epub
 
падключыць
слоўнікі

Павал Місько

«Як на нашы імяніны...»

«Толькі раз на год...»
Усё не так проста!
Чатырохлапы тарбахват
Мама расказвае страхі
Падслуханая размова
«Хочаш яшчэ торта?»
«Сушаная мікроба» і «цыклоп з ножкамі»
Выбух у кватэры
Танька выратоўвае «ваякаў-баякаў»
Акрабат у бутэльцы
Развітальны дзень
Бабуля прыблудзілася...
З «Дзённіка назіранняў»
Бабуліна слабасць
Дзве аперацыі
Каляровыя сны
Бабуля разгулялася
Папаўненне ў акварыуме
Трагедыя ў акварыуме
Першы раз у першы клас


«Толькі раз на год...»

 

У Толі і Колі на дваіх адзін дзень нараджэння. Толя і Коля - блізняты.

Тата і мама доўга абмяркоўвалі, што ім падарыць. Абодвум па сем гадоў спаўняецца, гэта не тры, не чатыры і нават не шэсць. Ім увосень ісці ў школу!

- Трэба іх саміх папытаць, - прапанавала мама.

- Во, лепш за ўсё, - згадзіўся тата.

- Я хачу хамяка, - не задумваючыся сказаў Толя.

- Добра, - сказаў тата. - Хамяк не сабака, лёгка ў кватэры трымаць.

- А я хачу рыбак! Акварыум! - запатрабаваў Коля.

- І акварыум можна. Рыбкі не брэшуць, - сказаў тата.

- Ур-ра!!! - закрычалі Толя і Коля, заскакалі па кватэры.

- А мама што мне падарыць? - перастаў скакаць Толя.

- Вы ў нас агульныя, і падарункі будуць агульныя, - сказаў тата, але запытальна паглядзеў на маму.

- Ну-у... я яшчэ торт куплю, - сказала мама.

- Два! Два тарты! - закрычалі Толя і Коля.

Тата капрызліва надзьмуў губы - нібы Карлсан, які жыве на даху:

- Ну-у-у, я так не гуляю. Адзін торт і сем свецак? Лепс адна свецка і сем тартоў!

Усім зрабілася весела.

- Куплю адзін, але вялікі-вялікі, - паправілася мама.

Коля ўсё-такі ўздыхнуў:

- Лепш, каб у нас былі два дні нараджэння. Мы б два разы святкавалі, у нас было б два тарты!

Тата праспяваў, як кракадзіл Гена з мультфільма, але былі ў песеньцы і словы Карлсана, які жыве на даху:

 

Як шкада,

Што «дзень варэння»

Толькі раз на год!

 

Потым паглядзеў на маму і сказаў:

- Мы маглі б і самі спячы торт. Яшчэ адзін.

- Ты горш за маленькага! - пачала злавацца мама. - Калі мне гэтым займацца?

- А што там вельмі займацца? Ты дай нам рэцэпт, а мы самі ўсё купім, замесім... Праўда, хлопцы?

- Ага-а! - закрычалі хлопцы. Ім гэта спадабалася.

 

Усё не так проста!

 

Добра, што тата загадзя купіў тоненькую, як сшытак, кніжку пра акварыум. Без яе не ведалі б, што рабіць, з чаго пачынаць. А ў той кніжачцы ўсё расказана і паказана - намаляваны рыбкі, вадзяныя расліны, розных відаў акварыумы. І яшчэ там было сказана, што куплены акварыум трэба прамыць растворам марганцоўкі і заліць на двое сутак вадою. Добра было б за гэты час ваду ў акварыуме некалькі разоў памяняць. З замазкі вымакнуць усе шкодныя рэчывы, не будуць атручваць рыбак. На дно акварыума трэба насыпаць буйнога і добра прамытага пяску-жвіру. Яшчэ лепш, калі прамыты пясок пракіпяціць, - знішчацца ўсе заразныя мікробы.

- А ты казаў, што рыбак проста трымаць! - папракнула мама.

- Хто сказаў - я-а?! Калі я такое казаў? Хлопцы, вы чулі, каб я такое казаў?

Толя і Коля дружна закруцілі галовамі і заўсміхаліся: не, такога тата не гаварыў.

Каб рыбкі не захварэлі, трэба памыць у марганцоўцы і тыя расліны, якія будуць высаджаны на дно акварыума, і саміх рыбак. Трэба ведаць, дзе паставіць акварыум, каб на яго лішне не падала святло, каб не было і холадна. Трэба мець падагравальнік для вады і такую штуку, што пускае ў ваду пухіркі паветра, і тэрмометр, і кармушку, і малы акварыум-садок для малявак... Добра, каб у акварыуме жылі і куклянкі-смаўжы. Яны нібы санітары будуць падтрымліваць у акварыуме чысціню і парадак. Калі ўсё будзе зроблена правільна, сам акварыум ператворыцца нібы ў жывы арганізм, усё ў ім ураўнаважыцца, вада будзе чыстай.

Тата дачытаў кніжачку да канца і пачухаў патыліцу.

- Та-а-ак... Коля, а мо і табе хамяка? - уздыхнуў ён. - Аднаму хамяка, другому - хамячку.

- Ну але! - не вытрывала мама. - Разведзяце мне тут цэлую ферму. А тады што - на базар прадаваць панесяце?

- Кгым, кгм... - пакашляў тата і нічога не сказаў.

- Акварыум!!! - ажно затупаў нагамі Коля.

- Яшчэ раз тупнеш - не ўбачыш акварыума як сваіх вушэй! - прыгразіла мама.

Пайшлі ў краму «Прырода». Там было столькі ўсякіх акварыумаў! І малых, і вялікіх, і круглых, як плафоны на слупах у парку, толькі не белых, нібы залітых знутры малаком, а празрыстых. А колькі было ў краме рыбак! Розных, у розных акварыумах. Самыя вялікія плавалі ў маленькім басейне з каменнымі берагамі - проста пасярод крамы. Усё дно ў гэтым басейне было засыпана меднымі манетамі. Каля яго круціліся некалькі хлапчукоў і ласа заглядвалі ў ваду. Ім так хацелася пабоўтацца, пазбіраць тыя грошы!

- Тата, а хто насыпаў туды грошай? І нашто насыпалі? - тузалі тату за рукавы Толя і Коля.

- Экскурсанты, турысты... Ёсць такое павер'е: калі кінуць у басейн мядзяк, то абавязкова яшчэ раз пабываеш у гэтым горадзе. А манеты акісляюцца, атручваюць рыб... - Тата падвёў Толю і Колю да вялізнага акварыума, які стаяў у кутку крамы, падсвечаны зеленаватым святлом.

У акварыуме ў дзівосна-загадкавым ззянні сярод раслін плавалі не менш дзівосныя рыбы: і трохкутнічкі з чорнымі доўгімі плаўнікамі, і блакітнавата-рубінавыя рыбкі-агеньчыкі, і лянівыя аксамітна-чорныя таўстуны, і залаціста-ружовыя з вялікімі, нібы марлевымі хвастамі. У іх былі вялізныя і выпучаныя, нібы не свае, вочы. Толя і Коля як прыліплі да гэтага акварыума, дык не хацелі і адыходзіць.

Тата адразу аблюбаваў круглы акварыум. Прыгожы!

- Не бярыце круглы - галава ў рыбак замарочваецца, - сказаў яму адзін дзядзька-пакупнік і нават не ўсміхнуўся.

- Чаму? - здзівіўся тата.

- Няма куткоў, арыенціраў для рыб. Плаваюць, плаваюць кругамі - і брык на дно...

Татава рука паднялася да патыліцы, каб пачухаць. А мо і праўду гаворыць дзядзька, не жартуе?

Пачалі аглядаць прамавугольныя акварыумы з шыбамі-сценкамі.

- Во гэты... - паказаў ён прадаўшчыцы на акварыум з вадою, што стаяў на прылаўку. Пад акварыумам было суха, ён не працякаў.

- Можна і гэты, - абыякава сказала прадаўшчыца. - Памажыце пераліць з яго ваду.

Паднялі, пералілі ў парожні акварыум.

- Яны ўсе трошкі цякуць, асабліва спачатку. А замокнуць - і нічога, - сказала прадаўшчыца.

- А мо... - Цяпер тату здалося, што лепшы акварыум той, у які пералілі ваду.

- Грамадзяні-і-ін!.. - з прыціскам сказала прадаўшчыца.

І тата засаромеўся, пайшоў да касы.

Дома акварыум напоўнілі вадою. Два дні ваду мянялі. А Толя і Коля набралі гравію і каменьчыкаў каля дома-новабудоўлі. І ўвесь час хлопцы спрачаліся, колькі і якіх рыбак купіць. Каб і цесна ім не было, каб хапала кіслароду. На кухні ў двух вёдрах адстойвалася вада. Нельга рыбак адразу пускаць у такую, што набярэш з-пад крана. У ёй многа вапны, яна таксама шкодзіць рыбкам.

 

Чатырохлапы тарбахват

 

- А што-о ў мяне ё-ёсць... - голасна сказаў тата, як прыйшоў вечарам з работы.

Ён спыніўся ля парога, палез рукою ў кішэнь пінжака. І раптам выхапіў руку: «Ой!» На кончыку сярэдняга пальца чырванела кропелька крыві.

- Парэзаў? Брытвачкай? - Толя і Коля пакідалі буквары, падбеглі да яго. Абодва спачувальна глядзелі тату ў твар.

- Не-е, - сказаў тата загадкава. - Не!

Але не паспеў растлумачыць...

- Хамя-я-ак!!! - закрычаў Толя і заскакаў, запляскаў далонямі.

З кішэні татавага пінжака якраз паказалася светла-рудзенькая галоўка з кароценькімі цёмнымі вушкамі. Паварушыла верхняю губкаю з доўгімі вусікамі, панюхала паветра. Чорныя бліскучыя вочкі-парэчкі ўтаропіліся на дзяцей. Памкнуўся Коля ўзяць хамячка - і ад страху хуценька пацёр далонь аб далонь, затупацеў нагамі: «О-ё ёй!» Схаваў рукі за спіну.

А Толя не спалохаўся, падставіў да кішэні руку, і хамяк успоўз на яе. Ён дробненька трымцеў, дрыжалі лапкі. Прыціснуўся жыватом да Толевай далоні, асцярожненька глянуў з рукі ўніз: ух, як высока!

- Маленькі, як мышка, - сказаў Толя. - Мякенькі, цёпленькі. А якія лапачкі - ружовыя, з пальчыкамі! І носік ружовы!

- А жывоцік белы! І бачок левы з белай плямкай! І хвосціка няма! - заглядваў знізу і з бакоў Коля.

Ад гэтых выкрыкаў хамячок задрыжаў яшчэ мацней. Сеў тым месцам, дзе павінен быць хвосцік, падняў пярэднія лапкі, пачаў іх вылізваць, старанна выціраць імі роцік і шчочкі. Мо знарок, каб не паказаць, што яму страшна.

- Ой, як мыецца пацешна! - крычаў Коля.

А Толя не ўтрываў, паднёс хамячка да рота, пахукаў на яго.

- От як схопіць зубамі за губу, будзеш ведаць... Паменш цягайце па руках, гэта не кацяня. - Тата схадзіў ужо на кухню і вярнуўся ў калідор. Палец яго быў карычневы ад ёду.

- Тата, а клетак у краме няма? - пытаў Толя.

- Толькі птушыныя. А для хамякоў трэба такія, каб не было драўляных частак, бо паперагрызаюць.

- Во-о, а дзе ж ён будзе жыць? Яму ж хатка патрэбна. - Толя пакрыўджана надзьмуўся.

- Пасадзім у трохлітровы слоік. Цётка, у якой я купляў, таксама ў слоіку іх трымае, - сказаў тата.

Пайшлі на кухню. Тата дастаў з шафачкі пусты вялікі слоік.

- Саджай сюды. Усё будзе відаць, як у акварыуме, - і паставіў слоік на стол.

Толя не змог прасунуць у слоік руку з хамяком. Давялося нахіліць слоік і пусціць хамячка. Ён з'ехаў на дно на жываце - нібы з ледзяной горкі. Слоік паставілі нармальна, і хамяк адразу ж забегаў кругамі ўздоўж сценкі. Потым стаў на заднія лапкі, такія ж карацелькі, як і пярэднія, выцягнуўся як мага ўгору і заскроб пярэднімі па шкле. Кіпцікі коўзаліся, тоненька шкрабацелі - не было за што ўчапіцца! Зноў прабег некалькі кругоў, вынюхаў сценку, зноў стаў на дыбкі, заскроб лапкамі. І гэтак скроб і скроб, а сам адступаў патрошку ўправа, нібы танцаваў на задніх лапках.

Перабраў усю сценку слоіка некалькі разоў - так і не зачапіўся!

Шкада стала хамяка. Нібы ў турму якую пасадзілі. Толя адкалупнуў ад батона невялікі, з арэх, кавалачак, кінуў у слоік. Хамячок не бачыў спачатку булкі, але вусы адразу заварушыліся - адкуль гэтак смачна пахне? Крутнуўся ў той бок, хап зубамі. Падтрымаў яду лапкамі і... запхаў кавалачак у рот цалкам! Левая шчака адтапырылася, як напакаваная торба. Такі ж кавалачак батона памачыў у малако і кінуў хамяку Коля. Хамяк палізаў трошкі булку, падхапіў лапкамі, як ручкамі, і запхнуў за тую ж левую шчаку. Яна адтапырвалася ўжо так, што пераважвала хамяка на адзін бок. Зрабіў круг па дне, стаў на дыбкі - глядзіць на Толю і Колю.

- Ой, яшчэ хоча! - замітусіліся яны. - Чаго б яму даць?

Тата ўкінуў кавалачак яблыка, зярняткі з яблыка. Хамяк тут жа іх прыбраў, засунуў за правую шчаку. Сыпнуў Толя семак сланечніку, яны разляцеліся па ўсім дне. Прапоўз хамяк, як пыласос, - не пакінуў ніводнай! Кінуў Коля белы гарбузік - хамяк узяў семку ў ручкі, пакручвае, як шафёр руль, абгрызае рубчык. Тузець зубамі - лупінкі адпалі ў бакі, пляскатае зярнятка знікла за шчакой. Абедзве шчакі тырчалі ўжо так, што хамяк упоперак стаў шырэйшы, чым удоўж. Не торбачкі былі ў яго за шчокамі, а сапраўдныя мяшкі - аж да паловы тулава.

- Ой, ха-ха-ха! - не вытрывалі Толя і Коля. - Не есць, а ўсё запасаецца.

- Ну і тарбахват! - смяяўся і тата. Прынёс ірваную шарсцяную шкарпэтку, камяк ваты, кінуў у слоік. - Хай робіць гняздзечка.

Хамяк трохі пацягаў, патузаў шкарпэтку і вату зубамі, падрапаў кіпцямі. Потым падлез пад іх. Думаў, ніхто не бачыць, а яго было відаць з усіх бакоў: прысеў на заднія лапы і цісне пярэднімі на шчокі, выпіхвае харч. Пачысціў зашчочныя мяшкі, узяў у лапкі аблузаны гарбузік - есць.

- Вой, як чалавечак! - дзівіўся Толя.

- Ага, пальчыкі ружовенькія, ручачкі маленькія, - захапляўся Коля.

- Хомка, мы Гуліверы для цябе, праўда? - Толя пастукаў пальцам у сценку слоіка.

Хамяк адвярнуўся да яго спінаю, але жаваць не перастаў.

- Хомка ў многіх завуць. Другое імя прыдумайце, - параіў тата.

- Гаўрык, Гаўрычак, - пазваў Толя і засунуў руку ў слоік.

Хамяк крутнуўся, выварочваючы ўгору галаву, выставіў для абароны зубы: «Ш-ш-ш-ш-ш».

Толя спуджана выхапіў руку.

- Гаўрык, Гаўрык, гэта ж я - ты не пазнаў? Але Гаўрык нікога не хацеў пазнаваць. Палез праз дзірку ў шкарпэтку.

 

Мама расказвае страхі

 

І тут прыйшла з работы мама.

- Міхась, не забаўляйся, як малы! Схадзі лепш у краму, малака, хлеба купі. Во, яшчэ цэлы спіс... А для торта я сама ўсё купіла.

- Калі ж пацешны вельмі... - Тата пайшоў да вешалкі з адзеннем.

- Мама! У майго хамячка лапкі ружовенькія! Бярэ пальчыкамі ўсё, як чалавек! Гаўрык! Гаўрычак! Пакажыся маме! - Толя пастукаў кіпцем па сценцы слоіка, але хамяк не хацеў паказвацца.

- Падумаеш, - пакрыўдзіўся Коля. - У мяне рыбкі будуць лепшыя за твайго хамяка... - І пайшоў з кухні ў пакой.

- Я чакала, што так будзе. Яны яшчэ паб'юцца з-за гэтага хамяка, - папракнула мама тату. - Яны і ўрокаў не захочуць рабіць - каля хамяка будуць сядзець, каля акварыума. Хай толькі будзеце кепска вучыцца! Хай!.. Я тады вам...

