусьніка Вялікага Княства на ўсходзе. У гэтым выпадку, ведама, Казімір цікавіўся не крыжовым паходам супраць Турэччыны, але падбіцьцём Вугоршчыны і Малдавіі, зь якімі Польшча знаходзілася ў канфлікце ды на якія яна прэтэндавала. Тым жа часам, рыхтуючыся да канчатковага парахунку з Вялікім Княствам, Іван ІІІ узмацняў кааліцыю ў складзе Маскоўшчыны, Крымскага ханства, Малдавіі, Вугоршчыны і, нават, нямецкага імпэратара.

Згаданыя падзеі 1480 году сталіся непапраўнай палітычнай катастрофай для Вялікага Княства Літоўскага. Ноўгарадзкая рэспубліка, што дасюль была бар'ерам паміж Княствам і Маскоўшчынай, канчаткова была далучаная да апошняе, падвоіўшы ейныя сілы. Далей, не падтрымаўшы хана Ахмата, Казімір дапамог Маскоўшчыне вызваліцца ад «татарскага ярма», бо Залатая Арда, добра пакалашмачаная пры адступленьні з маскоўскага ўзмежжа крымскімі й нагайскімі татарамі, ад гэтага часу перастала быць небясьпечнай для Маскоўшчыны ды наагул сыйшла з палітычнае арэны. Адным словам, у гэтым разе Казімір дапамог Маскоўшчыне разьвязаць рукі супраць Вялікага Княства. Галоўнае ж, выгадныя абставіны 1479-1480 гадоў не былі выкарыстаныя нашай дзяржавай для паслабленьня самога Маскоўскага княства, а гэта лёгка можна было зрабіць, толькі даўшы адпаведную падтрымку братом Івана ІІІ.

Вось ў гэтых сапраўды трагічных для Вялікага Княства абставінах і рыхтавалася «змова князёў 1481 году». На чале змовы стаялі князі Міхайла Алелькавіч Слуцкі, Хведар Бельскі ды Іван Гальшанскі, але да яе хінуліся таксама іншыя князі й паны. Зразумела, яе падтрымаў бы і ўрад Княства ў цэлым, пра што сьведчаць згаданыя вышэй дамаганьні перадачы вялікакнязеўскай ўлады аднаму з сыноў Казіміра. Змова была скіраваная як супраць самога Казіміра, так і супраць ягоных сыноў, што тады знаходзіліся ў Княстве. Гэтая змова, аднак, была выкрытая, і ў некаторых змоўнікаў паляцелі галовы, а іншыя, прыкладам, князі Хведар Бельскі й Іван Глінскі, зьбеглі ў Маскву.

Ці прафэсар Абэцэдарскі звяртаўся да ўсіх гэтых фактаў, каб зрабіць выснову, што «змова князёў 1481 году» была нутраною справаю Вялікага Княства Літоўскага?! Сапраўды, «мэта перадаць Беларусь Расіі па Беразіну», якую быццам мелі на ўвазе згаданыя змоўнікі, зусім не вымагала замаху на жыцьцё Казіміра ды тым больш на ягоных дзяцей. Замест Казіміра хутка быў бы абраны новы вялікі князь і польскі кароль, і трэба думаць, што ў гэтым разе супраць Маскоўшчыны выступіла б і сама Польшча. Дарэчы, да падобнае «трансакцыі» ў тым часе не была гатовая й сама Маскоўшчына. Тым больш «трансакцыя» гэтая неяк цяжка ўвязваецца зь імёнамі князёў Алелькавічаў, Гальшанскіх ці Глінскіх, якія, паводле канцэпцыі Абэцэдарскага, не належалі да «беларускіх феадалаў», а таму не маглі быць «беларускімі патрыётамі», зачараванымі «ідэяй з'яднаньня Беларусі з Расіяй». Згадаем пры нагодзе, што пасьля сьмерці Казіміра ў 1492 годзе на вялікакнязеўскі пасад прэтэндавалі два кандыдаты: сын Казіміраў Аляксандар і слуцкі князь Сямён Міхайлавіч Алелька, г.зн. сын «змоўніка 1481 году» князя Міхайлы Алелькавіча. Магчыма, што і апошні дзеіў таксама паводле «інструкцыяў з Масквы»? Найбольш праўдападобна, аднак, што ён вёў далей традыцыю князя Сямёна Аляксандравіча (Алелькавіча), што яшчэ ў 1450-х гадох меўся заняць вялікакнязеўскі пасад у Вялікім Княстве Літоўскім, ды такую ж традыцыю змоўнікаў 1481 году.

Вышэй згадваўся вялікакняскі прывілей 1492 году. Ён фактычна быў накінуты абранаму вялікаму князю Аляксандру. Параграф 13 гэтага прывілею абавязваў вялікага князя разьвязваць пытаньні вонкавае палітыкі Княства толькі ў згодзе з Панамі-Радай. Асабліва гэта датычылася Маскоўшчыны, якая згадвалася на першым месцы. Правы вялікага князя ў дачыненьнях зь іншымі краямі, у тым ліку і ў пытаньнях вайны і міру, абмяжоўваліся. Няцяжка бачыць, што гэтыя абмежаваньні ды пашырэньне адпаведных кампэтэнцыяў Паноў-Рады беспасярэдне выплывалі з горкае рэчаіснасьці Казіміравых часоў. Упісваючы ў прывілей агульнадзяржаўнае вагі гэты параграф, ліцьвіны, зразумела, імкнуліся ўнікнуць у далейшым тае палітычнае трагедыі, якая здарылася за Казімірам, калі гэты манарх, заняўшыся выключна справамі Польшчы, зьвёў на нішто ўсходнюю палітыку Вялікага Княства Літоўскага.

Дарэчы, выходзячы з трагічных для Княства падзеяў часоў Казіміра, у 1492 годзе ліцьвіны катэгарычна адмовіліся абраць супольнага з Польшчаю манарха. Палітычнай памылкаю было тое, што на пасад вялікага князя яны абралі Аляксандра Казіміравіча, а не князя Сямёна Міхайлавіча Слуцкага. Праўда, у тым часе стан краіны быў складаны, бо яна знаходзілася ў стане вайны з Маскоўшчынай, а адхіленьне кандыдатуры Аляксандра Казіміравіча прывяло б і да канфлікту з Польшчаю. Нават у сувязі з выбарам апрычонага вялікага князя ў асобе Аляксандра Польшча тады пачала правакаваць сутычкі на літоўска-польскім узьмежжы ды, як і ў 1440-х гадох, нацкоўваць Мазавецкае княства. Згадаем хоць бы наступны факт. У 1493 годзе ў Маскве зьявілася пасольства мазавецкага князя Канрада, якое прапанавала Івану ІІІ хаўрус супраць нашай дзяржавы, тытулуючы адначасна маскоўскага князя «государем и царем всея Руси»[118], што ў перакладзе на дыпляматычную мову значыла прызнаньне правоў Маскоўшчыны на гэтак званыя «рускія землі» Вялікага Княства Літоўскага. Польшча, як бачым, проста ўсаджвала нож у сьпіну сваёй суседцы. Адначасна, як ведама, Польшча тады пачала дамагацца аднаўленьня Крэўска-Гарадзельскае вуніі ды, каб знутры паслабіць Княства, у 1495-1496 гадох высунула плян выдзяленьня на ўкраінскіх землях Кіеўскага княства перадачы яго Жыгімонту Казіміравічу, брату Аляксандра. Да нармалізацыі дачыненьняў з Польшчаю дайшло толькі ў 1499 годзе, калі між Вялікім Княствам Літоўскім і Польшчаю быў падпісаны сяброўскі хаўрус, які яшчэ раз ануляваў Крэўска-Гарадзельскую палітычную вунію ды касаваў абавязковасьць выбару для абедзьвюх краінаў супольнага манарха й іхнага ўдзелу ў выбарах адпаведных манархаў, якія цяпер маглі паклікацца неабавязкова з аднае й тае ж дынастыі. Але да гэтага дайшло толькі пасьля вялікае паразы польскай арміі ў Малдавіі.

Адным словам, і гэтыя апошнія факты ня ўвязваюцца ў канцэпцыю Абэцэдарскага пра «змову польска-літоўскіх феадалаў» супраць «беларускіх феадалаў» і пра рэакцыю апошніх, якая нібыта выявілася ў іхных спробах «далучыць да Расіі ўсходнія беларускія землі па Беразіну».

Гэтак званай праблеме «пераходу пад уладу вялікага князя маскоўскага феадалаў ВКЛ у канцы ХV - пачатку ХVІ стагодзьдзя» прысьвечаныя адмысловыя працы, у тым ліку й заходніх гісторыкаў[119]. Яны ў асноўным паўтараюць канцэпцыю расейскіх гісторыкаў ці канцэпцыю прафэсара Абэцэдарскага. Крыху інакш трактуе гэтую праблему ангельскі гісторык Дж.Фанэл[120], набліжаючыся да гістарычнай праўды.

Як згадвалася вышэй, палітыка Казіміра пазбавіла Вялікае Княства Літоўскае ягоных хаўрусьнікаў на ўсходзе ды ўзмацніла палітычную магутнасьць Маскоўскай дзяржавы. Больш за тое, яна садзейнічала выпрацоўцы пагляду пра няздольнасьць Княства ні да супраціву, ні да самазахаваньня. Ад 1486 году Іван ІІІ пачаў звычайную ўзьмежную вайну з Княствам. Разам з тым ён арганізаваў згаданую вышэй кааліцыю супраць Вялікага Княства і Польшчы ды адкрыта пачаў дамагацца перадачы яму «ўсіх рускіх земляў» і ў першую чаргу Смаленшчыны, Полаччыны, Кіеўшчыны й г.д. Гэта фактычна значыла casus belli, але Казімір бязьдзейнічаў і абмежваўся толькі адпаведнымі пратэстамі. Пасыўнасьць Казіміра, даведзеная да абсурду, і ўзрастаньне агрэсіі з боку Маскоўшчыны змусілі некаторых князёў усходніх узмежжаў Княства зьмяніць палітычную арыентацыю ды, пакуль ня было позна, перайсьці на бок маскоўскага вялікага князя. Гэта былі князі Адаеўскія, Варатынскія, Бялеўскія, Навасельскія ды іншыя. Пераход пачаўся ад 1487 году, які палягчаўся тым, што князі карысталіся правам «свабоднага адыходу» разам з сваімі землямі. Зразумела, свой адыход яны звычайна матывавалі «рэлігійным уціскам» у Вялікім Княстве, ці тым, што Казімір быццам бы адсоўваў іх ад удзелу ў працы Паноў-Рады. Аднак, чытаючы іхныя апраўданьні, выразна паўстаюць перад вачыма іншыя матывы: страх перад маскоўскай агрэсіяй і няўпэўненасьць у здольнасьці Вялікага Княства супрацьстаяць гэтай агрэсіі. Дарэчы, шмат якія з гэтых князёў беспасярэдне зварталіся да Вільні й да самога Казіміра, просячы падтрымкі ў змаганьні з набегамі маскоўскіх ваяводаў і проста заклікаючы ўрад пачаць контракцыю.

1492 год, у якім памёр вялікі князь Казімір, заспеў Вялікае Княства ў стане адкрытай вайны з Маскоўшчынай, у канфлікце з Польшчай з прычыны абраньня на вялікакняскі пасад Аляксандра, без якіх-колечы іншых хаўрусьнікаў. Таму ўжо на пачатку вайны з Маскоўшчынай урад Вялікага Княства пачаў шукаць пагадненьня з Іванам ІІІ, да чаго і дайшло ў 1494 годзе. Тэрытарыяльныя страты для Княства, у выніку гэтай вайны, былі ня вельмі вялікія, але палітычна небясьпечныя, тым болей што паводле мірнае ўмовы 1494 году за Масквой прызнаваліся Пскоў, Ноўгарад і Цьвер, а за вялікім маскоўскім князем - тытул «государь всея Русии».

Неўзабаве, аднак, мірную ўмову 1494 году абодва варожыя бакі паклалі пад сукно. Пачалася падрыхтоўка да новае вайны, у сувязі з чым урад Вялікага Княства адмовіўся тытулаваць Івана ІІІ «государем всея Русии», пачаў дамагацца звароту страчаных у вайне земляў і аднаўленьня незалежнасьці Ноўгарадзкай і Пскоўскай рэспублік. Для змаганьня з Маскоўшчынай Вялікае Княства Літоўскае намагалася атрымаць дапамогу ад Польшчы, што, аднак, засталося марным спадзяваньнем. Праўда, у 1497 годзе дайшло да зарганізаваньня супольнага паходу супраць Крымскага ханства, сама руплівага хаўрусьніка Івана ІІІ, і гэты паход урад Вялікага Княства Літоўскага імкнуўся выкарыстаць для адначаснага наступу на Маскоўшчыну, а Польшча - для падбіцьця Малдавіі. Паход закончыўся няўдала. Велізарная армія Княства каля месяца мусіла чакаць выступленьня польскай арміі, аднак апошняя, пасьля гэткага спазьненьня не пайшла на злучэньне з нашым войскам, каб пасьля разам пасоўвацца да Крыму, а зьмяніла кірунак і пераступіла межы Малдавіі. Тут яе напаткала небывалая параза. Для нашай краіны гэты крымскі паход закончыўся тым, што быў адбудаваны Брацлаў і ўмацаваныя некаторыя іншыя цьвярдыні на паўдзённых узьмежжах, а Польшча наклікала на сябе два спусташальныя набегі турэцкай арміі, што адбыліся ў траўні й лістападзе наступнага 1498 году. Адным словам, пляны Княства неяк выкарыстаць Польшчу ў змаганьні з Маскоўшчынай праз зьнішчэньне спачатку ейнага хаўрусьніка ў асобе Крымскага ханства былі пакрыжаваныя. Само Княства, зразумела, не магло пайсьці на Крым, бо за сьпіной Крымскага ханства стаяла ня толькі Маскоўшчына, але й больш магутная Турэччына.

І вось, калі ў 1500 годзе дайшло да новае вайны, пачатай Маскоўшчынай і Крымскім ханствам супраць Вялікага Княства Літоўскага, увесну на бок Івана ІІІ перайшлі ня толькі князі Масальскія і Хоцімскія, але таксама брат змоўніка 1481 году князь Сямён Іванавіч Бельскі з сваёй Бельскай зямлёй, князь Сямён Іванавіч Мажайскі з Чарнігавам, Старадубам, Гомелем і Любечам, князь Васіль Іванавіч Шамячыч з Ноўгарад-Северскім і Рыльскам ды князі Трубчэўскія (Трубецкія) з Трубчэўскам. Князі Сямён Мажайскі й Васіль Шамячыч былі дзецьмі маскоўскіх эмігрантаў, што за часамі Васіля ІІ Цёмнага ўцяклі ў Вялікае Княства і тут атрымалі вялікія зямельныя надзелы. Сваімі войскамі яны падмацавалі тры арміі Івана ІІІ, што напалі на краіну. Напярэймы цэнтральнай маскоўскай арміі, што пасоўвалася на Смаленск, былі высланыя вялікі гетман князь Канстантын Астроскі ды Смаленскі ваявода Станіслаў Кішка. Ачоленая імі армія была невялікая, бо асноўнае войска Вялікага Княства заставалася пры Аляксандру ў Менску й Барысаве. Сустрэча адбылася на рацэ Вядрошы каля Дарагабужу, і 14 ліпеня тут разыгралася крывавая бітва. Першы раз у гісторыі ў падобнай адкрытай канфрантацыі армія Княства пацярпела поўную паразу. Зь невялікім адзьдзелам з поля бітвы ўцёк толькі Станіслаў Кішка, а недабітыя рэшткі арміі з Канстантынам Астроскім трапілі ў маскоўскі палон. Моцна была пабітая і ў колькі разоў большая маскоўская армія. Яна пасьпешна была падмацаваная новымі рэзэрвамі, прысланымі з Масквы, але й пасьля свайго папаўненьня не наважылася рушыць на Смаленск ды наагул у 1500 годзе спыніла ўсю акцыю. Спыніла вялікія дзеяньні і асноўная армія Вялікага Княства Літоўскага, наведаўшы Смаленск, Віцебск і Полацак. Тымчасам, як 2-я й З-я маскоўскія арміі былі занятыя дабыцьцём Таропца і Пуціўля, урад Княства і Аляксандар насьпех арганізоўвалі антымаскоўскую кааліцыю. Рабіліся спробы перацягнуць на свой бок крымскага хана Мэнглі-Гірэя, тады былі навязаныя кантакты з Нагайскай і Залатой Ардамі, а таксама зь Лівонскім ордэнам. З гэтымі апошнімі быў наладжаны антымаскоўскі хаўрус, і супольны выступ меркаваўся на лета 1501 году. І сапраўды, у жніўні 1501 году на поўначы пачаў ваенную акцыю й здабыў вялікую перамогу над маскоўскай арміяй магістар Лівонскага ордэну фон Плетэнбэрг, а на поўдні супраць Рыльска, Пуціўля й Чарнігава, акупаваных Масквой, выступіў з сваёй арміяй хан Залатой Арды Шых-Ахмат.