Толя і Коля расхваляваліся. Хутка ўжо ў школу, ой, хутка!

Кінуліся да сваіх ранцаў з кнігамі, сшыткамі, каляровымі алоўкамі. Даўно ўжо, больш за месяц, стаялі ранцы ў куточку. І буквар, і чытанку Толя і Коля перагледзелі ў першы ж дзень, а што-нішто і прачыталі. Абодва ўмелі чытаць. Нават цэлы год самі хадзілі ў дзіцячую бібліятэку.

- Ой, не трэба было іх вучыць чытаць! - забедавала мама, грукаючы посудам. - Ім нецікава будзе на ўроку, круціцца будуць.

- Як гэта - не трэба? - сказаў тата ад парога. - Цяпер настаўнікі патрабуюць, каб дзеці ўмелі чытаць да школы. Каго ў садзіку вучаць, каго дома, каго ў падрыхтоўчай групе.

Толя і Коля былі згодны з татам.

Як гэта - не ўмець чытаць? Зараз яны і жыць не могуць без чытання. Проста дзіва, як дасюль жылі. А за год - выгадалі цэлы год! - яны столькі кніг прачыталі, столькі ўсяго даведаліся!

Зноў пабеглі на кухню. Як там хамячок?

Слоік стаяў ужо не на стале, а на падлозе каля буфета-шафачкі. Мама зняла. Толя адразу лёг на бок, Коля стаў на калені - не відаць Гаўрыка! Толькі ледзь прыкметна варушыцца шкарпэтка, яго схованка. Не відаць і ваты - зацягнуў хамяк у шкарпэтку.

- Не коўзайцеся па падлозе! А то самі будзеце мыць адзенне, - пагразіла мама.

Толя засунуў руку ў слоік, расхіліў гняздзечка. Усе прыпасы ляжалі ў шкарпэтцы, а хамяк штосьці трымаў каля рота і хуценька, спяшаючыся, жаваў. Не ўцерпеў Толя, дастаў Гаўрыка, паднёс да рота. Мо зноў хацеў пахукаць на яго, а мо і пацалаваць у мордачку.

- Ой, не паднось! Каб больш гэтага не было! - закрычала перапалохана мама. - Я чула на рабоце, адна цётка расказвала, у іх доме гэта нарабілася... Дзяўчынка во так хукала на хамяка, разявіла рот... А ён шмыг у рот! І палез у глотку! Пакуль выклікалі «хуткую дапамогу», пакуль завезлі на аперацыю - увесь страўнік падраў кіпцюрамі. Ледзьве адратавалі!

Толева рука задрыжала, ён хуценька пусціў Гаўрыка ў слоік. У жываце ў яго пахаладзела, нават балець пачало, нібы ў яго таксама залез хамяк, пачаў драць там кіпцюрамі. Толя ўжо і любіў і не любіў Гаўрыка.

- Мама, добра, што я захацеў не хамяка, а рыбак! - сказаў Коля.

- Ідзіце мыць рукі. І каб сёння больш не браліся за хамяка!

Рукі памылі ахвотна. Цёплаю вадою, з мылам. Праўда, паштурхаліся трохі каля ўмывальніка, папырскалі адзін на аднаго і на сцены.

- Мы хочам мясіць торт! - прыбеглі на кухню, бо на кухні ўжо нечым смачна пахла.

- Ой, работнікі з вас... Я сама ўжо замясіла, зараз раскачаю, буду пячы каржы. Паглядзіце ў шафачцы якога павідла ці варэння. Вашага любімага...

- Яблычнага! - закрычаў Толя.

- Не, вішнёвага! - запярэчыў Коля, штурхануў Толю ад шафачкі.

- Цішэй, не паразбівайце слоікаў! І асцярожна, яны цяжкія! - папярэдзіла мама.

- А я люблю клубнічнае! - зайшоў якраз тата. - Што ж рабіць? Трэба пячы тры тарты!

- Хо-хо-хо! - засмяяліся, зарадаваліся дзеці.

- Яшчэ што выдумайце! - сказала мама.

- А колькі каржоў будзе? Тры?

- Тры, - сказала мама.

- Ну - во: на ніжні намажаш вішнёвага, на сярэдні - яблычнага, на верхні - клубнічнага, - параіў тата.

- Ага, - нібы згадзілася з ім мама. - А можна яшчэ перцу дабавіць, гарчыцы, таматнай пасты... Во будзе смак!

- А што? З'ямо! - сказаў тата і не ўсміхнуўся.

Толя і Коля паглядзелі адзін на аднаго, потым на тату і маму. Жартуюць?

І дурасліва засмяяліся.

 

Падслуханая размова

 

Заснулі Толя і Коля. А тата і мама яшчэ доўга размаўлялі і шапталіся. Нават тэлевізар не ўключалі - усё гаварылі і гаварылі. А гаварылі пра тое, што рабіць з імі - Толем і Колем. Да першага верасня яшчэ паўмесяца. Раней было ўсё добра - раніцаю іх вялі ў садзік, вечарам прыводзілі дадому. А паўтара месяца ўлетку прабылі яны ў дзеда і бабы, у вёсцы. І вось зноў у Менску.

- Пакідаеш ім ключ і дрыжыш: а раптам забудуць замкнуць кватэру? А раптам ключ згубяць?

- Не забудуць... Не згубяць... - гаварыў тата няўпэўнена.

- Яны пасля абеду будуць у школу хадзіць, у дзве гадзіны. Я распытвала. А калі ўрокі рабіць? Вечарам нельга, яны і так будуць стомленыя. Зранку толькі, да абеду... А хто з імі будзе сядзець? Я ж не магу работу кінуць!

- І я не магу, - гаварыў тата. - У школе павінна быць група падоўжанага дня. Мо дамовіцца, у групу іх аддаць?

- Цэлы дзень у школе? А на свежым паветры калі ім быць? Зусім змарнеюць.

- Чаму? Іх і гуляць водзяць, і кормяць абедам, і адпачываць кладуць. І ўрокі пад наглядам робяць.

- Невядома, ці будзе гэта група. Кажуць, настаўніцы яшчэ няма.

- Дык што ты прапануеш?

- Бабу трэба прывезці. Хай бы ў нас баба пажыла - год, два. Колькі трэба...

- Баба... А дзеда куды? У іх жа ў вёсцы свой дом, гаспадарка, карова. Не захочуць сюды ні баба, ні дзед. Лепш ты сваю маці ўгавары, яна гараджанка... Дый на пенсію ёй даўно пара, нашто ёй тая работа?

- Не ўгаворыш... Ты яе слаба ведаеш.

- Унукі павырасталі - бабы ў вочы не бачылі.

- Яна ж была раз!

- Ага, сто гадоў назад... Патэлефануй заўтра, угавары. Ты ж умееш!

- Калі і ўгавару, то не хутка прыедзе. Пакуль пенсію аформіць, пакуль дабярэцца сюды... Раней трэба было думаць!

- Дык чаму ты не падумала?

- Я... Я... Усюды я! - павысіла голас мама.

- Цішэй, калі ласка. Хлопцы толькі што паснулі.

Толя хіхікнуў сам сабе і затуліў рот коўдраю. Ён усяго мо на хвілінку быў задрамаў і паспеў убачыць сон: у яго развялося і бегала многа-многа хамякоў! Рознакаляровых! Але як пачалі моцна размаўляць тата з мамаю, яго сон уцёк, а цяпер ніяк не хацеў вяртацца. Цікава было паслухаць!

- А пакуль прыедзе, будзем вісець на тэлефоне, - гаварыў далей тата. - То ты патэлефануеш, то я... То ты падскочыш дадому, то я...

- У нас строга, - адказала мама. - Не магу я кідаць работу, раз'язджаць па асабістых справах.

Толя не вытрываў, вылез са свайго ложка, пайшоў да Колі. Паштурхаў яго пад бок.

- Пасунься... Скажу нештачка!

- А-а-а... М-м-м... - Коля спрасонку не мог зразумець, чаго ад яго хочуць.

- Тата і мама будуць на тэлефоне вісець. Чуеш? А мы адны будзем жыць. Чуеш?

- М-м-м... Замест слухаўкі вісець?

- Кіраваць намі па тэлефоне будуць. А мы адны будзем жыць!

Коля павярнуўся на другі бок і засоп носам.

- Эх... - махнуў на яго Толя і палез назад у свой ложак.

 

«Хочаш яшчэ торта?»

 

Першы выспаўся і вылез з ложка Коля. Ні таты, ні мамы не было. З кніжнай паліцы-шафы звісаў плакат.

«СЫНКІ! - гэтае слова тата напісаў чырвоным фламастэрам вялікімі літарамі. - Віншуем вас з днём нараджэння і моцна цалуем! - гэта зялёным. - Будзем святкаваць ваш дзень пасля абеду, а лепш за ўсё вечарам. У абед я прывязу рыбак і куклянку!» - гэта сінім.

А ніжэй чорным фламастэрам прыпісала мама:

«У духоўцы яечня. Кісель у кубачках на стале. Да кісялю адрэжце сабе па кавалку куплёнага торта. А той, што я спякла, яшчэ не гатовы, яму трэба выстаяцца. З дому не выходзьце, пагуляеце на двары пад вечар. Цалую - мама».

Коля тузануў плакат. Аб падлогу моцна ляснула кніга - яна прыціскала верх плаката да паліцы. Прачнуўся і Толя.

- Пісьмо табе, на чытай! - кінуў яму плакат Коля, а сам раздзеты пабег на кухню.

Праз хвіліны дзве, калі Толя прачытаў усё, што было напісана ў плакаце, ён завыў: «У-у-у-у...» - і таксама кінуўся на кухню.

Спазніўся: Коля ўжо адчыкрыжыў сабе вялізны кавалак торта і еў на поўны рот. Самы лепшы кавалак выразаў - зверху мармеладная кветка і лісцік з зялёнага крэму.

- О-о, тады я два кавалкі адрэжу, калі так! - сказаў Толя і адрэзаў сабе два кавалкі торта.

- Тады і я два, - сказаў Коля і адваліў сабе другі, яшчэ большы за першы.

- У цябе і адзін першы большы за мае два! Тады я адрэжу тры!

- А я - чатыры!

- А я скажу тату!

- А я скажу маме!

- А я табе не дам хамяка глядзець!

- А я хамяка ўжо бачыў. Я табе не дам рыбак глядзець!

Абодва пхалі за шчокі торт, як той хамяк харч, - хто хутчэй і больш з'есць? Павымазваліся, як чэрці.

І тут зазваніў тэлефон. Раз, другі, трэці...

- Бяжы паслухай, у мяне рукі ў крэме! - сказаў Толя.

- Сам слухай! І ў мяне ў крэме!

Толя запхнуў рэшткі другога кавалка ў рот, хоць ужо нудзіла ад торта, пабег да тэлефона. Ухітрыўся ўзяць слухаўку сціснутымі кулакамі.

- Умгу? - не мог добра варухнуць языком.

- Разбудзіў? - сказала слухаўка татавым голасам. - Дай, думаю, патэлефаную, мо яшчэ спяць... Засцілайце ложкі, умывайцеся, снедайце.

- Умгу!

- Што - умгу?

- Мы ўжо з'елі торт! - У роце Толі пасвабаднела.

- Як - увесь? - здзівіўся тата.

- Трохі яшчэ не. Коля даядае.

Слухаўка маўчала, слухаўка цяжка дыхала.

- А яечня? Кісель?

Цяпер памаўчаў Толя.

- Няма на іх месца ў жываце.

Зноў памаўчала слухаўка.

- А як тэлефанаваць у «хуткую дапамогу», ведаеце?

- 01!

- 01 - гэта ў пажарную. Спадзяюся, да пажару ў вас не дойдзе. 03! Але я сам патэлефаную - у псіхіятрычную! Скажу, што вы павар'яцелі, каб вас забралі ў вар'яцкі дом.

Слухаўка шчоўкнула, у ёй пачуліся кароткія гудкі.

Толя вярнуўся на кухню. На трэці кавалак торта не хацелася і глядзець.

Коля сядзеў на крэсле з нагамі, калені каля падбародка. Далонямі ціснуў на горла, нібы душыў сам сябе. Твар бледны-бледны, як пабелены, вочы вылупленыя. На талерцы каля яго пуста - з'еў чатыры вялікія кавалкі!

- Хочаш яшчэ торта? - пасунуў Толя свой трэці кавалак да яго.

Коля дзіка гыкнуў, затуліў далонямі рот, закруціўся па кухні - ледзь не перакуліў вёдры з вадою, не пабіў акварыума. Кінуўся ў туалет.

Толя адшчыкнуў кавалачак торта без крэму, паклаў у слоік.

Праз хвіліну хамякова схованка, шкарпэтка, уздрыгнула, паказалася мордачка з вусамі, уся галава... Вочы хамяка былі заплюшчаныя, вушы вялыя, нібы пакамечаныя. Панюхаў - цап здабычу зубамі.

Галава знікла...

Хамяк таксама любіў торт.

 

«Сушаная мікроба» і «цыклоп з ножкамі»

 

Тата яшчэ два разы тэлефанаваў: «Як вы там? Як Коля?» І кожны раз Толя дакладваў: «Кепска... Ляжыць...»

Прыехаў тата на абед, прывёз у слоіку з вадою рыбак і куклянак. А Коля не ўставаў! Толькі крыху павярнуў у яго бок галаву і папытаў:

- Колькі? Якія?

- Як і дамаўляліся: пара неонаў, пара гупі вуаляхвостых, пара чорных молі, пара мечаносцаў. У знаёмых браў, не ў краме. Гэтыя дарослыя ўжо, а ў краме маляўкі.

Коля адвярнуўся, заплюшчыў вочы.

- Э, брат, як цябе скруціла... А ўсё з-за прагнасці. Хамяк і то ўсяго адразу не есць, надалей пакладзе.

Тата пайшоў на кухню. Вычарпаў з акварыума - у апошні раз! - ваду, рэшткі сцадзіў ва ўмывальнік, падняўшы акварыум. Засыпалі на дно гравій, налілі паўвядра адстоенай вады, пасадзілі некалькі водарасцяў - іх тата купіў разам з рыбкамі. І панёс акварыум у спальню, паставіў на стол. Потым схадзіў на кухню і прынёс яшчэ поўненькае вядро вады, выліў у акварыум. Коля толькі злёгку паварочваў галаву, каб паглядзець, што робіцца, і нічога не гаварыў. Нічога яго не цікавіла!

- Гадзіны праз дзве пусціш рыбак у акварыум, - сказаў тата і паналіваў у талеркі разагрэты боршч. Сабе не наліваў, не было калі ўжо сёрбаць, і пабег на работу.

Толя застаўся ў хаце поўным гаспадаром. Што хочаш, тое і рабі! Ад такой волі ў яго ажно галава закружылася...

Забыў пра боршч: кульнуўся некалькі разоў на дыване, паспрабаваў пахадзіць «на галаве». Упаў, балюча стукнуўся нагою, костачкаю, аб крэсла.

- Можа, табе яблычак кісленькі даць? А можа, кефіру? - прапанаваў ён Колю маміным голасам.

Коля скрывіўся, як серада на пятніцу: «Адчапіся!»

Тады Толя прынёс шахматную дошку з расстаўленымі фігурамі, паставіў яму на жывот.

- Белымі - я. Згуляем?

Коля грабянуў шахматы з жывата.

Толя раззлаваўся: хварэць хварэй, а рукам волі не давай! Але стрымаў сябе, моўчкі поўзаў па падлозе, пакуль не пазнаходзіў усе фігуры. Пачухаў макаўку - і ўспомніў: у нейкай кнізе, зусім нядаўна чыталі, хлапчукі скакалі «з парашутам».

- Ух, прыдумаў! Ух, і прыдумаў! - прынёс з калідора, з вешалкі, парасон. Не раскрываючы закінуў на шафу. Сам ступіў на мамін ложак, адтуль на спінку ложка, учапіўся рукамі за верх шафы. Падрыгаў нагамі - р-раз! - залез на шафу. Раскрыў парасон: - Ур-ра! - скокнуў на ложак. Пад нагамі ў яго штосьці трэснула.

Коля зацікавіўся, сеў у сваім ложку.

- Ух, здорава! Ух, здорава! - Толя не знаходзіў слоў.

- А ты пакладзі падушку - мякчэй будзе, - параіў Коля.

Толя паклаў дзве падушкі. Зноў палез на шафу.

- Гэй-гох! - рынуўся зверху на падушкі. Без парасона ўжо.

І другі раз нешта глуха трэснула. А з адной падушкі, дзе відаць была ружовая насыпка, з ражка вылецела жменька пер'яў, закружылася па спальні.

Не ўтрываў, вылез са свайго ложка і Коля. Стаў у нерашучасці...

- А-а, баязлівец! - Толя залез і скокнуў трэці раз. З падушкі выпырхнула яшчэ больш пер'я.

- Дасць нам мама, - сказаў Коля, але палез на шафу і ён. Пакруціўся там на кукішках, глянуў уніз. Не вельмі высока... Гоп! - скочыў і ён.

З падушкі вылецела воблачка пер'я.

Схамянуліся, пачалі лавіць, збіраць пёрцы, запіхваць назад у дзірку насыпкі. Потым сяк-так заслалі ложак, ускінулі на падушкі пакрывала. Было непрыгожа, не гэтак, як у мамы. Адразу пазнае, што тут была баталія.

Пасля скачкоў Коля выпіў крыху кефіру. Падумаў - сербануў разы два баршчу.

- Я цябе вылечыў! - радаваўся Толя. І ён крыху пасёрбаў баршчу.

Коля вярнуўся ў спальню. Пакуль Толя прыбраў са стала і таксама прыйшоў у спальню, рыбкі ўжо плавалі ў акварыуме. Толя разявіў рот, хацеў закрычаць: «Што ж ты нарабіў?! Тата казаў - праз дзве гадзіны!» Коля апярэдзіў яго:

- Мае рыбкі, што хачу, тое і раблю!

Рыбкі, здаецца, адчувалі сябе няблага, хоць вада і была мутная. Гупі ганяліся па крузе, нібы хацелі ўчапіцца адна адной у хвост. Неончыкі нерухома віселі сярод водарасцяў. Молі пасталі стаўма і штосьці дзяўблі з каменьчыкаў. Мечаноска стругала губамі водарасць, а мечаносец плаваў каля яе задам наперад, нібы хацеў укалоць хваставым плаўніком-«мячом». Адна куклянка нерухома ляжала на дне ў куточку акварыума, другая наўскос паўзла па шкле. Антэны-вусы распусціла шырока ў бакі, пакалыхвала імі - мо вынюхвала спажыву?

- Галодныя... Усе галодныя... - здагадаўся Коля. - А тата не купіў корму!

- Забыў, мабыць.

- А мо рыбкам хлеба накрышыць?

- Яны не ядуць хлеба. У садзіку бачыў? Іх кармілі такімі чырвонымі чарвячкамі і сушанымі мікробамі, - сказаў Толя.

- Сам ты мікроба сушаная! Гэта цыклопы такія з ножкамі. Выхавацелька казала, Зінаіда Аляксееўна.

- Сам ты цыклоп з ножкамі! - пакрыўдзіўся Толя.

- А ты... А ты... - пачаў заікацца ад злосці Коля і кінуўся да Толі біцца.

Пакачаліся па падлозе. Сёння Толя хутка апынуўся наверсе. Але Коля раптам войкнуў і скрывіўся, давялося яго пусціць. Хворы ж! Пабег Коля са спальні.

А Толя пайшоў на кухню, бо сюды з акна даносіліся дзіцячыя галасы. Заглянуў у акно... Ух ты! Якія хвацкія вароты дзеці зрабілі з крамных цукерачных скрынак! Мог бы і ён з імі паганяць шайбу, нічога, што далёка да зімы. Але ж мама не дазволіла выходзіць... Во, Сцёпа Мармышка горла дзярэ, верхаводзіць... Таксама ў першы клас пойдзе. Ён амаль на паўгалавы вышэйшы за Толю і Колю.

Залез Толя на акно, стаў на дыбачкі, каб бліжэй была фортка.

- Гэй! У нас хамяк і рыбкі! У нас дзень нараджэння!

Пачулі!.. Сцёпа Мармышка абапёрся на клюшку і закрычаў угору:

- А які ну-умар!.. кватэры?..

- Пяцьдзесят!!! - зноў стаў на дыбачкі Толя. Сцёпа кінуўся ў пад'езд, за ім натоўп дзяцей, нават малая Танька з суседняга корпуса.

- Коля, ратуйся! Госці бягуць! - закрычаў Толя, саскочыўшы з акна.

На лесвіцы ўжо звінелі галасы, чуўся тупат.

 

Выбух у кватэры

 

Толя адчыніў дзверы, і яго ледзь не стапталі ў парозе. Большасць - амаль незнаёмыя хлапчукі, толькі Мармышка і яшчэ адзін, Андрэйка, знаёмыя. А Сцёпа стаяў і ўсё ціскаў клюшкаю на кнопку званка.

- Перастань! - тузануў яго Толя за рукаў.

- Вы, значыць, адны! - упэўнена сказаў Сцёпа, ступіў цераз парог. Толю з дарогі адгроб, як штосьці лішняе.

Апошняя ўскарабкалася на пляцоўку Танька. Расчырванелася, ледзьве дыхае. Папрасілася вельмі ветліва:

- Можна і мне на ваш дзень нараджэння? Толькі ў мяне няма чаго падарыць... - паказала яна пустыя далонькі і ўздыхнула.

- Заходзь, - дазволіў ён. Толю спадабалася, што яна ўспомніла пра падарунак, а ніхто з хлапчукоў і не заікнуўся нават.

Дзеці ўжо тапталіся на кухні каля слоіка з хамяком. Не, хамяка ў ім не было, Гаўрык сядзеў у Мармышкі на грудзях.

- Лезь, лезь! - падштурхоўваў Сцёпа хамяка знізу. Але той учапіўся кіпцюрыкамі за куртку і палахліва паглядваў на дол. Відаць было, як ён дрыжыць і трасецца.

Толя зняў хамяка, даў патрымаць Таньцы. Яна атуліла яго далонямі, атрымалася нібы гняздзечка. Дзяўчынка ўся свяцілася ад шчасця, і сам Толя глядзеў на яе і радасна ўсміхаўся.

- Пусці, хай пабегае! - Сцёпа сілком прыгнуў Таньку за рукі да падлогі, вытрас з іх хамяка. - Ату яго! Ату! - патупаў нагамі, пляснуў далонямі.

Гаўрык з пуду кінуўся пад буфет.

- Ой, уцячэ! Ой, не зловіце! - замітусіліся дзеці. Некаторыя палеглі, каб заглянуць пад буфет.

- Куды ён уцячэ, каратканожка? Волю яму давайце! У мяне быў хамяк, дык бегаў дзе хацеў! - сказаў Сцёпа і абмацаў вачыма стол, буфет, выцягнуў шыю і заглянуў у каструлю на пліце. - А дзе ж... вашы рыбкі?

- У спальні! - сказаў Толя. Яму не падабалася, як паводзіць сябе Мармышка ў іх кватэры. Усе сыпанулі ў спальню, а Толя і Танька пасталі на калені, папрыціскалі ён левае, а Танька правае вуха да падлогі. - Гаўрык! Гаўрычак! Гаўрунька! Бяжы сюды! - але хамяк так і не паказаўся з-пад буфета.

Толя яшчэ трошкі паляжаў вухам на падлозе, але глядзеў ужо не пад буфет, а любаваўся Танькай.

- Ён з кухні не ўцячэ, давай зачынім дзверы. - Танька ўстала і патузала Толю за рукаў.

У спальні было шумна. Дзеці тоўпіліся каля акварыума: хто заглядваў зверху, хто праз бакавыя сценкі, а Сцёпа стукаў кіпцямі па шкле - пужаў рыбак.

- У мяне ў акварыуме была чыстая вада, а ў вас... Хіба вы малака налілі? - гаварыў ён.

- Тата казаў - пачысцее, адстоіцца. - Толя распіхаў хлапчукоў, каб і Танька ўбачыла рыб.

- Хіба гэта рыбкі? - пагардліва крывіў губы Сцёпа. - Камары! Во ў мяне былі - вялікія, залатыя!

- Нічога ў цябе не было! - падышоў да іх ссінелы, змучаны Коля. Ён пакрыўдзіўся за сваіх рыбак. - Брахун ты! Задавака!

- Заложымся, што былі? Ну - на што заложымся? - палез на яго Сцёпа. - А-а, спужаўся? Спужаўся! Шкада прайграць! Мы прадалі акварыум, як пераязджалі ў Менск, - во!

Мармышка даў Колю пстрычку ў лоб і пачаў шныпарыць па спальні, заглядваючы ва ўсе куткі.

- А што тут у вас? - адчыніў шафу для адзення. - А тут? - падбег да татавага стала, тузануў шуфлядку. Павярнуўся да адной кніжнай паліцы-шафы, да другой. - Э-э, у нас больш кніг было, з прыгажэйшымі вокладкамі... Здалі ў краму, як пераязджалі.

Расчыніў дзверцы ўнізе кніжных паліц, усунуў туды нос. «У-у-у, і тут кнігі...» Разагнуўся, адсунуў шкло, але не кнігу ўзяў, а празрысты, нібы шкляны, кубік: «Гэта што?» І не стрымаў зайздрасці: «Ух ты-ы...» У сярэдзіне кубіка бялеў караблік з белымі ветразямі. А прымацаваны быў кубік да вішнёвай непразрыстай падстаўкі-квадраціка.

- У нас таксама... У нас яшчэ лепшае было... - А што - Сцёпа не прыдумаў.

Кубік пайшоў па руках. Загаманілі: «А як караблік уставілі туды?», «Залілі шклом - і ўсё!», «Ён не сапраўдны, а намаляваны!».

- Э-э, цаца, цаца ды ў кішэнь... - забраў Мармышка кубік у Андрэйкі, хацеў нібыта паставіць на месца. Але не паставіў - падняў высока і - «ах!» - упусціў на падлогу.

З долу кубік і падставачку паднялі асобна - разляцеліся ў бакі.

- Я незнарок... Незнарок я... - мармытаў Сцёпа.

Ні Толя, ні Коля яму не паверылі.

Пакуль яны шукалі які-небудзь клей, каб хоць крыху склеіць кубік і падстаўку, Мармышка заглянуў за тыя паліцы-шафу, што стаялі крыху наводшыбе, не прытуленыя да сцяны. За іх можна было свабодна залазіць: там былі дзверы ў кладоўку.

- А-а... а тут у вас што? О, добрая схованка... У нас большая кладоўка, тапчан у яе засунулі. Бабуля там начуе. - Выйшаў, крутнуўся сюды-туды.

- Хамяк і рыбкі - і ўсё? Мне на дзень нараджэння велік купілі, марожанага, торта, напітку... І ў садзік дзецям цукеркі насіў... Кілаграм...

- І ў нас ёсць торт, - сказаў Толя і павёў дзяцей на кухню. Усе ўбачылі, што хамяк шмыгануў з-пад буфета пад пліту.

- Гэта такі торт?! Хэ-хэ-хэ! - Мармышка схапіўся адною рукою за выпучаны жывот, а другою паказаў на кавалак, што не даеў Толя. - Хэ-хэ-хэ!

Толя адчыніў буфет. Вось ён, торт, што спякла мама. І чатыры бутэлькі напітку «Церамок»... І нават цукеркі «Кароўка»...

Падаставаў усё на стол. Прыпасамі далей распараджаўся Мармышка. Не прайшло і колькі хвілін, як усё было парэзана на кавалкі, адкаркавана, разліта па шклянках і кубках, хоць і несправядліва. Цмокалі, сёрбалі, плямкалі, чмыхалі, саплі, аблізвалі пальцы. Пра Толю і Колю ўсе забыліся, торта ім не дасталося і дробкі. Ды яны і не хацелі яго. «Церамка» дала пакаштаваць са сваёй шклянкі Таня. І кавалачак торта ім пакінула: «У мяне ад салодкага галава баліць!» «А ў мяне ад салодкага зубы павыпадалі, - пахваліўся Андрэйка. - Во!» - разявіў шчарбаты рот, каб паказаць, і... укінуў апошні кавалачак.

- А цяпер давайце ў карагод! - сказала Танька. - Бярыцеся за рукі, ну! - Яна злавіла Толю і Колю за рукавы і заспявала тоненькім галаском: - Як на Толевы імяніны мы спяклі ўсім каравай... Ну, што ж вы? - Яна нецярпліва патупала ножкамі ў белых гольфіках і сініх туфліках. - Як на нашы імяніны...

Ніхто не хацеў станавіцца ў карагод.

- Давайце ў «кошкі і мышкі»!

- Давайце ў хованкі! - кожны крычаў сваё.

Пабеглі ў пакой - цесна было на кухні.

- Я лічу! - Таня затуліла далонямі вочы і пайшла да акна. - Адзін... Два... Чатыры... Тры... Пяць... - выкрыквала яна. А вакол заціхаў тупат і шоргат - хаваліся хто куды. - Пяць! Я ўжо іду шукаць! Хто не схован, той закован! - Яна расплюшчыла вочы і ўбачыла, што на канапе сядзіць, трымаючыся за жывот, хмуры Коля. - Кую-кую Колю! - пастукала яна лінейкай па падаконніку.

- Я не гуляю, - устаў ён і пайшоў на кухню: яму было млосна і сумна. Таня за ім - мо хто на кухні схаваўся?

І тут са спальні сыпанулі хлапчукі, застукалі лінейкаю, вырываючы адзін у аднаго, - «адкоўваліся».

- Ах вы так! - Танька пакрыўджана закусіла губу. - Я зараз знайду! Некага знайду...

Яна глядзела пад ложкі, за парцьеры, пад стол, зазірнула за паліцу-шафу: Мармышкі і Андрэйкі не было. Паспрабавала адчыніць дзверы ў кладовачку - яны былі зашчэплены знутры.

- Эй, я ведаю, вы тут. Вылазьце!

Ніхто не адгукаўся.

На дапамогу прыйшоў Толя, пастукаў у дзверы кулаком:

- Вылазьце, мы вас знайшлі!

І ўсе пачалі крычаць: «Выходзьце!»

Маўчанне...

- Ну і сядзіце там! Мы вас не выпусцім! - сказаў Толя і забразгаў зашчапкаю. Зашчапіць не паспеў - у дзверы штурханулі знутры. Толя падпёр дзверы плечуком, а потым перавярнуўся - спінаю. Рукі выставіў і ўпёрся ў паліцы-шафу. Ду-дух! - грымнулі з кладоўкі зноў, і дзверы таўханулі яму ў спіну, а Толя штурхануў паліцы. Шкло ў паліцах зазвінела, затрэслася... Напор не слабеў, а мацнеў, і Толя ўпіраўся што ёсць моцы, але не мог справіцца з двума. - Памажыце-е!!!

Усе стаялі і глядзелі, толькі Танька ўперлася з другога боку паліц, крахтала: «Не пад...да...вайся!»

Напор аслаб, паліцы пахісталіся ў яе над галавою, сталі на месца, супакоіліся.

Зноў націск... Толя раптам адчуў, што паліцы больш не памагаюць упірацца, а ...уцякаюць ад яго рук! Ой, ухапіць бы іх, затрымаць... Рынуліся паліцы ўніз, у кутку пасвятлела...

- Танька-а!!! - нечы не крык, а лямант.

Аглушальна гахнула... Звон, трэск... Здрыгануліся падлога і сцены, адляцелі, пасунуліся ўбок татаў і мамін ложкі, якія стаялі побач сярод пакоя.

Толя ўбачыў Таню - жывую! Яна круціла пальчыкам у вуху і трэсла галавою. Аглушыла! Каб на якую пядзю бліжэй, то і па ёй...

Хакнулі ўсе, выдыхнулі паветра. Заварушыліся...

- Ну - я дадому... - Сцёпа бачком, бачком абышоў перакуленыя паліцы, пакаўзнуўся на шкляных асколках.

- І я... І мы... - Дзеці хуценька вымеліся з кватэры.

- Што цяпер бу-у-удзе... - працягнуў Коля і схапіўся за горла. Яго зноў занудзіла - ужо ад страху.

«Танька жывая... Танька... не трапіла пад шафу!..» - Толя выцер спацелы ад страху лоб.

- Спакойна... Галоўнае - спакойна, - сказала Таня голасам дзяўчынкі-бабраняці з нейкага мультфільма. Грабанула рукою ў кучу асколкі і адразу парэзала пальцы. Не плакала, а глядзела, як зрываюцца на падлогу кроплі крыві. Глядзела і на левую нагу, дзе асколак рассек гольф і краі рассечанага таксама набрыньвалі чырвоным.

З-пад паліц відаць адарваныя дзверцы. Пасечаныя асколкамі кнігі, асколкі шкла грувасціліся не толькі каля паліц, але разляцеліся і па ўсім пакоі. А ложкі не проста адсунуліся - у татавым адбіта спінка, адарвана бакавая дошка.

І тут зазваніў тэлефон. Тэлефанавала мама, хацела пакіраваць Толем і Колем. Толя пачаў расказваць ёй пра ўсё і не змог расказаць - расплакаўся ў слухаўку. А потым крычаў: «Ало! Ало!», а слухаўка піпікала кароткімі гудкамі і маўчала. Мабыць, маме зрабілася кепска і ёй рабілі «хуткую дапамогу».

- Спакойна, я вас не пакіну... Я ў вас буду, пакуль тата і мама накрычацца... На мяне ніколі мама моцна не сварыцца пры чужых. Я пабуду - добра? - тузала Таня Толю за рукаў.

А ён сядзеў пад тэлефонам і ўмываўся слязьмі. Яму нікога не хацелася слухаць.

Яму хацелася ўцячы з дому назаўсёды.