А дзе ж у гэтым часе быў галоўны хаўрусьнік гэтае антымаскоўскае кааліцыі - Вялікае Княства Літоўскае, армія якога мелася нанесьці контрудар у цэнтры? А рэч у тым, што 17 чэрвеня 1501 году памёр бязьдзетны польскі кароль Ян Альбрэхт. І хоць у рэзэрве заставаўся яшчэ Жыгімонт Казіміравіч, кандыдатуру якога падтрымліваў чэскі й вугорскі кароль Уладзіслаў, Польшча ўхапілася за Аляксандра. Дарэчы, сам Аляксандар найбольш жадаў пераняць спадчыну свайго бацькі, тым болей што і ў Вялікім Княстве шмат хто спадзяваўся абраньнем Аляксандра польскім каралём атрымаць ад Польшчы патрэбную дапамогу. Адным словам, пад ціскам Польшчы, самога Аляксандра й марнае для Княства сытуацыі на ўсходзе дайшло да згоды на абраньне Аляксандра каралём Польшчы й да ўкладаньня акту гэтак званае Мельніцкае вуніі, што задіночвала Вялікае Княства Літоўскае і Польшчу «in unum et indivisum ac indifferens corpus, ut sit una gens, unus populus, una fraternitas, et communia consilia, eidemque corpori perpetuo unum caput, unus rex, unusque dominus». Наколькі быў вялікі ўзьніклы ў сувязі з гэтым хаос у краіне і нежаданьне ліцьвіноў ізноў зьвязаць сваю долю з Польшчай, якая дасюль амаль нічога не зрабіла для Княства, а была толькі тормазам, сьведчыць той факт, што ў канчатковым выніку акт Мельніцкай вуніі падпісалі толькі каля 30 паноў і князёў, у бальшыні выпадкаў другарадных, якія крыху пасьля таксама адмовіліся ад гэтае вуніі, а акт Мельніцкае вуніі зноў быў здадзены ў архіў, бо вунія аказалася няпраўная.

Усё гэта спрычынілася да таго, што ўлетку і ўвосені 1501 году армія фактычна бязьдзеіла. Яна нават не прыйшла на дапамогу ні хану Залатое Арды Шых-Ахмату, ні лівонскай арміі фон Плетэнбэрга, хоць гэтыя й закідалі Вільню адмысловымі пасольствамі. І толькі пасьля падпісаньня Мельніцкае вуніі, што адбылося 23 кастрычніка 1501 году, армія на чале з панам Астапам Дашковічам і князем Міхайлам Заслаўскім скіравала свой удар да цэнтру, дзе 4 лістапада дайшло да крывавае бітвы каля Амсьціслава, на полі якой склалі свае галовы каля 7 тысяч ліцьвіноў. Зразумела, не дачакаўшы ніякай падтрымкі, лівонская армія ўжо даўно адступіла ў Лівонію, дзе была зьнішчаная 24 лістапада ў выніку маскоўскага контрудару. Раней адступіла на Данец і армія Шых-Ахмата, якая там канчаткова здэмаралізавалася і дашчэнту была разьбітая крымскімі татарамі. Так што на пачатку чэрвеня 1502 году Залатая Арда наагул спыніла сваё існаваньне.

Вайсковая дапамога Польшчы, якую так «шчыра» абяцалі палякі пры абраньні Аляксандра польскім каралём і падрыхтоўцы Мельніцкае вуніі, зьвялася да аднаго невялікага адзьдзелу жаўнераў-наймітаў, што Аляксандар прывёў з сабой у Вялікае Княства ўлетку 1502 году ды які хутка зноў быў адкліканы ў Польшчу ў сувязі з чуткамі пра магчымае нападзеньне на Польшчу турэцкае арміі. Тым часам, як і ў 1501 годзе, маскоўскія галоўныя сілы працягвалі аблогу Смаленску, а орды крымскіх татараў пачалі сыстэматычныя й спусташальныя рабаўніцкія набегі на Вялікае Княства Літоўскае, даходзячы да Берасьця, Турава й нават Менску. Тое, што цяпер Аляксандар мог прапанаваць ураду краіны, гэта толькі «актыўны» ўдзел прадстаўнікоў Польшчы, Рыму, Чэхіі й Вугоршчыны ў перамовах зь Іванам ІІІ. Зь іхнай дапамогай у 1503 годзе дайшло да часовага замірэньня паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўшчынай. «Часова» за Маскоўшчынай засталіся таксама землі з гарадамі Рыльск, Пуціўль, Чарнігаў, Ноўгарад-Северскі, Трубчэўск, Бранск, Старадуб, Рослаў, Гомель, Любеч, Дарагабуж, Бельск (Белы) і Таропец, перададзеныя ёй тымі «рускімі князямі».

У сьвятле згаданых тут фактаў сумленны навуковец, напэўна, адшукае праўдзівыя прычыны, што хаваліся за «пераходам рускіх князёў» на бок Маскоўшчыны ў канцы ХV - пачатку ХVІ стагодзьдзя. Гэтыя прычыны найменш дыктаваліся тым «рускім патрыятызмам», пра які гаворыць Абэцэдарскі. Першапрычынай пераходу былі поўная пасыўнасьць усходняй палітыкі Казіміра, ягонае спрыяньне далучэньню да Маскоўшчыны Ноўгарадзкай і Пскоўскай рэспублік, а таксама Цьверскага княства, палітычнае аслабленьне ў сувязі з гэтым Вялікага Княства Літоўскага. Маскоўская дзяржава сталася вялікім і магутным гаспадарствам, якое пачало разьвіваць сваю агрэсію ды выразна вызначыла кірунак гэтае агрэсіі - захоп земляў Вялікага Княства. Каб не падзяліць долі ноўгарадзкага баярства, якое з далучэньнем Ноўгараду было пазбаўленае сваіх земляў і павысыланае ўглыб Маскоўшчыны, згаданыя «рускія князі» змушаныя былі стаць на шлях «дабраахвотнага пераходу на службу вялікага князя маскоўскага», тым болей што й пасьля сьмерці Казіміра Княства не магло аддыхацца ад вынікаў ягонае ўсходняе палітыкі. Зразумела, нейкую ролю адыгралі і рэлігійныя закалоты ў краіне, што з мэтай набыцьця палітычнага капіталу страшэнна разьдзімаліся маскоўскай дыпляматыяй і ў такім разьдзьмутым выглядзе падаваліся «рускім князям», каб схіліць іх да пераходу на бок Маскоўшчыны.

Што ж да заняпаду палітычнае магутнасьці Вялікага Княства Літоўскага, дык заняпад гэты пачаўся ад Крэўскае палітычнае вуніі, зробленай Ягайлам з Польшчаю ў 1385 годзе. Уся палітычная сіла й дыпляматыя краіны выдаткоўваліся ў спрэчках з Польшчай ды ў імкненьнях да самазахаваньня. Вось чаму, як гэта занатавана ў летапісах і соймавых справаздачах, ліцьвіны сумавалі па часах Альгерда й Вітаўта, адмоўна ставячыся да палітыкі Ягайлы й Казіміра. Яны не адмаўляліся, але заклікалі да змаганьня з Маскоўшчынай, пра што з асаблівай сілай сьведчаць соймавыя й дыпляматычныя акты Казіміравых і пазьнейшых часоў, а таксама былі здольныя да гэтага змаганьня, пра што сваім парадкам засьведчылі хоць бы крывавыя бітвы на Вядрошы й каля Амсьціслава, або выдатная абарона Смаленску ў 1501-1502 гадах.

Як зазначалася вышэй, Абэцэдарскі цьвердзіць, што «пераважная большасць сялянскіх і гарадскіх паўстанняў канца ХVІ - першай паловы ХVІ стагоддзя, захоўваючы рысы, уласцівыя антыфеадальным паўстанням.., мела ў той жа час канкрэтную мэту - з'яднанне з Расіяй» (б.68). Далей ён кажа: «З асаблівай сілай імкненне беларусаў да з'яднання з Расіяй выявілася ў час народна-вызваленчай вайны ў сярэдзіне ХVІІ стагоддзя і ў час руска-польскай вайны 1654-1667 гг.» (б.69). Нарэшце завяршае: «Выяўленнем імкнення беларускага народа да з'яднання з Расіяй было і масавае перасяленне беларусаў на рускую тэрыторыю ў час вайны 1654-1667 гг. Толькі ў Замаскоўны край тады добраахвотна перасяліліся дзесяткі тысяч беларускіх сялян» (б.70). Праўда, у іншых месцах свае брашуры Абэцэдарскі падкрэсьлівае, што хваля ўцёкаў сялянства з Вялікага Княства Літоўскага не абмяжоўвалася Маскоўшчынай, але накіроўвалася першым чынам да казакоў на Ўкраіну і на Дон ды была абумоўленая найперш сацыяльнымі прычынамі. Але гэтая ягоная засьцярога ніяк не мяняе згаданай вышэй асноўнай канцэпцыі.

Усьцяж паклікаючыся на «нацыянальна-рэлігійнае прыгнечаньне» ў Вялікім Княстве Літоўскім, Абэцэдарскі разам з тым спасылаецца на шмат якія здраматызаваныя ім факты, прыкладам, на падзеі ў Віцебску ў 1623 годзе, калі ў сувязі з забойствам там вуніяцкага біскупа Язафата Кунцэвіча было пакарана 120 асобаў. Адначасна ў адным месцы свае брашуры ён зазначае, што «ўсе грамадскія рухі ў перыяд феадалізму немінуча набывалі рэлігійную афарбоўку» (б.66). Можна пагадзіцца з гэтымі ягонымі сьцьверджаньнямі з той засьцярогай, каб адкінуць прыстаўку «нацыянальна-», а ўзмоцненае «рэлігійнае прыгнечаньне» перанесьці на ХVІІ стагодзьдзе. Згадваючы пра віцебскія падзеі 1623 году, Абэцэдарскі прыводзіць цытату з пасланьня папы Урбана VІІІ (1623-1645) да Жыгімонта Вазы, што вымагала: «Ты, дзяржаўны кароль, не павінен утрымацца ад агня й мяча... пракляты будзе той, хто ўтрымае свой меч ад крыві. Няхай ерась адчувае, што ёй няма літасці». У гэтым выпадку мы можам пайсьці нават далей, канстантуючы, што той жа папа Урбан VІІІ ня толькі бязьлітасна ставіўся да праваслаўных, абзываючы іх «крылатымі» словамі, якія толькі маглі знайсьціся ў няхітрай контррэфармацкай тэрміналёгіі. У імя распаўсюджаньня каталіцызму крыху пазьней ён наагул дамагаўся таго, каб пазбавіць усялякіх правоў ня толькі праваслаўных, але й вуніятаў, заклікаючы гэтым сама пачаць адкрытую грамадзянска-рэлігійную вайну ў Рэчы Паспалітай. Супраць такога «ваяўнічага» каталіцызму тады выступілі шмат якія палітычныя дзеячы самое Польшчы. Зразумела, што гэткія пачварныя абставіны таго часу проста мусілі прыводзіць ня толькі да падзеяў, што здарыліся ў 1623 годзе ў Віцебску, але й да гэтак званай цягі праваслаўнае часткі жыхарства краіны да Маскоўшчыны. Гэта, напрыклад, і сталася ў часе вайны 1632-1634 гадоў, калі частка жыхароў Полацку пры подступе маскоўскае арміі перайшла на бок апошняе. На гэтым факце Абэцэдарскі разбудоўвае цэлае прамаскоўскае «паўстаньне беларускага народу», што, аднак, не адпавядае праўдзе. Вось, прыкладам, у часе рабаўнічых набегаў у 1595-1596 гадох казацкага атамана Налівайкі да яго далучаліся тады беларускія сяляне і незаможныя жыхары некаторых беларускіх гарадоў. Але сказаць, што тады ўзьнялося «праўкраінскае паўстаньне беларускага народу», было б даволі сьмешна. Згадаем тут да таго ж, што, прыкладам, яшчэ ў 1624 годзе нелегальны праваслаўны кіеўскі мітрапаліт Ісай Барэцкі ў сваім лісьце ў Маскву прасіў «праваслаўнага маскоўскага цара» падтрымаць змаганьне праваслаўных Рэчы Паспалітай з вуніятамі ды прапанаваў судзеіць далучэньню Ўкраіны да Маскоўшчыны. Паводле матар'ялаў даносаў у Маскву, гэта ён паўтарае і ў 1632 годзе, калі «учнет бить челом и писать ко государю царю и великому князю... и к отцу ево... чтобы они, государи, их, белорусцов и черкас, пожаловали велели принять под свою государеву руку» (тэрмін «белорусцы» тут датычыць да праваслаўнага жыхарства Ўкраіны). Таксама, як ведама, наш суродзіч Сымон Полацкі таксама ня мог утрымацца ад таго, каб не назваць маскоўскага цара «Богам нам даным православным царем» ды не засьпяваць у такт Барэцкаму: «Радуйся, Белоруская земля, иж упадают ереси в тебе през Алексея пречь ищезают». Пры гэтым ён з сваімі вучнямі і выехаў тады ў Маскву.

 

Вайна 1654-67 гадоў

Адным словам, згаданы тут «пацяг да Маскоўшчыны», які асабліва выявіўся ў часе вайны 1654-1667 гадоў, дыктаваўся рэлігійнымі матывамі й больш нічым, калі абстрагавацца на час ад чыста сацыяльных прычынаў, чым найперш кіраваліся сялянства й гарадзкія нізы.

У 1654-1667 гадох Рэч Паспалітая была заціснутая цяжкімі палітычнымі абставінамі. Ад 1648 году яна знаходзілася ў ваенным канфлікце з казакамі гетмана Багдана Хмяльніцкага, якога ў сваю чаргу падтрымлівала Крымскае ханства. З пачаткам вайны з Маскоўшчынаю на Рэч Паспалітую напала й Швэдыя, неўзабаве акупаваўшы бадай цэлую Польшчу ды паўночна-заходнія землі Вялікага Княства Літоўскага. Велізарная маскоўская армія ў хаўрусе з адзьдзеламі ўкраінскіх казакоў на чале зь Іванам Залатарэнкам з усіх бакоў навалілася на нашу краіну і, з выняткам некаторых паўднёва-заходніх земляў (Наваградчына, Слонімшчына ды іншыя), ужо ў 1655 годзе з свайго боку акупавала яго, даходзячы да Берасьця, Горадні й Вільні. У тыле, зразумела, заставаліся гарады, якія супраціўляліся яшчэ і ў 1656 годзе. Такому шпаркаму пасоўваньню маскоўска-ўкраінскае арміі судзеілі ня толькі агульныя неспрыяльныя палітычныя абставіны, але й праваслаўнае гарадзкое жыхарства на чале з праваслаўным духавенствам. Гэтак, Магілеў быў здадзены маскоўскаму войску з намовы заступніка магілеўскага епіскапа Яраміі, за што, як ён жаліўся ў 1655 годзе маскоўскаму цару, «от могилевцов я, богомолец твой, за то принял многие беды»[121]. У шмат якіх выпадках супраціў у Княстве быў моцны, пра што могуць сьведчыць паведамленьні цару ад Залатарэнкі: «посылали есмя до Бобруйска и до Королевской слободы... оных взяли, в которых много врагов и недругов в. ц. вел. пребывало, и тех всех, что было служилого люду... под мечь пустили, а городы обадва без остатку попалили» (сакавік 1655 г.); «посылали мы до города Глуска... и, добывши, огнем выпалили, много врагов и недругов в. ц. вел., там пребываючих, под мечь поклонили» (сакавік 1655 г.); «место Свислочь знатное... взяв через мечь и не мало в ней неприятелей будучих всех под мечь пустили, а самое место и замок огнем без остатку сожгли» (ліпень 1655 г.)[122]. З другога боку, Стары Быхаў, прыкладам, супраціўляўся яшчэ ў 1656 годзе, пры аблозе якога, вярнуўшыся з-пад Вільні, злажыў сваю галаву той жа Іван Залатарэнка.