 

Танька выратоўвае «ваякаў-баякаў»

 

- Ты ўвесь выплакаешся, адна лупінка застанецца... І ў мяне парэзаны пальцы і нага, а я не плачу, - Таня дастала з аднаго рукава насовачку з намаляваным грыбком, з другога - з ягадкамі і паспрабавала выцерці Толю адною нос, а другою - вочы. А ён круціў галавою, не даваўся. - У цябе колькі насовак? - пытала Таня. - У мяне адна на слёзы, адна на нос, адна на губы...

Толя перастаў хліпаць, прыслухаўся, што яна гаворыць.

- Які ваш торт смачны! Як ён называецца, дзе вы яго купілі?

- Самі спяклі, - буркнуў Толя.

- Ой, скажу маме, каб рэцэпт узяла. І «Церамок» смачны, і «Церамок» самі рабілі?

- Куплялі. Адстань!

- А мы давай усё збяром шчоткаю і саўком. І ў вядро! - надумала Таня. - Прыбяром усё - і слядочка не будзе.

Толя пакорліва схадзіў на кухню і прынёс шчотку, савок і вядро. «Шпінгалетка... І пяці гадоў мо няма, а камандуе!»

- І ты не ляжы! - накінулася Танька на Колю, бо той улёгся ў свой ложак і знарок моцна вохкаў і крывіў твар.

- А я не куляў паліц! Я не вінаваты!

- Ну і што, калі не куляў! Усе гулялі, усе і кулялі, усе вінаватыя, - сказала Таня.

Толю спадабаліся яе словы.

Коля вылез з ложка, неахвотна падняў адну кнігу, другую.

Працёр рукавом, паклаў на стол. Учапіліся ў паліцы ўтраіх - «Уп-па! Уп-па!». Толькі крыху з месца зварухнулі.

- Во, як кінжалам кніга прабітая... - Коля цярнуў кнігу рукавом. - Да сярэдзіны асколак убіўся. І паркет пасечаны, падзяўбаны... Ой! - войкнуў ён і задраў локаць да вачэй.

Толя і Таня ўбачылі: востры шкляны зуб урэзаўся ў руку каля локця. Таня хуценька выхапіла асколак, кінула ў вядро.

- Вой, там яшчэ, мабыць, адломак сядзіць! Да сэрца далезе! Вой, паміраю! - затупаў Коля нагамі.

- Я бінт прынясу! - Пабег Толя на кухню, дзе вісела аптэчка.

- Закасвай рукаў! Хуценька! - камандавала Таня. - У мяне ёсць трэцяя насовачка, яна чыстая!

Коля, хныкаючы, закасаў. З невялічкай ранкі сачылася кроў. Таня смела пачала закручваць руку насоўкай. Хапіла толькі раз агарнуць і завязаць вузельчык.

- Кладзіся ў ложак, інвалід! - загадала яна. - Градуснік паставім... Ёсць градуснік?

Толя прынёс і бінт, і градуснік.

- Во, пад паху... Я ад градусніка адразу папраўляюся. - Таня старанна прыкрыла Колевы ногі коўдраю.

Зноў збіралі асколкі. Хутка бінт спатрэбіўся і Толю, і ёй. Рэзалі бінт на кавалкі, завязвалі адно аднаму далоні, пальцы. Зноў збіралі... Зноў бінтавалі... Вялікія абломкі шкла не лезлі ў вядро. Толя ўзмахваў - дзын-н! - біў іх аб падлогу. Асколкі разляталіся па ўсёй кватэры.

Калі ў дзверы пазванілі, то першы раз і не пачулі - так захапіліся работаю. А потым пачулі, і Толя збялеў - «Мама!».

- Кладзіцеся! Абодва! Хутчэй, ваякі-баякі! Вы - хворыя! - выпаліла Танька, як з кулямёта, і пабегла адчыняць.

- Ой, добра, што адчыніла... Не магу ў дзірку ключом пацэліць - так рукі дрыжаць, - пачуўся мамін голас. - А тыя хуліганы дзе?

- Добры дзень, цёця Каця! Як вы пажываеце, як ваша здароўе? - Галасок у Танькі такі мілагучны, такі прыветлівы.

- Здароў, здароў! - пачуўся і татаў голас. - І ты ў нас? А Толя і Коля дзе?

- У нас усё ў чыстым парадку... Яны цяжка захварэлі...

- Вой... - пачуўся мамін голас.

- Не-е, ім ужо куды лепш! - паправілася Танька. - Дзядзька Міхась, а ў вас на рабоце землетрасення не было, вас не трэсла? А нас так трэсла, усё папераварочвалася. Мы тут ратавалі, ратавалі, пазабінтоўваліся...

- Землетрасенне?! - перапытаў тата, ідучы ў спальню.

Спыніліся ў дзвярах і ён, і мама, і Танька. Толя і Коля адразу моцна застагналі, і мама схіснулася, учапілася за вушак дзвярэй.

- Вы - жывыя?! - скокнуў тата цераз раскіданыя кнігі да Толі, а мама - да Колі.

- Торт быў не свежы, патруціліся, - прастагнаў Коля.

- І паліцы... Ад землетрасення... - выставіў Толя, каб паспачувалі, забінтаваныя рукі.

І Коля паказаў завязаную руку, і Танька - нагу і пальцы.

- Я гэтага не перажыву! На тысячы рублёў шкоды! За адзін дзень! - Мама пакінула Колю і лазіла па кнігах, мацала шафу, татаў ложак.

- Нічога, магло быць і горш, - сказаў, уздыхнуўшы, тата. Ён адзін - ну і сілач! - падняў паліцы. З іх вывалілася яшчэ некалькі асколкаў і кніг: дзын! ба-бух! - Будзем самі, то будуць і сані, - тата пачаў змятаць у кучу рэшткі шклянога друзу.

- А я ж табе казала! Я ж цябе прасіла-маліла: не стаў паліцы далёка ад сцяны, прытулі іх да кладоўкі. Чорт з ёю, абыдземся без яе... Дык не паслухаў! Ні разу ў жыцці не паслухаў! - заплакала мама.

- Пераста-а-ань... - гаварыў спакойна тата. - Ці тэлефанавала ты бабе?

- Тэлефанавала! Але калі яна яшчэ прыедзе! За гэты час яны ўсю кватэру ўшчэнт разнясуць! Або спаляць!

- Што яны - такія ўжо дурні, каб паліць?

І ўсё-такі навальніца міналася. Толя першы зразумеў гэта і сеў у ложку. Пазяхнуў, пацягнуўся - і вылез памагаць тату збіраць кнігі.

- Трыццаць шэсць і пяць, - дастаў Коля з-пад рукі градуснік. - Нармальная...

- То я пайду ўжо. Заставайцеся жывыя і здаровыя! - ветліва развіталася Танька.

Толя выйшаў за ёю - правесці, за імі - тата.

- Можна я да вас буду прыходзіць рыбак і хамяка глядзець?

- Можна, можна.

У спальні пачуўся звон шкла. Гэта мама ўзяла сябе ў рукі і пачала выграбаць асколкі з-пад ложкаў.

 

Акрабат у бутэльцы

 

Учора, як усё падмялі, падчысцілі падлогу пыласосам, пасартавалі, працерлі і зноў расставілі кнігі на паліцы (без шкла ўжо!), шукалі хамяка. Пераставілі на кухні і ў ваннай усе рэчы, заглядвалі ва ўсе закуткі, потым агледзелі добра абодва пакоі - а раптам перабраўся туды? - нідзе Гаўрыка не было. Толя паплакаў ды так і лёг спаць.

- Ого! - раніцаю выгукнула мама і паклікала да сябе тату. - Бачыш? - паказала яна на скрынку з буракамі і моркваю.

І буракі, і морква былі пагрызены. Значыць, хамяк усё-такі на кухні? Але дзе? Не мог жа ён залезці пад падлогу - няма такое шчыліны.

Зноў перагледзелі ўсё - няма!

- От купіў забаўку! - зазлавала мама. - Толькі і будзем цэлымі днямі шукаць.

Раптам мама пачула пад плітою ціхі шкробат. Нагнулася, пераставіла паасобку слоікі, бутэлькі... Аг-га! Вось ён, у бутэльцы з-пад кефіру. Мокры, ускамлычаны і такі малюпасенькі, худзенькі... І так знябыўся, небарака, такі быў змучаны! І гэтак вінавата глядзеў праз бутэльку на маму!

- Ну і дурань! Свет не бачыў такога дурня! Сам сябе пакараў. Нябось усю ноч шкробся ў бутэльцы? Галодны? - Тата вытрас Гаўрыка з бутэлькі, выцер сухою анучкаю, пагрэў яго ў далонях, пахукаў. Даў кавалачак варанай бульбы, і хамяк імгненна засунуў яго за шчаку. Паклаў Гаўрыка ў слоік. Хамяк патузаў зубамі сваю шкарпэтку-гняздзечка, падлез пад яе.

Як толькі хлопцы ўсталі, тата расказаў ім пра хамяковыя прыгоды. Толя і Коля паўкленчвалі каля слоіка і ўсё шапталі, заглядваючы ўсярэдзіну: «Хамячок... Гаўрык... Хамячок... Гаўрык...»

- Як ён мог туды трапіць? Чаго ён лез на бутэлькі? І як мог ускарабкацца на такія гладкія? - разважаў тата за сталом.

- Дай хлопцам пад'есці спакойна, - сказала мама.

Але тата не вытрываў, не дапіў нават чаю, а стаў каля пліты на калені, заглянуў пад ніз.

- Ён лазіў у каробку з буракамі, з каробкі на слоік паўлітровы, з паўлітровага - на літровы, з яго - на бутэльку. Балансіраваў, як акрабат-канатаходзец... - гаварыў тата. - У пліце дзірачкі спадыспаду ёсць, паветра па іх ідзе ў духоўку. От яго і спакусілі гэтыя норкі... Праверыць трэба духоўку!

Усе стоўпіліся каля пліты, а мама адчыніла дзверцы і павымала скавароды, бляхі, запаліла запалку, а потым паперку - каб даўжэй свяціла.

- Ай-яй-яй, во назапасіў... Во нанасіў! - Мама выграбла кучкі нагрызенай морквы і буракоў, сухія скарыначкі і крошкі хлеба, усохлыя агрызкі і зярняткі яблык, семкі сланечніку. З другога кутка дастала камяк поўсці і нітак, пашкуматаны кавалачак бінту, раскудлачаную газету, камячок ваты.

- Холадна ад жалеза ў бок, пасцель сабе рабіў... Добра, што агледзеліся, не падпалілі духоўку.

- Во было б! - паківаў галавою тата.

Хлопцы са страхам пераглянуліся: у такую пастку мог Гаўрык трапіць!

І адразу захацелася паглядзець на яго. Адгарнуў Толя паціху шкарпэтку-гняздо... Спіць на голай газеце! Лёг на бачок, скруціўся паўабаранкам... Мёртвым сном спіць... А ў лапцы трымае, як дзіця піражок, недаедзенае пшанічнае зярнятка.

- Напрацаваўся за ноч... І напакутаваўся ў бутэльцы. Відаць, што начная жывёлінка. І любіць запасы рабіць. Ні сну, ні спакою няма, пакуль у запас не пакладзе чаго.

Тата сказаў гэта і раптам охнуў.

- Гэта ж у мяне ў плашчы сухі корм для рыбак! Забыў выняць.

З пакецікам «сушаных мікробаў» і «цыклопаў з ножкамі» пайшлі ў спальню да акварыума. Тата ўзяў у тры пальцы гэтага дабра, сыпнуў на ваду. Корм быў падобны на дробнае шэрае шалупінне.

Рыбкі ўсплывалі наверх, хапалі цыклопаў, дробненька варушылі губамі. Дзіва, выходзіць, што рыбы таксама жуюць! А ў моляў раты вялікія, ніжняя губа адкідваецца, адвісае ўніз, як пад'ёмны мост у рыцарскім замку. Бачылі Толя і Коля такія масты і замкі ў нейкім фільме.

А якія куклянкі мудрыя і хітрыя! Не лавілі па адной церушынцы, а дапаўзлі па сценцы да самай паверхні вады, пагарнулі з падэшваў ног лейкі і давай у іх засмоктваць, сцягваць усё, што плавае. Трымаліся за шкло толькі невялікім лапікам падэшвы, тым, што знізу. Прыгледзеліся Толя і Коля - а падэшвы ж не зусім і гладкія! На іх хвалямі ідуць, варушацца мяккія, ледзь прыкметныя адростачкі, яны і сцягваюць у лейку вадзяную плёнку. Цыклопы трапляюць на дно лейкі, потым камячок іх куклянка пасоўвае яшчэ далей пад нагу, каб вызваліць месца ў лейцы для новай здабычы. То адна, то другая пераставала адфільтроўваць корм, разгортвала лейку. З кацёлак высоўваліся рагатыя галоўкі з вочкамі-булавамі, згіналіся пад нагу да самага корму. Хап-хап, цмок-цмок, нават бліскала штосьці жоўтае ў роце - мо зубы? Усё з'едзена, зноў галава адгінаецца, хаваецца ў кацёлку, зноў з нагі робіцца лейка...

- Ну - папрыліпалі ўжо! Ідзіце, канчайце есці! - паклікала мама з кухні.

Уздыхнуўшы, хлопцы паадрываліся ад акварыума.

 

Развітальны дзень

 

Тату прыйшла ў голаў добрая думка: чаму б не схадзіць у нядзелю ў Батанічны сад? І адпачнуць, і з летам развітаюцца.

І вось яны выбавіліся з тралейбуса на патрэбным прыпынку. Пакамечаныя, здушнелыя, назлаваныя. Тата валачэ ў руцэ цяжка напакаваную сумку. З другога боку ўчапілася за яго локаць мама. «На людзі» яна абула новыя туфлі, і яны ціснуць і рэжуць ногі. Толя ўчапіўся за татаву сумку, Коля - за левую маміну руку.

Такая думка прыйшла ў гэты дзень да многіх мінчан. Ад каланады, што каля ўвахода ў Батанічны сад, па ліпавай алеі валам валіў народ. Дзяцей і вялі, і неслі, і везлі ў калясачках, чародкі хлапчукоў прабіваліся скрозь людскую гушчэчу, абганялі дарослых.

- Батанічныя сады робяцца для таго, каб сабраць дзівосы расліннага свету, паказаць іх людзям, - расказваў тата, пакуль стаялі ў чарзе да касы. - У садзе нельга нічога рваць, можна толькі глядзець...

- А нюхаць можна? - папытаў Коля сур'ёзна.

- Можна, - адказаў тата.

Як толькі іх прапусцілі праз варотцы, Толя і Коля адразу закружылі, забегалі то ўправа, то ўлева, зноў вярталіся, нецярпліва пазіралі на тату і маму: ну чаму яны так марудзяць? Чаму ідуць сюды, а не туды? Чаму не глядзяць на грэцкія арэхі? Яны ж вісяць над самымі галовамі, варта толькі руку працягнуць...

- Зялёныя, зялёныя... - гаварыў тата, каб супакоіць іх.

На ўсіх дарожках, на ўсіх сцежках, каля кожнай градкі і клумбы стаялі або павольна хадзілі людзі. Дарослыя ўголас чыталі надпісы на таблічках, што былі ўторкнуты пад дрэвамі, кустамі, каля градак з кветкамі. І не стрымліваліся: «Ах, якія гладыёлусы!» Каля астраў: «Ах! Ах!» Каля вяргіняў: «Ах! Ах! Ах!» І нюхалі іх, і ўздыхалі, і бясконца фатаграфаваліся. А Коля ўлазіў у чужыя фотакадры, перашкаджаў людзям здымацца, абнюхваў кожную кветку.

Зусім побач, за плотам, быў парк, адтуль даляталі гам і віск, грукат і гул - там працавалі атракцыёны. Толя і Коля пазіралі ў той бок і ўздыхалі, яны стаміліся ўжо глядзець на кветкі і дрэвы.

Ішлі па дубовай алеі, потым па яблыневай. Яблыневая дугою агінала пладовы сад, на дрэвах чырванелі невялікія райкі.

- Нельга рваць яблык, - гаварыў тата.

Але і ён, і мама, і хлопцы бачылі, як там і тут уздрыгвае голле, шастаюць па яблынях хлапчукі. Не ўтрывалі Толя і Коля, завярнулі пад адну яблыню, паднялі некалькі падалак. Абцерлі, пакаштавалі - смачныя.

Тата хутчэй збочыў у сасоннік і бярэзнік. І тут хадзілі людзі - не па сцежках, а па траве, глядзелі пад ногі. «Нельга тут ірваць грыбы!» - толькі паспеў сказаць тата, убачыўшы маленькую сыраежку, як Толя закрычаў на ўсё горла: «Баравік!» - і хуценька схапіў з-пад маладой сасонкі такога прыгажунчыка, такога здаравячка... Палюбаваліся, паклалі ў сумку. І закружылі вакол таго месца, паўгіналі галовы, нібы пачалі прынюхвацца. «Пасярод горада - баравік! Падумаць толькі!» - на тату напаў грыбны азарт. Але ўрэшце тата спахапіўся: «Ф-фу, што гэта мы?! У лес паедзем па грыбы, у лес...»

Уперадзе сярод блакітных ялін засвяціўся вялікі прагалак. Возера! На ўзлеску міліцыянер прабіраў цётку з дзяўчынкаю: у дзяўчынкі на галаве жаўцеў вянок з лугавых кветак, у цёткі ў руках - вялікі букет. Дастаў міліцыянер кніжачку квітанцый, будзе браць з іх штраф.

- Ну і народ! Сказана - нельга тут нічога рваць! - голасна гаварыў тата, як ішлі міма. Ён ужо забыў, як сам толькі што ледзь не на каленях поўзаў, каб знайсці яшчэ аднаго баравіка.

Па берагах возера густа тоўпіліся людзі, ажно не відаць было з-за іх вады. Дзеці прарэзліва ўскрыквалі: «Мама! Тата! Во, во!!!» Дарослыя выгуквалі больш стрымана: «Ай-я-яй! Як палена! І вунь плюхнула... І вунь!», «Хлеб у лебедзяў адбіраюць!», «Гэта ж столькі карпа развялося!».

Мама не глядзела ні на рыб, ні на лебедзяў, яна дакульгала да лаўкі і ўпала на яе без сілы. А хлопцы прашыліся скрозь натоўп і таксама заахалі: вада паўз берагі чарнела ад рыб-малявак. «Вы адсюль зірніце, адсюль!» - паклікаў іх да сябе босы хлапчук. І Толя, і Коля, і тата зайшлі супраць сонца, паглядзелі на сярэдзіну возера. І не паверылі сваім вачам: у вадзе спаважна праплывалі вялізныя рыбіны-пачвары. «Мо па пуду! Няўжо могуць карпы такімі вырасці?!» А нейкі дзядзька з абветраным, загарэлым тварам ажно стагнаў: няйначай, гэта быў рыбак.

Потым ішлі вакол возера і ў прасветах паміж людзьмі бачылі часам, як спаважна і ганарыста плаваюць чорныя і белыя лебедзі, як жыруюць каля астраўка з чырвона-зялёным домікам качкі (дзікія качкі!), як плавае на лодцы каля астраўка дзядзька - мо лічыць птаства?

У бярозава-дубовым гаі зрабілі полудзень. Толя і Коля сядзелі на дзіўнай лавачцы з палавінкі бервяна і з такім апетытам елі і памідоры, і бутэрброды, і малако з булкаю, што тата і мама аддалі ім і свае бутэрброды: «Ешце! Ешце! Вас знарок трэба прыводзіць сюды есці...»

Зрабілі паўкруг па гаі і па бярозавай алеі дайшлі да фантанчыка і плантацый ружаў. Вецер раздзімаў султаны пырскаў, і ў іх пералівалася ўсімі фарбамі вясёлка. Толю і Колю не хацелася ўжо любавацца ні ружамі, ні фантанам. Яны зноў пачулі шум, які далятаў з парку, з атракцыёнаў.

- А ў парк? Мы з паркам не развіталіся! - зацягнулі хлопцы.

- А што? Можна было б за адным заходам... Калі яшчэ выберамся сюды! - згадзіўся ўжо тата.

- Не-не-не! Я ледзь жывая! Ногі парэзала... - запратэставала мама.

- Мамачка, ты пасядзіш на лаўцы! - угаворваў яе Толя.

- Мы цябе ні ў «халі-галі», ні ў цэнтрыфугу не будзем засоўваць! - дабаўляў Коля.

Але мама была няўмольная.

Павярнулі дамоў. Мама вісла на татавым плячы, Толя і Коля хныкалі і ледзьве валачылі ногі. У тралейбус і з тралейбуса тата іх зносіў і выносіў амаль на руках. А як толькі зайшлі ў свой пад'езд, мама паскідала туфлі і сунула іх у сумку. Узбіралася, чапляючыся за парэнчы, падцягваючы сябе. А Коля апошні пралёт лесвіцы адольваў рачком, па-сабачы. Мабыць, для смеху...

І толькі ўскарабкаліся на сваю пляцоўку, як убачылі: каля дзвярэй на вялізным чамадане сядзіць нейкая пажылая цётка ці бабуля, гаротна падперла шчаку далонню. Перад ёю на другім чамадане, крыху меншым, сядзіць Танька. Размахвае рукамі, штосьці расказвае - забаўляе бабулю.

- З'явіліся, бадзягі... - уздыхнула незнаёмая, убачыўшы іх.

- Ой, мамачка!.. - працягнула да яе рукі Толева і Колева мама.

 

Бабуля прыблудзілася...

 

- А я вас цэленькі дзень чакаю! - пацалавала бабуля маму. - Усе глядзелкі праглядзела, усе чаканкі прачакала... - пацалавала тату.

- А чаму ж вы тэлеграмы не далі? Мы б падскочылі ў аэрапорт, на машыне прывезлі б, - гаварыў тата з папрокам і адмыкаў дзверы.

- Сюрпрыз! Вы ж не чакалі мяне так хутка... Думала, сюрпрыз зраблю. - Бабуля нагнулася да Колі, расцалавала ў абедзве шчакі, потым перацмокала шчокі Толі. - Вялікія ўжо хлопцы, вялікія! Малайцы!

- Ажно мы табе сюрпрыз зрабілі, - сказала мама.

- Толя, а бабуля спачатку ў другі корпус прыблудзілася, таксама ў пяцідзесятую кватэру, - сказала Танька і спалохана паглядзела на бабулю - мо не трэба было выдаваць такі сакрэт! - І там вашу бабулю за сваю прынялі!

- Ага! І там двое хлопчыкаў роўненькіх. Пытаю: «Чакаеце бабулю?» - «Чакаем!» - «А як вас завуць?» - «Віця і Жэня». - «Ой, то я, мабыць, не ваша...» - «Наша, наша!» - крычаць. А прозвішча я забыла папытаць... Пааддавала падарункі... А бацькоў іх няма, на базар паехалі. Ну - вярнуліся тыя бацькі, бачу - не тое. То ўжо і нядобра было назад падарункі забіраць.

- Толя і Коля - вялікія хлопцы, яны і без падарункаў абыдуцца. Праўда ж? - Тата паглядзеў на сыноў.

Але яны нічога не сказалі, адвярнуліся.

- Часцей трэба прыязджаць. А то гадоў мо пяць не былі. - Мама кінула ў куток калідора туфлі.

- Па годзіку Толю і Колю споўнілася, тады была, - прыпомніла бабуля. - А я вам куплю гасцінцы, куплю!

- Я вашу бабулю да нас у госці запрашала. А яна не захацела! - з крыўдай у голасе сказала Танька.

- Мяне і ў той, пяцідзесятай, пакідалі пачакаць. Але нашто ж мне валачыцца па чужых кватэрах? - Бабуля распранулася, павесіла плашч і крутнула галавою, паправіла далоняй валасы. І ўсе ўбачылі, што бабуля яшчэ маладжавая, чырванашчокая і нават стройная.

- Ох, пайду перадыхну, бо з ног падаю. - Мама павярнула ў пакой, а не на кухню.

- Ідзіце, ідзіце, пагаварыце там... Я сам збяру на стол! - сказаў тата.

А дзеці хутчэй пабеглі ў спальню паглядзець рыбак.

- У лебядзіным возеры - во такі-і-ія рыбы! Во такенны акварыум на іх трэба! - Коля спачатку развёў рукі ў бакі, як заядлы рыбак, а потым узмахнуў над галавою, нібы хацеў ахапіць увесь пакой.

- Як кракадзілы! Лебедзі баяцца плаваць, каб іх не праглынулі, - сказаў Толя.

- Ой, ім жа страшна спаць на вадзе! - схапілася за шчокі Танька.

- Не бойся, яны ў домік залазяць спаць, - сказаў Коля.

- Не домік - цэлая кватэра: два пакоі, душ з ваннаю, - дабавіў Толя.

Танька засмяялася, зразумела: разыгрываюць!

Тым часам у пакоі мама скардзілася бабулі на хлопцаў. Гэта ж такія шкоднікі, такія шкоднікі! На дзень нараджэння такі пагром учынілі...

- Без догляду, што ж ты хочаш, - сказала бабуля. - Ну - у мяне дысцыпліна будзе жалезная. - І яна расказала, чаму ўдалося так хутка прыехаць: - Якраз на пенсію выйшла летам... На курорт з'ездзіла - і няма больш чаго рабіць. Кідаюся адна ў кватэры, як звер у клетцы. Хацела зноў ісці прасіцца на работу...

А ў спальні Танька голасна чытала Толю і Колю «лекцыю».

- У майго таты ёсць «Жыццё жывёл». Во-о такая кніга! - развяла ў бакі рукі. - І малюнкі ўсякія каляровыя. І мой тата сказаў, што жывёл нельга лавіць і ў хаце трымаць ці ў звярынцах, заапарках. Гэта для іх няволя, а ў няволі яны не такія, як на волі. Зусім-зусім не такія! Звяроў, птушак і рыб трэба ў прыродзе наглядаць. А ў няволі яны не жывуць, а мучацца і паволі паміраюць.

Пачула іх гаворку бабуля, прыйшла ў спальню.

- Танечка, твой тата праўду гаворыць: жывёлы паводзяць сябе ў няволі ненатуральна. Але людзі дваццатае долі таго не ведалі б пра жывёл, птушак і рыб, што зараз ведаюць. А чаму? Заапаркі, звярынцы і запаведнікі памаглі ўведаць.

- Пра зуброў!.. - крыкнуў тата з кухні. Ён ужо кухарыў як мае быць, бо адтуль пахла дымам.

І бабуля адразу здагадалася, што тата хацеў сказаць.

- Ага, зубры зусім перавяліся б, каб не захавалася колькі штук у заапарках. На волі ніводнага жывога не засталося. Выпусцілі з заапаркаў, развялі... А во гэтыя рыбкі... Ой, я з самага дзяцінства марыла мець акварыум! А разводзіла кактусы... І сюды папрывозіла іх... Ага, дык гэтыя рыбкі, што ў вас, паходзяць з якіх-небудзь рэк ці азёр Афрыкі, Інданезіі, Цэйлона. А каб пусціў іх туды зноў, то мо і жыць не змаглі б. Адвыклі! А колькі акварыумных рыбак самі акварыумісты вывелі, такіх і ў прыродзе няма.

- Акіянарый! - зноў крыкнуў тата і закашляўся. Дым з кухні валіў клубамі.

- Ага, - зразумела яго бабуля. - А марскіх жывёл і рыб, думаеце, як вывучаюць? Доўга ж пад вадою не ўседзіш... Вось для іх і будуюць вялізныя акварыумы - акіянарыі. Бачылі ў кіно дэльфінаў?

- Бачылі! У іх такія вясёлыя мордачкі! - закрычалі дзеці.

- Во... У акіянарыях і дэльфінаў вывучаюць... - Баба падняла ўгору ўказальны палец. - З сённяшняга дня будзем весці назіранні. Усё, што заўважым, запішам у дзённік - і пра рыб, і пра хамяка.

- Прашу за стол! - з'явіўся ў дзвярах тата. Твар яго быў чырвоны і спацелы.

Усе пайшлі на кухню, павялі з сабою і Таньку.

- О, у вас пельмені... Я так люблю пельмені без халацікаў, - сказала Танька.

- Прыгарэлі... - развёў тата рукамі. - І яечня падгарэла. Я кансерваў наадкрываў, будзем налягаць на кансервы...

- Нічога, - суцешыла яго Танька, - я і кансервы люблю.

Мама змоўчала, нічога не сказала.

 

З «Дзённіка назіранняў»

 

«Адна куклянка, мабыць, хворая. Сядзіць нерухома ў куточку, толькі не ўнізе, а каля паверхні вады. Калі яна перапаўзла? Ноччу? Некаторыя расліны (лімоннік) моцна пагрызены.

Ці не куклянкі ўпадабалі водарасць? Значыць, яны ноччу не спяць.

Другая больш рухавая. Калі сыпнеш сухога корму, чуе мо праз секунду. Адразу размахвае вусамі і паўзе ў той бок. Калі ж усыплеш мала, двух-трох цыклопаў, шукае іх доўга, нервуецца.

Бачылі, як дыхае куклянка. Дабярэцца па шкле да паверхні вады, выпусціць сантыметры на два ўгору трубку-шланг і дыша, дыша, ажно раздзімаецца яе цельца, падымаецца-апускаецца кацёлка. Дыхальная трубка ў яе справа ад галавы, калі глядзець ад падэшвы нагі. Кончыць дыхаць-пампаваць і трубку ўцягвае, пакуль не застанецца ад яе нейкі пупышак.

Часам зачыняе накрыўку наглуха і ападае на дно, ляжыць нерухома. Спіць? Калі ж лазіць па шкле, то або ўгору, або наўкос угору. Уніз паўзці не любіць, робіць з падэшвы-нагі начовачкі-крыло і падае, планіруе на дно.

Бачылі раз, што большая куклянка падбірае з дна жывы корм - чырвоных чарвячкоў, лічынак трубачніка. Нават жывых! Дык што - куклянкі не толькі санітары, але і драпежнікі?

Молі чорная з'ядае ў чатыры-пяць разоў больш корму за самца. Кідаецца на чарвякоў маланкава, іншых рыб ад кармушкі адганяе. Самец праглыне аднаго-двух і больш на іх увагі не звяртае. Часам любіць шморгаць губамі па шкле ўгору-ўніз. І мечаносцы гэтак робяць. Мечаноска некалькі разоў ужо, наеўшыся, з разгону церлася-білася жыватом аб камяні.

Захварэла? А мо проста аб'елася і гэтак робіць сабе масаж?

Хамяк удзень спіць моцна, да непрытомнасці. Але, калі пакласці што смачнае, пачуе ўраз. Нават вачэй не расплюшчвае, вылазіць са схованкі, хапае яду і валачэ ў свой склад. Зноў завальваецца спаць.

Спрабавалі пускаць яго на ноч гуляць на кухні. Грызе дзверы знізу, ажно трэск стаіць, хоча вылезці, каб пабегаць па ўсёй кватэры. І кухня для яго цесная! Давялося злавіць, каб не перашкаджаў спаць, і пасадзіць назад у слоік.

Тата абяцаў зрабіць яму домік з фанернай скрынкі. Мо ў доміку яму будзе лепш?»

 

Бабуліна слабасць

 

- Што яшчэ? Што? - дапытвалася бабуля ў хлопцаў. Ручку пакручвала ў пальцах, вымазалася чарнілам. - Значэнне мае ўсё-ўсё. Падумаеш - дробязь, махнеш рукою, а тады будзеш гадаць: адкуль што ўзялося? Чаму такое нарабілася ў акварыуме? Акварыум - не жартачкі.

Як згаварыліся тата з бабуляй. І тата казаў, што акварыум - не простая рэч, і чухаў патыліцу. І Танька хныкала, што акварыум для рыб - няволя, што яны доўга не жывуць у няволі, а мучацца і паміраюць.

Коля і Толя больш нічога не ўспомнілі пра рыбак і хамяка, і бабуля загарнула сшытак для назіранняў.

- А цяпер я вам нештачка пакажу! - падняла бабуля палец і пайшла ў куток ледзь не на дыбачках, нібы баялася некага разбудзіць. Там ужо два дні стаяў яе меншы, але цяжкі, нібы з каменнямі, чамадан.

Узяла яго асцярожненька, паклала бокам на канапу. Шчоўк, шчоўк замочкамі...

- Вы ведаеце, што такое кактусы?

Толя і Коля ўжо стаялі адзін справа, другі злева ад бабулі каля самага чамадана, нецярпліва паглядвалі на яго.

- Ведаем! Яны ў пустынях растуць! - ахвотна адгукнуўся Коля.

А Толя дадаў:

- У дзіцячым садзіку адзін ёсць. Ён круглы і калючы.

- Не, вы нічога не ведаеце пра кактусы. Гэта - мая слабасць, - бабуля ўздыхнула і з радаснай усмешкай на твары расчыніла чамадан. Хлопцы ўбачылі, што ўвесь чамадан усярэдзіне падзелены фанернымі палоскамі на скрыначкі і палічкі. На палічках і ў скрыначках было многа газетных скрутачкаў, большых і меншых. А дзе ж кактусы?

- Кактусы - не абавязкова калючыя шарыкі. Кактусаў на свеце - тысячы відаў! - Бабуля пачала даставаць скрутачкі і расказваць. - Ёсць падобныя на калючыя бочкі, ёсць калоны вышынёю 15-20 метраў, іх спілоўваюць самымі звычайнымі піламі, драўніну скарыстоўваюць на розныя вырабы, нават у будаўніцтве. Ёсць кактусы, падобныя на калючыя змеі, ёсць кактусы-аладкі, рогі аленяў ці ласёў, ёсць падобныя на кусты з лісточкамі, ёсць таўкачыкі, кінжалы, булавы, языкі... І яны не толькі ў пустынях растуць. Многа іх у Паўднёвай Амерыцы на травяністых раўнінах, растуць кактусы і ў гарах, сярод скал, і ў трапічных лясах, дзе парна і душна, пануе прыцемак... Я з сабою толькі самыя малыя пабрала, а з некаторых «дзетак» наадрэзвала, а «матак» кактусаводам пааддавала. Набрала больш тых, што прыгожа цвітуць...