Дарэчы, адна толькі перавага маскоўскае арміі ў сіле магла так хутка «освободить» Вялікае Княства Літоўскае. Жыхарства краіны ў сваёй аснове не было захопленае нейкімі «спадзяваньнямі» на Маскоўшчыну, чым цешылася праваслаўнае духавенства. Напрыклад, ужо ў 1654 годзе жыхарства Чавусаў і навакольля выразна заявіла чавускаму сьвятару: «Мы хочем пана гетмана (праўдападобна Хмяльніцкага, а не Радзівіла) себе за полковника имети, нежели на всяко время умирати от наезду татарского и московского». Чавусцы тут выступілі супраць «белоруского полковника» Канстантына Паклонскага, які ў тым жа 1654 годзе зарганізаваў свой «беларускі» вайсковы адзьдзел, супрацьставячы яго гэтак званай украінскай «вызвольнай арміі». Паклонскага асабіста падтрымліваў маскоўскі цар, жадаючы выкарыстаць гэтага магілеўскага шляхціча супраць тых жа ўкраінскіх казакоў. Аднак увесну 1655 году К.Паклонскі з цэлым сваім «беларускім» войскам здрадзіў «белому царю» й перайшоў на бок Вялікага Княства, узяўшы ўдзел у спробах гетмана Радзівіла вярнуць Магілеў. Чавусцы, ведама, у 1654 годзе гэтага не маглі прадбачыць, і яны сьцьвярджалі тады: «Мы обороны от пана полковника никаковы не имеем»[123], бо запраўды пан Паклонскі стаўся звычайнай марыянэткай, за плячыма якой маскоўскія «освободители» тварылі ў краіне тое, што ім жадалася. І чавусцы простай мовай тады гаварылі, што гэтыя «освободители» займаліся звычайным рабаўніцтвам: «Наши жены и дети емлют».

Пераглядаючы акты з тых часоў, у тым ліку й выдадзеныя самым Абэцэдарскім, ня можна ня вынесьці наступнага ўражаньня. Акупацыйныя ўлады Масквы ў Вялікім Княстве Літоўскім звычайна падтрымваліся жыхарствам гэткіх гарадоў, як Дзісна й Полацак, дзе праводзілі прамаскоўскую прапаганду згаданыя вышэй Анфінаген Крыжаноўскі й Сымон Полацкі. Вясковае жыхарства й гарадзкія нізы сьхіляліся на бок украінскіх казакоў і папаўнялі іхныя адзьдзелы. Рэлігійна-сацыяльны фактар тут выступаў даволі відавочна, бо Маскоўшчына ў гэтым выпадку ўхапілася за абстракцыю праваслаўя, а ўкраінская казацкая галота найперш прыцягвала клічам «вольнага рабунку» й «саджэньня на кол» паноў, гандляроў ды ўсіх тых, хто мог стаяць на дарозе або быў аб'ектам рабунку. Гэта якраз вельмі трывожыла маскоўскія акупацыйныя ўлады, якія неўзабаве пачалі аднаўляць прывілеі мясцовае шляхты ды нават дазваляць ёй прыняць нейкую арганізаваную форму ў змаганьні з выступленьнямі сялянства.

У 1657 годзе памёр гетман Багдан Хмяльніцкі, на ягонае месца заступіў Іван Выгоўскі. Пры ім быў скасаваны папярэдні акт «воссоединения» Ўкраіны з Маскоўшчынай, пасьля зноў крыху адноўлены пры дапамозе Юр'я Хмяльніцкага, сына Багдана Хмяльніцкага. Ад часу сьмерці Івана Залатарэнкі на чале ўкраінскіх казацкіх адзьдзелаў у Вялікім Княстве стаў Іван Нячай, які неўзабаве ўвайшоў у канфлікт з маскоўскімі акупацыйнымі ўладамі, а пасьля наагул перайшоў на бок Рэчы Паспалітай. Вось жа якраз у гэтым часе назіраецца найбольшы прыплыў у казацкія адзьдзелы сялянскага й гарадзкога элемэнту ды нават наладжваецца супрацоўніцтва зь імі шляхты, больш заможнага гарадзкога жыхарства й праваслаўнага духавенства. Агульны супраціў у краіне нарастае, пра што й паведамляў у сьнежні 1658 году пастаўлены акупантамі віцебскі ваявода Мікіта Бабарыкін: «А здешних, государь, краев люди в приход от твоих, великого государя, недругов не надежны»[124]. З свайго боку, высылаючы з Смаленску шляхоцкае рушаньне на змаганьне зь Нячаем, у тым жа 1658 годзе цар часта выказваў заклапочанасьць у сувязі з масавым пераходам на бок казакоў сялянства й гарадзкога жыхарства ды загадваў ваяводу Рыгору Казлоўскаму: «А которые мужики или иных чинов люди не учнут государева указу слушать (тут маюцца на ўвазе разасланыя граматы, што забаранялі беларускаму жыхарству далучацца да казакоў Івана Нячая), и он, князь Григорей, по государеву указу на них учнет ходити и села и местечки жечь и разорять»[125]. Зразумела, сялянства найменш кіравалася патрыятычнымі матывамі. У тых абставінах завірухі, галадоўлі й эпідэміяў яно выступала як супраць маскоўскіх акупацыйных уладаў, што рабавалі яго, так і супраць мясцовае шляхты. Паважныя сілы гэтага сялянства тады згуртаваў палкоўнік Дзяніс Мурашка, беларус, які яшчэ раней зьбег на поўдзень Украіны ды ў 1654 годзе вярнуўся ў чыне палкоўніка казацкіх адзьдзелаў. Ягоны навербаваны ў Вялікім Княстве Літоўскім сялянскі адзьдзел перасьледваўся маскоўскім акупацыйным войскам ды ў 1658 годзе быў разьбіты пад Прусавічамі агульнымі сіламі мясцовае шляхты. Пасьля гэтага Мурашка перайшоў на бок Рэчы Паспалітай, застаўшыся афіцэрам і атрымаўшы шляхоцтва. У 1660-х гадох ён ізноў стаў на чале сялянскіх паўстанцкіх адзьдзелаў ды дзеіў у раёнах Воршы, Барысава, Менску й Лепля, тады падаўся на Ўкраіну. Інакш было з гарадзкім жыхарствам, але й тут ня трэба перабольшваць. Прыкладам, Абэцэдарскі, малюючы «прамаскоўскі патрыятызм беларускага народу», чамусьці зусім абыходзіць маўчаньнем антымаскоўскае паўстаньне ў Магілеве 1661 году, калі поўнасьцяй быў зьнішчаны маскоўскі гарнізон, а горад быў перададзены падасьпеламу войску Рэчы Паспалітай. Рабаўніцкая палітыка Маскоўшчыны ў Вялікім Княстве хутка астудзіла галовы й тых «праваслаўных», што «витали царя, от Востока к нам пришедшаго, белоруский же от нужды народ весь свободшаго» (словы Сымона Полацкага).

Дарэчы, не магло быць «освобождением» і выяўленьнем гэтак званага «прамаскоўскага патрыятызму» ў асяродзьдзі беларускага народу тое руйнаваньне гарадоў і «поклонение под мечь», чым праславілася вайна 1654-1667 гадоў. Прыкладам, калі Віцебск нарэшце быў вызвалены, дык ён дастаўся войску Рэчы Паслалітай зусім зруйнаваны й бадай пусты, і дастаўся ён гэткі ня ў выніку крывавае бітвы пры ягоным вызваленьні, але з прычыны таго агульнага «маскоўскага пагрому», што адбыўся ў гады ягонае акупацыі[126].

У зборніку дакумэнтаў «Русско-белорусские связи» сам Абэцэдарскі зьмясьціў шмат актаў 1654-1667 гадоў. Усе яны маскоўскага паходжаньня. Аднак Абэцэдарскі так і не дагледзеў, што ў актах гэных усе беларусы, якія трапілі ў Маскоўшчыну дабраахвотна й недабраахвотна, называліся проста чужынцамі, як, прыкладам, у выпадку палякоў, немцаў і да т.п. Як жа гэтых «чужынцаў» можна зьвязаць з гэтак званым «рускім патрыятызмам» жыхарства Вялікага Княства таго часу, з «вызваленьнем кроўных братоў» і зь іншай фантазіяй самога Абэцэдарскага?

У гэтым зборніку, між іншымі цікавымі дакумэнтамі, Абэцэдарскі чамусьці зьмясьціў адзін-адзінюсенькі акт, які асьвятляе праблему, як маскоўскія акупанты забясьпечваліся ў Княстве таннай нявольніцкай сілай. Акт гэты носіць назоў: «Выпись из полонянишних книг Холопьего приказа о белорусах, оставшихся жить у Б.И.Троекурова»[127]. Акт датаваны 12 сакавіком 1658 г., г.зн. часам, калі Маскоўшчына была яшчэ ўпэўненая ў замацаваньні за сабой Вялікага Княства Літоўскага. Згаданы ў ім князь Барыс Траекураў быў адным з тысячаў тых маскоўскіх вяльможаў, якім дазвалялася рабіць у нашай краіне тое, што ім жадалася. У акце паведамляецца пра вываз Траекуравам 30 асобаў, пераважна ад 13 да 20 гадоў. Гэта былі людзі, «полоненые людьми окольничего князя Бориса Ивановича Троекурова». Яны паходзілі з усіх куткоў Беларусі ды былі пераважна дзецьмі вольных гараджанаў. У акце сьцьвярджаецца, што паводле апытаньня ўсе яны адмовіліся вярнуцца дадому і «аднадумна» выказалі жаданьне застацца «холопами» князя Траекурава. Зразумела, у тым часе не было розных камісіяў Арганізацыі Задзіночаных Нацыяў, якія маглі б праверыць гэтае іхнае «жаданьне», а таму найбольш праўдападобна, што дадзенае «жаданьне» было воляй «Холопьего приказа» й самога князя Траекурава. Бо цяжка дапусьціць, каб калісьці вольныя гараджане дабраахвотна маглі згадзіцца накінуць на сябе путы «халопства». Дарэчы, у часе незакончанае вайны не магло, здаецца, быць і гаворкі пра якую-колечы рэпатрыяцыю.

Як вынікае, гэты дый іншыя падобныя прыклады Абэцэдарскі абагульняе ў цэлую канцэпцыю пра тое, што жыхарства Вялікага Княства Літоўскага, тым ці іншым шляхам трапіўшы ў Маскоўшчыну, з гэтак званых «патрыятычных пачуцьцяў» катэгарычна адмаўлялася вярнуцца назад і згаджалася там застацца «холопами», чым зноў злучыць сваю долю зь «бяспраўным» станам на сваёй радзіме.

Князь Траекураў, зразумела, ня быў адзіным, хто вывозіў з Княства «полоненых». Колькасьць гэтых трэба памножыць яшчэ на тысячы падобных Траекуравых. Калі ж вайна 1654-1667 гадоў пачала хіліцца на карысьць Рэчы Паспалітай, і Маскоўшчына змушаная была адступаць, узмацніўся і вываз беларускага жыхарства ў Маскоўшчыну. Як будзе відаць далей, карыстаючы з абставінаў вайны, сялянства Маскоўшчыны масава ўцякала тым часам на прасторы Сібіры й на поўдзень да данскога казацтва, і маскоўскае дваранства разам з манастырамі імкнулася папоўніць гэтыя страты за кошт вывазу ў Маскоўшчыну беларускага сялянства. Зразумела, нейкая частка беларускага жыхарства дабраахвотна эмігравала ў Маскоўшчыну. Да ліку гэтых дабраахвотнікаў маглі належаць і сяляне, што прынаджваліся надаваньнем розных палёгкаў, а таксама майстры розных галінаў, якія часамі вербаваліся ў Вялікім Княстве. Не забывайма, што тады ў краіне панавалі разруха, галадоўля й эпідэміі, якія змушалі жыхарства шукаць паратунку ў суседніх краёх.

У згаданым вышэй зборніку дакумэнтаў прафэсар Абэцэдарскі зьмясьціў шмат актаў, што асьвятляюць пытаньне вывазу майстроў. У адных зь іх паведамляецца, прыкладам, што для ўмацаваньня Смаленску зь іншых раёнаў Княства проста зганяліся туды цэлыя партыі майстроў замкавага будаўніцтва. Іншыя майстры разам зь сем'ямі вывозіліся ў Маскву, адкуль траплялі ў іншыя гарады Маскоўшчыны. У актах паведамляецца, якім шляхам траплялі да Масквы гэтыя беларускія майстры, што складалі асноўную масу жыхарства гарадоў Вялікага Княства. Звычайна ідзе найперш «указ государя царя», тады ягонае выкананьне маскоўскімі ваяводамі. Прыкладам, на пачатку 1660 году адзін з падобных «указов» атрымаў віцебскі ваявода М.М.Бабарыкін з правам «сыскивать золотого и серебренного и бронного дела мастеров и учеников» ня толькі ў сваім Віцебскім ваяводзтве, але і ў іншых ваяводзтвах краіны. 7 сакавіка таго ж 1660 году гэты віцебскі ваявода выслаў у Маскву адпаведны адказ, у якім сьцьвярджалася:

Як можам канстатаваць, гэтак званы «дабраахвотны» выезд у Маскоўшчыну беларускіх майстроў зводзіўся да іхнае прымусовае высылкі. Гэтак жа прымусова яны «сыскивались» у Вялікім Княстве («переписав и призвав их в съезжую избу и сказав им твой великого государя указ») ды пад канвоем «стрельцов» высылаліся да Масквы. У красавіку 1660 году той жа віцебскі ваявода Бабарыкін атрымаў новы царскі «указ», што загадваў «взять к Москве розных дел мастеров... иконописцев, токарного и деревеного дела мастеров» і таму падобных[129]. Зноў паўтарылася папярэдняя гісторыя «сыскивания» гэтых майстроў у Беларусі і выпраўленьне іх у Маскву пад канвоем.

Абэцэдарскі, ведама, у сваёй брашуры пра падобныя факты зусім ня згадвае, а таму паводле ягонага сьцьверджаньня і выходзіць, што перасяленчая хваля таго часу ў Маскоўшчыну была ня толькі «дабраахвотнай», але й «патрыятычнай». Майстры вывозіліся разам зь сем'ямі й вучнямі.

У сувязі з тым што Абэцэдарскі вандраваньне беларускага сялянства ў тым часе, сялянскія паўстаньні і да т.п. апранае ў той жа «рускі патрыятызм», неабходна згадаць пра наступныя гістарычныя падзеі. Зразумела, следам за агульнай савецкай гістарыяграфіяй падзеі гэтак званага «смутного времени в истории России» пачатку ХVІІ стагодзьдзя ён можа назваць «патриотической борьбой русского народа против польской и шведской иностранной интервенции». Аднак жа, прыкладам, «самозванец Лжедмитрий» дабраўся да Масквы толькі дзякуючы падтрымцы з боку сялянства й гарадзкіх нізоў Маскоўшчыны, у тым ліку й дзякуючы падтрымцы Балотнікава, які ў тым часе ачольваў там сялянскае паўстаньне. З гэтага аднак ніхто з паважных гісторыкаў ня зробіць высновы, што тады сялянства й гарадзкія нізы Маскоўшчыны выявілі нейкі «прапольскі» ці «пралітоўскі» патрыятычны парыў. Таксама, калі ў часе вайны 1654-1667 гадоў сялянства ў Вялікім Княстве бунтавалася, сялянства самое Маскоўшчыны ўцякала на Дон, на Ўрал і за Ўрал. Як і ў Вялікім Княстве, бушавалі тут і лякальныя сялянскія паўстаньні, аднолькава спальваючы й рабуючы маёнткі памешчыкаў. У Маскоўшчыне тады нарастала й ведамая «крестьянская война», узьнятая Сьцяпанам Разінам.

І вось, паводле Абэцэдарскага, вынікае, нібы сялянства нашай краіны ў падобных выпадках абавязкова павінна было кіравацца нейкім «рускім патрыятызмам», але гэтакі падыход аўтар ніякім чынам не хоча стасаваць да сялянства Маскоўшчыны. Мы далёкія ад таго, каб пазбаўляць сялянства нацыянальных пачуцьцяў, але ж трэба заставацца ў межах гістарычнай рэальнасьці ды ўлічваць сацыяльную псыхалёгію й інтарэсы паасобных пластоў грамадзтва.