- А хіба кактусы цвітуць?! - не ўтрымаліся ад здзіўлення Толя і Коля.

- Хо, мае даражэнькія... То вы і праўда нічога не ведаеце пра кактусы! У нас сады якія? Яблыні, грушы, ну слівы яшчэ, вішні... А ў мексіканскіх індзейцаў каля хацін кактусавыя сады. І цвітуць сады, ох, як прыгожа цвітуць! І плады - во, во такія! - бабуля сціснула кулак. - А на некаторых плады падобныя на ягады.

- І іх можна есці?! - яшчэ больш здзівіліся хлопцы.

- А як жа! І плады, і самі кактусы. Не ўсе, праўда... От, скажам, едзе коннік па пустыні. Выгаладаўся, сасмаг - языком не варухнуць... Конь ледзь ступае - прыстаў, схуднеў. І раптам бачыць: стаяць зялёныя калючыя бочкі! Ён калючкі шах-шах, паабсякае, адчыкрыжыць сабе - во-о-о такую лусту! - развяла бабуля рукі ў бакі. - І есць, як кавун. Каню насячэ кавалкаў... І пад'ядуць, і нап'юцца заадно. Некаторыя кактусы можна есці сырымі, некаторыя пячы і смажыць, з некаторых вараць варэнне, мармелад, цукаты-цукеркі... Смаката!

- Ух, наямося! - ажно пастукаў кулачок аб кулачок Коля, падступіўся бліжэй да чамадана.

Бабуля не звярнула ўвагі на яго словы. Разгортвала кактусы і раскладвала на паперках і на канапе, і на падлозе вакол сябе, а тыя, што былі ў пластмасавых вазончыках, расстаўляла на стале і крэслах.

- О, у нас якраз такія кубікі ёсць! І большыя нават! - сказаў Толя.

- Большыя - мае, - удакладніў Коля.

- Гэтыя вазончыкі таксама з дзіцячых кубікаў, - сказала бабуля.

- А вунь з каранямі, а без вазончыкаў. Засохнуць! - пашкадаваў Толя.

- Не засохнуць, яны жывучыя. А «дзетак» знарок трэба падсушваць з тыдзень, потым укараняць над вадою, а тады ўжо садзіць.

Толя і Коля спрабавалі некаторыя кактусы ўхапіць - і адразу абкалоліся, пачалі смактаць пальцы.

- Што - кусаюцца? Яны ўмеюць добра абараняцца... Во гэты - сеніліс, - падняла бабуля адзін белавалосы, калматы кактус-«дзетку». Твар яе свяціўся радаснай усмешкай. - Цэфалацэрэус сеніліс... Такое ў яго прозвішча і імя.

- У нас на двары такі сабачка калматы ёсць! Жужа называецца, балонка! - усклікнуў Толя і падставіў свае далонькі.

- Асцярожна, ён таксама колецца. - Бабуля паклала яму ў далоні кактус.

Кактус быў хоць і калматы, але валасы шорсткія, а з іх сям-там вытыркаліся калючкі.

- І мне дай патрымаць! І мне! - затузаў Коля за Толеў рукаў.

Толя перакуліў коўшык-далоні, і кактусяня скацілася ў Колевы рукі. Той загушкаў яго, залюляў, нібы жывога.

Такіх, што зусім не колюцца, не было. Бабуля, пачала браць кактусы пінцэтам, на кончыкі якога былі ўсцягнуты гумавыя трубкі. Падымала кактус і чакала, пакуль дзеці наглядзяцца, клала і брала другі.

- Мамілярыя бамбіцына... - паказала баба штосьці бела-ружова-шаўкавістае з рэдкімі калючкамі. - Мамілярыя плюмоза... - і падняла камячок бела-кучаравых, злепленых у адзін, кактусікаў. - Мамілярыя магнімама... - і падчапіла нейкі гурочак з пупырышкамі. Пупырышкі цёмна-зялёныя, буйныя, як зярняты кукурузы, і на кожным тырчыць некалькі доўгіх шыпоў.

А потым бабуля паказвала пародыі, лабівіі, цэрэусы, рэбуцыі, эхінакактусы...

У Толі ажно галава закружылася ад такіх цяжкіх назваў. І як іх запомніла бабуля?! Гэта ж колькі трэба завучваць, запамінаць!

Захапіліся Толя і бабуля кактусамі і не заўважылі, што Колі ўжо няма каля іх.

- А-а-о-у... А-яй! - раптам пачуўся Колеў крык. Здаецца, з кухні.

Бабуля з пуду ажно ўпусціла адзін кактус. А Толя забыў, што кактусы стаяць на падлозе вакол іх. Як падфутболіць аднаго нагою, як шлэпне на другога! Хрумснуў кактус пад падэшваю, як гурок. «Ах!» - адхапіў ён нагу. Позна! Бабуля падхапіла з долу рэшткі. «Эхінопсіс? Ага, эхінопсіс...» - паклала раструшчаны кактус на крэсла і пабегла на Колеў крык.

Толя за ёю...

 

Дзве аперацыі

 

Коля сядзеў за кухонным сталом і мыкаў, высалапіўшы язык. На цыраце валяліся кавалачкі кактуса.

- Мыа-мыа... - плакаў ён, языка не хаваў. Па шчоках цяклі вялікія слязіны.

Бабуля спачатку схапіла паглядзець абрэзкі кактуса.

- Не мама, а магнімама... з роду мамілярыяў... - Яна са шкадаваннем уздыхнула і глянула на Колеў язык.

- Я дыу-мыаў... - целяпаў Коля высалапленым языком, - шыто гэеты як ку-ку-ку...

- Кукуруза? Параная? - падказаў Толя.

- Ыгэ.

- Ну і смачны?

- Ны-е... - пакруціў Коля галавою.

- А мо і не магнімама... Можа, мамілярыя цэнтрыцырха... - Бабуля прысела да стала, падперла далоняй шчаку. Пальцамі другое рукі асцярожна пераварочвала абрэзкі кактуса. - А мо пародыя маасі? Не, не пародыя... Які ж у мяне быў? «Слановы зуб»? Па-латыні ён называецца... называецца...

- А-а-а-а-а-а!!! - закрычаў Коля на ўвесь голас. Бабуля, родная бабуля, не ратавала яго, а забаўлялася з кактусам!

- Чаго гэта ты? Хіба мо баліць? - спакойна папытала яна ў Колі. - А нам з Толем не баліць, мы з Толем не елі кактусаў.

І яшчэ трошкі знарок пасядзела бабуля, потым пацерла далоняй па самай макаўцы Колевай галавы: «Эх, ты! Кактусаед...» - і хуценька пайшла ў пакой, да свайго чамадана. Прынесла адтуль камячок ваты, эфір у бутэлечцы, ланцэт і пінцэт, лупу.

- Зараз табе аперацыю зробім...

Коля завішчаў і хацеў уцячы з кухні. Але Толя хуценька - ляп! - зачыніў дзверы і падпёр іх плячыма.

- Бабуля, хутчэй! Я трымаю!

- А чаго нам спяшацца? Нам не баліць.

- А-а-а-а! - круціўся Коля па кухні, затуляў далонямі рот. - Ные хыа-чоу апер... апер...

- Дурненькі, я пажартавала, - пасур'ёзнела бабуля. - Вымем стрэмкі, і ўсё. Хіба ты ніколі да гэтага не заганяў стрэмак? У мяне ў малое вечна былі збітыя калені і стрэмкі...

Бабуля працерла свае пальцы і кончыкі пінцэта ваткаю з эфірам. На ўсю кухню запахла рэзка і нясмачна.

- Ну - давай...

Коля падышоў, трасучыся, адняў далоні ад рота. Але толькі паднесла бабуля пінцэтам камячок ваты, каб падсушыць язык, паглядзець, што на ім робіцца, як Коля зноў завойкаў, закруціў галавою.

- Высалапі больш язык... Аг-га... - Бабуля цапнула леваю рукою за кончык Колевага языка, а праваю пінцэтам - раз! - вырвала голку-калючку, мо сантыметры два даўжынёю. - Во, палюбуйся, які трафей, - паказала яму стрэмку, стрэсла яе на стол. Два! - дастала яшчэ адзін адломак, мо на сантыметр. - Паварушы языком - не чутно больш?

Коля пабалбатаў языком: «Няма!»

- Я абрэзаў голкі ножанкамі... Усе, здаецца, абрэзаў, а яны... - усхліпваў ён, не хацеў супакойвацца.

- Сам сябе пакараў. Трэба ранкі чым запячы. Выбірай - ёд, эфір, адэкалон?

- Нічым не хачу! - Коля зноў ірвануўся да дзвярэй, але Толя замахаў, забаксіраваў рукамі, адбіваючы атаку.

- Лепш адэкалон. Згаджайся! - падказваў ён. - Смачна будзе з рота пахнуць.

Коля згадзіўся.

Толя пусціў дзверы і першы пабег у пакой, дастаў з серванта татаў пульверызатар. Тата, калі паголіцца, пырскае ім сабе на шчокі, на падбародак адэкалон, моцна зажмурваецца і ахкае ад задавальнення.

Коля таксама заплюшчыў вочы і высалапіў язык. Ш-ш-ш-ш-ш! Ш-ш-ш-ш-ш! - з усёй моцы націснуў Толя на гумавы капшучок, і ў рот Колю паляцелі пырскі.

- А-а-а-а! - схапіўся ён за рот, пабег, прытанцоўваючы, у спальню.

Толя не вытрываў, зарагатаў. Дастаецца гэтаму Колю за прагнасць.

Бабуля ўсміхалася і рабіла яшчэ адну аперацыю - кактусу! Акраец-вяршэчак роўненька падрэзала ланцэтам.

- Прынясі той, раструшчаны, - папрасіла яна Толю.

Ён пабег у пакой, згроб на паперку ўсе кавалачкі. Самы большы і цалейшы кавалак быў каля каранёў.

- З двух кактусаў зробім адзін, - сказала бабуля і адсекла ўсё патрушчанае, пакінула якіх сантыметры два з карэньчыкамі. Потым заглянула ў аптэчку, што вісела на кухні, зняла з нейкае бутэлечкі з лякарствамі чорную гумку-заціскалку. Якраз такую бачыў Толя на «хвосціку» ў Танькі.

Бабуля стуліла абодва кавалкі кактусаў зрэзамі, надзела на іх гумавае кольца, каб сціснуць іх яшчэ мацней.

- Вось так... Прыжывецца ці не? Ні разу яшчэ не прышчэпвала кактус на падвой, які не расце, а валяецца вырваны.

Пайшлі з кухні. Бабуля зноў загортвала кактусы і кактусяняты без вазончыкаў, размяркоўвала іх па палічках і ячэйках чамадана.

- Дзён праз два каторых пасадзім, каторых будзем укараняць. Земляное сумесі наробім... А кубікі свае аддасце мне на кактусы? Вы ж вялікія ўжо хлопцы, сорамна з цацкамі гуляць.

- Аддамо! - паабяцаў Толя.

А Коля ці не пачуў, ці прамаўчаў. Ён ужо не любіў кактусаў.

А потым бабуля разглядвала свае пальцы і пінцэтам даставала калючкі і глахідзіі. Глахідзіі - гэта такія малюпасенькія і тоненькія калючкі з кручочкамі на канцах. Сядзяць яны кучкамі, адрываюцца ад кактусаў лёгка. А колюцца моцна, залазяць у скуру глыбока.

Вымала іх бабуля і ні разу не войкнула.

 

Каляровыя сны

 

Хлопцам здалося, што ў спальні хтосьці ходзіць. Потым нібы пачулася:

 

Прыплыла тады рыбка, спытала:

«Чаго табе хочацца, старча?»

 

Але хлопцам аднаго хацелася - спаць. І абодва ўзахапкі стараліся дагледзець апошнія сны.

Колю сніцца, што едзе ён на вярблюдзе цераз пустыню. Хочацца вады, сасмагла ў роце, язык, здаецца, распух, разбалеўся ад гэтага. А сонца пячэ і смаліць, сонца слепіць - не зірнуць. Коля б'е пяткамі пад шорсткія, як у таго кактуса-«балонкі», бакі, падганяе вярблюда, а сам усё аглядаецца па баках: ці не блісне дзе якое азярцо ці рэчка? І раптам бачыць кактусавы лес. Вось ён, ратунак! Вярблюд сам кіруе, імчыць туды, вярблюд падбрыквае з радасці... Аднекуль у руках Колі з'яўляецца нож-мачэтэ, якім сякуць кубінцы цукровы трыснёг. Размахнуўся, як шабляю, - г-гах! Злятае з аднаго кактуса калючая шапка-папаха, з нутра свішча, струменіць угору фантанчык. Прагна нагнуўся да вады, глытнуў... Ого, што за дзіва?! Не проста вада, а газіроўка з сіропам. «Ага!» - гаворыць вярблюд і лезе да вады, адпіхвае мордаю Колю. Коля не паддаецца, адпіхвае вярблюда. «А я табе кавуна не дам!» - грызе вярблюд кактус збоку, жуе разам з калючкамі і не баіцца, што ўколецца. А Коля п'е, Коля аж захлёбваецца, ніяк не можа напіцца. Выпростваецца, каб перавесці дух... Мамачкі-бабулечкі, ратуйце! І яго, і вярблюда шчыльнаю сцяною абступілі кактусы, варушаць калючымі лапамі. «Папаўся! Папаўся!» - радуюцца, лапочуць на розныя галасы. Прысеў Коля за ссечаны кактус, хацеў адпаўзці ўбок. А нейкі пацешны пузаценькі кактусік забег збоку, варушыць смешна носікам-«дзеткаю», пляскае ў ладкі: «Вось ён! Вось ён!» Ускочыў Коля на вярблюда, паганяе: «Но! Но!» А кактусы за ім: і пешкі бягуць, і скачуць, уссеўшы адзін на аднаго, як на каня. Размахваюць пікамі-калючкамі, ляскаюць мячамі-шыпамі. Тупацяць ногі, цокаюць капыты, гудзе пагоня... Вось-вось нагоняць, заколюць. «Я іх паем, не бойся!» - спыняецца вярблюд, паварочваецца да іх. Ашчэрыў шчарбатыя зубы і... цап Колю за кашулю, сцягнуў уніз. «А-а-а!» - крычыць Коля і ў жаху прачынаецца...

Ф-фу... Сэрца тахкае, як не выскачыць. Лоб мокры ад поту. Азіраецца Коля - мо і Толя яго сон бачыць? Не, усміхаецца Толя, у яго свой сон, прыемны сон...

Бачыць Толя вялікую залатую рыбку. Нават сам дзівіцца ў сне: чаму сніцца не хамяк Гаўрык, а рыбка? Кружыцца залатая рыбка наўкол яго, ахутвае, аблытвае сваімі доўгімі і мякенькімі плаўнікамі, гоніць у твар хвастом-прасцірадлам прахалоду. «Чаго табе хочацца, хлопча?» - нібы гаворыць, заваблівае яна Толю з сабою, у падводнае царства. І Толя плыве за ёю - далей, глыбей. І ўжо не дзівіцца, што наўкола сіні і залаты бляск хваль, што ён свабодна дыхае пад вадою, што яму лёгка ў вадзе, як рыбе. Вось штосьці ззяе, расце ў вачах, набліжаецца... «Замак цара марскога!» - гаворыць рыбка. Зіхаціць замак неонавымі агнямі, у вокны, у дзверы заплываюць рознакаляровыя рыбкі-агеньчыкі. Падплыў і Толя, заглянуў у дзверы. Уга, колькі там дзівосных, фантастычных рыб! Плаваюць кругамі, водзяць карагод. А малыя вуаляхвостыя гупі дурэюць, як кацяняты, ганяюцца адна за адной... «А дзе неончык? Дзе неончык?» - крычыць хтосьці пісклявым голасам. І Толя пазнае: хамяк Гаўрык крычыць. Ходзіць па зале на задніх лапках, у смешных сініх штоніках, памахвае веерам.

- Дзе неончык? - зноў крычыць хтосьці, ужо Колевым голасам. І Толя прачынаецца, садзіцца на пасцелі.

Вунь дзе Коля, прыліп да акварыума, сам у адных майтачках.

- Неончык прапаў! - крычыць Коля.

Прыбягае бабуля ў фартусе, вылазіць з пасцелі, прыпадае да акварыума і Толя. Пад вадою і праўда стаіць маленькі замак-грот, выкладзены чарапашкамі і каляровымі шкельцамі. Мабыць, тата раніцаю паставіў.

- А я ўжо прыходзіла вас будзіць, - гаворыць бабуля і здымае з акварыума шклонакрыўку, заглядвае зверху.

Коля і Толя прытулілі свае галовы да бабулінай, перабралі вачыма кожны каменьчык. Няма неона... Плаваюць і молі, і мечаносцы, і гупі, і адзін неончык... А дзе ж другі?!

Коля адразу захныкаў, падазрона паглядзеў на Толю: можа, ён што натварыў?

- Не румзай... Мо ў грот заплыў, - сказала бабуля. Падкасала рукаў і засунула руку ў ваду, перавярнула грот, патрэсла ім, потым дастала з вады, заглянула. Пуста было ў пячорцы, не вельмі там і схаваешся.

- Мо выскачыў з акварыума? - сказаў Толя.

- Накрыты быў шклом. - Бабуля агледзела стол вакол акварыума. А Коля і Толя нават пад стол злазілі, там усё агледзелі, абмацалі. Няма!

Бабуля прынесла тонкі, нібы аловак, гумавы шланг. Калі адзін канец шланга засунуць у акварыум, а за другі смактануць, то па шланзе пацячэ вада з гразёю. Так ужо раз чысцілі акварыум.

Перагрэблі кожны каменьчык, пачысцілі дно. Нідзе не знайшлі ніякага следу ад неона!

Бабуля прынесла з кухні свежай, адстоенай вады, даліла ў акварыум. Выцерла добра рукі, прысела да стала, разгарнула дзённік.

- А ты не плач, чуеш? Купім яшчэ аднаго, каб да пары было.

Коля глядзеў у акно і выціраў слёзы. Толя не ведаў, як суцешыць брата. А бабуля запісвала пра падзею ў сшытак і хмурыла бровы. «Няўжо... куклянка?» - адзін раз нягучна, нібы сама сабе, сказала яна.

Запісала яшчэ пра тое, што ў самкі молі і ў мечаноскі вельмі растаўсцелі жываты, мабыць, у іх поўна ікрынак. Запісала і пра мечаносца. Нейкі ён стаў натапыраны, як вожык. Што з ім робіцца?

 

Бабуля разгулялася

 

Як добра, што ў іх ёсць бабуля! Гэта ж проста шчасце, вялікае шчасце! Маму і тату хлопцы мала нават бачаць. Хіба што вечарам. Дый то - колькі таго вечара? Сюд-туд - і трэба ісці спаць. Хоць таго сну ні ў адным воку няма, хоць па тэлевізары ідуць цікавыя перадачы - спаць, і ўсё!

- Бабуля, а ў нашым парку такія атракцыёны! - сказаў неяк Коля.

- Ага! - перабіў яго Толя. - Электрамабілі, што па роўным ездзяць, і машынкі, што па рэйках угору-ўніз лятаюць, і ўсякія круцёлкі з парашутамі, каруселі з гарматамі, ракетамі...

- Ага! - перабіў і Коля Толю. - Мы ў Батанічны сад ездзілі, дык чулі: гудуць атракцыёны! Грукочуць! І ўсім так весела - крычаць, вішчаць!

- З парашутамі? - зацікавілася бабуля. - Гм... Наядайцеся добра, з'ездзім, развітаецеся і з атракцыёнамі.

- Ур-ра!!! - загалёкалі Толя і Коля. - Што трэба з'есці? Давайце хутчэй!

...Хоць быў будзённы дзень і толькі адзінаццаць гадзін раніцы, атракцыёны ўжо працавалі. З усяго парку, як ручайкі да возера, сцякаліся да іх людзі. І столькі новых сцежак напратоптвалі паміж дрэў, так выгарцавалі траву вакол атракцыёнаў, столькі хваёвых карэнняў агалілася! Бабуля спынілася каля адной сасны, у якое быў абсечаны сякераю бок, а на залысіне напісана чырвоная лічба «83». Задрала ўгору галаву, задралі і хлопцы - ой, дык сасна ж засохла! Галлё ўверсе амаль голае, толькі сям-там відаць рыжыя шыпулькі.

- І вунь надпісаная! - паказаў Коля.

- І вунь! Дзве разам! - крыкнуў Толя.

Падышлі і да тых: «98»... «105»... «112»...

- Калі кожны год будзе па столькі высыхаць, то хутка ў парку ніводнай сасны не застанецца, - горка паківала галавою бабуля.

А знекуль - мо з рэпрадуктара на слупе, а мо з чыйго транзістара - далятаў чысты і звонкі хлапчукоўскі голас:

 

Давайте же вместе, ребя-ята,

Родную природу бере-е-ечь!

 

Падышлі да атракцыёнаў, і не было ўжо таго настрою, з якім выходзілі з дому.

Білецікаў бабуля накупляла цэлую жменю. А пачалі з дзіцячай каруселі.

Толя спачатку не ведаў, што выбраць, у што сесці, - вочы ажно разбягаліся. Потым залез у ракету, а Коля ў нейкі пляскаты касмічны карабель. Кружыліся, кружыліся, кружыліся... Толева ракета маўчала, а касмічны карабель і агнямі бліскаў, і апускаўся-падымаўся, і завываў, як сірэна «хуткай дапамогі». А бабуля за кожным абаротам лавіла іх вочы сваімі вачыма і задумліва ўсміхалася або перамаўлялася з чужымі мамамі і татамі, што стаялі за плоцікам.

- Ну, а цяпер будзем правярацца, ці зможаце быць лётчыкамі, - павяла іх бабуля на «Супер-8».

На гэты «суп» адных дзяцей ніколі не пускаюць, а з бабуляю іх пусцілі. Уплішчыліся ў адну машынку, бабуля прытуліла Колю да сябе леваю рукою, а Толю - праваю. Дзядзькі падштурхнулі машынку і... паехалі-пагрукаталі, паляцелі паляскацелі... За імі яшчэ машынкі, яшчэ... Сядзелі ў тых машынках дарослыя дзяўчаты і хлопцы, і ўсе адразу закрычалі: «Ух-ха! Ух ты!», завішчалі. Машынка то ўзбіралася высока-высока, то падала ўніз, як у прорву, і сэрцы ў Толі і Колі трапяталі і падскоквалі пад самае горла.

- Бабуля... А чаму ты... не вішчыш? - пракрычаў ёй у вуха Толя.

- А чаго? Ніколечкі не страшна.

- І я не ба... Ой-і-і-і! Ай-і-і-і! - завёў тоненька Коля.

Урэшце машынкі спыніліся ўнізе. Вылезлі, і бабуля - «Гуляць дык гуляць!» - павяла іх на «Халі-галі». А ўжо хапіла б і «супа», хлопцы здаволіліся.

На «Халі-галі» іх таксама пусцілі толькі таму, што з бабуляю... Дыск вялізны-вялізны, паўз край па крузе кабінкі-лавачкі на двух чалавек. Усе садзіліся па двое, толькі яны ўтраіх. «Зашчапіце поручні! Увага!» - скамандаваў з будачкі дзядзька ў мікрафон. Загарэліся, пачалі мігаць вакол «Халі-галі» каляровыя лямпачкі, заспявала радыё вясёлую песеньку. Дыск спачатку закруціўся, як патэфонная пласцінка, і ўсё хутчэй, хутчэй... Берагі дыска пачалі то падымацца, то апускацца. Потым штосьці нібы падхапіла гэты дыск з усімі кабінкамі і людзьмі, павяло, шпурнула ўбок і пачало ганяць па крузе. Здавалася, што ўсё наўкола кружыцца, уздыбілася зямля, пачало скакаць угору ўніз расквечанае агнямі неба. Крыкі наўкол, віск - аж глушаць! А бабуля ні разу не віскнула, не войкнула. Толя і Коля з усяе моцы стараліся маўчаць, сціскалі зубы. Ім зрабілася млосна, у галаве, здаецца, усё перакруцілася дагары нагамі. Яшчэ б секундачка, яшчэ б дзве - і не вытрывалі б. Але пачало суцішацца вярчэнне і кручэнне, заміраць... Ш-ш-ш! Стоп...

Бабуля вывела з кабін Толю і Колю пад рукі. Яны не маглі стаяць: уцякала з-пад ног зямля. Давяла іх бабуля да лаўкі, і яны пападалі на яе, паадкідвалі галовы, пазаплюшчвалі вочы.

- Во як выбеліліся... А вы ж кружыліся ўсяго ў адной, ад сілы ў дзвюх плоскасцях. Што ж тады адчуваюць лётчыкі і касманаўты? Іх у трох-чатырох плоскасцях круцяць і кружаць... - Бабуля паказала рукамі, як выпрабоўваюць касманаўтаў. Але хлопцы не хацелі расплюшчваць вачэй. - От ім - цяжка. А гэта - дробязь. Я з парашутам скакала, дык і то, бывала, больш нагушкае і выматае.

- Бабуля, ты была-а парашуты-ы-ыстка?! - расплюшчыў ад здзіўлення вочы, выпрастаўся Толя.

- Была, а як жа! У нямецкі тыл скакала з радыёперадатчыкам. Да партызан, да разведчыкаў... Весткі ад іх у Маскву, на фронт перадавала.

Тут ужо і Коля расплюшчыў вочы, паглядзеў на бабулю. Не можа быць, каб іх бабуля была такая! Яна ж як прыехала, то па ёй нічагусенькі нельга было пазнаць, што яна такая гераічная.

Як ім пашанцавала з бабуляю! Як пашанцавала! Ажно млоснасць адступілася, пасвятлела ў галаве...

Ішлі з парку і моцна трымаліся за бабуліны рукі. Ішлі і з гордасцю паглядвалі на сустрэчных: ніхто не ведае, што ў іх такая бабуля! Незвычайная бабуля, цу-доў-на-я!

Ім здавалася, што яны ўсё яшчэ святкуюць дзень нараджэння і гэта свята будзе працягвацца доўга-доўга.

 

Папаўненне ў акварыуме

 

Яшчэ дзень мінуў. Настала пятніца. А за пятніцай, як вядома, ідзе субота, потым нядзеля. У нядзелю - у школу. Як падумаюць пра гэта Толя і Коля, дык ажно сэрцы заміраюць ад невядомага.

Раніцаю Коля хацеў кінуць рыбам лічынак камароў - і нарабіў крыку:

- Ой, а тут ужо ёсць нейкія камары! Не, апалонікі! Чорненькія, а хвосцікі як са студзеню!

Прыбег Толя, прыйшла з лупай, перастала разглядваць свае кактусы бабуля.

- Гэта маляўкі, рыбіныя дзеці, - сказала яна. - Але чые яны?

Памеркавалі, памеркавалі - прызналі, што молі.

- Правільна, малінезіі. Яны жывародныя. Праўда, мечаноска таксама жывародная, - і не вытрывала, каб не здзівіцца: - Але ж і крахатулечкі, мо на паўміліметра!

- А хітранькія якія! Толькі нарадзіліся, а ўжо хітранькія! - пахваліў сваіх рыбак Коля. - Ведаюць, як хавацца ад вялікіх!

А маляўкі і праўда ведалі. Пазалазілі на лісцікі лімонніку, на тыя, што каля самай паверхні. Яны ўвагнутыя, у іх патрошку вады. У гэтых начовачках маляўкі і дрэмлюць, плюхаюцца. Ім там спакойна, ніводная рыбіна не бачыць, нават не здагадваецца пра іх схованку. Бо маглі б і праглынуць: маляўкі меншыя за лічынак камара!

- Раз, два, тры... Пяць!.. А во шэсць, сем! - пачаў лічыць Коля.

- Вунь яшчэ адзін з зелля выблытваецца... Не - два! Дзевяць усіх! - радаваўся і Толя.

- Хопіць, хопіць! - адцягнула іх бабуля ад акварыума. - Садзіцеся снедаць... Ды будзем кактусы садзіць.

На кухні ў куточку ляжалі цэлафанавыя мяшэчкі з зямлёй, гравіем, крошкай мармуру, вугалем, бітай цэглай, кавалачкамі старога тынку. Ляжалі пірамідкаю і дзіцячыя кубікі. Толевы і Колевы кубікі. Праўда, яны ўжо і не кубікі, у іх не хапала па адной бакавінцы, а ў донцах былі папрапальваны дзіркі.

- Ой, а нашто вугаль? Хіба кактусы на вугалях растуць? - спытаў Толя.

- Глеба ад вугалю здаравейшая, плесня ў ёй не заводзіцца.

- А каменьчыкі? Будзеце вучыць нас у каменьчыкі гуляць?

- Вы ж не дзяўчынкі. З гэтага ўсяго будзем рабіць сумесі, глебу для кактусаў.

- Хай Коля пачакае, я хамяка пакармлю! - успомніў Толя. Нахіліўся да фанернай скрынкі-доміка, якую зрабіў нядаўна тата і куды перасялілі Гаўрыка.

Хамяка ў скрынцы не было. Толя нават логава яго патрос, анучку, шкарпэтку і вату - пуста. А дзверцы зачынены, нават на кручок зашчэплены, на месцы і накрыўка-рашотка. Не мог жа Гаўрык уцячы так, каб і дзверцы за сабою зашчапіць!

- Ён цераз верх вылез, - сказала бабуля. - Толькі цераз верх! Падмасціў сабе пад ногі анучу, ускарабкаўся па сценцы, падняў носам накрыўку...

Забылі пра снеданне, шукалі хамяка... Усюды, па ўсіх пакоях. На кухні ва ўсіх закутках, пад буфетам і плітою грэблі палкаю. Глядзелі і ў пліту - няма!

- Нідзе ён з кватэры не дзенецца, - сказала бабуля, паглядзеўшы на Толю.

Той ужо кусаў губы, каб не расплакацца.

- Ага! Нідзе! Мо ў акно вываліўся, забіўся! - шморгаў Толя носам.

Бабуля падышла, праверыла зашчапку ў акне, змерала вачыма вышыню ад падаконніка да форткі. Бачылі раз, як разгульваў хамяк па падаконніку. Але каб выкінуцца ў фортку?! Такога не магло быць.

Пагнала Толю і Колю за стол.

А паснедалі, то было хоць разарвіся. Цягнула і ў спальню да акварыума; цікава было і глядзець, як бабуля робіць на газеце сумесі. Яна то падсыпала ў кучку аднаго, то дамешвала другога, то дабаўляла трэцяга. Пад кожны кактус - свая сумесь. Толя трошкі памог бабе, прынёс з пакоя пінцэт, савок і некалькі кактусікаў на паперках - тых, што з каранямі.

- У кожнага свой густ, кожнаму трэба ўнаравіць. Тады і расці будуць добра, і цвісці, - гаварыла бабуля лагодным голасам. Сыпала на дно вазончыка жменьку гравію, жменьку сумесі, апускала на горачку карані кактуса і дасыпала зверху саўком да самага краю. Стукала вазончыкам па падлозе і, калі сумесь ушчыльнялася, асядала, засыпала зверху крошкай ці гравіем. - Во... На, палі гэтага, кропель дваццаць - трыццаць... І вунь таго. А гэтых не трэба, хай дзён колькі без вады пастаяць. Я ў іх карані ўкарочвала.

- Пятнаццаць ужо! - прыбег на кухню Коля. - А мо і больш, я збіўся...

Не ўтрываў, пабег палічыць малявак і Толя. Семнаццаць! А яшчэ ўбачыў: мечаноска ляжыць на дне, прыціснуўшыся жыватом да шкла, нібы ахалоджвае жывот, студзіць. Да яе падпаўзла куклянка і спрабавала зачапіць. Рыбка паволі, няўклюдна адплыла ўбок.

А на кухні бабуля ўжо кончыла пасадку кактусаў. Пачала «ўкараняць» тыя, што без карэнняў. Але як? Смех, дый годзе. Пазакрывала шклянкі і кубкі кавалкамі газеты, папрывязвала іх, каб не спадалі. Зверху ў паперы папрарывала дзіркі і пінцэтам пасаджала ў іх кактусянят.

- А вады і забыла паналіваць! - спахапілася яна. Выняла па адной дзетцы (у некаторых кубках было адразу па тры, па чатыры), у дзіркі асцярожна наліла вады. Але так, каб кактусы да яе не дакраналіся. Яны павінны вісець над вадою.

Потым бабуля вылоўлівала сачком з акварыума малявак, перасаджвала ў слоік з вадою.

- Ой, яны ж, мабыць, есці хочуць! Чым іх карміць? - занепакоіўся Коля.

- Першыя суткі можна ім нічога не даваць, - сказала бабуля.

Але пад вечар сама не вытрымала. Расцерла ў вадзе згустачак кіслага малака - з чвэрць гарошыны. Маляўкі віравалі і хапалі малюсенькімі, як голкай ткнуць, роцікамі мікраскапічныя церушынкі малака. Нават адштурхоўвалі адна адну. Толькі нарадзіліся, а ўжо барацьба за існаванне!

Бабуля запісала ў «Дзённіку назіранняў» пра малявак. І пра мечаноску: зусім захварэла, ужо два дні нічога не есць. І пра хамяка - зноў знік...

Вечарам, як сабраліся ўсе за сталом, многа гаварылі пра падзеі ў акварыуме. А потым мама сказала, што трэба не забыць купіць заўтра кветкі. Бо зранку ў нядзелю могуць і разабраць усе. А не ісці ж дзецям у школу з пустымі рукамі.

- Я сама куплю, я не забуду, - сказала бабуля.