 

Беларуская культура эпохі Вялікага Княства Літоўскага

Прафэсар Абэцэдарскі паказвае сябе і найбольшым знаўцам у галіне гісторыі беларускай культуры. Праўда, чытаючы ягоныя выказваньні, ня можна ня вынесьці ўражаньня, як ён шкадуе, што беларускія навукоўцы ў БССР, праламаўшы сьцяну забаронаў, апошнім часам пачалі паважна займацца вывучэньнем гісторыі беларускай культуры, выдаўшы колькі каштоўных працаў. Як ведама, раней Масква проста забараняла кранаць гісторыю беларускае культуры, і гэта рабілася дзеля таго, каб прасьцей было ствараць байкі пра адсутнасьць культуры беларускага народу, або падаваць яе як простае пазычаньне культуры «великого русского народа». Па тых часох, праўдападобна, і сумуе прафэсар, бо сапраўды беларускія навукоўцы ў БССР цяпер выразна адкінулі ўсе гэтыя байкі ды канстатавалі, што беларуская культура, разьвіваючыся ў шчыльнай сувязі з культурным працэсам на Захадзе, мела вялікі ўплыў і на культурнае разьвіцьцё самой Маскоўшчыны. Тут, зразумела, мы маем на ўвазе культурны працэс ХV-ХVІІ стагодзьдзяў.

Гаворачы пра беларускую культуру эпохі Вялікага Княства Літоўскага, Абэцэдарскі намагаецца давесьці нікчэмнасьць заходнеэўрапейскіх культурных уплываў. Поводле яго, тыя ўплывы, якія даходзілі сюды, прыносілі болей шкоды, чым карысьці, бо яны быццам бы прысьпешвалі дэнацыяналізацыю й акаталічваньне беларускага народу. Між іншага, у адным месцы і сам Абэцэдарскі сьцьвярджае, што ня можа быць чыста нацыянальнай культуры, што культура, замкнёная ў вузка нацыянальных межах, ня можа разьвівацца, што, нарэшце, культура - гэта творчы здабытак усіх народаў. Згэтуль і павінна была б вынікаць выснова, што культурныя ўплывы й культурныя пазычаньні, скуль бы яны ня браліся, трэба было б разглядаць, як нармальную зьяву. Але прафэсар паклікаецца на гэтую існасьць толькі дзеля таго, каб паказаць «правамернасьць» культурных уплываў і пазычаньняў, што йшлі з Маскоўшчыны ці вынікалі з культурных сувязяў паміж славянскімі народамі. Што ж да культурных сувязяў з Захадам і культурных уплываў адтуль, дык тут наш «славянафіл» Абэцэдарскі зноў пляжыць тых жа беларускіх «буржуазных нацыяналістаў». Быццам яны, кажучы пра гэтыя ўплывы, зьніжаюць гэтым самым «творчыя здольнасьці беларускага народу» й ня бачаць «самабытных зярнятак» у ягонай культуры. Абэцэдарскі, як бачна, добра валодае асновамі ленінскай дыялектыкі.

Ён, праўда, не выключае і ўплыву беларускае культуры на культурнае разьвіцьцё Маскоўскай дзяржавы. Але ў гэтым выпадку прафэсар чамусьці абмяжоўваецца пераважна ХVІІ стагодзьдзем. Больш за тое, ён імкнецца давесьці, што вызначальным быў ня ўплыў беларускае культуры ў Маскоўшчыне, а ўплыў «рускае культуры» на культурны працэс у Княстве. Для пацьверджаньня тут ён сягае і да гэтак званае «культурнае першаасновы» - «багацейшай культурнай спадчыны старажытнай Русі»; і да друкароў Івана Фёдарава й Пётры Мсьціслаўца (паводле Абэцэдарскага, абодва яны рускія), што «вялікую ролю адыгралі ў развіцці беларускага кнігадруку» ды «асабіста сустракаліся з Сымонам Будным»; і да «рускіх вальнадумцаў» Ф.Касога й старца Арцёма, якія быццам бы запачаткавалі ў нашай краіне рэфармацыйны рух ды як бы судзеілі «фармаванню светапогляду Сымона Буднага»; і да тых «фактаў», як «з Расіі ў Беларусь вывозіліся рукапісныя кнігі» ці як «зь сярэдзіны ХVІІ стагодзьдзя значная частка кніг ішла з Масквы ў беларускія гарады "безденежно"»; і да таго, што быццам бы ў ХVІ-ХVІІ стагодзьдзях «тагачасны беларускі царкоўны жывапіс развіваўся пад уплывам рускага царкоўнага жывапісу» ды ў Вялікім Княстве поўна было іконаў «маскоўскай работы». Дарэчы, як завяршае Абэцэдарскі, тагачаснае культурнае разьвіцьцё ў Княстве нібыта залежала ад гандлю з Маскоўшчынай, бо гэты гандаль якраз судзеіў «агульнаму эканамічнаму ўздыму» беларускіх гарадоў ды разам з гэтым і ўздыму беларускай культуры.

Перш чым закрануць парушаныя тут Абэцэдарскім пытаньні, зацытуем наступнае сьведчаньне савецкага расейскага навукоўца (як вынікае, да беларускіх навукоўцаў прафэсар ставіцца скептычна, а таму мы ня будзем зьвяртацца да іх):

Гэтак канстатуе С.П.Лупаў у сувязі з разглядам дзейнасьці «самой крупной фигуры» ў гісторыі культуры Маскоўшчыны Сымона Полацкага. Не палохаючыся «заходнеэўрапейскіх культурных уплываў», яшчэ больш пераканаўча пра тагачасную беларускую культуру і яе ўплыў на культурнае разьвіцьцё ў Маскоўшчыне пісаў І.Н.Галянішчаў-Кутузаў у сваёй працы «Итальянское Возрождение и славянские литературы ХV-ХVІ веков» (Масква, 1963). Як вынікае, усё ж была беларуская культура, уплыў якой быў «вырашальным» для самой «рускай культуры», а не наадварот.

Безумоўна, Абэцэдарскаму даволі лёгка даводзіць, паклікаючыся, прыкладам, на іконы «маскоўскай работы». Пра гэныя іконы напісаныя тысячы дасьледваньняў і выдадзеныя раскошныя рэпрадукцыі, а самі яны «зь любасьцяй» захоўваюцца ў шмат якіх галерэях і чысьценькіх турыстычных царкоўках ды «ныне действующих» саборах. Разгорнем, прыкладам, такія выданьні, як шматтамовыя «История русского искусства», «Искусство» паасобных расейскіх гарадоў і сабораў, «Третьяковская галерея» й да т.п., і мы неўзабаве апынемся пад уплывам гэтых довадаў ды з сумам сьцьвердзім: якія мы, беларусы, бедныя. Бо што ж ад згаданай тут савецкай «атэістычнай» практыкі сяньня засталося ў Беларусі?! Дарэмна мы будзем шукаць падобныя шыкоўныя выданьні пра «искусство» Беларусі ці цешыць сябе думкай наведваньня раскошных мастацтвам галерэяў. Гэтага ў нас проста няма. Абэцэдарскі мае магчымасьць зазірнуць у музэі БССР, цэрквы, касьцёлы і саборы на тэрыторыі Беларусі. Тут ён таксама знойдзе тое ж нічога. Бо гэтыя музэі пустыя ці, праўдзівей, захоўваюць толькі плякатныя малюнкі зь гісторыі «Великой Октябрьской революции» й «Великой Отечественной войны», або партрэты «великих русских полководцев». Дарэчы, яны й названыя імёнамі Суворава, Кутузава й г.д. Бо «дбалая рука» актывістаў ад мастацтва, а таксама калгасных, каапэратыўных ды іншых складоў ці розных майстроўняў зьнішчыла ўсё тое, што захоўвалася ў цэрквах, касьцёлах і саборах, дый ад самых іх засталіся толькі шкілеты будынкаў. Калі ж Абэцэдарскі не жадае прайсьціся па гэтых руінах, дык яму варта было б зазірнуць у часапісы «Неман», «Полымя», «Маладосьць», у газэту «Літаратура й мастацтва», у якіх часта зьмяшчаюцца адпаведныя нарысы, карэспандэнцыі, пратэсты.

Як ведама, мастацкія каштоўнасьці нашае слаўнае Вільні перададзеныя сяньняшняй Летуве, і сталіся скарбам летувісаў. Да 1939 году ў Нясьвіжы захоўвалася багатая прыватная мастацкая галярэя князёў Радзівілаў. Спачатку яна трапіла ў Менск, тады пасьля вайны найбольшая частка ейных каштоўнасьцяў была перададзеная Польшчы. Частка недзе загінула, а рэшта трапіла не ў музэі Менску, але ў «дзяржаўныя» сховішчы. У розныя часы гінулі ці вывозіліся ў Маскву, Пецярбург ды Варшаву мастацкія каштоўнасьці іншых прыватных і непрыватных калекцыяў.

Савецкія аўтары, зразумела, са смакам згадваюць, як калісьці мастацкія й кніжныя каштоўнасьці спальваліся інквізытарамі. Аднак жа на такія факты багатая й савецкая рэчаіснасьць у Беларусі, пра што сьведчыць згаданае тут руйнаваньне цэркваў, касьцёлаў і сабораў зь іхнымі мастацкімі ды архітэктурнымі каштоўнасьцямі. Прыкладам, у нарысе «Дарога ў сто год»[131] Кастусь Цьвірка паведамляе пра «нядаўнае зьнясеньне» вуніяцкае царквы ў вёсцы Жукаў Барок. У царкве захоўвалася, як піша ён, «шмат кнігаў, у тым ліку старажытных, а таксама рукапісных». Усе яны былі перавезеныя ў Стоўбцы й... тут ім знайшлося месца толькі ў гарадзкой «качагарцы». Кнігі гэтыя, якіх «было можа дзьвесьце, цэлая гара... і друкаваныя, і так, ад рукі пісаныя, якім было мо па тысячы гадоў - тоўстыя, счарнелыя», як паведаміў Цьвірку адзін з качагараў, усе спалілі. Вандраваньнем кнігаў з гэтае царквы ў стаўбцоўскую качагарку кіраваў Стаўбцоўскі раённы выканаўчы камітэт саветаў. Як згадвае Кастусь Цьвірка, у гаражы гэтага камітэту захоўваюцца яшчэ кнігі, перавезеныя сюды зь Вялікасульскай царквы, але паведаміць пра іх у Менск «дасюль тут яшчэ не сабраліся». Ці ж гэта не вымоўны прыклад дзейнасьці сучасных інквізытараў?! А гэты ж прыклад не адзіны, а адзін з тысячаў тых, што здараліся й здараюцца ў БССР. Вось чаму, як сьцьвярджалі ў падобных нарысах А.Мальдзіс, С.Александровіч дый іншыя, сяньня немагчыма адшукаць, прыкладам, багатае кніжнае калекцыі, што калісьці захоўвалася ў Слуцку.

Вось жа сярод такой пустыні, што зрабілі тут цяперашнія гаспадары, цяжка сказаць, напрыклад, якое было іканапіснае мастацтва ў Вялікім Княстве Літоўскім і чым яно розьнілася ад «іконаў маскоўскай работы». Сваім часам гэтым пытаньнем займаліся акадэмік Ластоўскі й мастацтвазнаўца Шчакаціхін, але за гэта яны й былі зьнішчаныя. Як ведама, у Кракаве захаваліся вартасныя з мастацкага гледзішча іканапісныя фрэскі, маляваныя беларускімі майстрамі за Ягайлам і Казімірам. Але й яны не дасьледваныя і ня выдадзеныя ў рэпрадукцыях.

У сваёй кроніцы Стрыйкоўскі пісаў, што ў адной старой драўлянай царкве Віцебску ў 1573 годзе ён сам аглядаў партрэт на ўвесь рост Альгерда і ягонае жонкі Ўльляны. Партрэт Альгердавага сына Лінгвена-Сямёна з жонкай Сонькай яшчэ ў канцы ХІХ стагодзьдзя захоўваўся ў Ануфрыеўскім манастыры каля Амсьціслава, а партрэты слуцкага князя Сямёна Аляксандравіча й ягонае жонкі Анастасі калісьці віселі ў Траецкай царкве ў Слуцку. У згаданай калекцыі Радзівілаў быў таксама партрэт апошняга зь цьверскіх князёў - князя Міхала Барысавіча, што ў 1485 годзе змушаны быў асесьці ў Вялікім Княстве Літоўскім. Дарэчы, пра партрэты ды іншыя жанры малярства шмат згадваецца ў гэтак званых спадчыных актах, а партрэтаў вялікіх князёў, князёў Радзівілаў, Сапегаў ды іншых шмат захавалася. Гэта значыць, што ў нашай краіне ня толькі йснавала іканапіснае мастацтва, але тут быў разьвіты, прыкладам, партрэтны жанр, які сваім парадкам сябраваў з тымі ж іконамі ў цэрквах. Наагул жа некаторыя цэрквы й касьцёлы захавалі фрэскавыя росьпісы з простага сьвецкага жыцьця.

Як вынікае, пры ацэнцы культурных здабыткаў і выяўленьні тых ці іншых ўплываў ніяк не выпадае абмяжоўвацца толькі іконамі. Дарэчы, у часе вайны 1654-1667 гадоў у Маскву з Вялікага Княства вывозіліся майстры-«иконописцы», якія, магчыма, цаніліся больш, чым «іконы маскоўскае работы», што тым ці іншым шляхам траплялі ў Княства. А чым славяцца Васкрасенскі манастыр на рацэ Істры, царскі Каломенскі палац, іканастас Смаленскага сабору маскоўскага Новадзявочага манастыра дый іншыя, аздобленыя беларускімі майстрамі, тады ж вывезенымі ў Маскву?

Да нейкіх культурных пазычаньняў ці ўплываў нельга аднесьці і вываз з Маскоўшчыны ў Вялікае Княства «рукапісных кнігаў». Асабліва ў другой палове ХV стагодзьдзя рукапісныя кнігі таксама вывозіліся з Княства ў Маскоўшчыну, у сувязі з чым тут тады й пачала пашырацца «ересь жидовствующих». Пасьля ўпадку Канстантынопаля й заняцьця туркамі Балканаў адсюль прыехала ў Маскву шмат манахаў, якія й прывезьлі з сабою вялікую колькасьць рукапісных царкоўных і сьвецкіх кнігаў. Гэта, як ведама, спрычынілася да таго, што тагачасная расейская літаратурная мова перажыла гэтак званы «другі паўднёваславянскі ўплыў», г.зн. пазычыла шмат элемэнтаў з баўгарскае мовы. Такіх рукапісных кнігаў шмат прывёз з сабой і Максім Грэк, які спецыяльна быў запрошаны ў Маскву, каб тут выправіць тэксты царкоўна-літургічнае літаратуры. Гэтым наплывам у Маскоўшчыну рукапісных кнігаў мог і тлумачыцца вываз адсюль у Вялікае Княства тых ці іншых неабходных рукапісаў, што аднак нічога супольнага ня мела з «культурнымі запазычаньнямі».

Нядаўна выдадзеныя ў БССР зборнік «450 год беларускага кнігадрукавання» й двутомавая «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры» істотна дапоўнілі нашыя ўяўленьні пра культурны працэс эпохі Вялікага Княства Літоўскага. Але гэта толькі пачатак вывучэньня нашае культурнае спадчыны, бо ў гэтай галіне зроблена яшчэ занадта мала. Не дасьледваная нават тая багатая кніжная прадукцыя, што выпускалася шмат якімі друкарнямі на тэрыторыі Беларусі; не напісаная сэрыя навуковых біяграфіяў хоць бы найвыдатнейшых нашых гуманістаў і асьветнікаў; некранутым дзірваном ляжаць малярства, архітэктура і г.д. З гэтага гледзішча запраўды навінкай ёсьць зьяўленьне манаграфіі С.Падокшына пра рэфармацыйныя рухі ў Вялікім Княстве, што выйшла ў Менску ў 1970 годзе[132]. Да нас яна яшчэ не дайшла, але думаецца, што гэтае дасьледваньне шмат у чым дапоўніць і выправіць працы на гэтую тэму польскіх ды іншых гісторыкаў[133].

Абэцэдарскі схіляе галаву перад нашымі гуманістымі й асьветнікамі - Ф.Скарынам, С.Будным, В.Цяпінскім, С. і Л.Зізанямі (Кукалямі), М.Сматрыцкім, хоць, праўда, крыху далей у сваёй брашуры ён падкрэсьлівае, быццам іхная дзейнасьць кіравалася супраць «заходняга ўплыву, звязанага з каталіцкай агрэсіяй». Нібы канстатуючы гэтакі факт, Абэцэдарскі нават не пацікавіўся, чаму, прыкладам, Ф.Скарына - гэты «барацьбіт супраць заходняга ўплыву і каталіцкае агрэсіі» - не перабраўся ў гэтак званую «праваслаўна-артадаксальную» Маскоўшчыну, але выехаў у каталіцкую Чэхію ды стаў там садоўнікам-батанікам «рэакцыянера» Фэрдынанда І. Вынікае, што Скарына безь якое-колечы дапамогі Абэцэдарскіх сам мог адрозьніць зерне гуманізму й навукі як ад тае каталіцкае агрэсіі, гэтак і ад праваслаўна-артадаксальнага абскурантызму. Дарэчы, за свой «Катэхізіс» Сьцяпан Зізані нават у Вялікім Княстве быў адлучаны ад праваслаўнае царквы, а такі ж «Катэхізіс» Лаўрэна Зізаняга быў прызнаны «еретическим» у Маскве. Што ж да Сматрыцкага - гэтага выдатнага палеміста супраць царкоўнае вуніі й вуніятаў, - дык пад канец свайго жыцьця і ён адыйшоў ад праваслаўя ды быў нават Полацкім вуніяцкім біскупам.

Кідаючыся вось у такія скрайнасьці, прафэсар забываецца, што, прыкладам, Ф.Скарына, С.Будны, М.Сматрыцкі дый іншыя беларускія дзеячы былі высокаадукаваныя людзі. Яны маглі ўзьняцца крыху вышэй і над каталіцтвам і над праваслаўем, над рэфармацыйным рухам наагул, прымкнуўшы да больш рацыянальнае плыні - да гуманізму.

Дарэчы, чым жа характэрная і дзейнасьць Сымона Полацкага? Апынуўшыся ў Маскве, Сымон Полацкі найперш тут заснаваў і быў рэктарам першае сьвецкае школы, што пачала рыхтаваць урадоўцаў для дзяржаўных установаў. Ён таксама стаўся заснавальнікам і кіраўніком гэтак званае «школы лацінікаў», г.зн. гуртка людзей, што адыходзілі ад царкоўнага фанатызму, выступалі за разьвіцьцё сьвецкіх навукаў і збліжэньне Маскоўшчыны з больш культурным Захадам. Гэтым сама Сымон Полацкі падрыхтаваў глебу для адкрыцьця ў Маскоўшчыне першае вышэйшае школы - Славяна-грэцка-лацінскай акадэміі ды быў першы, хто пачаў прасякаць «окно в Европу». Апрача таго, Сымон Полацкі - ня толькі заснавальнік расейскае драматургіі й тэатру, але й «первый по времени русский поэт, творчество которого уже опиралось на определенную систему поэтического стиля», бо «он первый внес в русскую литературу поэзию как художественную форму, первый ремесло пиитического рифмотворения поднял до уровня искусства»[134].

Нашым выдатным паэтам быў і сучасьнік Скарыны - Мікола Гусоўскі. Пра яго толькі цяпер згадалі ў БССР, зрабіўшы й апублікаваўшы пераклад ягонае паэмы «Песьня пра зубра», што ў лацінскай мове выйшла з друку ў Кракаве ў 1523 годзе. Дзіўна, але ў агульнай савецкай гістарыяграфіі ён яшчэ дасюль залічваецца да польскіх паэтаў[135]. Твор гэты, як канстатаваў ягоны перакладнік Язэп Семяжон[136], хоць і напісаны ў лацінскай мове ды вытрыманы ў клясычным стылі, захаваў у сябе выяўленчае багацьце роднае мовы, фальклёру, народных афарызмаў, эпітэтаў, параўнаньняў і г.д. Ён вызначаецца высокім паэтычным майстэрствам, напісаны рэалістычна з глыбокімі роздумамі над сацыяльнымі й жыцьцёва-філязофскімі праблемамі. Дадамо, што й тэма гэтае эпічнае паэмы - беларуская, гістарычна-бытавая. Паэт, як выглядае, быў высокаадукаваным чалавекам, магчыма, ён быў той Мікола, сын Андрэя з Ашмяны, што ў 1504 годзе разам з Ф.Скарынам запісаўся ў лік студэнтаў Кракаўскага ўнівэрсытэту. З пагляду паэтычнага майстэрства - гэта адзін з найвыдатнейшых паэтаў эпохі позняга Адраджэньня. Паводле С.Майхровіча, паэт «здзіўляў адукаваную Еўропу сваімі энцыкляпедычнымі ведамі й вялікім дарам боскім - нязгаснай іскрай паэтычнага таленту», а сама «паэма, хоць і напісаная лацінскай мовай, скрозь, ад пачатку і да канца, ярка сьвеціцца спэцыфічна беларускай вуснапаэтычнай вобразнасьцю». Бо «чытач выносіць з арыгінала "Песьні пра зубра" ўражаньне, быццам перад ім не лацінскі твор, а паэма, перакладзеная зь беларускай мовы на мову лацінскую, - настолькі магутна адчуваецца ў "Песьні" беларуская вобразная стыхія ды ейны спэцыфічна нацыянальны мастацкі калярыт»[137]. Аднак, як выглядае, найбольш рэалістычна й праўдзіва з мастацкага й нацыянальна-гістарычнага гледзішча «Песьню пра зубра» ацаніў Уладзімір Калесьнік. Гэтую паэму ён ставіць у «кантэкст грамадзкай і літаратурнай думкі беларускага Адраджэньня», называючы яе адначасна «дзівоснай зоркай» беларускай літаратуры. Апрача іншых цікавых крытычных выказваньняў, роздумаў і гістарычных супастаўленьняў, Калесьнік прыходзіць і да наступнае высновы:

Таксама, дасюль былі ведамыя толькі пара вершаў і празаічных твораў Андрэя Рымшы - нашага паэта другое паловы ХVІ стагодзьдзя. Як вынікае з адшуканых лістоў Саламона Рысінскага, пісаных у 1586 годзе, А.Рымша меў выдадзенымі свае «Дзёньнікі». З іх С.Рысінскі цытуе адзін верш Рымшы ў сваім перакладзе на лацінскую мову. Гэны кароценькі панэгірычны верш Рымша прысьвячаў Радзівілам, але ён сьведчыў пра высокі паэтычны талент і кругагляд ягонага аўтара. Ды сам Рысінскі высока ацэньвае паэзію Рымшы, імкнучыся надаць ёй «лацінскае грамадзянства». Ягоны лацінскі пераклад верша, зроблены ў двух варыянтах - гэкзамэтрамі й элегічнымі дыстыхамі, яшчэ больш уваскрашае глыбіню й мастацкую прыгажосьць паэзіі Андрэя Рымшы, а таксама сьведчыць пра тое, што сам Саламон Рысінскі быў майстрам паэтычнага слова[139].

Саламон Рысінскі, з свайго боку, ведамы наш філёлаг, філёзаф і паэт канца ХVІ - пачатку ХVІІ стагодзьдзя. Дасюль найбольш знаны ягоны зборнік беларускіх народных прымавак, што выйшаў у Любчы ў 1618 годзе й пасьля шмат разоў перавыдаваўся.

Трэба зьвярнуць увагу й на дзейнасьць Беняша Буднага ды Пётры Кміты. Беняш Будны, праўдападобна, быў сынам Сымона Буднага. Ён - надзвычай адукаваны чалавек, добра знаў антычную й сучасную яму літаратуру. Беняш Будны ўсё жыцьцё пасьвяціў мэце пазнаёміць грамадзтва Вялікага Княства Літоўскага з творамі антычных і сярэднявечных аўтараў. Пачынаючы ад 1576 году ён перакладае на польскую мову (як ведама, і Сымон Будны бальшыню сваіх твораў выдаў у польскай мове) і выдае творы Цыцэрона, раман «Этыёпіка» грэцкага аўтара Геліядора, «Гісторыю Юдэйскай вайны» Флявія. У 1599 годзе ў віленскай друкарні Яна Карчана выйшаў ягоны зборнік пад загалоўкам «Кароткія і ясныя аповесьці, што па-грэцку называюцца Апафегматы». У гэты зборнік увайшлі апавяданьні з жыцьця 123 філёзафаў і славутых людзей антычнае Грэцыі, Рыму, Індыі, сярэднявечнае Эўропы, а таксама шмат іхных афарызмаў. Да шмат якіх з гэтых апавяданьняў даваліся аўтарскія камэнтары. Другое выданьне гэтага зборніка выйшла недзе на пачатку ХVІІ стагодзьдзя. Пасьля сьмерці Беняша Буднага гэтым зборнікам заняўся Пётра Кміта. Але, выдаючы яго два разы ў 1614 годзе ў любчанскай друкарні, Пётра Кміта дапоўніў гэты зборнік новымі апавяданьнямі й афарызмамі, давёўшы лік славутых людзей да 150. Гэты зборнік Буднага-Кміты меў нагэтулькі вялікую папулярнасьць, што пасьля ён шмат разоў перавыдаваўся ня толькі ў Вялікім Княстве Літоўскім і на Ўкраіне, але і ў Польшчы. Ён неўзабаве трапіў і ў Маскву, дзе быў перакладзены на расейскую мову ды хадзіў там у рукапісах. Першае ягонае друкаванае выданьне зьявілася там у 1711 годзе й пасьля перавыдавалася ў 1712, два разы ў 1716, а таксама ў 1723, 1745, 1765, 1781 і 1788 гадох[140]. Дарэчы, ведамая «Граматыка» царкоўнаславянскай мовы М.Сматрыцкага (1618) перавыдавалася ў Маскве ў 1648 і 1721 гадох. На ейнай аснове для Маскоўшчыны былі напісаныя таксама «Граматично исказание об руским езику» Ю.Крыжанічам (1666), «Руковедение во грамматику славянороссийскую или московскую ко употреблению языка московского» І.Капіевічам (1706), «Грамматика русского языка» М.В.Ламаносавам (1755) дый іншыя.

Зразумела, што архівы яшчэ хаваюць ад нас шмат іншых культурных каштоўнасьцяў, шмат іншых імёнаў дзеячоў беларускае гісторыі й культуры. У эпоху Вялікага Княства Літоўскага выдаваліся ж нават песеньнікі з нотамі, геаграфічныя нарысы, мэдычныя і хімічныя дапаможнікі, календары, школьныя падручнікі[141]. А што значыла распрацоўка й выданьне Літоўскіх Статутаў, сыстэматызацыя архіўных дакумэнтаў - Мэтрыкі Літоўскай?

Адным словам, Абэцэдарскаму вельмі цяжка давесьці адваротнае, пераканаць, быццам культура йшла не з Вялікага Княства ў Маскоўшчыну, але з Маскоўшчыны ў Княства.

Што ж да «заходнеэўрапейскіх культурных уплываў» у Беларусі эпохі Вялікага Княства, дык яны нагэтулькі відавочныя, што тут не даводзіцца спэцыяльна паклікацца на тыя ці іншыя факты. У адным мы згодныя з прафэсарам, што не выпадае ўсё зводзіць да гэтых заходнеэўрапейскіх уплываў і запазычаньняў. Самабытнымі тварцамі былі й беларускія культурныя дзеячы. Але ж, шануючы «самабытнасьць беларускае культуры», не выпадае і адмаўляць гэтыя ўплывы й запазычаньні, тым болей, што падобны крок быў бы адно на сьмех. Моладзь, будучыя дзеячы Вялікага Княства вучыліся ў заходнеэўрапейскіх унівэрсытэтах. Краіны Заходняй Эўропы наведвалі і іншыя грамадзяне гэтае незамкнённае ў сваіх межах дзяржавы. Тут яны сустракаліся з культурным Рэнесансам, дасягненьнямі навукі, рэфармацыйнымі рухамі, гуманістычнымі ідэямі. Княства было цесна зьвязанае з Польшчаю й Чэхіяй, а ў школах краю шмат было выкладчыкаў зь Італіі, Польшчы, Нямеччыны дый іншых заходнеэўрапейскіх краінаў. Як жа, у гэтым выпадку Беларусь павінна была адгарадзіцца ад заходнеэўрапейскіх культурных уплываў і пазычаньняў?! Тая ці іншая «зялезная заслона» выглядала б проста нерэальнай, шкоднай і тыранскай.

Зусім не закранаючы пытаньня гуманізму, рэфармацыйныя рухі ў Вялікім Княстве Літоўскім Абэцэдарскі зводзіць да зьяўленьня тут звычайных «радыкальных ерасяў» у каталіцкай і праваслаўнай цэрквах. Бо, паводле аўтара, у краіне не магло быць рэфармацыйных рухаў як з пагляду на пераважнасьць у ёй праваслаўнага жыхарства, гэтак і з тае прычыны, што тут яшчэ «не развіваліся буржуазныя адносіны». Між іншага, ях вынікае з рэцэнзіі З.Капыскага[142], на апошнюю з гэтых штучную марксістоўскую хваробу занядужвае таксама цытаваная вышэй праца С.Падокшына «Рэфармацыя і грамадзкая думка Беларусі й Летувы». Адпаведна й пераход гэтак званых «буйных феадалаў» Княства да пратэстантызму ды кальвінізму Абэцэдарскі разглядае, толькі як іхныя «імкненні павялічыць сваю зямельную ўласнасць за лік царкоўных зямель», а тыя, зноў жа нейкія апрычоныя, «радыкальныя ерасі» - «як выражэнне пратэсту народных мас супраць феадальнага прыгнечання ў Беларусі» (б.84-85). Аднак жа, па-першае, рэфармацыйны рух аднолькава мог закрануць і праваслаўную царкву, а, па-другое, не «радыкальныя ерасі», а толькі рэфармацыйныя рухі з пашырэньнем ідэяў гуманізму маглі спрычыніцца да таго, што ў Вялікім Княстве Літоўскім у ХVІ стагодзьдзі на нейкі час запанавала роўнасьць усіх веравызнаньняў, і ў рэлігійна-палітычным значаньні гэтая краіна тады была найбольш свабоднай ува ўсёй Эўропе. Што ж да праваслаўнае царквы, дык на тэрыторыі Княства першы яе рэфарматар быў Францішак Скарына, які якраз і пачаў ад змаганьня супраць цемнаты праваслаўнага духавенства й вернікаў, супраць заганаў гэтае царквы, а таксама заганаў сьвецкае ўлады. Падобнымі рэфарматарамі былі, прыкладам, браты Зізані, Мамонічы ды іншыя, і асабліва Васіль Цяпінскі, хоць ён і належаў да «гэрэтычнае» сэкты. Дый у пэўнай ступені за рэфарматараў гэтае царквы можна ўважаць прыхільнікаў царкоўнае вуніі - вышэйшае праваслаўнае духавенства, што падпісала акт царкоўнае вуніі 1596 году.

Абэцэдарскі піша ў сваёй брашуры, быццам пра пэрыяд гісторыі Беларусі 1667-1795 гадоў, «калі ў выніку вызначальнага ўплыву каталіцкага Захаду паўстала рэальная пагроза знішчэння самой беларускай народнасці, буржуазна-нацыяналістычныя фальсіфікатары маўчаць, як вады ў рот набраўшы» (б.96). Гэта проста няпраўда, хоць і даводзіцца пацьвердзіць, што пэрыяд гэты мала распрацаваны. І сама савецкая гістарыяграфія згадвае пра яго бегла й павярхоўна, з націскам, зразумела, на найбольш адмоўныя фактары. Што ж да гэтых «буржуазна-нацыяналістычных фальсіфікатараў», дык яны не «маўчаць» пра тое, што гэты пэрыяд быў сапраўды пэрыядам «каталіцкае рэакцыі», узмоцненае палянізацыі нашага краю, пэрыядам агульнага заняпаду. Разам з гэтым яны заўважаюць і той факт, што гэты агульны заняпад быў спрычынены ня толькі гэтым «вызначальным уплывам каталіцкага Захаду». Што значылі для Беларусі спусташальна-рабаўніцкія войны 1654-1667 гадоў ды пачатку ХVІІІ стагодзьдзя, сталая агрэсія Маскоўшчыны-Расеі супраць Рэчы Паспалітай, тая яе палітыка, што ўсяляк імкнулася выклікаць і падтрымаць заняпад Рэчы Паспалітай, каб пасьля разарваць яе на «рускі», «прускі» й «аўстрыйскі» кавалкі? Як прафесійны гісторык, прафэсар Абэцэдарскі мусіў бы ўлічваць усе гэтыя неспрыяльныя і зьнішчальныя для нас фактары, якія, зразумела, садзейнічалі каталіцкай рэакцыі й працэсу палянізацыі нашага народу.

Цяжка таксама пагадзіцца з думкай Абэцэдарскага, што далейшае знаходжаньне Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай пад «вызначальным уплывам каталіцкага Захаду» было раўназначнае нацыянальнай сьмерці беларускага народу. У гэткім стане, прыкладам, шмат стагодзьдзяў знаходзілася Чэхаславаччына, пасьля яшчэ ў горшым стане апынулася й сама Польшча. Народы гэтыя, аднак, не загінулі. Не загінуў бы й беларускі народ, тым больш у эпоху, калі пачалі нарастаць нацыянальна-вызвольныя рухі, разьвівацца нацыянальна-культурнае адраджэньне. Далейшае йснаваньне Рэчы Паспалітай без умяшаньня ў яе нутраныя справы Расеі прывяло б у гэтай краіне да сацыяльных рэформаў, эканамічнага ўздыму, культурнага перараджэньня, а гэта значыць - і да дэмакратычных рэформаў, да разьвязаньня тым ці іншым парадкам нацыянальнага пытаньня. Трэба, нарэшце, адкінуць самаўпэўненасьць Абэцэдарскага ды іншых савецкіх тэарэтыкаў, быццам толькі Расея магла прыносіць народам «нацыянальную свабоду», быццам толькі яна магла выпрацаваць і цяпер мае гэтак званы рэцэпт «разрешения национального вопроса». Поўнае падпарадкаваньне Маскве, бесхрыбетнае поўзаньне перад яе нагамі, чаго ад кажнае нацыі дамагаецца Масква, - гэта далёка ад разьвязаньня нацыянальнага пытаньня ці палагоджаньня нацыянальных дачыненьняў. А што каштавалі й каштуюць нерасейскім народам ейная русыфікатарская палітыка, розныя забароны й паліцэйскія рэпрэсіі, чым асабліва славіцца гісторыя гэтак званага Савецкага Саюзу?! Сталыя рэпрэсіі супраць «нацыяналізму» нерасейскіх народаў, і ня толькі ў дзялянцы палітычнай, але і ў галіне мовы, культуры і гісторыі, пры захаваньні й разьдзіманьні расейскага вялікадзяржаўнага шавінізму - гэта не пазытыўнае разьвязаньне нацыянальнае праблемы, а хутчэй палітыка нацыянальнага генацыду.

Немагчыма пагадзіцца з Абэцэдарскім і наконт таго, як ён цьвердзіць, спасылаючыся на Ў.Пічэту, што «Той жа самы час, калі ў Беларусі лютавала каталіцкая рэакцыя, а беларуская культура прыйшла да заняпаду, на Ўкраіне, дзякуючы ўз'яднанню яе з Расіяй і ўзмацненню руска-украінскіх сувязей, быў часам росквіту творчых сіл народа і ўздыму яго культуры», што, нарэшце, «...толькі ўз'яднанне з Расіяй у 1772-1795 гг. вывела беларускі народ на прагрэсіўны шлях эканамічнага і культурнага развіцця» (б.96-97).

Мы ўжо згадвалі, як быў разбураны наш край і колькі загінула беларускага жыхарства ў выніку вайны 1654-1667 гг. ды Паўночнае вайны пачатку ХVІІІ стагодзьдзя. Гэныя сумныя для нас факты, асабліва заняпад тады ж разбураных і абязьлюдненых гарадоў - гэтых цэнтраў культуры, не маглі, зразумела, ня спрычыніцца як да заняпаду беларускае культуры, гэтак і да заняпаду палітычнае сілы народу наагул ды тым сама да аслабленьня ягонага супраціву «каталіцкае рэакцыі» й працэсу палянізацыі. Украіна тады не перажыла падобнае катастрофы, хоць, ведама, і ёй даводзілася нялёгка. З гэтае прычыны ейнае культурнае разьвіцьцё магло йсьці далей у нейкай ступені нармальна. Ды гэты культурны «ўздым» на Ўкраіне, пра які гаворыць Абэцэдарскі, не абмяжоўваўся толькі той часткай, што тады адыйшла да Расеі.

Згадвалася таксама й пра тое, што з далучэньнем Беларусі да Расеі стан аніяк не палепшаў. У эканамічным дачыненьні красавала й надалей тая ж паншчына, а таксама прымітывізм у разьвіцьці гарадоў. У нацыянальна-культурным дачыненьні Расея даўжэйшы час падтрымлівала тую ж «каталіцкую рэакцыю» й працэс палянізацыі краю, а тады ўзялася за русыфікацыю беларускага народу, забараніўшы адначасна найменшыя спробы нацыянальна-культурнага адраджэньня. Абэцэдарскі ж ведае, што забарона беларускае мовы, гэтага аднаго з асноўных фактараў нацыянальнага жыцьця, трывала ажно да 1905 году. Пасьля таго як былі зьліквідаваныя Полацкая акадэмія (1820), Віленскі ўнівэрсытэт (1832), а тады яшчэ Віленская мэдычна-хірургічная акадэмія (1842) і Віленская каталіцкая духоўная акадэмія (на пачатку 1840-х гадоў апошняя была перавезеная ў Пецярбург), «дабрадзейка» Расея не патурбавалася пра адчыненьне на тэрыторыі Беларусі хоць бы аднаго якога-небудзь унівэрсытэту. Дарэчы, пасьля паўстаньня 1863 году царскія ўлады зачынілі таксама Горацкі сельскагаспадарчы інстытут ды зьліквідавалі й некаторыя гімназіі, як, прыкладам, прагімназію ў Сьвіслачы ды гімназію ў Наваградку.

Зьвяртаючыся да гэтых чыста каляніяльных зьяваў, сапраўды вельмі цяжка прыняць канцэпцыю Абэцэдарскага, быццам «толькі ўз'яднанне» Беларусі з Расеяй «вывела беларускі народ на прагрэсіўны шлях эканамічнага і культурнага развіцця».

Бясспрэчна, і пасьля ўваходу ў склад Расеі, а тады і ў склад СССР Беларусь павінна была рабіць нейкі крок наперад як у эканамічна-сацыяльным, так і ў культурным дачыненьні. Сьвет жа не затрымаўся на месцы, а рабіў зрухі ў кірунку ўсебаковага прагрэсу. Але дзякаваць Расеі за гэтыя зрухі зусім не выпадае, бо яны былі б няўхільнымі і ў тым выпадку, калі б Беларусь засталася ў складзе Рэчы Паспалітай, а тым больш няўхільнымі й плённымі, калі б Беларусь здабыла сваю незалежнасьць. Што да «прагрэсіўнага шляху культурнага развіцця» беларускага народу, захаваньня ім свае нацыянальнае сьведамасьці і нацыянальных імкненьняў, дык усё гэтае было здабытае й перахаванае ім якраз у жорсткім змаганьні з нацыянальным прыгнечаньнем, у супраціве русыфікацыі, з чым беларускі народ аднолькава сустрэўся як у складзе Расеі, так і ў складзе СССР. Абэцэдарскі, як гісторык, павінны добра ведаць, што бяз гэтага змаганьня й супраціву сяньня наагул не існавала б ні беларускага народу, ні ягонай «суверэннай» беларускай савецкай дзяржавы.

 

КОЛЬКІ СЛОВАЎ НА ЗАКАНЧЭНЬНЕ

 

Апошні разьдзел брашуры Абэцэдарскага - «Ці быў у Беларусі класавы мір?» (б.98-110) - даводзіцца пакінуць неразгледжаным. Інакш трэба было б закрануць і пытаньне, ці йснуе клясавая гармонія ў Савецкім Саюзе, што зноў жа расьцягнула б наш адказ прафэсару. Тут мы коратка зьвернемся да больш істотнага.

Як вынікае з дакладу былога сакратара С.Пілатовіча на пленуме ЦК КПБ у лістападзе 1970 году, у дачыненьні да Інстытуту гісторыі й Інстытуту літаратуры АН БССР былі вынесеныя адмысловыя партыйныя пастановы. Яны асудзілі «памылковыя погляды раду работнікаў у галіне гістарычнай навукі, літаратуры і мастацтва» ды, як канстатаваў Пілатовіч, дапамаглі «навуковым установам і творчым арганізацыям яшчэ больш актыўна, вастрэй выступаць за ўсталяванне марксісцка-ленінскага метаду аналізу працэсаў грамадскага развіцця»[143]. Згадваючы гэтыя пастановы цяперашні дырэктар Інстытуту гісторыі АН БССР І.Ігнаценка (да гэтага ён быў дырэктарам Інстытуту гісторыі партыі пры ЦК КПБ) з свайго боку паведаміў, што ў гуманітарных інстытутах АН БССР было праведзенае таксама «скарачэнне колькасці супрацоўнікаў» і што наагул «існуюць вялікія цяжкасці з апублікаваннем навуковых працаў»[144]. Гэтыя факты якраз падмацоўваюць тое нашае сьцьверджаньне, што наступ супраць аб'ектыўнага асьвятленьня гісторыі Беларусі заплянаваны зьверху й што брашура Абэцэдарскага зьявілася ў рэчышчы гэтага партыйнага наступу, г.зн. была «партыйным заказам».

У гэтым дачыненьні асабліва сымптаматычныя выказваньні на ХХІV зьезьдзе КПСС, што адбыўся на пачатку красавіка 1971 году. Сам Брэжнеў выцягнуў з архіваў і як навінку запрапанаваў зьезду тую праўду, быццам у Савецкім Саюзе ўжо «возникла новая историческая общность людей - советский народ». Але, як калісьці Сталін, Брэжнеў не забыўся выдзеліць з гэтай «новой общности», а, праўдзівей узьнесьці над ёй, «великий русский народ», даючы яму наступную характарыстыку: «Его революционная энергия, самоотверженность, трудолюбие, глубокий интернационализм по праву снискали ему искреннее уважение всех народов нашей социалистической Родины».

Вось тут і «пошла плясать губерния», ведама, гэтая «пляска» была загадзя заплянаваная. Першыя сакратары ЦК кампартыяў шмат якіх нацыянальных рэспублік навыперадкі пачалі сьцьвярджаць гістарычную вартасьць гэтае высновы Брэжнева, з свайго боку прапануючы Маскве «горячую любовь и глубочайшее уважение к старшему брату - русскому народу». Бо, як нізка кланяліся некаторыя зь іх, «глубокий интернационализм, великий талант, светлый ум, щедрое сердце, бескорыстие, постоянная готовность к самопожертвованию и великодушие - все эти замечательные качества русского народа завоевали ему глубочайшее уважение всех советских народов». Больш за тое, нібы забыўшыся, чым павінен характарызавацца інтэрнацыяналізм, яны запрапанавалі таксама, што ўзьніклая «новая историческая общность людей - советский народ» мусіць падтрымлівацца і ўзмацняцца шляхам яшчэ большае культурнае й моўнае русыфікацыі нерасейскіх народаў, больш актыўнага змаганьня з «буржуазным нацыяналізмам», шляхам больш узмоцненае прапаганды і «научной разработки» не «проблем расцвета каждой из социалистических наций», а «процесса их сближения».

Ці гэта не зварот да сумных зьяваў канца 40-х - пачатку 50-х гадоў?! Прынамсі так разумее ўсё гэта рэдакцыя часапісу «Вопросы истории». У рэдакцыйным артыкуле гэтага часапісу, прысьвечаным вынікам ХХІV зьезду КПСС, галоўная ўвага якраз была зьвернутая на гэтыя вернападданіцкія выказваньні й запэўненьні прадстаўнікоў савецкіх нацыянальных рэспублік. Вымоўнымі былі і рэдакцыйныя заўвагі ці тлумачэньні, як гэта: «Говоря о развитии и укреплении дружбы народов нашей страны, создании новой исторической общности людей - советского народа, многие делегаты ХХІV създа КПСС подчеркивали роль русского народа в этих процессах. Знаменем дружбы и братства, могучим ускорителем процесса сближения наций назвал на съезде русский язык первый секретарь ЦК КП Узбекистана Ш.Р.Рашидов». Або: «Подчеркивая особую важность борьбы с буржуазным национализмом и необходимость противопоставления ему социалистического интернационализма, первый секретарь ЦК КП Литвы А.Ю.Снечкус» зьвярнуў увагу на карыснае пераняцьце («впитывание») нерасейскімі народамі «прежде всего опыта прогрессивной классической и советской культуры русского народа».

Хоць і больш стрымана, але фактычна тое ж паўтарыў і часапіс «Коммунист», таксама ў рэдакцыйным артыкуле, спэцыяльна прысьвечаным нацыянальнаму пытаньню й савецкай нацыянальнай палітыцы ў будучыні[146].

Згадаем, што пад тэй жа маркай «благодарности старшему брату - великому русскому народу» і прыпісваньня яму «исторической роли в спасении прочих народов» у канцы 40-х - пачатку 50-х гадоў фактычна было спыненае вывучэньне палітычнае й культурнае гісторыі нерасейскіх народаў. Калі што й рабілася ў гэтай галіне, дык толькі для ілюстрацыі «прогрессивности присоединения» гэтых народаў да Расеі, захопленасьці імі расейскай культурай і мовай, іхнай удзячнасьці «старшему брату». Адсюль і ведамае з тых гадоў фальшаваньне гісторыі нерасейскіх народаў СССР.

Зразумела, цяжка дапусьціць магчымасьць сужыцьця «новой исторической общности людей - советского народа», з аднаго боку, і «великого русского народа» - з другога. Як мы бачым, стаўка робіцца на гэты «великий русский народ», на ягоную мову й культуру, што прапануюцца для пераняцьця астатнімі народамі СССР. Іншымі словамі, падпарадкоўваючыся і палітычна, нерасейскія народы мусяць зьліцца з расейскім народам моўна й культурна ў працэсе гэтак званага «сближения и слияния наций». Такім парадкам, «новая историческая общность людей - советский народ» прадугледжваецца як палітычнае, моўнае й культурнае панаваньне расейскага народу, як працэс русыфікацыі й зьліцьця нерасейскіх народаў з расейскім. Гэты гвалт няўхільна выклікае змаганьне з «буржуазным нацыяналізмам» нерасейскіх народаў, у тым ліку і ў іхнай гістарыяграфіі. Лёгіка цьвердзіць, што палітычная гісторыя і гісторыя культуры нерасейскіх народаў - гэтыя рассаднікі нацыянальнай сьведамасьці, а ў вачох Масквы, «буржуазнага нацыяналізму» - павінны пазбавіцца нацыянальнага зьместу і даць дарогу для поўнага раскрыцьця «роли русского народа во всех сферах жизни» нерасейскіх народаў СССР.

Як вынік такой палітыкі гвалту, у выпадку Беларусі і зьявілася разгледжаная намі брашура Абэцэдарскага.

Для ілюстрацыі гэтае палітыкі гвалту зьвернемся яшчэ і да наступнага факту. Як ведама, апошнімі гадамі ў БССР выйшла нямала працаў пра дзейнасьць Францішка Скарыны. Абыходзячы ранейшыя забароны й адкідаючы розныя фальшыўкі, беларускія навукоўцы ў БССР усебакова насьветлілі асьветніцкую й гуманістычную дзейнасьць Скарыны, паказалі ягоны вялікі беларускі патрыятызм дый засьведчылі, што пасьля Прагі Скарына тварыў у Беларусі й для Беларусі. Гэтыя патрыятычныя тэндэнцыі беларускіх навукоўцаў, як бачна, не спадабаліся ў Маскве. Адмаўляць беларускае паходжаньне Скарыны - немагчыма, але, як вынікае, Скарыну й ягоную дзейнасьць можна выгнаць за межы Беларусі, разлучыць іх зь беларускім народам. Наколькі нам ведама, такая маніпуляцыя была распачатая зборнікам «Книга», што выходзіць у Маскве. У артыкуле «Книга - верный спутник дружбы», што быў зьмешчаны ў гэтым зборніку за 1970 год і прысьвечаны «истории литературных и книжных связей народов Советского Союза и Чехословакии», нейкі Ф.П.Пятроў, ня згадваючы пра Беларусь, даслоўна пісаў:

Такая інтэрпрэтацыя фактаў - не фантазія згаданага тут Пятрова, бо яна была перанятая і ў БССР. У нарысе «Радзивилловские мумии», што быў апублікаваны ў часапісе «Неман», ягоныя аўтары А.Бурак і С.Прылуцкі зусім сьведама і нібы наўмысна засьведчылі: «Духовные книги Скорины, приемлемые для православной церкви, были напечатаны раньше, но в чужих типографиях, в Праге и Вильне»[148]. Зьвернемся таксама да газэты «Літаратура і мастацтва». У рэцэньзіі, якую тут зьмясьціў А.Ражко, сьцьвярджалася: «Як вядома, першыя друкаваныя беларускія кнігі ўбачылі свет за межамі сучаснай Беларусі - у Празе і Вільні. Вільня, сталіца Вялікага княства Літоўскага, доўгі час з'яўлялася культурным цэнтрам як літоўскіх, так і беларускіх земляў. Тут друкаваў свае кнігі Скарына, працавала вядомая друкарня Мамонічаў...»[149]. Ражко, праўда, крыху зьмякчыў сваю фармулёўку, але ў аснове яна застаецца адмоўнай. Дарэчы, ён не запратэставаў і супраць рэцэнзаванае ім кнігі. А яна носіць назоў «На заре книгопечатания в Литве», і выйшла ў Вільні ў 1970 годзе. Аўтар гэтае кнігі А.Анушкін асьвятляе друкарскую дзейнасьць і выхад кнігаў ня толькі ў Вільні, але і ў іншых гарадох Беларусі. Кнігу сваю, аднак, ён назваў «На заре книгопечатания в Литве» - і кропка, хоць ведама, што гэтая зара жамойцкага, ці летувіскага, кнігадруку пачалася ў Прусіі і толькі пры канцы ХVІ стагодзьдзя перавандравала ў Вялікае Княства. Яна ж і абмежавалася толькі нейкай парай выданьняў.

Скончваючы гэты адказ на брашуру прафэсара Абэцэдарскага, хочацца запэўніць ейнага аўтара ў наступным. Гэтак званыя «беларускія буржуазныя нацыяналісты» - ніякія не «заўзятыя ворагі» ані Расеі, ані, тым болей, расейскага народу й расейскае культуры. Яны толькі супраць палітыкі няпрошанага апякунства над іншымі народамі, палітыкі, што трымаецца на штыках, турмах ды іншай брутальнай сіле. Яны таксама супраць усялякага іншага адкрытага й замаскаванага махлярства. А сюды ўваходзяць, прыкладам, зрамантызаваная ідэалізацыя гісторыі Расеі й расейскага народу, улучна з апраўданьнем пад маркай «дабрадзейнасьці» заваёваў і гвалту над іншымі народамі, з аднаго боку, і адмоўнае стаўленьне да аб'ектыўнага асьвятленьня гісторыі нерасейскіх народаў - з другога; выпукленьне ўсюды й пры кажнай нагодзе расейскага патрыятызму і гераізму з адначаснай практыкай кваліфікаваць нацыянальны патрыятызм нерасейскіх народаў як «буржуазны нацыяналізм»; наагул тэндэнцыя характарызаваць расейскі народ як вышэйшую нацыянальную касту, як народ-геній, пакліканы панаваць над іншымі народамі, што, зразумела, прыніжае нацыянальную годнасьць гэтых народаў. Адным словам, гэныя «беларускія буржуазныя нацыяналісты» супраць фарысейства гэтак званае «ленінскае нацыянальнае палітыкі», бо толькі дзякуючы такой палітыцы ў БССР, прыкладам, не засталося ніводнае вышэйшае навучальнае ўстановы зь беларускай мовай навучаньня, на працягу апошніх дзесяці гадоў тут былі зрусыфікаваныя ўсе сярэднія школы, а цяпер русыфікуюцца нават пачатковыя. Ці ня з прычыны гэтых сумных фактаў да нас даходзяць лебядзіныя песьні беларускіх пісьменьнікаў, як, прыкладам, наступны верш - «Зямля такая» - Сяргея Панізьніка?:

 

 

Шлях да сужыцьця між народамі, ня вылучаючы й расейскага народу, да супрацоўніцтва між імі можа быць іншы, прыкладам, такі, які сяньня склаўся ў Заходняй Эўропе. Без згаданых вышэй пачварных праяваў, на аснове роўнасьці й павагі нацыянальнае годнасьці ўсіх народаў. Такі шлях судзеіў бы шчыраму сужыцьцю і супрацоўніцтву між Беларусяй і Расеяй, між беларускім і расейскім народамі. Інакш даводзіцца выступаць ня толькі ў абарону гістарычных правоў беларускага народу, але і ў абарону звычайнае чалавечнасьці.

 

КРЫНІЦЫ І ЛІТАРАТУРА

 

1. Аўтар брашуры сваё прозьвішча піша разнастайна: Абецадарскі, як гэта бачым на вокладцы брашуры, або Абецедарский - у расейскай транскрыпцыі. Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (т.1, б.48) называе яго Абэцэдарскім, што запраўды адпавядае асаблівасьцям беларускай мовы. Мы таксама будзем карыстацца гэтым варыянтам.

2. Л.Абецадарскі. У святле неабвержных фактаў. Бібліятэчка газэты «Голас Радзімы», Менск, 1969.

3. В.Москаленко. Достойная отповедь. «Советская Белоруссия», 12.7.1969. Пазьней далучылі таксама свой «аўтарытэтны голас» студэнт БДУ на імя Хазянін («Полымя», 1970, No.2) і Г.Караткевіч ў даволі «саліднай» газэціне «Голос Родины» (1970, No.62). Аднак паважнай рэцэнзіі паважнага навукоўца на брашуру Л.Абэцэдарскага так і не зьявілася.

4. «Советская Белоруссия», 19.6.1968.

5. И.Б.Греков. Очерки по истории международных отношений Восточной Европы ХІV-ХVІ вв. Изд-во восточной литературы, Москва, 1963.

6. «Международные отношения в Центральной и Восточной Европе и их историография». Ответственный редактор В.Д.Королюк. Изд-во «Наука», Москва, 1966, б.211.

7. В.Люкевич, Я.Трещенок. Истине вопреки. «Советская Белоруссия», 22.2.1966.

8. Мікола Алексютовіч. А дзе ж ісціна аб'ектыўная? Полымя, 1966, No.5, б.179-185.

9. Вадзім Круталевіч. Першы беларускі ўрад. Полымя, 1966, No.1, б.132-141; Яго ж. Пасля абвяшчэння рэспублікі. Полымя, 1966, No.9, б.129-145; Яго ж. Абвяшчэнне рэспублікі. Полымя, 1968, No.9, б.168-210; Яго ж. Организация и деятельность Белорусского национального комиссариата. История СССР, 1963, No.6, б.115-126; Яго ж. К истории образования БССР. Вопросы истории, 1964, No.7, б.33-46; Яго ж. У гады, калі жыў Ленін. Полымя, 1970, No.10, б.241-246, ды іншыя.

10. В.В.Седов. К происхождению белорусов. Советская этнография, 1967, No.2, б.112-129; Яго ж. Еще раз о происхождении белорусов. Советская этнография, 1969, No.1, б.105-121.

11. Л.В.Алексеев. Полоцкая земля. Очерки истории Северной Белоруссии в ІХ-ХІІІ вв. Изд-во «Наука», Москва, 1966; Яго ж. Происхождение народов Восточной Европы. Изд-во «Наука», Москва, 1969; М.Ю.Брайчевський. Походження Русі. Вид. «Наукова думка», Київ, 1968; И.И.Ляпушкин. Славяне Восточной Европы накануне образования Древнерусского государства. Изд-во «Наука», Ленинград, 1968.

12. В.А.Жучкевич. К вопросу о балтийском субстрате в этногенезе белорусов. Советская этнография, 1968, No.1, б.107-113; М.Я.Гринблат. К происхождению белорусской народности. Советская этнография, 1968, No.5, б.79-92.

13. В.В.Седов. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. Изд-во «Наука», Москва, 1970, б.185-186.

14. Там жа, б.91-124; Яго ж. Кривичи. Советская археология, 1960, No.1, б.47-62.

15. А.Г.Кузьмин. «Варяги» и «Русь» на Балтийском море. Вопросы истории, 1970, No.10, б.54-55.

16. Гельмольд. Славянская хроника. Изд-во АН СССР, Москва 1963, б.103 (гл. таксама б.269-270, заўвагу 2).

17. «Очерки истории СССР. Кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР ІІІ-ІX веков». Изд-во АН СССР, Москва, 1958, б.733-878; «История СССР с древнейших времен до наших дней». Изд-во «Наука», т.1, Москва, 1966, б.476-491 ды іншыя; Б.А.Рыбаков. Первые века русской истории. Изд-во «Наука», Москва, 1964.

18. А.Г.Кузьмин. Цыт. артыкул, б.28-55.

19. П.Н.Третьяков. У истоков древнерусской народности. Изд-во «Наука», Ленинград, 1970, б.110.

20. Там жа, б.66.

21. Л.В.Алексеев. Полоцкая земля. Очерки истории Северной Белоруссии в ІX-XІІІ вв., б.290-291.

22. Мікола Ўлашчык. Кніга пра Полацкую зямлю. Полымя, 1967, No.4, б.242.

23. А.Г.Кузьмин. К вопросу о «полочанах» начальной летописи, у зборніку: «Древние славяне и их соседи». Изд-во «Наука», Москва, 1970, б.127.

24. Л.В.Алексеев. Полоцкая земля, б.291.

25. В.Л.Янин, М.X.Алешковский. Происхождение Новгорода (К постановке проблемы). История СССР, 1971, No.2, стр.48.

26. Іrene Sorlin. Les traites de Byzance aves la Russie au Xe siecle (I), Cahiers du monde russe et sovietique, vol.II, 1961 (Paris - La Haye), no.3, pp.329-331, 336-350.

27. А.Н.Насонов. «Руская земля» и образование территории Древнерусского государства. Изд-во АН СССР, Москва, 1951, б.30.

28. В.А.Кучкин. Ростово-Суздальская земля в Х - первой трети XІІІ веков. История СССР, 1969, No.2, б.63-65.

29. А.Н.Насонов. Цыт. праца; М.И.Артамонов. История хазар. Изд-во Гос. Эрмитажа, Ленинград, 1962; В.Т.Пашуто. Особенности структуры Древнерусского государства, у кнізе: «Древнерусское государство и его международное значение». Изд-во «Наука», Москва 1965, б.77-127.

30. Henryk Paszkiewicz. The Making of the Russian Nation. Darton, Longman & Todd, London, 1963, pp.151-177; Irene Sorlin. Opus cit., pp.316-321; Idem. Le temoignage de Constantin VII Porphyrogenete sur l'etat ethnique et politique de la Russie au debut du Xe siecle, Cahiers du monde russe et sovietique, vol.VI, 1965, no.2, pp.180-183; А.П.Новосельцев. Восточные источники о восточных славянах и Руси VІ-ІХ вв., у кнізе: «Древнерусское государство и его международное значение». Москва, 1965, б.355-419.

31. А.А.Шахматов. Разыскания о древнейших русских летописных сводах. С.-Петербург, 1908, б.173-175.

32. В.Н.Татищев. История Российская. Изд-во АН СССР, т.І, Москва-Ленинград, 1962, б.111.

33. Jan Jakubowski. Mapa Wielkiego Ksiestwa Litewskiego w polowie XVI wieku. Nakladem Polskiej Akademji Umiejetnosci, Krakow, 1928.

34. "Scriptores Rerum Prussicarum". Herausgegeben von Dr. Theodor Hirsch, Dr. Max Toeppen und Dr. Ernst Strehlke, Band I, Leipzig, 1861, p.133.

35. Adami Gesta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum. Edito altera, Hannoverae, 1876, pp. 165-166.

36. В.Т.Пашуто. Образование Литовского государства. Изд-во АН СССР, Москва, 1959, б.400.

37. А.Н.Насонов. История русского летописания ХІ - начала ХVІІІ века. Изд-во «Наука», Москва, 1969, б.78.

38. Між іншага, у БССР зьявілася спэцыяльная праца (Я.Карнейчык. Беларуская нацыя. Гістарычны нарыс. Выдавецтва «Навука і тэхніка», Менск, 1969), у якой трактуецца й праблема гэтае «старажытнарускае народнасці». Канцэпцыя ейнага аўтара зьбліжаецца з канцэпцыяй Абэцэдарскага.

39. П.Н.Третьяков. Цыт. праца, б.9-10.

40. Д.І.Мишко. Соціяльно-економічні умови формування української народності. Вид. АН УРСР, Київ, 1963.

41. З.Ю.Копысский. Экономическое развитие городов Белоруссии в ХVІ - первой половине ХVІІ в. Изд-во «Наука и техника», Менск, 1966, б.24-34.

42. В.В.Седов. Еще раз о происхождении белорусов, б.113.

43. «Археографический ежегодник за 1960 год». Под ред. М.Н.Тихомирова. Изд-во АН СССР, Москва, 1962, б.313, 315.

44. Joseph Jakstas. Haw firm was the Polish-Lithuanian Federation? In: «The Development of the USSR». Edited by Donald W.Treadgold. University of Washington Press, Seattle, 1964, pp.306-313.

45. Язэп Юхо. Статуты Вялікага Княства Літоўскага. Полымя, 1966, No.11, б.125-137; И.И.Лаппо. Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория, 1569-1586 гг. С.-Петербург, 1901; Яго ж. Литовский статут 1588 года. Ковно, т.1, 1934, б.219-312; т.ІІ, 1936, б.87-144; Pawel Jasienica. Rzeczpospolita obojga narodow. Panstwowy Institut Wydawniczy, Cz.1, Warszawa, 1967.

46. У.В.Анічэнка. Беларуска-ўкраінскія пісьмова-моўныя сувязі. Выд. «Навука і тэхніка», Менск, 1969; А.І.Жураўскі. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Выд. «Навука і тэхніка», т.І, Менск. 1967; «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры». Выд. «Навука і тэхніка», т.І, Менск, 1968; «450 год беларускага кнігадрукавання». Выд. «Навука і тэхніка», Менск, 1968.

47. «Codex Diplomaticus Ecclesiae Cathedralis necnon Dioceseos Vilnensis». Ed. Jan Fijalek et Wl.Semkowicz, t.I, fasc.l, Cracoviae, 1932, Nr.6, pp.11-14.

47а. «Літаратура і мастацтва», 24.7.1970.

48. «Послания Гедимина». Подготовили В.Т.Пашуто и И.В.Шталь. Изд-во «Минтис», Вільня, 1966, б.54-55.

49. «Scriptores Rerum Prussicarum», t.I, pp. 152, 169-170.

50. Voigt Y. Geschichte Preussens, Bd.I, Koenigsberg, 1827, S.621.

51. Pii II Pontificis Maximi Historia Rerum ubique Gestarum cum Locorum descriptione. Parrhisiis, 1509, pp.l09v-110.

52. Пра гэта шырэй з арыгінальнымі вытрымкамі: «ЗАПІСЫ Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва». Мюнхэн, кн.3, 1964, б.46-55; кн.4, 1966, б.251.

53. Joannis Dlugosz Senioris Canonici Cracoviensis Opera omnia. Cura A.Przezdziecki edita, t.XII, Cracoviae, 1876, p.474.

54. «Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae Gentiumque Finitimarum Historiaru illustrantia». Ed.A.Theiner, t.II, Romae, 1861, Nr.299, p.277.

55. Biblioteca Apostolica Vaticana. Urb.lat., vol. 823, fol.259v-261v.

56. Michalonis Lithuani De Moribus Tartarorum, Lithuanorum et Moschorum fragmina X Per I.Jac.Grasserum, C.P. ex manuscripto autentico edita. Basileae, 1615.

57. «Из истории философской и общественно-политической мысли Белоруссии. Избранные произведения ХVІ - начала ХІХ в.». Изд-во АН БССР, Менск, 1962, б.139.

58. «Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры». Склаў А.Ф.Коршунаў. Выд. Міністэрства асветы БССР, Менск, 1959, б.191.

59. «Акты, относящиеся к истории Западной России», т.І, СПб., 1846, б.120-122.

60. Там жа, б.367-368, 371-374.

61. «Законодательные Акты Великого княжества Литовского». Ленинград, 1936, No.19, б.100, 112.

62. «Акты, относящиеся к истории Западной России», т.ІІІ, СПб., 1848, б.177-182.

63. Тамсама, т.ІІ (1848), б.386-389; т.ІІІ, б.50-66.

64. Pawel Jasienica. Opus cit., p.14.

65. «Акты, относящиеся к истории Западной России», т.ІІІ, б.118-121.

66. «Статут Великого княжества Литовского 1529 года». Изд-во АН БССР, Менск, 1960, б.69-70.

67. Тамсама, б.34.

68. Тамсама, б.48-49.

69. «Codex diplomaticus Poloniae quo continentur privilegia regum Poloniae, magnorum ducum Lithuaniae...». Ed. studio et opera L.Rzyszczewski et A.Muczkowski, vol.I, Varsoviae, 1847, pp.345-352, 364-367.

70. Jakub Sawicki. Concilia Poloniae. Vol.II: Svnody diecezji Wilenskiej i ich statuty. Nakladem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Warszawa, 1948, pp.120 (§3), 131-132 (§16).

71. «3. Barones etiam nobiles, boyari terrarum nostrarum Lytwaniae praedictarum, donationibus, privilegiis et concessionibus ipsis per nos datis, impartis collatis, duntaxat catholici et Romanae Ecclesiae subiecti et quibus clenodia sunt concessa, gaudeant, participent et fruantur, prout barones et nobiles regni Poloniae suis potiuntur et fruuntur»; «10. Item dignitates, sedes et officia, prout in regno Poloniae institutae sunt, instituentur et locabuntur, in Vylna scilicet palatinus et castellanus vilnensis, et demum in Troky et in aliis locis, ubi nobis videbitur expedire iuxta nostrae beneplacitum voluntatis temporibus perpetuis duraturae. Et huiusmodi dignitarii non eligantur, nisi sint fidei catholicae cultores et subiecti Sanctae Romanae Ecclesiae etc. ...» («Akta Unji Polski z Litwa, 1385-1791». Ed. St.Kutrzeba i Wl.Semkowicz, Krakow, 1932, no.51, p.60).

72. «Codex diplomaticus Ecclesiae Cathedralis necnon Dioceseos Vilnensis», t.I, fasc.1, no.6, pp.11-14.

73. Ibid., no.23, p.39.

74. «Акты, относящиеся к истории Западной России», т.І, No.25, б.37.

75. A.M.Ammann, S.J. Die ostslawische Kirche im jurisdiktionellen Verband der byzantinischen Grosskirche, 988-1459. Augustinus Verlag, Wuerzburg, 1955, S.252-253.

76. И.Б.Греков. Цыт. праца, б.114-118.

77. «Codex epistolaris saeculi decimi quinti». Ed. A.Lewicki, t.III, Cracoviae, 1894, no.17, pp.523-524, no.22, pp.529-531.

78. Ibid, no.7, pp.9-12; «Codex diplomaticus Poloniae quo concinentur privilegia regum Poloniae, magnorum ducum Lithuaniae», t.1, no.188, pp.333-337.

79. М.Я.Гринблат. Белорусы. Очерки происхождения и этнической истории. Изд-во «Наука и техника», Менск, 1968, б.148-161.

80. «Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes». Ed. A.G.Welykyj, vol.I, Romae, 1959, no.135, p.123.

81. Паходжаньню беларускіх імёнаў і прозьвішчаў прысьвяціў сваю працу: М.Бірыла. Беларуская антрапанімія. Выд. «Навука і тэхніка», кн.1-2, Менск, 1966-1969.

82. На гэтую тэму гл. артыкул: Сьцяпан Александровіч. З майго падарожжа. Полымя, 1969, No.8, 169-199.

83. Язэп Юхо. Пра назву «Беларусь». Полымя, 1968, No.1, б.175-182.

83а. «Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей в ХV в.». Изд-во «Наука», Ленинград, 1971, б.202, 226.

84. «Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes». Еd. А.G.Welykyj, vol.I, Romae, 1959, no.49, pp.69-70.

85. «Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы». Изд-во АН СССР, т.ІІІ, Москва, 1954, No.195. б.402.

86. A.S.Radziwill. Memoriale rerum gestarum in Polonia, 1632-1656. Wyd. Polskiej Akademii nauk, t.I, Wroclaw-Warszawa-Krakow, 1968.

87. «Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов». Изд-во АН БССР, т.ІІ, Менск, 1960. б.51-54.

88. Язэп Юхо. Цыт. артыкул, б.181.

89. Пра гэтую, сапраўды невыносную, калгасную паншчыну згадвалі ў сваіх нарысах і мастацкіх творах беларускія пісьменьнікі. Шмат цікавага можна дазнацца з артыкулу: И.М.Волков. Колхозное крестьянство СССР в первые послевоенные годы (1946-1950 гг.), Вопросы истории, 1970, No.6, б.3-19.

90. «Звязда», 23.2.1971. Як паведаміў Машэраў, у тым жа часе «сярэднемесячная зарплата рабочых і служачых вырасла на 31,6 працэнта і склала ў 1970 г. 106 руб. 50 кап., а ў прамысловасці - 116 рублёў». Да 1975 г. яе плянуюць павысіць адпаведна да 130 і 150 рублёў.

91. «Звязда», 6.2. і 6.3.1971.

92. И.Е.Зеленин. Колхозное строительство в СССР в 1931-1932 гг., История СССР, 1960, No.6, б.19-39; Яго ж . Колхозы и сельское хозяйство СССР в 1933-1935 гг., История СССР, 1964, No.5, б.3-28; А.А.Барсов. Сельское хозяйство и источники социалистического накопления в годы первой пятилетки (1928-1932). История СССР, 1968, No.3, б.64-82.

93. Для насьвятленьня гэтага пытаньня крыніцамі для нас былі: В.И.Пичета. Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-Русском государстве. Изд-во АН СССР, Москва, 1958; Яго ж. Белоруссия и Литва в ХV-ХVІ вв. Изд-во АН СССР, Москва, 1961; Д.Л.Похилевич. Крестьяне Белоруссии и Литвы во второй половине ХVІІІ века. Изд-во АН ЛССР, Вильнюс, 1966; Яго ж. Движение феодальной земельной ренты в Великом княжестве Литовском в ХV-ХVІ вв., Исторические записки, т.31, 1950, б.191-221; Яго ж. Перевод государственных крестьян Великого княжества Литовского с отработочной ренты на денежную в ХVІІ в. Исторические записки, т.37, 1951, б.144-168: Яго ж. Перевод государственных крестьян Литвы и Белоруссии в середине ХVІІІ в. с денежной ренты на отработочную, Исторические записки, т.39, 1952, б.121-158; Б.Д.Греков. Крестьяне на Руси с древнейших времен до ХVІІ века. Изд-во АН СССР, т.ІІ, Москва, 1954; В.И.Корецкий. Из истории закрепощения крестьян в России в конце ХVІ - начале ХVІІ века. История СССР. 1957, No.1. б.161-191; Яго ж. Из истории закрепощения крестьян в России в конце ХVІ - начале ХVІІ века. История СССР, 1964, No.3, б.67-88; В.М.Панеях. Уложение 1597 г. о холопстве. Исторические записки, т.77, 1965, б.154-189; Яго ж. Кабальное холопство на Руси в ХVІ веке. Ленинград. 1967; Е. И. Колычева. Опыт применения корреляционного анализа для решения некоторых спорных вопросов истории холопства. История СССР, 1969, No.4. б.140-145; Материалы по истории крестьян в России ХІ-ХVІІ веков. Изд-во Ленинградского ун-та. Ленинград, 1958, ды інш.

Што да гісторыі сялянства ў Маскоўшчыне, дык вельмі важнай ёсьць манаграфія: В. И Корецкий. Закрепощение крестьян и классовая борьба в России во второй половине ХVІ в. Изд-во «Наука», Москва, 1970.

94. Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов. Т.ІІ. Менск, 1960, б.181-185, 281-284 ды інш.

95. Л.С.Абецедарский. Белорусы в Москве ХVІІ века. Из истории русско-белорусских связей. Изд-во Бел. гос. ун-та, Менск, 1957.

96. Архив Юго-Западной России, ч.ІІІ, т.VІ, Киев, 1908, б.362-369.

97. Jo'zef Morzy. Кгуzуs dеmоgraficzny na Litwie і Віalоrusi w ІІ роlоwіе ХVІІ wiеku. Роznаn', 1965. Гл. таксама згаданыя вышэй працы Д.Л.Пахілевіча.

98. Д.Л.Похилевич. Крестьяне Белоруссии и Литвы во второй половине ХVІІІ века, б.3.

99. А.А.Зимин. Опричнина Ивана Грозного. Изд-во «Мысль», Москва, 1964; Р.Г.Скрынников. Опричная земельная реформа Грозного 1565 года, Исторические записки, т.70, 1961, стр.223-250.

100. «История СССР с древнейших времен до наших дней». Изд-во «Наука». т.ІІ, Москва, 1966, б.145, 197-198, 223.

101. В.И.Корецкий. Закрепощение крестьян и классовая борьба в России во второй половине ХVІ в., б.21.

102. Тамсама, б.43.

103. Тамсама, б.35.

104. Тамсама, б.28-30, 32-34 і інш.

105. Тамсама, б.274-275.

106. И.И.Лаппо. Литовский Статут 1588 года, т.ІІ (текст), Ковно, 1936, б.469-473 (артыкулы 5-12 разьдзелу ХІІІ).

107. З.Ю.Копысский. Экономическое развитие городов Белоруссии в ХVІ - первой половине ХVІІ века. Менск, 1966.

108. «Послания Ивана Грозного». Под ред. В.П.Адриановой-Перетц. Изд-во АН СССР, Москва-Ленинград, 1951, б.9-138 і інш.

109. Полымя, 1966. No.5, б.179

110. Н.П.Покровский. Сибирская находка (Новое о Максиме Греке). Вопросы истории, 1969, No.11, б.129-138

111. «Послания Иосифа Волоцкого». Подготовка текста А.А.Зимина и Я.С.Лурье. Изд-во АН СССР, Москва-Ленинград, 1959; Я.С.Лурье. Идеологическая борьба в русской публицистике конца XV - начала XVІ века. Изд-во АН СССР, Москва-Ленинград, 1960; Н.А.Казакова, Я.С.Лурье. Антифеодальные еретические движения на Руси XІV - начала XVІ века. Изд-во АН СССР, Москва-Ленинград, 1955; А.И.Клибанов. Реформационное движение в Роcсии в XV - первой половине XVІ в. Изд-во АН СССР, Москва, 1960; Hans-Dieter Doepmann. Der Einfluss der Kirche auf die moskowitische Staatsidee. Staats- und Gesellschaftsdenken bei Josif Volockij, Nil Sorskij und Vassian Patrikeev. Evangelische Verlagsanstalt GmbH, Berlin, 1967.

112. Wiktoria Sliwowska. Mikolaj I i jego czasy (1825-1855). «Wiedza Powszechna», Warszawa, 1965.

113. Адам Мальдзіс. Творчае пабрацімства. Беларуска-польскія літаратурныя ўзаемасувязі ў XІX ст. Выд. «Навука і тэхніка», Менск, 1966, б.11.

114. Генадзь Кісялёў. Сейбіты вечнага. Дзярж. выд. БССР, Менск, 1963; Яго ж. З думкай пра Беларусь. Выд. «Беларусь», Менск, 1966; «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры». Выд. «Навука і тэхніка», т.2, Менск, 1969; А.Ф.Смирнов. Революционные кружки и организации в Белоруссии и Литве в 30-х годах XІX века, Исторические записки, т.69, 1961, б.197-221; Яго ж. Восстание 1863 года в Литве и Белоруссии. Изд-во АН СССР, Москва, 1963; И.А.Воронков. Польские тайные общества в Литве и Белоруссии в конце XVІІІ и первом тридцатилетии XІX века, Исторические записки, т.60, 1957, б.283-303; М.К.Кириллов. Начальная школа Белоруссии во второй половине XІX и в начале XX в. (1860-1907), у кнізе: «Из истории школы Белоруссии и Литвы». Отв. ред. В.З.Смирнов. Изд-во «Просвещение», Москва, 1964, б.5-182; Dawid Fajnhaus. Ruch konspiracyjny na Litwie i Bialorusi, 1846-1848. Panstwowe wydawnictwo naukowe, Warszawa, 1965. У гэтым выпадку асаблівую ўвагу выпадае зьвярнуць на артыкул: З.Я.Тальвирская. Некоторые вопросы общественного движения в Литве и Белоруссии в конце 50-х - начале 60-х годов и подпольная литература, у зборніку: «Революционная Россия и революционная Польша (вторая половина XІX в.)». Изд-во «Наука», Москва, 1967, б.5-77.

115. В.В.Чепко. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине XІX века. Изд-во «Наука и техника», Менск, 1966; Н.Н.Улащик. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии. Изд-во «Наука», Москва, 1965; И.И.Игнатович. Крестьянское движение в России в первой четверти XІX века. Изд-во соц.-экономической литературы, Москва, 1963.

116. Адам Мальдзіс. Цыт.праца, б.58.

117. «Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов», т.ІІ, Менск, 1960, No.174, б.259.

118. «Сборник Императорского Русского исторического общества», т.35, СПб, 1892,No.21, б.89-102.

119. O.P.Backus. Motives of West Russian Nobles in Deserting Lithuania for Moscow, 1377-1514. Lawrence, 1957; Horst Jablonowski. Westrussland zwischen Wilna und Moskau. Die politische Stellung und die politische Tendenzen der russischen Bevoelkerung des Grossfuerstentums Litauen im 15. Jahrhundert. Leiden, 1955.

120. J.L.I.Fennell. Ivan the Great of Moscow. MacMillan & Co Ltd., London, 1961.

121. «Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов», т.ІІ, Менск, 1960, No.80, б.116-117.

122. Там жа, б.120, 120-121, 131-133.

123. Там жа, б.111-112.

124. Там жа, б.160-164.

125. Там жа, б.158-160.

126. Там жа, б.169-170.

127. «Русско-белорусские связи. Сборник документов (1570-1667 годов)». Менск, 1963, No.366, б.385-389.

128. Там жа, No.398, б.424-426.

129. Там жа, No.400, б.428-430.

130. С.П.Луппов. Книга в России в ХVІІ веке. Изд-во «Наука», Ленинград, 1970, б.15-16.

131. Полымя, 1971, No.6, б.162-165.

132. С.А.Подокшин. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (вторая половина ХVІ - начало ХVІІ в.). «Навука і тэхніка», Менск, 1970.

133. St.Kot. La Reforme dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur d'occidentalisation culturelle. Bruxelles, 1953; Gottfried Schramm. Protestantismus und staedtische Gesellschaft in Wilno (16.-17. Jahrhundert), in Jahrbuecher fuer Geschichte Osteuropas (Neue Folge), Bd. XVII, Wiesbaden, 1969, Heft 2, S.187-214.

134. И.П.Еремин. Литература древней Руси. Этюды и характеристики. Изд-во «Наука», Москва-Ленинград, 1966, б.211-233; С.П.Луппов. Цыт. праца, б.15-27, 118-123, дый інш. працы.

135. «Литература эпохи Возрождения и проблемы всемирной литературы». Изд-во «Наука», Москва, 1967, б.275-283.

136. Полымя, 1969, No.6, б.69-98, 99-103.

137. Полымя, 1971, No.6, б.202-204.

138. Уладзімір Калеснік. Вяртанне зор. Полымя, 1971, No.7, б.196-212.

139. Я.Порецкий. Неизвестные стихи Андрея Рымши. Неман, 1969, No.2, б.186-187.

140. А.Анушкін. Лёс аднае кнігі. Полымя, 1969, No.9, б.247-252.

141. Я.Порецкий, Ю.Пренская. Белорусские печатные дворы. Неман, 1969, No.4, б.183-185.

142. Зінові Капыскі. Ідэйныя грані Рэфармацыі. Полымя, 1971, No.7, б.248-251.

143. «Звязда», 18.11.1970.

144. Весці Акадэміі навук БССР. Серыя грамадскіх навук, 1970, No.3, б.134-135.

145. Вопросы истории, 1971, No.5, б.3-12.

146. Коммунист, 1971, No.8, б.3-14.

147. «Книга. Исследования и материалы», т.ХХІ, Москва, 1970, б.145.

148. Неман, 1971, No.7, б.177.

149. «Літаратура і мастацтва», 9.7.1971.

150. Маладосць, 1971, No.6, б.65.

1969-1972

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Паўла Урбан. У сьвятле гістарычных фактаў. Мюнхэн, Нью-Ёрк. БІНІМ, 1972.
Крыніца: скан