Гаманілі - і не адразу пачулі, што ўверсе недзе зашорхала. Потым пачулі добра - шалпоча нешта... на буфеце. «Мыш?!» - прашаптаў тата і асцярожна зняў з буфета кардонную каробку з-пад боцікаў, у якую складвалі старыя газеты. Складвалі абы-як, частка ляжала краямі на борціку, і пад імі ўтварылася нібы норка. Прыўзняў тата газеты - ён, Гаўрык! Глядзіць здзіўлена на ўсіх... Надраў, нашкуматаў газет, зрабіў сабе логава. У другім кутку каробкі - кучка наструганага зубамі бурака, бульбы, нейкія скарыначкі, крошкі, костачка слівы. Ламалі галаву: як ён мог забрацца на буфет?

Вырашылі прасачыць, паставілі каробку з хамяком назад.

Хамяк шорхаў, шорхаў - выбраўся з каробкі і за буфет. А паміж буфетам і сцяной была шчыліна як засунуць далонь. Хамяк чапляўся кіпцікамі за каструбаватую непафарбаваную фанерную сценку буфета, пазіраў уніз і асцярожна спускаўся. Спінаю ўпіраўся ў сцяну, і гэта не давала ўпасці.

Накідалі на падлогу крошак хлеба, кавалачкаў яблыка, мяса, рассыпалі семак - што будзе рабіць? А ён злез, усё вынюхаў, сабраў і пакарабкаўся па шчыліне ў сваю схованку.

Ну і нягоднік! Злавіў яго тата, зноў пасадзіў у трохлітровы слоік. Хай у ім жыве, калі такі спрытны.

 

Трагедыя ў акварыуме

 

Тата прыйшоў з цырка і развёў рукамі:

- Няма ўжо білетаў да самага Новага года. І ў адну касу, і ў другую, і ў трэцюю кідаўся - прадалі...

- То хай бы на пасля Новага года ўзяў, - сказала мама. - Ты ж ведаеш, як задурылі галаву дзеці...

- Там вісіць плакат, хутка будуць прадаваць білеты на навагодняе цыркавое прадстаўленне. Амаль тая ж самая праграма, на яе і купім.

Гэта было ў суботу, усе сядзелі дома. Не ўзрадавала такая вестка Толю і Колю. Яны сабраліся глядзець мультфільмы і ўключылі тэлевізар раней. Якраз перадавалі навіны. І трэба ж здарыцца такому супадзенню: убачылі, як з чыгуначнай станцыі вязуць на грузавіках клеткі з тыграмі. А сланоў не везлі, яны самі ішлі. Пакорліва, сумна паапускаўшы галовы, і кожны слон быў прыкуты да машыны ланцугом. За нагу! Сланы падтрымлівалі свае ланцугі хобатамі, бо грузавікі то прытарможвалі, то павялічвалі хуткасць. І гэтую тузаніну прымалі на сябе хобаты, а ланцугі правісалі за хобатам свабодна, не так націралі ногі.

- Якія разумнікі! Вы паглядзіце - ніхто ж іх гэтаму не вучыў! - захаплялася мама.

- Навучыць гора кашу есці, - зазначыла бабуля.

А Толя і Коля, уражаныя, нічога не гаварылі. Сланы даўно прайшлі, і тэлевізар паказваў нейкі завод, станкі, а ў вачах у хлопцаў усё ківалі хобатамі сланы, неслі свае ланцугі.

І вось пачулася знаёмая мелодыя перад мультфільмамі. Бягуць глядзець мульцікі і Воўк, і Заяц, і кракадзіл Гена, і Чабурашка... Ужо і бегемот усхапіўся з насілак, павалюхаўся следам, ужо самі мульцікі пачаліся і кончыліся... І тут пачуўся званок у дзверы!

Пайшоў адчыняць тата і прывёў... Таньку. Твар яе заплаканы, у руцэ трымае шэрую паперку. Спынілася каля дзвярэй, нешта гаворыць, а губкі горна крывяцца і дрыжаць. Прыцішылі гук у тэлевізары, і хлопцы пачулі:

- Можа, вам трэба білеты ў цырк? Тры білеты ёсць...

- Лішнія?! Тата, бяры! - усхапіліся Толя і Коля.

- Не лішнія... - усхліпнула Танька. - Я хацела з татам і мамаю ісці, а цяпер расхацела... - І яна закрыла далонькамі вочы, заплакала ўголас. - І нізашто не пайду! Там мучаць звяроў... Толькі што сланы ішлі за машынамі... і плакалі... Я бачыла, як у іх слёзы капалі...

- Не плач, дзіцятка, - падышла бабуля, памагла ёй выцерці вочы «слёзнаю» хусцінкаю. - Пойдзем на рыбак паглядзім, у нас маляўкі ўжо ёсць - такія пацешныя!

- Ну во, я ж казаў, што дастанем білеты ў цырк, - гаварыў тата, а сам хутчэй адлічваў грошы. - Аддай Тані... - працягнуў Колю.

Той схапіў грошы і кінуўся ў спальню. А Толя затанцаваў з білетамі, закружыўся па пакоі. Апошняе іх перадшкольнае жаданне спраўджваецца!

- Ой, што гэта?! Ой! - пачуўся са спальні перапалоханы крык бабулі.

Патупацелі ў спальню ўсе.

Бабуля, Танька і Коля ўтаропілі вочы ў акварыум. У Танькі на твары былі страх і жаллівасць, з вачэй выкочваліся слёзы, а Коля глядзеў са здзіўленнем і цікавасцю.

Куклянка падмяла пад сябе мечаноску, наступіла на яе падэшвай і... жэрла. Палавіну бока ўжо выела, віднеліся белыя, як нітачкі, рэбры.

- Выкіньце куклянку! Я не магу на яе глядзець! Гэта яна зжэрла і неончыка! - закрычала мама.

- Ціха, Каця! Яна проста выконвае свае абавязкі. За што ж яе караць? - Тата сачком адсунуў куклянку, вылавіў мёртвую рыбку і панёс на кухню выкінуць у смеццеправод.

А ўсе стаялі каля акварыума і слоіка з маляўкамі, глядзелі, ці астатнія жывыя і здаровыя. Жывыя! Праўда, самец молі быў нейкі натапыраны, нібы луска пастала дыбам, невясёлы. Калі да яго падплывала самка, ён рэзка кідаўся ўбок, баяўся, каб яго не зачапілі. Мо і ён захварэў?

Толя збегаў на кухню, узяў крошачку варанага жаўтка, расцёр у пальцах і кінуў маляўкам. Яны завіравалі, хапаючы корм, і Танька ажывілася, выцерла вочы «слёзнаю» хусцінкаю.

Прыйшоў тата, моўчкі ўзяў кніжку-брашуру пра акварыум, пачаў гартаць. Гартаў, глядзеў, чытаў, мармытаў: «Як вата павуцінка на лусцы...» Не тое... «Упіваецца і грызе клешчык...» Не тое... «Кіста... Захворванне ікры ад прастуды...» Ага! Ікра ў мечаноскі прастудзілася, маляўкі памерлі яшчэ ў ікрынках, у жываце... Таму куклянка і падбіралася да рыбкі, чула пах.

- Накуплялі прычындалаў, а ні разу яшчэ не падагравалі ваду. А тыдзень назад была такая халадэча ў хаце, батарэі ж яшчэ не ўключаны, - сказала з папрокам мама.

- А з мечаносцам што? - паказала бабуля на рыбку.

Тата зноў пачаў праглядваць кніжку, чытаць, мармытаць. Уздыхнуў...

- Мабыць, таксама прастуда... Вадзянка... А як ратаваць - не сказана.

- А нашто дапусцілі да гэтага? - рэзка сказала мама. - Выкінуць трэба акварыум, не мучыць рыб.

- У людзей жывуць жа, разводзяцца, - сказала бабуля. - Уключайце падагравальнік, а то і астатнія пахварэюць.

- Заразная вадзянка ці не? - пачухаў тата патыліцу. - Адсадзім мечаносца ў слабы раствор марганцоўкі.

Але марганцоўка не памагла. Мечаносец, калі яго зноў пусцілі ў акварыум, плаваў рыўкамі, кідаўся ўгору-ўніз, нібы задыхаўся. Праз гадзіны дзве, калі Танька пайшла ўжо дадому, ён апошні раз стралою ўзвіўся ўгору, ухапіў паветра.

На дно падаў куляючыся. Падаў мёртвы...

 

Першы раз у першы клас

 

Бабуля ўчора купіла не толькі кветкі. Купіла яшчэ дзве каробкі. У дзверы не званіла, у яе быў ужо свой ключ. Паціху адчыніла, паціху зайшла. Правільней, старалася, каб было ціха. А каробкі былі, мабыць, вялікія, павярнуцца з імі ў дзвярах цяжка. Дакрануліся яны да дзвярэй, дакрануліся да сцен, і штосьці дзынкнула ў тых каробках металічнае.

- Каця, хлопцы дома? - шэптам спытала бабуля ў мамы.

Мама і тата мылі ў ваннай бялізну і, мабыць, выглянулі адтуль.

- Няма. Выскачылі на двор пагуляць.

А «выскачыў» толькі Коля, а Толя яшчэ быў у туалеце і ўсё-ўсё чуў.

- Ну, то і добра. Вазьмі, прыхавай у сваю шафу. Як прыйдуць са школы, тады і ўручым. У гонар першага школьнага дня.

- А што ў гэтых каробках? - па-змоўніцку прашаптала мама.

- Аднаму... гэта... Не, не скажу.

- Ой, дарагія ж, мабыць, цацкі.

- Няхай. Я ж ім яшчэ не давала падарункаў.

Мама і бабуля пайшлі ў спальню, а тата ўсё плюхаўся ў ваннай. Толя паціху выбраўся з туалета і шмыгнуў на двор.

Вой-ё-ёй, да заўтрага - цэлыя суткі! Як тут вытрываць, не папытацца - што там? І гаварыць Колю ці не? Урэшце ўзяў з Колі «страшную клятву», што і выгляду той не падасць, быццам нешта ведае пра бабулін сюрпрыз, і расказаў.

Пакуль прайшоў сённяшні дзень, прыйшла нядзеля, змучыліся хлопцы ўшчэнт.

У школу ў дзесяць нуль-нуль. А прачнуліся Толя і Коля ў восем. Самі! Праўда, і ноччу яны кепска спалі, бачылі мо сто сноў, і ўсе пра школу.

У мамы ўсё падала з рук. А селі снедаць, то замест цукру яна ўсыпала тату ў кубак солі.

- Каця, супакойся! Каця, што з табою? - гаварылі ёй то бабуля, то тата.

Толю і Колю зусім не хацелася есці. Хацелася адразу бегчы ў школу.

- Пакуль не пад'ясце добра, з кватэры не выпусцім, - прыгразіла бабуля. Але і сама яна нічога не ела, а толькі выпіла чаю.

- Не бярыце ранцаў з кнігамі! Сёння без кніг ідуць, там раскажуць вам усё, пакажуць клас, - сказала мама хлопцам.

Яна нават чаю не піла.

- А нармальныя заняткі заўтра з дзвюх гадзін дня. Я даведвалася... - дадала бабуля.

Але ж ранцы былі такія прыгожыя і яркія, яны ажно прасіліся, каб іх узялі.

І хлопцы хныкалі, хныкалі...

- Ну - бярыце, калі такую ахвоту маеце, - дазволіў тата. - Хутчэй прывыкнеце насіць.

- Бярыце, - згадзілася і бабуля. - Каця, я мо адна павяду? Вам тут дома яшчэ работы многа.

- Ой, не ведаю, за што хапацца. У цырульню не схадзіла, прычоскі не зрабіла...

У самых дзвярах Коля раптам прашаптаў Толю:

- Дай памацаю тваё калена... Дрыжыць?

Толева калена не дрыжала.

- А памацай маё...

Толя памацаў. Яно дрыжала дробненька, нібы хамяк, калі яго першы раз узялі ў рукі.

- Ну - шчасліва! Ну - усяго добрага! Ну - каб выдатна вучыліся! - жадалі напаследак мама і тата, заміналі выходзіць. Мама пацалавала хлопцаў, злёгку падштурхнула ў ранцы.

І праўда, ніхто з ранцамі і партфелямі ў школу не ішоў. Але ўсе ішлі з кветкамі. Дзіцячы гоман поўніў вуліцы, перамагаў шум машын. Дзяўчынкі ў белых фартушках і белых гольфіках, з каляровымі банцікамі і кветкамі ажно ззялі, расчырванеліся ад хвалявання іх шчокі. Хлапчукі былі ў сініх касцюмчыках - якраз у такой форме, як і Толя з Колем. З мамамі ішлі, з татамі, з бабулямі і дзядамі. Ішлі дзеці і без дарослых - мо якія трэцякласнікі ці чацвёртакласнікі.

Толя і Коля моцна сціскалі бабуліны рукі, не адставалі ні на крок. У аднаго ў левай, у другога ў правай руцэ было па тры гладыёлусы - белы, ружовы і цёмна-чырвоны, ледзь не аксамітны.

- Гэй, першаклашкі, а ці пад'елі маннай кашкі? - абагнаў іх нейкі хлапчук-бальшун. Свой букет ён трымаў пад пахаю, як венік, з якім ходзяць у лазню.

Хлопцы дружна паказалі яму языкі.

Каля газетнага кіёска на рагу вуліцы стаяў Сцёпа Мармышка з моднаю сумкаю цераз плячо. Шыкоўная сумка, з замежным надпісам на баку - «Adidas». Сцёпа купляў значкі і жаваў гумку. У вітрыне было многа-многа значкоў пра Ваўка і Зайца.

Ледзь стрымаліся Толя і Коля, каб не папрасіць у бабулі: «Купі!»

Сцёпа пайшоў за імі. На грудзях блішчалі значкі, як медалі ў ветэрана вайны. Калі Толя і Коля азіраліся, Мармышка выдзімаў на губах брудна-шэры гумавы пузыр і вылупліваў на іх вочы - пацвяляў. Во, маўляў, які я самастойны... Што хачу, тое і раблю! І сам у школу іду!

На школьным двары было поўна людзей - і дарослых, і дзяцей, і ўсе з кветкамі. Людзі перамаўляліся, тупалі на месцы ад нецярпення. Першакласнікі цягнулі шыі, пазіралі па баках. Большыя дзеці гойсалі па двары, мітусіліся, галёкалі, і ад гэтага здавалася, што іх у два разы больш. У шум і гоман урываліся гукі «Школьнага вальса» - на сцяне школы вісеў рэпрадуктар. Чырванела над ганкам палотнішча з белымі літарамі: «Калі ласка!»

І вось на высокі ганак выйшлі мужчына і жанчына.

«Дырэктар Мікалай Кірылавіч... І завуч - Аксана Фёдараўна...» - зашапталі жанчыны. Раптам рэпрадуктар сціх.

- Таварышы! Усіх першакласнікаў прашу пастроіць спераду, - сказаў дырэктар. - Смялей, смялей! Па класах станавіцеся...

Пакуль мамы і бабулі выстройвалі першакласнікаў, з дзвярэй пачалі выходзіць тыя, для каго гэты школьны год будзе апошнім, і станавіцца шарэнгай насупраць іх.

І вось дырэктар пачаў гаварыць прамову, вітаць дзяцей і дарослых, віншаваць са святам першага званка. Ён стрымана ўсміхаўся, нібы прыхоўваў сваю сапраўдную ўсмешку на потым. Затое Аксана Фёдараўна ўсміхалася шырока, сонечна, цёпла, нібы і дзеці, і дарослыя зрабілі ёй вельмі прыемны падарунак. Як скончыла яна гаварыць сваю прамову, з рэпрадуктара зноў палілася музыка - не то марш, не то полька. Старшакласнікі ступілі па два крокі і пачалі ўручаць першакласнікам па адной кветачцы, па кніжцы і паштоўцы з віншаваннем.

Колю давала падарунак дзяўчынка з рабацінкамі на носе, з дзвюма коскамі-хвосцікамі, якія весела тырчалі ў бакі.

А Толю трапіўся «акулярык». Ён паціснуў яму руку як даросламу і замест віншавання спытаў: «У шахматы гуляеш? Ну і малаток!»

А потым усе пайшлі па сваіх класах, а дарослыя ў залу на сход.

- Я вас завяду, завяду! - сказала бабуля. - Вам у першы «А», я ведаю дзе... Глядзіце, якою нагою ступіце на школьны парог. Лепш - праваю... Ёсць такі забабон.

- Гэты бабон бабулі выдумалі? - недачуў крыху Толя.

Каля парога школы хлопцы азірнуліся. На прыступкі ўзышло ўжо многа людзей, напіралі на іх. Стаяў натоўп яшчэ і каля ганка. У прагалачку паміж людзей Толя і Коля заўважылі, што амаль каля самых прыступак стаяць мама і тата, трымаюцца за рукі. Мама выцірае хусцінкаю вочы.

- Шчасліва! - усміхнулася ім мама.

- Шчасліва!.. - махнуў тата абедзвюма рукамі.

І хлопцы ступілі цераз парог, нават не заўважылі - якою нагою...


1977?

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая