Аўтар выказвае шчырую падзяку за дапамогу ў падрыхтоўцы кнігі:
Уладзімеру Арлову, Рыгору Барадуліну, Генадзю Бураўкіну, Нілу Гілевічу, Радзіму Гарэцкаму, Сяргею Дубаўцу, Уладыславу Завальнюку, Адаму Мальдзісу, Алесю Пашкевічу, Эрнэсту Сабілу, Юрасю Сьмірнову, Станіславу Шушкевічу, чые парады, кансультацыі й заўвагі былі каштоўным удакладненьнем да “Нацыянальнай ідэі”;
Маладафронтаўцам Настасьсі Азарцы, Барысу і Кастусю Гарэцкім, Алегу Гнедчыку, Вікторыі Дышлевіч, Алесю Зарэмбюку, Кастусю Кузьняцову, Вользе Куўшынавай, Паўлу Фігурыну, якія набіралі й макетавалі тэкст;
Сябрам Зьміцеру Дашкевічу, Натальлі Кійко, Сержуку Лісічонку, Вячаславу Сіўчыку, Аляксею Фралову, Аляксею Шэіну, якія спраўджвалі інфармацыю;
Бацькам Канстаньціну Севярынцу й Тацьцяне Севярынец, што ўсебакова падтрымлівалі падчас двухгадовай працы;
А таксама ўсім тым, хто маліўся за ажыцьцяўленьне гэтага выданьня.
“Пасьля “Зямлі пад белымі крыламі” Ўладзімера Караткевіча я ня ведаю іншай кнігі пра Беларусь, якая была б напісаная з такой любоўю, пранікнёнасьцю і верай, як кніга Паўла Севярынца.”
Уладзімер Арлоў, пісьменьнік
“Гэтая арыгінальная аўтарская энцыкляпэдыя глыбока ўразіла мяне тым, як горача любіць яе стваральнік нашу мілую Бацькаўшчыну і як шмат ужо ведае пра яе. І я быў бы шчасьлівы, каб шчырую малітву Паўла Севярынца за Беларусь пачуў і паўтарыў кожны мой зямляк, асабліва малады.”
Генадзь Бураўкін, паэт
“У сваёй чарговай кнізе аўтар прадстаўляе сваё бачаньне нацыянальнай ідэі, якую ён праводзіць праз розныя праявы беларускай адметнасьці, праз асноўныя складальнікі нашай гісторыі і сучаснасьці, дае ацэнку гістарычным асобам і палітычным дзеячам. Кніга насычана аптымізмам і вераю ў лепшую будучыню нашай краіны.”
Анатоль Грыцкевіч, доктар гістарычных навук, прафэсар
“З кнігі Паўла Севярынца “Нацыянальная ідэя” выразна бачна глыбокае веданьне гісторыі Беларусі, Слова Божага і аналітычнае спалучэньне гэтых ведаў у думцы-ідэі... Такая кніга вельмі патрэбная беларускаму народу, загнанаму ў стан здраднікаў і адшчапенцаў. Таму – слава Богу і жыве Беларусь!”
Эрнэст Сабіла, пастар Беларускай Эвангельскай Царквы
Гэта трэба адчуць. Чым больш я ўслухоўваюся ў тры мэлядычныя склады яе імя, чым глыбей рассмакоўваю гэтыя сем гукаў, спрабуючы напрыканцы ўлавіць няісны, апошні, самы пранізьлівы, а ён усё прападае з празрыстай літарай; чым даўжэй любуюся гэтым хвалюючым, белым-белым з гарачай чырваньню сьцягам – тым больш веру. У мяне пачынае буйней біцца сэрца й кружыцца галава. Хочацца ціха заплюшчыць вочы й малітоўна, урачыста шаптаць пра сябе: Магутны Божа! Бязьмежная мудрасьць Твая! Невымерная ласка Твая! ДЗЯКУЮ Табе за тое, што я нарадзіўся менавіта ў ГЭТАЙ КРАІНЕ!..
У краіне ахвяраў, войнаў і катастрофаў, сярод народу геніяў і сьвятых. Сярод найвялікшых могільнікаў чалавечай гісторыі. У Сэрцы Эўропы, найважнейшым духовым цэнтры між Захадам і Усходам. Бо я веру, што Беларусь – гэта нешта намнога больш значнае, чым прынята думаць.
Раз-пораз здаецца, што яшчэ сэкунда, і мы вось-вось спасьцігнем, скрышталізуем для сябе гэты момант ісьціны: настолькі празрыстая яго сутнасьць, настолькі ясна пабліскваюць, граюць грані чагосьці ідэальна цэласнага, так працінае – да іскрыстых сьлёзаў, да галюцынацыяў. І я ўвесь час паўтараю сам сабе: Беларусь, у якой мы маем гонар жыць, чакае вялікая будучыня.
– Бо Беларусь – гэта пакутная, самаахвярная, самаадданая краіна, краіна, якой пастаянна балюча й якая, хутчэй за ўсё, ніколі ня стане шчасьлівай.
– Бо Беларусь – гэта краіна Новага Запавету: веры, надзеі, любові. Не ўзбуджэньне гневу, не нацыянальная пыха мусіць быць нашым дэвізам. Беларусы – носьбіты ўнікальнага, хрысьціянскага ў сваім прынцыпе духовага імпэратыву. Як гэта ня цяжка, нам трэба ўспрыняць, што краіна, як і чалавек, не павінна жыць для сябе. Яе задача – даць сябе іншым, і праз гэта сьцьвярджаць сваю веліч. Прасьвятляць і настаўляць аграмадную Расею, уздымаць Усходнюю Эўропу, надаваць талеранцыі й натхненьня Захаду – на нашым сумленьні. Так павялося спрадвеку, так будзе й далей.
– Урэшце, Беларусь паклiканая лучыць і вучыць увесь кантынэнт, у болях спараджаючы ўсё новыя й новыя хвалі духовага ўплыву. Гэта краіна геніяльнага Міжмоўя, дзе чыста беларускі элемэнт выконвае ролю магічнага крышталю, люстранага пачатку каардынатаў. У яго фокусе сыходзяцца элітарныя культуры й масавыя псыхозы паловы Эўропы. Тэлевізія, інфармацыйныя тэхналёгіі й выбух камунікацыяў III тысячагодзьдзя здольныя даць нам сынтэз Новага Эўрапейскага Абуджэньня – той звышэфэкт, дзеля якога робіцца цяперашняя карпатлівая праца.
Беларускую нацыянальную ідэю як ідэалёгію спрабавалі выразіць і народнікі ХІХ ст., і нашаніўцы пачатку ХХ ст., і адраджэнцы найноўшага часу. Але большасьць спробаў у сілу акупацыі, нізкае самасьвядомасьці насельніцтва й слабасьці нацыянальнага руху ставіла за мэту давесьці самім беларусам і астатняму сьвету, што мы ёсьць. Што мы народ, ня горшы за іншых. Што гэта наша краіна – а ня ваша ўскраіна. Што мы маем права на ўласную дзяржаву. Зьмест гэткае ідэі ў сьціслым лёзунгу Купалы – “Людзьмі звацца”.
Пытаньні “А што мы за людзі?”, “Навошта мы тут?”, “Адкуль мы?”, “Куды ідзем?” і, урэшце рэшт, “У чым сэнс?” – пытаньні, на якія любая нацыя адказвае найперш, заставаліся на другім пляне. У выніку замест таго, каб сьцьвердзіць нацыянальную мэту, мы ўзводзілі на вяршыню гіерархіі першую ж нацыянальную задачу. Замест стратэгіі загрузалі ў тактыцы.
Мы дагэтуль перабіраем розныя імёны – Крывія, Вялікалітва, Белая Русь... Мы зацыкліваемся на Расеі-Маці, або Расеі-Ворагу. Замест беларускіх духовых імпэратываў мы шукаем пацьверджаньняў беларускае ваяўнічасьці, беларускай уладнай магутнасьці, беларускаму багацьцю й матар’яльнай велічы, – і, у канчатковым выніку, сваёй падобнасьці да іншых нацыяў. Між тым, нацыянальная ідэя – гэта адметнасьць.
Комплекс нацыянальнае непаўнавартасьці, вось як гэта называецца.
Адсюль і сучасныя ідэалы: “нармалёвая эўрапейская дзяржава”, “маленькая, але ўтульная (мірная, мілая, -патрэбнае падкрэсьліць) рэспубліка”, “Краіна ня горш за Чэхію” і да т.п. Сярэдненькія такія арыентыры. А калі арыентыр сярэдненькі – гэта ўжо не ідэал.
Адсюль і відавочная слабасьць большасьці існых ідэяў. Адсюль – кволасьць і бясплоднасьць сёньнішняга нацыянальнага руху. Усе сучасныя замяняльнікі нацыянальнай ідэі – і дзяржаўная ідэалёгія, і побытавы гонар “хвалі сваё”, і нават прасунуты апазыцыйны “нацыяналізм” ёсьць усяго толькі бледным водбліскам сапраўднай нацыянальнай ідэі. Той адзінай гістарычна і сьветапоглядна апраўданай ідэі, у якой звышмэтай зьяўляецца Сам Ісус Хрыстос.
Невялічкая, сьціплая Беларусь баіцца прызнацца самой сабе, што мае Вялікую Нацыянальную Ідэю. Што нічога “нармалёвага” няма ў тых страшных пакутах і ахвярах, якія выпалі на яе долю. Што нічога выпадковага не было ані ў Чарнобылі, ані ў Белавескай Пушчы, ані ў Лукашэнку. Што Міцкевіч, Дастаеўскі, Рабін – гэта таксама Беларусь. Што Полацкае княства, фэномэн ВКЛ і ўваскрашэньне беларускай незалежнасьці – гэта сапраўдныя цуды Божыя. Што стратэгічнае скрыжаваньне між Захадам і Ўсходам, Балтыкай і Чарнамор’ем – гэта нацыянальны крыж. Што краіна найвялікшае цярплівасьці й найвышэйшае любові ў самым сэрцы Эўропы – гэта пакліканьне. І гэта навечна.
Такі эфэкт заўжды спрацоўваў і ў самым паказальным моманьце беларускае гістарыяграфіі – расейскім.
Мы ўвесь час ацэньвалі дачыненьні з Масквой то ў праекцыі адвечнае вайны, то ў плоскасьці штучнае роднасьці, не спрабуючы сыстэмна й глыбока адказаць на пытаньне: якую ролю адыгрывае Беларусь у Расеі? Але нават кароткі агляд і супастаўленьне фактаў расхінае перад намі велізарнае сілы й дынамізму місію.
Расея – найбольш важнае пытаньне беларускае геапалітыкі. Вырашальнае.
Стагодзьдзі войнаў і акупацыяў прызвычаілі нас глядзець на яе па-рабску, спадылба, сьціскаць кулакі й бясьсіла аглядацца вакол: скрозь расейшчына, хамства, мат і падсьвядомая ўлада імпэрыі. Але невыпадкова Госпад Бог даў нам супэрсуседа – самую вялікую краіну ў сьвеце. Нашае заплечча – Эўропа? Тады трэба адважыцца стаць адкрытым тварам да Крамля. Калі добра падумаць і перабраць гісторыю, Беларусь – адзіная, хто можа кінуць Расеі выклік.
Беларусь – найлепшы кірунак удару. Сходу – і пад дых. Ува ўмовах інфармацыйнае цывілізацыі мы маем доступ да ўсіх сакрэтаў расейскае прасторы: выдатна ведаем іх мову, культуру, глядзім іх тэлевізію й слухаем іхнія сьпевы. Мы вялі змаганьне 600 гадоў, а гэта гіганцкі досьвед. Мы маем мільённую дыяспару – у Маскве, на Смаленшчыне, у Піцеры, Карэліі й Сібіры... І галоўнае, Беларусы ў Расеі – браты. Эвангельскі падтэкст яўны: нас чакаюць са Сьвятым Пісьмом, малітвай і пропаведзьдзю. Збавіць Расею! – лёзунг, варты моцнае беларускае стратэгіі. Бо менавіта ідэя адкрытае Хрысту, пакаяннай, духовай Расеі, якая добраахвотна адмаўляецца ад прыгнёту – фантастычнае відовішча! – натхняла дзесяткі пакаленьняў беларусаў ад Рэфармацыі і дасёньня. Пераўтварэньне РПЦ, падрыхтоўка місіянераў, беларускія хрысьціянскія праекты і пастаянная малітва за няшчасных людзей, што там прападаюць – так выглядае сёньня справа, на якую Беларусь ахвяравалася стагодзьдзямі.
Я веру ў тое, што масавая эвангелізацыя й Слова Божае могуць перамагчы самую змрочную й барбарскую імпэрскую дэспатыю. Я ведаю, што гэта мацней за генштаб, ФСБ, ядзерную зброю і ўсю тамтэйшую д’ябальшчыну. І я бачу, што менавіта мы можам быць зброяй Божай у апошнім паходзе на Маскву.
Менавіта ў гэтай кропцы Расейская й Савецкая імпэрыі фатальным чынам атрымалі сьмяротныя прабоіны. Сто гадоў таму тут упершыню сабралася партыя расейскіх рэвалюцыянераў, якая потым з паражальнай хуткасьцю стварыла на 1/6 сушы найвялікшую за ўсе часы чалавецтва таталітарную сыстэму. У лютым 1917-га адсюль, са стаўкі ў Магілеве, тэрмінова выехаў у Петраград цар Мікалай ІІ, і дарогаю ў чыгуначным вагоне выракся прастолу. Назаўтра Расея выбухнула ў трэскі. Потым быў правальны Берасьцейскі мір. Потым пакт Молатава-Рыбэнтропа. Нарэшце, у канцы 1991 г. рухнуў СССР, і здарылася гэта ў Белавескай пушчы. Заўважце, парэшткі Саюзу незалежныя дзяржавы цырымонна пахавалі ў тым жа Менску. Але на гэтым гісторыя ня скончылася: тут жа з магілы на поўны рост падняўся прывід Імпэрыі зла. Усё з такой убойнай пасьлядоўнасьцю клінам сыходзіцца на Беларусі, што міжволі, як дрыжыкі, прабірае падазрэньне: праўда. Чаму так баяліся Беларусі і крыжакі, і Залатая Арда, і Трэці Рэйх, і Расея? Таму што хрысьціянская нацыянальная ідэя ў прынцыпе (і беларуская ідэя ў прыватнасьці) – галоўная небясьпека для імпэрыяў. Сэнсам нацыі ёсьць адасабленьне дзеля кшталтаваньня чалавека і шанаваньня Бога, а сэнсам імпэрыі – зьмяшаньне і зьнішчэньне нацыяў дзеля падпарадкаваньня асобы і замяшчэньня Бога ідалам. Менавіта праз нацыю Ізраіля прыйшоў у сьвет і Закон, і Збаўца Ісус Хрыстос, і менавіта імпэрыі былі вечным ворагам народу Божага. Больш таго – вынікам усталяваньня ўлады Антыхрыста, паводле Бібліі, будзе не што іншае як сусьветная імпэрыя.
Дзякуй Богу, усе імпэрыі рана ці позна развальваюцца.
У свой час паў і Рым, грандыёзная праэўрапейская мэтраполія. Не засталося й сьледу ад граніцаў, крэпасьцяў, жалезных легіёнаў. Але з разбурэньнем фізычнага цела імпэрыі хрысьціянства вызваліла аграмадную духовую энэргію. І вось ужо самі пераможцы, гаспадары Сярэднявечча, пераймаюць інфраструктуру рымскай цывілізацыі. Антычная культура й каталіцызм, лаціна й рымскае права, сыстэмнасьць і камунікацыі ахапляюць палову зямнога шара. Цэзару й ня мроіліся такія заваёвы. Пакуль мы яшчэ ня здольныя ў поўнай меры асэнсаваць спадчыну Савецкага Саюзу, але ўжо зараз ясна: наколькі бездухоўным і платаядным быў сам СССР, настолькі ўбогім будзе ягоны ўнёсак у чалавечую гісторыю. А вось Ірляндыя ніколі нікога не акупавала, не спусташала й не абвяшчала тысячагадовых рэйхаў. Маленькая зялёненькая выспа ў Атлянтыцы, зь якой жыхары ратаваліся куды далей. Сёньня Стары й Новы сьвет моляцца на яе. Скрозь ірляндзкія тэмы ў кіно, ірляндзкі стыль у кнігах, ірляндзкі рок у навушніках. Найвялікшы раман усіх часоў і народаў родам з Дубліну. Вось так, уявіце сабе: не з Парыжу, Лёндану ці Нью-Ёрку – з Дубліну. Шэсьць нобэлеўскіх літаратараў. Знакамітае О з апострафам у прозьвішчах, быццам бы з коскай перад нулямі гіганцкае лічбы, знакуе сусьветнае захапленьне: О!.. Ірляндыя сталася краінай духу. А гэта навечна.
Зьместам духовай краіны ёсьць ня культ мяжы, не ксэнафобія, не фізыялягічнае паглынаньне народаў ды тэрыторыяў – а наадварот, бязьмежнасьць у суіснаваньні, у імкненьні зрабіць сьвет больш дасканалым. Гэта не элемэнтарная функцыя захопленых квадратных кілямэтраў, а інтэграл куды вышэйшага парадку.
Яшчэ адна краіна духу ў нас пад нагамі. І мы, няўдзячныя, топчам яе штодня, дасадліва азіраючы далягляды ў пошуках свае ўласнае Ідэі.
Беларуская нацыянальная ідэя – сфэра выключнае духовасьці. І Беларусі, пагарджанай, уцісканай, гнанай за праўду, ня трэба апраўдвацца, камусьці штосьці даводзіць і шукаць пасьведчаньне асобы. Варта проста ўчытацца ў Нагорную пропаведзь Ісуса Хрыста:
“Дабрашчасныя ўбогія духам, бо іх ёсьць Царства Нябёснае.
Дабрашчасныя тыя, што плачуць, бо яны суцешацца.
Дабрашчасныя пакорлівыя, бо яны ўспадкуюць зямлю.
Дабрашчасныя тыя, хто жадае і прагне праўды, бо яны спатоляцца.
Дабрашчасныя міласэрныя, бо яны памілаваны будуць.
Дабрашчасныя чыстыя сэрцам, бо яны Бога ўбачаць.
Дабрашчасныя міратворцы, бо яны сынамі Божымі назавуцца.
Дабрашчасныя гнаныя за праўду, бо іх ёсьць Царства Нябёснае.
Дабрашчасныя вы, калі будуць вас ганьбіць і гнаць і ўсякім словам ліхім несправядліва зьневажаць за Мяне.
Радуйцеся і весяліцеся, бо ўзнагарода ваша вялікая на нябёсах: так гналі прарокаў, што былі перад вамі.
Вы – соль зямлі. Калі ж соль страціць сілу, дык чым асоліш яе? Яна ўжо ні на што не прыдатная, хіба што выкінуць яе прэч на патаптаньне людзям.
Вы – сьвятло сьвету: ня можа схавацца горад, які стаіць на версе гары.
І запаліўшы сьвечку, ня ставяць яе пад пасудзінаю, а на сьвечніку, і сьвеціць усім, хто ў доме.
ТАК НЯХАЙ СЬВЕЦІЦЬ СЬВЯТЛО ВАША ПЕРАД ЛЮДЗЬМІ, КАБ ЯНЫ БАЧЫЛІ ВАШЫЯ ДОБРЫЯ ЎЧЫНКІ І ЎСЛАЎЛЯЛІ АЙЦА ВАШАГА, ЯКІ ЁСЬЦЬ У НЯБЁСАХ.” (Мацьвея 5:3-16).
...І зразумець, што гэта Слова для нас, беларусаў.
Па ўсім былым Саюзе да беларускага й Беларусі пачуцьццё асаблівае, дзіўнае і шчымлівае. Знакаміты працаўнічок трактар, родныя “Песьняры”, вайна па-быкаўску – гэта сьвятое, вам скажа кожны савецкі чалавек. Вельмі характэрна ў расейцаў: ім так няёмка, што часам яны стараюцца заглушыць сваю віну перад беларусамі грубым, армейскага кшталту, пакрыкваньнем. Але нават горкая маскоўская інтэлігенцыя раз-пораз, пасьля трэцяе-чацьвертае чаркі, уроніць сьлязу за Беларусь, самую чыстую, самую славянскую краіну крыніцаў з самай празрыстай у сьвеце мовай.
Гэта вельмі нагадвае мне адзін жыцьцёвы вобраз. Мой сябра, ціхенькі аднакурсьнік, са сьціжмай такіх жа бяскрыўдных, як першыя хрысьціяне, братоў, прапаведваў Біблію ў мэтро й пераходах. Зь яго бязьлітасна кпілі, грэбавалі амаль усе – і трэба было бачыць прыніжэньне гэтых людзей, калі ён шчыра й пакорліва дапамагаў ім у бядзе! Ува ўсіх справах, якія патрабавалі справядлівасьці й сумленьня, аўтарытэтам заўсёды аказваўся ён, самы траваядны, пастаянна крыўджаны.
Штосьці найвышняе ёсьць у гэтай пяшчотнай беларускай цярплівасьці, у гэтай вечна вінаватай усьмешцы. Пасьля ўсіх зьдзекаў, катастрофаў і кашмарнага генацыду гэта ўражвае, аж да дрыжыкаў. Гэта ня проста забітасьць, і не забытасьць. Гэта нашмат глыбей. Беларус, братка. Братні народ. Не такія ўжо пустыя словы, як здаецца – ці ня праўда?
“На Беларусі Бог жыве” – казаў Караткевіч, вялікі прарок. Ягоныя вершы й проза гучаць так узвышана й на першы погляд наіўна, але ў караткевіцкай простай мудрасьці прадоньне сэнсу. І нават болей: у ім вера. Бель Белай Русі змушае ўспомніць анёлавы крылы.
Гэта праўда: усе канфэсіі, якія прыходзілі ў Беларусь, раптоўна гублялі свой агрэсіўны зарад, і запавольваліся, і нямелі перад гэтай сапраўднай незямной сілай. Для фармальнае рэлігіі ўраз губляліся ўсе арыентыры, і непарушныя догмы дымам распушчаліся ў паветры. Гэта тут юдэі мірна суседзілі з мусульманамі, тут сьсякла магутная плынь кальвінізму, тут загрузла падбрушша праваслаўя, і энэргічныя айцы-езуіты няўцямна блукалі ля тлеючых паганскіх вогнішчаў, спрабуючы ўразумець, у чым жа рэч.
Самая вялікая цяжкасьць для ўсіх дасьледнікаў беларушчыны заўжды была ў тым, што беларуская нацыянальная ідэя – фэномэн у значна большай ступені духовы, чым этнічны або тэрытарыяльны. Няўлоўны. Бясплотны. Камусьці здаецца, прывідны. Можна зразумець іх адчай: з усіх матар'яльных каштоўнасьцяў за 1000-гадовую гісторыю Беларусі ацалеў хіба 1%. Астатняя прапала, вывезена, зьнішчана. Але духовасьць, Слова, самая сутнасьць Беларусі захоўваецца! Ідэя, ідэал, які разьмяшчаецца не ў музэі, ня ў сэйфе, а ў сэрцы – вось ён!
Беларусь застаецца краінай велізарнага патэнцыялу. Куды больш краінай магчымасьці, чым краінай рэальнасьці. Таму кожны беларус – гэта ўвасабленьне стоенай сілы. Спакойнай, моцнай, унутранай, засяроджанай магутнасьці. Яна выяўляецца толькі тады, калі беларуса дастаюць да глыбіні душы, і вызваляецца як тэрмаядзерная энэргія пры расшчапленьні атама ў рэактары.
Вызначальнай рысай беларускай гісторыі й сутнасьцю ўсёй беларускасьці было й ёсьць імкненьне да найвышняга, Божага, хрысьціянскага – а гэта родавая прыкмета эўрапейскасьці. Беларусь ("белая" – чыстая, вольная, сьветлая) зьявілася на гістарычнай арэне з прыняцьцем хрысьціянства ў Х стагодзьдзі. Полацк, Смаленск, Тураў ХІІ ст., выхапленыя зь цемры вераю, далі Ўсходняй Эўропе вялікіх эвангельскіх падзьвіжнікаў: Эўфрасіньню, Клімэнта й Кірыла. Галоўным чыньнікам цэласнасьці дзяржаўнасьці ў нас заўжды быў лад паміж канфэсіямі, сам "выбар веры" меў геапалітычнае значэньне, а законы нашага "Залатога веку" – ХVІ стагодзьдзя – сталіся непасрэдным наступствам духовага ўздыму: масавага друку Сьвятога Пісьма, эвангелізацыі й прабуджэньня народу, які шукаў Бога ў плынях праваслаўя, каталіцтва й Рэфармацыі. І ў стагодзьдзях акупацыяў, і ў гадох Адраджэньня вядучую ролю адыгрывалі ня зброя й ня грошы, а Слова і Дух. Беларусы перамагалі выключна па-хрысьціянску – увесь час аддаючы й ахвяруючы, шляхам пакутаў і любові. Беларусь памірала й уваскрасала пад бел-чырвона-белым сьцягам Хрыста.
Ці багата народаў, што маюць столькі ж духовых герояў? Народаў, у якіх перакладнік і першадрукар Бібліі – бясспрэчны лідэр гісторыі? На тле францускіх рэвалюцыянэраў і італьянскіх мастакоў, ангельскіх манархаў і нямецкіх філёзафаў, расейскіх вайскаводцаў і ўкраінскіх казакаў нашыя Эўфрасіньня й Скарына, Радзівіл Чорны й Гусоўскі, Скарга й Сматрыцкі, Купала й Багушэвіч – правадыры асобнага кшталту, народжаныя для ўлады Слова – пропаведзі й малітвы.
Стоеная й падаўленая мэнтальнасьць беларусаў, калі прыглядзецца, адлюстроўвае ўсё, калісьці дадзенае нацыі Богам, а потым вычваранае рабствам, грэхам і ўласнай слабасьцю: талерантнасьць, якая сталася падбітасьцю, пакора Найвышняму, што вырадзілася ў халуйства перад акупантамі, гасьціннасьць, абернутая ў прыслужлівасьць, і імкнэньне да духовага, ператворанае ў павальную паэзію. Але ў генах кожнага пакаленьня штораз ажывае адпачатны, Богам закладзены, ідэал – і менавіта яго лёгкім удыхам абуджае вера.
Магутны Божа даў нам нарадзіцца на гэтай зямлі нездарма. Кожны з нас, хто адчувае сябе беларусам, калісьці задумваецца пра сваё ўласнае прызначэньне, асабістую місію, наканаваную Богам, менавіта ў Беларусі. Ня можа быць сапраўднага хрысьціяніна безь любові да свае Бацькаўшчыны, – тым болей, ня мысьліцца сапраўдны беларус бязь веры, надзеі й любові Божае.
Пранізьлівая лучнасьць Бога й Беларусі – у сьвятых сымбалях Адраджэньня, у саміх генах нашай нацыі. Наш бел-чырвона-белы сьцяг – сьцяг Хрыста, палотнішча з крывёю ўкрыжаванага Ісуса. Наш гімн – "Магутны Божа". Беларуская цярплівасьць, ласкавасьць, талерантнасьць – найлепшыя, найхарактэрнейшыя нашыя якасьці.
Грандыёзная, хаця й павярхоўна дасьледаваная, гісторыя беларускага духу – час нашага Старога Запавету, росквіт ВКЛ, у магутных рэлігійных дыспутах і глябальных царкоўных рэформах. А шлях нацыі апошніх некалькіх соцень гадоў – жывы вобраз Новага Запавету, са страшнымі пакутамі й людзкім неразуменьнем, з крывёю й хлебам, з разьдзяленьнем беларускага генію паміж суседзямі, каб хапіла на ўсіх, з усёдаравальнай любоўю і цудоўным уваскрасеньнем дзяржаўнасьці.
Уся заходняя цывілізацыя апошніх дзьвюх тысячаў гадоў – гэта панарама разьвіцьця, пераламленьня і ўдасканаленьня асноватворнага хрысьціянскага сэнсу ў розных нацыянальных, палітычных, эканамічных і сацыяльных формах. Мы зьдзіўляемся, адкуль усё так чыста й хораша ў Амэрыцы й Брытаніі, у Швэцыі й Чэхіі, у Эстоніі ды Польшчы. Агульная культура Захаду – грамадзкая, сэрвісная, нават побытавая – гэта прамы вынік цярплівага засваеньня прынцыпу "палюбі бліжняга свайго як самога сябе", непасрэдны вынік веры ў Бога і культываваньня гэтае веры ў самім грамадзтве. Нашыя спробы пабудаваць "па-заходняму" дэмакратыю, рынак, адкрытае грамадзтва й нацыянальную дзяржаву бяз Бога, без сыстэмы каардынатаў сьветабудовы, асуджаныя на крах. Рэформы ў Расеі, ва Ўкраіне й мностве постсавецкіх краінаў будаваліся на духовым пяску – таму іх правал абсалютна заканамерны. Рэформы ў Прыбалтыцы й Польшчы абапіраліся і ў нацыі, і ў кожным чалавеку на глыбінны духовы, сутнасна хрысьціянскі падмурак – і адсюль іхны посьпех.
У Беларусі бяз Бога няма пэрспэктывы.
Так будзе дарэчы разьвязаць і вострае канфэсійнае пытанне. У сёньняшняй Беларусі ня мае сэнсу вылучаць якуюсьці "адзіна правільную" хрысьціянскую канфэсію: шчырых вернікаў багата ў розных цэрквах. Нацыянальнай ідэі на гэтым этапе хутчэй адпавядае поліканфэсійнасьць як прынцып. Гістарычныя спробы падпарадкаваць беларусаў адной манапольнай царкоўнай традыцыі ня мелі посьпеху – больш за тое, самае актыўнае духовае жыцьцё увесь час выяўлялася ў месцах сустрэчы, узаемапранікненьня, дыялёгу, калі заўгодна, канкурэнцыі каталіцтва, праваслаўя, пратэстанцтва й уніі, а ў апошні час – эвангелізму. Можа быць, менавіта поліканфэсійнасьць – вырашальны унікум Беларусі. Розныя формы й характары адзінае ўсеабдымнае, унівэрсальнае ідэі – гэта якраз той выбар між добрым і яшчэ лепшым, неабходны й сучаснаму чалавеку, і цяперашняму грамадзтву. Хрысьціянства не падзеленае, наадварот: хрысьціянаў усяго сьвету лучыць любоў між сабою. А любоў між сабою – гэта аб'яднаньне нацыі. Толькі агульнай, адзінай хрысьціянскай ісьціне ў суіснаваньні ды ўзаемадапаўненьні розных канфэсіяў, толькі любові адно да аднаго пад сілу аб'яднаць беларусаў у нацыю, вартую моцнай і незалежнай дзяржавы.
Нацыянальная ідэя, якая ня дзеліць грамадзтва на ўсходнікаў і заходнікаў, на сьвядомых і несьвядомых, на лукашыстаў і апазыцыю; ідэя, якая бачыць у кожным з нас чалавека, здольная аб'яднаць усе 10 мільёнаў беларусаў – гэта ідэя, якую найпрасьцей выразіць словамі "БЕЛАРУСКАЯ ФОРМА – ХРЫСЬЦІЯНСКІ ЗЬМЕСТ".
Ці, іншымі словамі: найлепшая беларуская мова, культура, традыцыя, дзяржава, беларускія тэмы й вобразы, беларуская прастора й беларускі час – для найвышэйшага, Божага сэнсу, які іх напаўняе. Уся дзейнасьць нацыянальнага руху мусіць мець імпэратывам гэтую простую формулу: беларуская форма – хрысьціянскі зьмест.
Таму асноўныя задачы нацыянальнай ідэі – хрысьціянізацыя беларусаў і беларусізацыя хрысьціянаў.
Хрысьціянства – і як сыстэма каштоўнасьцяў, і як аснова здаровага нацыянальнага сьветапогляду, і ўвогуле як вобраз найэфэктыўнейшага жыцьця – павінная стаць альтэрнатывай бездуховаму саўковаму рэжыму й грамадзкаму упадку. Так было ва ўсім сьвеце. Так будзе й у Беларусі. Шчасьлівыя сем'і, здаровыя дзеці, непітушчыя працаўнікі, якія ня крадуць і ня хлусяць, адказныя й прыстойныя людзі – гэта веруючыя. І найпершая патрэба сёньняшняга часу – надаць такім беларускім хрысьціянам нацыянальны характар, а ўсяму патрыятычнаму руху, у сваю чаргу, хрысьціянскую сутнасьць. Нацыянальная ідэя, якая сёньня можа падняць усё грамадзтва, вызваліць грандыёзныя сілы дзесяцімільённага народу, заключаецца ў духовым абуджэньні адначасова зь беларусізацыяй. Найлепшая, самая сучасная палітыка, эканоміка, культура будзе вынікаць толькі з душы, з усьвядомленага хрысьціянскага сэнсу існаваньня – і тады нас чакае вялікая будучыня, закладзеная Творцам у нашую краіну.
З пачаткам ІІІ тысячагодзьдзя ад нараджэньня Хрыста беларусам сапраўды патрэбна пачынаць усё сьпярша. Такім чынам, спачатку было Слова... і Слова было ў Бога, і Слова было Бог (Яна, 1:1-4). Новыя словы нацыянальнай ідэі, якія робяцца ключавымі ў новым тысячагодзьдзі – "вера", "воля", "любоў", "дух". Яны насамрэч значаць куды болей, чым "прагматызм", "імідж", "эканоміка", альбо "грошы". Мы мусім вывучыць пачатковыя, падставовыя паняцьці дэмакратыі, грамадзянскае супольнасьці й усяе заходняе цывілізацыі, збудаваныя выключна на хрысьціянстве. Нам варта абмяркоўваць ня тое, што там заявілі Лукашэнка ці Пуцін, а нарэшце абдумаць словы Ісуса Хрыста ці сьвятога Аўгустына. Новыя палітычныя тэхналёгіі – пакаяньне й малітва, масавыя служэньні й нацыянальная эвангелізацыя.
Сапраўды Новае Слова для Беларусі, якое мяняе абсалютна ўсё й адразу, Новае Слова, якога большасьць нацыі пакуль ня чуе – Новы Запавет Бібліі. Толькі Слова Божае здольнае стаць асноўным законам пераўтварэньняў, унівэрсальным падручнікам і найлепшай агітацыйнай літаратурай. Гэта сьцьвярджалі лідэры самай магутнай дзяржавы ў гісторыі чалавецтва: "Немагчыма правільна кіраваць сьветам бяз Бога й Бібліі." (Джордж Вашынгтон), "Толькі тыя нацыі дабраславенныя, што маюць Бога па-над сабой." (Абрагам Лінкальн), "Бяз Бога няма годнасьці, таму, што бяз Бога няма сьвядомасьці. Бяз Бога ня можа існаваць дэмакратыі. Калі мы забудзем, што мы – адна нацыя пад Богам, то тады нацыі ня стане." (Рональд Рэйган). Мы павінны ўзгадаць гэтую найважнейшую гістарычную заканамернасьць, ужо неаднойчы праяўленую у Х, ХІІ, XVI, ХХ стагодзьдзях: палітычны, эканамічны й культуровы росквіт генэруецца духовымі пераўтварэньнямі. Полацкае княства з Сафіяй і Эўфрасіньняй, Рэфармацыя са Скарынам, масавым друкам Сьвятога Пісьма й біблійнымі перакладамі для суседніх народаў... Ды што там далёка хадзіць: курапацкі крыж і аднаўленьне храмаў напрыканцы 90-х, сьцяг Хрыста і заклік "шукаць не кілбасы, а Бога" абуджалі Беларусь на нашае памяці. У Польшчы й Прыбалтыцы, у Чэхіі й Украіне нацыі пачыналі свой дзень з малітваў і гімнаў – і гэтага духу ўжо не маглі зламіць ані камуністычная ідэалёгія, ані паліцыя, ані войскі.
Проста там, дзе вераць у Госпада Бога, прэзідэнты служаць нацыі. Там, дзе вераць у куміраў – увесь народ мусіць стаяць на каленях перад прэзідэнтам. У гэтым розьніца паміж заходняй, сутнасна хрысьціянскай цывілізацыяй і бязбожнай дэспатыяй, кшталту савецкай імпэрыі ці сёньняшняй дыктатуры.
Чым ёсьць зараз Беларусь для сьвету? Чорная дзірка паміж Польшчай і Расеяй, якая даводзіць, што яна не Вайс Русланд, а Belarus.
А калі сказаць, што гэта радзіма Хведара Дастаеўскага й Марка Шагала, Чэслава Мілаша й Кірка Дугласа, Уэйна Грэцкі ды Соф'і Кавалеўскай, Голды Мэір і Шымона Пераса, Валяньціны Церашковай і Вольгі Корбут?..
А калі растлумачыць, што гэта гістарычны пляцдарм для аднаўленьня Ізраілю? Месца нараджэньня расейскай кампартыі й магіла імпэрыі СССР? Краіна найлепшага ў сьвеце закону XVI стагодзьдзя, другой паводле сьпеўнасьці й мяккасьці мовы ў Эўропе, чацьвёртай у сьвеце друкаванай Бібліі на жывой мове народа, і самай пасьпяховай хрысьціянскай вуніі за 1000 гадоў расколу?..
У часы самых жорсткіх крызісаў заходняй цывілізацыі менавіта хрысьціянская Беларусь рабілася душою кантынэнту.На мяжы І і ІІ тысячагодзьдзяў, як адказ на царкоўны раскол, стварэньне Сьвяшчэннай Рымскай Імпэрыі й крыжовыя паходы адбываецца хрост Усходняй Эўропы й мірнае навяртаньне Полацка. У ХІІ ст., адначасова з заснаваньнем інквізыцыі, стратай Ерусаліму ды Палестыны, фармаваньнем вайсковых ордэнаў тампліераў, гасьпітальераў і тэўтонцаў на Захадзе, усходнюю палову Эўропы азарае беларускае абуджэньне Полацка, Турава й Смаленска. У ХІІІ ст. менавіта тут спыняецца мангольскі наступ Азіі. У XVI cт., калі духовы правал Захаду спарадзіў крывавыя рэлігійныя войны й варфаламееўскія ночы – дзе, як не ў Беларусі, узыходзіла сонца Залатога веку хрысьціянства! Нават пасьля таго, як страшнае ХХ стагодзьдзе зь яго камунізмам, фашызмам і дзьвюма сусьветнымі войнамі разьдзірала, ірвала на шматкі эўрапейскае сэрца –менавіта яно дала заснавальнікаў дзяржавы Ізраіль, Васіля Быкава і Белавескую Пушчу.
0,15% тэрыторыі й 0,17% насельніцтва – вось што такое Беларусь на глёбусе. Кропачка. Але ж колькі падзеяў, ідэяў, надзеяў і людзей сусьветнага маштабу сышлося ў гэтае кропачцы! Тут выключна важны пункт зямное гісторыі. Фокус. Болевы пункт. Бо гэта Сэрца Эўропы.
Стратэгі, якія вылічваюць геапалітычны эпіцэнтар Эўропы, адчуваюць, што недзе тут і пульсуе сапраўднае сэрца. Дрогкае спляценьне артэрыяў і венаў, рэкаў і крыніцаў, сумежжа моваў і канфэсіяў – крыніца жыцьця ў нэтрах пушчаў і гарадоў, паміж лёгкімі Эўропы. Сэрца адчайнае й поўнае крыві, зношанае ўсімі войнамі, страхам і грэхам эўрапейскіх стагодзьдзяў. Сэрца, у якім абвостраны ўвесь боль катастрофаў – ад Нямігі да Хатыні, ад Курапатаў да Чарнобылю.
Беларуская нацыянальная ідэя ёсьць. Яна існуе адпачатку. Яе ня трэба выдумваць. Яе трэба адчуць, і сфармуляваць у словах.
Крыляньне бел-чырвона-белага сьцягу ў нябёсах; зык прыдарожнае сьцяблінкі; роў стадыёну, калі нашыя перамагаюць; грамавое “Жыве!” на мітынгу; шэпт каханай на вушка; гарачае прыдыханьне малітвы – так гучыць беларуская нацыянальная ідэя.
Нацыянальная ідэя ў насычанай крывёю й прахам продкаў, цёплай і плоднай беларускай зямлі, у празрыстай, чысьцюткай, пякучай беларускай вадзе, у малочна-цёплым маміным пацалунку. У гісторыі, поўнай нечалавечых пакутаў і Божых цудаў. У сучаснасьці равучых машынаў, мікраскапічных тэхналёгіяў і сусьветных спартовых рэкордаў. У асобах геніяў. У самім паветры, напоеным малітоўным шэптам і містыкай Духа.
Гэтая кніга не высноўвае з паветра абстрактную тэорыю, а толькі фіксуе ўсё тое, што мы ведаем і адчуваем. “Нацыянальная ідэя” – гэта не навуковая дысэртацыя, не філязофія й не бэлетрыстыка. Гэта канстатацыя факту.
Ідэя гэтай “Ідэі” ў тым, каб праз сымбалічныя, знакавыя зьявы прачытаць сутнасьць нацыянальнага пакліканьня. Знайсьці заканамернасьці ды растлумачыць іх. Расшыфраваць краіну-карціну, якая ўвесь час у нас перад вачыма. Задача гэтай “Ідэі” – не асьвяціць і праславіць краіну й яе народ у сёньняшнім стане (гэта, скажам шчыра, сумнеўны ўзор для праслаўленьня і апяваньня) – а выявіць Божы ідэал беларускай нацыі, ідэал самой Беларусі, дадзены звыш. Агеньчык Царства Нябёснага – наша сьвятло ў канцы тунэлю.
Калі я малюся, калі перажываю прысутнасьць Божую, калі дзіўлюся велічы й невымоўнаму хараству Ягонага тварэньня – я ясна бачу Беларусь-ідэю, краіну вялікую й цудоўную, якую мы забыліся й захламілі грэхам, абыякавасьцю ды бязьвер’ем. Тую будучыню, тое абяцаньне Божае, тую ідэальную Айчыну, дзеля якой, я веру, мы з вамі й нарадзіліся.
Гэтая кніга – вынік пошуку Бога ў Беларусі. У беларускіх вобразах, зьявах, рэчах. Пошуку таго, што Бог уклаў у душу гэтае краіны. Яго сьлядоў, Яго дыханьня, Яго прысутнасьці.
Толькі пачынаеш прыглядацца – і так уладна, так магнітна выяўляецца Божае наканаваньне, Хрыстовы сэнс, духовая місія Беларусі, што застаецца адно невымернае зьдзіўленьне й захапленьне адкрыцьця.
Толькі тады пачынаеш любіць Беларусь усёй душою, усім сэрцам, усім разуменьнем тваім. Любіць сапраўднай любоўю – той, што ведае і гонар, і сорам. Той, якая здольная каяцца і дараваць, прызнаваць грэх і пераадольваць страх. Той, якой баліць недасканаласьць. Нажаль, Беларусь сёньня – краіна, загрузлая ў апатыі, бязьвер’і, забыцьці. “Люблю Беларусь!” – вось элемэнтарная формула нацыянальнай ідэі.
Мы любім Беларусь такую, якая яна ёсьць – але любім настолькі моцна, што ня можам пакінуць такой, якая яна ёсьць.
Цяпер, праз тысячу гадоў існаваньня, у самым пачатку ІІІ тысячагодзьдзя ад нараджэньня Хрыста, у дрогкім, няпэўным стане паўсьвядомасьці ды пэрманэнтнай незалежнасьці, у адкрытым акіяне глябалізацыі Беларусь апынаецца перад выбарам – быць можа, самым важным за ўсю сваю гісторыю. Пытаньне стаіць ужо ня проста пра лёс дзяржавы, мовы – пытаньне глыбей. Калі Беларусь адмовіцца ад Бога – яна зьнікне. Калі пакаецца й прыме Ісуса Хрыста зноў – будзе жыць.
Беларусы фармулявалі хрысьціянскі погляд на нацыянальную ідэю ўсё апошняе стагодзьдзе: у пачатку ХХ ст. – Адам Станкевіч і Вінцэнт Гадлеўскі, напрыканцы – Уладзімер Конан, Мікалай Крукоўскі, Зянон Пазьняк.
“Хрысьціянства вытварала ў народзе супольную веру, погляды, традыцыю, культуру, народную душу. Нацыянальнай ідэяй была ідэя рэлігійная” (Адам Станкевіч).
“Кожны этнас, які выявіў свае творчыя магчымасьці й сфармаваўся ў нацыю, увасабляе сабой пэўную ідэю, альбо, кажучы моваю тэалёгіі, пэўную задуму Тварца, рэалізаваную ў гістарычных дзеях і самабытнай культуры” (Уладзімер Конан).
“Хрысьціяне, якіх у Позьнім Рыме было ўсяго некалькі дзесяткаў, выстаялі й перамянілі сьвет ня сілаю зброі, а сілаю духа. Між іншым, Позьні Рым быў вельмі падобны да сёньняшняй Беларусі... Выратаваць Беларусь можа толькі рэлігійная вера” (Мікалай Крукоўскі).
“Беларусь павінна вярнуцца да Хрысьціянства. Беларусь у ХХІ стагодзьдзі мусіць адрадзіцца як Хрысьціянская краіна. Беларуская ідэя, абапертая на традыцыі беларускага Хрысьціянства – гэта шлях для нас найбольш унівэрсальны й правільны” (Зянон Пазьняк).
Варта згадаць і іншых сучасных прадстаўнікоў “хрысьціянскай плыні”: Любоў Уладыкоўскую-Канаплянік, Анатоля Астапенку, Адама Мальдзіса, Васіля Сёмуху, Юрыя Хадыку, Янку Трацяка, Уладзімера Мароза. Але кожны з гэтых аўтараў распрацоўваў нацыянальную дактрыну альбо з культуралягічнага, альбо з паліталягічнага, альбо з канфэсійнага гледзішча. Сабраць увадно панарамную карціну нацыянальнай ідэі на хрысьціянскіх прынцыпах праз аналіз фэномэнаў беларускасьці – вось якой бачыў сваю задачу аўтар гэтай кнігі.
Нацыянальная ідэя фармулюецца тут ня проста ў традыцыйным выглядзе дактрыны. Асноўную частку гэтай кнігі займае энцыкляпэдыя 200 найбольш характэрных і найбольш вядомых беларускіх зьяваў – такіх, як бел-чырвона-белы сьцяг і крыж Эўфрасіньні Полацкай, БелАЗ і трактар "Беларус", ахвярнасьць і талерантнасьць, Статут ВКЛ і партызанка, знакамітыя асобы й галоўныя беларускія гарады. “Нацыянальная ідэя” – кніга з’яваў. Такім чынам, гэта фэнамэналёгія нацыянальнае ідэі.
Па-першае, такая энцыкляпэдыя – найлепшы спосаб абгрунтаваць тэорыю канкрэтнымі фактамі. Вы ня верыце, што беларуская ідэя сутнасна хрысьціянская? Пералічыце, колькі з найвялікшых дзеячоў Беларусі верылі ў Ісуса Хрыста.
Па-другое, для сучаснай масавай сьвядомасьці – "рэклямнай", "кліпавай", "маркетынгавай" – ролю вырашальнай аргумэнтацыі адыгрываюць агульнавядомыя, раскручаныя брэнды. Вам не зразумела, у чым сэнс беларускага мэнталітэту? А "Песьняроў" чулі? МАЗ бачылі? У Полацкай Сафіі былі?..
Па-трэцяе, кожны з такіх фэномэнаў канцэнтруе ў сабе асобную яскравую рысу, якасьць, грань нацыянальнае ідэі. А ўсё разам, быццам мазаіка, складваецца ў поўную карціну. Што такое Беларусь? Чым беларусы могуць ганарыцца перад усім сьветам? Якой беларуская нацыя мусіць быць у ідэале?
Дзьвесьце адказаў!
200 фэномэнаў, прыведзеных у гэтае кнізе, ёсьць топ-рэйтынгам самых пасьпяховых спробаў рэалізацыі нацыянальнай ідэі. Хіт-парадам беларушчыны на парозе ІІІ тысячагодзьдзя. У кожным з гэтых двухсот, як у люстры, мы бачым і сябе, і ўсю Беларусь.
Кожная зьява, кожны фэномэн нацыянальнае ідэі – адказ комплексам. Разгром стэрэатыпаў. Наша фішка ў інтэлектуальнай гульні пад назовам “Давядзі, што мне гэта ня мроіцца!”.
Гэтая кніга будуе гіерархію нацыянальнае ідэі. Ад зямлі, на якой грунтуецца Беларусь, ад гісторыі, што фармуе нацыянальны падмурак беларускасьці, празь зьдзяйсьненьні нацыі ў гаспадарцы, культуры й спорце – да постацяў нацыянальных герояў, асобаў і найвышэйшай сфэры сымбалічнага, рэлігійнага, звышнатуральнага – духовасьці.
"Нацыянальная ідэя" – 200 фэномэнаў сусьветнага значэньня. 24 – зямлі ад "азёраў" да "сэрца Эўропы", 28 – гісторыі ад "адражэньня" да "эміграцыі", 26 – гаспадаркі ад "БелАЗу" да "электронікі", 32 – культуры ад "бардаў" да "чорнага квадрату", 14 – спорту ад "адзінаборстваў" да "цяжкай атлетыкі", 44 – асобаў ад Агінскага да Ягайлы, 32 – духовых ад "абуджэньня" да "цярплівасьці".
Сем блёкаў, сем паверхаў, сем прыступак нацыянальнай ідэі – да самага сёмага неба.
У кожнай такой глаўцы-эсэі пераліваецца, блішчыць гранямі сама Ідэя. Так, паводле вечнага закону сьветабудовы, растуць крышталі аднаго й таго ж рэчыва. Кавалачкі Беларусі – хоць ён адзін, хоць тысяча, хоць мільён – будуць крышталізавацца ва ўнікальным беларускім ідэале, прадвызначаным звыш.
Гэтая кніга – пэрыядычная табліца вядомых фактаў, сканструяваных у мадэль ідэалу. Паглядзіце самі: ўсё сыходзіцца, быццам у сабраным кубіку-рубіку. З асколкаў сьвету, разьбітага на бліскучыя прыватнасьці постмадэрнам ХХ стагодзьдзя хрысьціянская нацыянальная ідэя зьбірае цэласную, празрыстую, хрусталёвую сьвядомасьць.
Гэтая кніга – выклік пашыранаму меркаваньню, што насамрэч Беларусі няма, што яна не адбылася як дзяржава, што беларусы “не дарасьлі” ці “збанкрутавалі як нацыя”. Беларусь ёсьць рэчаіснасьцю!
Гэтая кніга – выклік ужо існуючым канцэпцыям беларускай нацыянальнай ідэі. “Савецкай”, “ваярскай”, “літоўскай”, “крыўскай”, “славянскай”, “паганскай”... А значыць – запрашэньне на дыспут у маштабах усяе Беларусі.
Гэтая кніга – выклік “дзяржаўнай ідэалёгіі”, спробам прыўласьціць краіну, зрабіць яе аб’ектам гандлю, і тым больш усім вымогам сфармуляваць Беларусь не па-беларуску.
Калі “Нацыянальная ідэя” падасца вам занадта ўзьнёслай – майце на ўвазе, гэта ад спрадвечнай беларускай паэтычнасьці. Калі палічыце лішне ідэалістычнай – памятайце: гаворка ідзе аб ідэі. Нарэшце, калі я што забыўся ці памыліўся ў дэталях – даруйце: буду рады паправіцца.
Урэшце рэшт, нацыянальную ідэю можа атрымаць кожны. Элемэнтарна. І ў палявых, і ў хатніх, што называецца, умовах. Што для гэтага трэба? У якім месцы Беларусі вы б не былі – вазьміце ў рукі Біблію на роднай мове і адшукайце гэтае месца ў Сьвятым Пісьме. Гэта настолькі ж ясна, наколькі й проста, і настолькі ж проста, паколькі праўда.
Бо нацыянальная ідэя – гэта калі Беларусь сустракаецца з Богам.
Маліцеся. Адзіны шлях да нацыянальнай ідэі – наўпрост зьвярнуцца да Таго, Хто стварыў гэтую зямлю, даў цела і дух гэтаму народу, Хто падараваў Беларусі такую мову і такі сьцяг.
Не чакайце Бога. Шукайце Яго. І калі хтосьці шукае з вамі разам – сябры, бацькі, каханыя або вашыя дзеці – абавязкова надыдзе момант ісьціны. “Бо там, дзе двое ці трое зьбяруцца ў імя Маё – кажа Ісус – там і Я сярод іх.” (Мацьвея 18:20)
Расьцерушыце ў пальцах камячок беларускае зямлі. Краніце пылок са сьценаў храму. Удыхніце гэтага паветра. Адчуйце цуд Божае прысутнасьці. Чуеце, як зь ціхім удыхам, уздымам лёгкіх, са сьвежай сілай у жылах кожная крывінка сэрца, пульсуючы, штослова радасна пацьвярджае Боскую роднасьць беларускасьці: так! Так! Так! Так!..
Бо беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Сэрца. Сэрца Эўропы, што церпіць, баліць і любіць за ўсіх. Сэрца, празь якое праходзяць усе шляхі і якое абліваецца крывёю з кожным нашым уздыхам: ”Чыстае сэрца ўмацуй ува мне, Божа!” (Псальмы 50:12)
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Сьвятла. Белі, чысьціні, сьвятасьці, якой Беларусь літаральна зіхаціць зьсярэдзіны. “І сказаў Бог: хай будзе сьвятло. І сталася сьвятло” (Быцьцё 1:3).
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Імя. Імя сьветлага, што імкнецца да сьвятасьці; імя, поўнага прамяністае белі, у якой скразяць родныя рудыя, русыя рысы; імя, якое тоіць сэнс і найясьнейшае чысьціні, і прасторы празрыстасьці, і яркай успышкі. “Беларусь” азначае: “Да сьвяціцца імя Тваё”! (Мацьвея 6:9).
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Тройцы. Тры іпастасі Бога як трыяда галоўных сымбаляў, як тры канфэсіі, як тры склады імя Бе-ла-русі... У імя Айца, і Сына, і Сьвятога Духа.
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Солі. Краіна, нетры якой складзеныя з солі, выступае як эвангельскі эквівалент сэнсу, зьместу, сутнасьці – і шчэпцю асаляе сьвет, захоўваючы ад псуцьця, надаючы смаку. “Гэта запавет солі вечны перад Госпадам, дадзены табе й нашчадкам тваім з табою.” (Лікі 18:19)
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Слова. Краіна кнігадрукаваньня, Статуту й Мэтрыкі, паэзіі й прозы, краіна, ад якой засталіся адно словы, якая жыве ў слове й абуджаецца Словам – самае месца, каб сказаць: “На пачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Слова было Богам.” (Яна 1:1)
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Міжмоўя. Месца сумоўя царкоўнаславянскае й лаціны, грэцкае й нямецкае, польскае й расейскае, калыска эспэранта ды іўрыту – як у дзень Пяцідзесятніцы: “Зышоў на іх Дух Сьвяты, і яны пачалі гаварыць іншымі мовамі.” (Дзеі 19:6)
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Крыніцы. Крыніцы водаў Міжмоўя, крыніцы глыбокае чысьціні, крыніцы многіх падзеяў: “І ты будзеш як напоены вадою сад, і як крыніца, воды якое ніколі не перасыхаюць.” (Ісайя 58:11).
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Закону. Закону Статута, Канстытуцыі Рэчы Паспалітай, Закону Божага: “Я хачу спраўдзіць волю Тваю, Божа мой, і закон Твой у сэрцы ў мяне.” (Псальмы 39:9)
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Храма. “На Беларусі Бог жыве”. Храма вялікага, ціхага, урачыстага, дзе маліліся ўсе канфэсіі: “Я асьвяціў гэты храм, які ты збудаваў, каб быць Імю Майму там вечна, і будуць вочы Мае і сэрца Маё там ва ўсе дні.” (ІІІ Царстваў 9:3)
Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Крыжа. Вялікага геапалітычнага скрыжаваньня, на якім, між варагаў і грэкаў, Захаду і Усходу, Эўропы і Расеі, укрыжаваная Беларусь. “І вазьмі крыж свой, і ідзі за Мною...” (Марка 8:34).Беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Ахвяры. Ахвяры, празь якую даецца ўваскрасеньне. “Ахвяра Богу – дух упакораны.” (Псальмы 50:19) Беларускі дух!
Цяпер ясна, што беларуская нацыянальная ідэя – гэта ідэя Хрыста: Ісус стварыў Беларусь, і Яму, Мэсіі, насьледуюць і гісторыя, і культура, і асобы. Пад Ягоным сьцягам і да Яго ідзе Беларусь! “Бо мы не сябе прапаведуем, а Хрыста Ісуса, Госпада.” (ІІ Да Карыньцянаў 4:5)
А інакш - навошта ў сэрцы Эўропы гэтая вялікая маленькая краіна, бел-чырвона-белы Божы цуд, сьветлы, пранізьлівы, натхнёны? Хваляваньне ў душы? Боль Эўропы? Сумленьне сьвету?..
Гэта ідэя!
Калі ў Беларусі аднойчы паглядзець сабе пад ногі, можна назаўжды страціць патрыятызм. Калгасны бруд з ашмёткамі цывілізацыі, растрэсканы й запляваны асфальт, гнілая траўка й сьмярдзючыя лужыны на вуліцах выклікаюць гідлівасьць у тых, хто прыяжджае сюды з-за мяжы.
Як жа мы запаскудзілі зямлю, дадзеную нам Богам!..
Большасьць з нас і не падазрае, наколькі родная для нас тутэйшая глеба. Наш арганізм складаецца зь бялкоў, тлушчаў, вугляводаў і мікраэлемэнтаў якраз тае зямлі, зь якой мы ямо бульбу й мяса, п’ем ваду, і зь якой праз абмен рэчываў створаны ўвесь наш генатып – ад формы й масыўнасьці костак шкілету да хуткасьці нэрвовых імпульсаў. Мы зробленыя зь беларускае гліны – вось што падсьвядома адчуваюць нацыяналісты, калі крычаць “Радзіма альбо сьмерць!” Так пачынаецца Біблія: “На пачатку стварыў Бог неба і зямлю”. (Быцьцё 1:1). Паняцьці “зямля” і “чалавек” у Бібліі – “adam”, “adamah” – таго ж кораню, што й імя першага чалавека, створанага Госпадам з праху зямнога. У Беларусі зь яе ўзгоркамі, лагчынамі й балотамі вельмі лёгка ўявіць, як Бог, быццам адамава цела, ляпіў з гэтай гліны цэлую краіну, каб удыхнуць у яе Дух.
Беларусь – фэномэн звышнатуральнага ўцелаўленьня. Менавіта ў такім мілым і сьціплым куточку Зямлі, сярод гэтае празрыстасьці, сьветліні й пакуты – месца для прысутнасьці Божай. Краіна крыніцаў, краіна глінянае плоці й натхнёнага духу, краіна, “дзе вее ціхі вецер – і там Госпад!..”
Зямля, якую Бог абяцаў кожнай нацыі, – гэта аграмаднае народнае цела. Цеплыня й сіла, плоць і боль чалавецтва. Беларусь у сваёй новай гісторыі наноў спазнае гэтую першапачатковую роднасьць. Беларуская зямля – асноватворны падмурак, на якім будуецца нацыянальная ідэя, у якім ёсьць усё неабходнае і дзе кожнае рэчыва разьлічанае да міліграма.
Кажуць, Беларусь бедная на прыродныя рэсурсы. Лухта! Беларусь уваходзіць у першую дзесятку сярод больш чым 40 эўрапейскіх краінаў паводле забясьпечанасьці карыснымі выкапнямі.
Беларусь – гіганцкае ёмішча солі, аднаго з наймацнейшых біблійных сымбаляў: тут знаходзіцца трэцяе ў сьвеце па запасах радовішча калійных і каменных соляў. Здабыча ў 4-5 мільярдаў тон калійнае руды штогод дазваляе нам атрымліваць 20-25% усёй валюты ад экспарту, а беларускай спажывецкай сольлю (цыкляпічны слой магутнасьцю 1-3 км і плошчай да 30 тыс.км².) мы можам засыпаць усю Эўропу з галавою.
Беларусь – аграмадная стоеная будоўля: нашая база мергеляў і крэйды, шкляных, сылікатных і фармовачных пяскоў, глінаў, абліцовачнага каменю – адна зь лепшых на кантынэньце. Толькі будуй!
Беларусь – суцэльны рэзэрвуар пітное вады. У той час, калі ў прамысловых гарадох сьвету небясьпечна піць ваду з-пад крану, беларускія глыбіні напінаюцца ад чысьцюткіх артэзіянскіх водаў.
Беларускі Прыпяцкі прагін зьмяшчае ў сабе вялізныя запасы “вадкае руды”, расолаў, з прамысловым утрыманьнем ёду, брому, калію, цэзію, ліцію, рубідзію й іншых рэдкіх элемэнтаў, што выкарыстоўваюцца ў тэлекамунікацыях, кампутарах, магнітах, люмінафорах, лязэрах.
Беларускія Мікашэвічы – вытворца №1 будаўнічага каменю ва ўсёй Усходняй Эўропе, а Руба пад Віцебскам – адзін з найбуйнейшых у сьвеце камбінатаў па здабычы й перапрацоўцы даляміту (7-8 млн. т. у год).
Беларусь забясьпечвае 15% сваёй патрэбы ў нафце, мае пэрспэктыўныя радовішчы жалезнай руды, гаручых сланцаў, бурага вугалю, гіпсу, даўсаніту (прыроднай соды й алюміневай руды), цэалітаносных сіліцытаў (прыродных сарбэнтаў), фасфарытаў (сыравіны для вытворчасьці мінэральных угнаеньняў), сапрапелю (арганічнага ўгнаеньня), кааліну (зь яго робяць парцалян, ім адбельваюць паперу)...
А яшчэ у Беларусі здабываюць бурштын, разьведваюць россыпы тытану, цырконію, малібдэну, ужо знайшлі першыя алмазы... А яшчэ Беларусь займае адно зь першых месцаў у Эўропе па плошчы ворыва на душу насельніцтва. Жніво вялікае, работнікаў мала!
Дастаткова толькі ўявіць сабе ўсю гэтую шчодрую насычанасьць карысным рэчывам, усю калясальную архітэктуру нетраў, бляск каштоўных мэталаў і пульсацыю вадкасьцяў, каб зразумець, наколькі важокае беларускае пачуцьцё роднае зямлі. “Гасподняя зямля і поўня яе!” (Псальмы 23:1).
Але ж Беларусь – гэта ня столькі зямля, колькі вада. “Краіна водаў і туманаў” паводле Дарыя. Мора Герадота. Краіна крыніцаў, азёраў і балотаў, рэкаў, што выліваюцца на паў-Эўропы. Жывая празрыстасьць, напоеная пералівамі сьвежасьці, – яна прымушае згадаць, што і сам чалавек на 70% складаецца з вады. Беларусь, поўная чаша вады – ідэальная купель для ўсёй Эўропы. Ці не таму бальшавікі намагаліся правесьці тут татальную мэліярацыю?
Беларусь – абшар унікальнае прыроднае гармоніі. Ціхая, чыстая, прасьветленая. Сэрца Эўропы! У адрозьненьне ад украінскіх стэпаў, расейскіх палёў ды прыбалтыйскіх нізінаў, Беларусь разнастайная й пераменлівая, як само сэрца. Тут сыходзяцца галоўныя эўрапейскія прыродныя зоны, лесастэп і мяшаныя лясы з таёжнымі хвойнікамі, тут праходзіць водападзел Балтыкі й Чарнамор’я, тут можна ўбачыць і забалочаныя імшары Палесься, і швайцарскія краявіды Лагойска, Наваградка, Мазыра. Запаведныя мясьціны, сардэчныя таямніцы між лёгкіх Эўропы! Дзіўны краявід. Нібыта раўніна – але ўсё глыбамі, ярамі, рачнымі далінамі. Беларускія ледавіковыя ўзгор’і – рэльеф вялікае гісторыі. Беларуская містыка прасторы: быццам крушні замкаў і валы войнаў, горы трупаў, парослыя лесам, прывіды векавых правалаў і абрываў – зграмажджаныя стагодзьдзі векавечнай велічы й смутку. Паглядзіце, як уздымаецца й ападае зямля, калі едзеш па Беларусі: краіна дыхае!
“Вось, Гасподзь, Бог твой аддае табе зямлю гэтую, ідзі, вазьмі яе ў валоданьне, як казаў табе Гасподзь, Бог бацькаў тваіх, – ня бойся й не жахайся”. (Другазаконьне 1:21)
Для Беларусі невыносны савецкі бруд на вуліцах, іржавыя шкілеты даўгабудаў і пячоры хрушчоўскіх пад’ездаў. Беларусь ня можа жыць на памыйных задворках, сярод задымленых кацельняў і прапахлых гнільлю агароднінных базаў. Беларусь прагне смарагдавай траўкі й бруку на вуліцах, двухпавярховых катэджаў за горадам і паху жывых кветак пад вокнамі, вытанчанай барокавай скульптуры на фасадах і працоўных месцаў у празрыстым ад шкла, электронікі й плястыку офісе. І ўжо зьявіліся тыя, хто разумее, што такую цудоўную, бліскучую Беларусь на гэтай зямлі з усёй пяшчотаю й майстэрствам давядзецца ствараць сваімі рукамі. Гэтыя людзі выдатна ўсьведамляюць, што пачынаць шыкоўнае эўрапейскае жыцьцё трэба з саміх сябе. Яны разумеюць, што разруха не ў прыбіральнях і лужынах, а ў галовах і сэрцах. Яны разумеюць, што толькі ўнутрана чысты народ у стане ствараць чысьціню вакол сябе. Яны разумеюць, што толькі поўная любові душа можа абудзіць любоў іншых да роднай краіны, народу й прыроды. Яны спасьціглі найважнейшы закон пераменаў: калі мы хочам зьмяніць да лепшага штосьці навокал, мы мусім спачатку зьмяняцца й рабіцца лепшымі самі. А пакуль нам сорамна за тое, што творыцца ў Сэрцы.
Так, Беларусь – геаграфічны цэнтар Эўропы, пра які адзін з заснавальнікаў геапалітыкі Мак Кіндэр сказаў: “Хто валодае Усходняй Эўропай – той валодае Сэрцам Зямлі, хто валодае Сэрцам Зямлі, той кіруе Эўразіяй, хто кіруе Эўразіяй – той пануе ў сьвеце”.
За геапалітычны кантроль над Усходняй Эўропай зацята змагаліся імпэрыі й звышдзяржавы: мангола-татары й крыжакі, Бізантыя й Рым, туркі й Расея, Напалеон і Гітлер, ЗША і СССР. Беларусь – ядро Ўсходняе Эўропы – перажывала плянэтарныя сардэчныя прыступы й інфаркты цягам усёй сваёй гісторыі. За тысячу гадоў краіна Беларусь у выніку войнаў, пасіянарных выбухаў і акупацыяў то сьціскалася, то пашыралася – білася й пульсавала, як сапраўднае сэрца. Сёньняшнія абрысы дзяржаўнае мяжы даюць нам сьціснутае сэрца, зьедзенае ранамі ды шнарамі. Але мапы захоўваюць і вялікае этнічнае сэрца – ад Вільні й Беластоку да Бранску й Смаленску, большае ды скругленае. Вялікае сэрца зь сінімі жыламі рэкаў, з водападзелам паміж перадсердзямі Нёмана й Дняпра й жалудачкамі Прыпяці ды Дзьвіны, што напружваецца, штосэкунды выціскае зь сябе патокі крыві, і дае жыцьцё вялізнаму целу эўрапейскага чалавецтва.
Як жа патрэбна зараз Эўропе жывое сэрца! Вера, якая сьціскаецца ў кулак, і любоў, што хвалямі захлынае душу – гарачае, моцнае, адкрытае Богу Сэрца!.. Беларускае сэрца акумулявала й асымілявала, набірала й пераўтварала, усмоктвала й расьсейвала па сьвеце мільёны людзеў, тысячы гнаных праведнікаў ды герэтыкаў, сотні паэтаў ды музыкаў. Сардэчныя беларусы пераўтваралі дэспатычную Расейскую імпэрыю й ганарлівую Польскую карону ў Расею вялікай культуры й рамантычную Рэч Паспалітую.
Першае, што мусіць зрабіць сарцавіна Эўропы сёньня – зьяднаць нядаўна вызваленыя з-пад улады зла краіны Міжмор'я. Украіна, Польшча, Малдова, Літва, Латвія, Эстонія, якія фармуюць паміж Балтыкай і Чорным морам Новую Эўропу, маюць зь Беларусяй супольныя інтарэсы на Захадзе й аднолькавыя праблемы з Усходам. Менавіта гэтыя краіны з прабуджэньнем грамадзтва і эвангельскай рэвалюцыяй гарантуюць жыцьцядайны штуршок для Старога Сьвету.
Вобраз Нашай Эўропы – колішняе Вялікае Княства Літоўскае, галоўная ідэя беларускае геапалітыкі, эканомікі й культуры. Сумарны патэнцыял Супольнасьці Вялікага Княства здольны перавысіць і заходнеэўрапейскі, і расейскі.Варта толькі згадаць часы, калі ад Ноўгараду да Крыму й ад Карпатаў да Масквы жыла адным жыцьцём, гаварыла адной мовай, трымалася аднаго закону й дыхала адным духам аграмадная дзяржава. Трэба паставіць сваёй задачай, паралельна ўступленьню ў Эўразьвяз, сыстэмную інтэграцыю ад мора да мора, сваім найпершым прыярытэтам – гаспадарчыя, фінансавыя, інфармацыйныя й культуровыя праекты з суседзямі, сваёй місіяй – яднаньне ўсходнеэўрапейскай прасторы й забесьпячэньне стратэгічнага ўплыву як на Захад, так і на Ўсход.
Скажаце, занадта? Будзьма рэалістамі – падчас аднаго духовага абуджэньня паўтысячы гадоў таму Беларусь ужо зрабіла штосьці падобнае.
Тысячагодзьдзямі ў гэтым міжмор’і таіўся звышнатуральны, фантастычны эфэкт беларускае зямлі – адбельваньне. Мясцовае насельніцтва, якое жыло тут яшчэ да індаэўрапейскае хвалі – сьветлавалосае ды блакітнавокае – спачатку надало белі цёмным фіна-вуграм, а потым і цёмнавалосым, смуглым продкам балтаў. Калі ж на заселеныя флегматычнымі й ужо белымі балтамі прыйшлі поўныя бурлівай жыцьцёвай сілы славяне, слаўныя людзі моцных пачуцьцяў і неабмежаванае душы, чарнявыя, як і ўсе жыхары поўдня – паглядзіце, як адбяліла і гэтых! Сёньня натуралёвыя беларусы – гэта бялявыя дзеткі-сонейкі з вочкамі льняных кветачак. Калі ўлічыць, што чорныя валасы й вочы ва ўмовах геннае канфрантацыі – дамінанта, гэта якую ж сілу, якую ж магутнасьць мусіла мець асьвятляючая сіла Беларусі!
Беларусь азарала, успыхвала, рабіла празрыстым і ясным. Сьвятасьць эўрапейскага сэрца, асьветніцкая місія й мэнтальная бель Беларусі надаюць водсьвет найвышэйшага, незямнога зьзяньня ўсяму беларускаму.
“У беларускім краявідзе паўсюдна адчуваецца нейкая цёплая таемнасьць сьветлага Духа. Беларускі краявід мае нейкую Боскую пячатку, душэўную заспакоенасьць. Вось жа нездарма нарадзілася выслоўе: “На Беларусі Бог жыве” – піша Зянон Пазьняк. Такое ўражаньне, што Беларусь сама сьвеціцца знутры – так, як Сьвятая Зямля. Як і Палестына, стык Эўропы, Азіі й Афрыкі, Беларусь, гарлавіна Міжмор’я, знаходзіцца на геапалітычным крыжы.
Як і Палестына, Беларусь была глухім кутком, правінцыяй некалькіх імпэрыяў, але нараджала лідэраў сьвету.
Як і Палестына, Беларусь мае соль: і ў самым цэнтры Ізраілю, у Мёртвым моры, і ў тоўшчы Беларусі зьмяшчаюцца вялізныя саляныя радовішчы.
Як і Палестына, Беларусь – эпіцэнтар агромністай духовай прасторы на тысячы кілямэтраў вакол.
“О, зямля, зямля, зямля! Слухай слова Гасподняе”! – заклікае прарок Ерамія з Палестыны(22:29), і водгульле дагэтуль разыходзіцца ў Беларусі.
Беларусы вельмі прывязаныя да сваёй зямлі. Тут, у цэнтры Эўропы, на скрыжаваньні галоўных дарогаў, перанасычаным крывёю й жалезам, анамальна магнітная гравітацыя. І ў каржакаватых, прысадзістых беларускіх постацях – здаецца, яны каранямі ўрастаюць у гэтую глебу! – ты адчуваеш нязьмерную сілу прыцягненьня.
Таму сярод беларусаў так шмат вялікіх зямлянаў – падарожнікаў, першапраходцаў і геолягаў.
Таму беларусы настолькі фанатычна адданыя свайму гароду, палісадніку й усяму роднаму куту.
Таму беларусам так нялёгка пераадольваць сілу зямнога цяжару ў сваім імкненьні да неба.
У такім прыцягальным эфэкце полікультурнасьці, поліканфэсійнасьці, свабоды выбару на геапалітычным скрыжаваньні й заключаецца сакрэт Беларусі.
Скрозь Беларусь, празь Беларусь, зь пераламленьнем у Беларусі – як жа багата ў гісторыі, палітыцы, культуры, у духовасьці адбылося за эўрапейскае тысячагодзьдзе!
Менавіта беларускія землі адвеку змагаліся за лідэрства ў сумежжы Эўропы й Азіі, Прыбалтыкі й Чарнамор'я – з Кіевам, Кракавам, Варшавай, Масквой, Піцерам. Менавіта сюды імкнуліся вэктары экспансіі ардынцаў і крыжакоў, варагаў і грэкаў, швэдаў і немцаў, палякаў і расейцаў. Менавіта тут сышліся каталіцтва і праваслаўе, пратэстанцтва і юдаізм, тут нарадзілася вунія. Ключавыя моманты стварэньня й развалу Расейскае імпэрыі вырашаліся ў Беларусі – ад Кулікоўскай бітвы й суперніцтва Вільні з Масквой да стварэньня РСДРП у доміку па-над Сьвіслаччу, Берасьцейскага міру й зьнішчэньня СССР у Белавескай пушчы. Беларусь зьбірае, канцэнтруе, сьцінае – да болю, да самае сутнасьці, да моманту ісьціны. Сама геаграфія Беларусі – цудоўная інфраструктура фокусу з зоркападобнымі абрысамі, промнямі шляхоў і транзытных лініяў, сталіцай у цэнтры й брамамі на стратэгічных кірунках.
Казачны замак сярод лясоў і балотаў, Беларусь глядзіць гарадамі-вежамі ва ўсе бакі сьвету. Віцебск, горад Альгерда, са сьпічаком высокага духу, з агромністымі вітражамі Шагала й Малевіча, пільнуе краіну вікінгаў, туманы Піцера й Ноўгарада. Магілёў, крапасная брама Беларусі, у чыіх байніцах сьвецяцца чырвоныя зоркі Крамля, горад-ключ, нацэлены ў самую глыбіню Расеі, на Маскву. Гомель, пышная, квітнеючая спаруда, першым сустракае ўзыход сонца й вартуе азіяцкія далячыні – імглу Каўказ, чарнаморскія ветры, берагі Касьпія й Басфору. Берасьце, Вастрыё Напятага Луку, з укладзенымі стрэламі-магістралямі на Бэрлін, Парыж, Вену, Прагу, усё ў імкненьні да сталіцаў Эўропы. Горадня, прызма са шкла й хрусталю, празь якую мы пазіраем на Захад, у Прыбалтыку й Атлянтыку... Нарэшце, у цэнтры, на галоўным трохсотмэтровым узгор'і – Менск, быццам аграмадны палац, чысты, пусты й гулкі палац, што чакае гаспадара, у атачэньні брамаў і храмаў мінулых сталіцаў – Полацка, Наваградка, Вільні...
Гэта ў іх, у гарадох, складвалася й усё ніяк не магла скласьціся нацыянальная эліта. Гэта іх захапляла і польская мова, і расейскія жаўнеры, і габрэйскі гандаль, і савецкая індустрыя. Гэта сюды з навакольных вёсак сьцякалася беларуская нацыя, каб урэшце рэшт нарадзіліся мы.
Уся гэтая краіна можа раптам зазьзяць, зайграць сваёй празрыстасьцю й сьляпучымі люстранымі гранямі вялізнага дыямэнту – і паказаць такі фокус, што захопленыя суседзі й гледачы ўсяго сьвету разам устануць зь месцаў, каб пераканацца: здарылася!
"...І ўгледзеў я новае неба і новую зямлю." (Адкрыцьцё 21:1)
Беларускія азёры адлюстроўваюць неба. З вышыні птушынага палёту пад белымі крыламі, зь ілюмінатараў самалёту над Беларусьсю цябе сустракае бліскучы і ясны позірк – ты толькі захоплена прымружваесься на сонцы перад адкрытым абліччам вечнага велічнага спакою.
У Беларусі больш за 10 тысячаў азёраў. На поўначы гэта буйныя і глыбокія вадаёмы, утвораныя у катлавінах пасьля таяньня ледавікоў, на Палесьсі – зарослыя старыцы рачных далінаў або разьлівы ў раўнінных западзінах. Азёры – глыбіня і празрыстасьць Беларусі. Уся пранізьлівасьць дажджоў, усё бруеньне крыніцаў, усе крышталёвыя мігценьні сьняжынак захоўваюцца ў гэтых вялізных чашах сьвежасьці і прахалоды, урачыста расстаўленых па запаветных месцах краіны.
Беларускія азёры – гэта і кроплі сьлёзаў, і чары легендаў.
Возера – абавязковы элемэнт нацыянальных глянцавых краявідаў. Гэтак жа, як вочкі ільну і сінь васількоў у полі, як мілы вясковы дзіцячы погляд, азёры робяць Беларусь сінявокай. Летні адпачынак на Нарачы, паэтычныя чытаньні на беразе Сьвіцязі, купаньне ў чысьцюткае Кромані, пленэры на Браслаўшчыне, або рыбалка ў незьлічоных прыпяцкіх старыцах – глыткі нацыяльнае ідэі асалоды незвычайнае. Унікальныя беларускія азёры – перлы нашае будучае турыстычнае індустрыі. Перасычаная й стомленая Эўропа зможа нарэшце адпачыць тут, у гатэлях і летніх кэмпінгах, сярод агромністых люстраў у аправе простае, ласкавае й жывое прыроды – і, гледзячы ў ясныя нябёсы, шчыра дзякаваць Богу.
Балота – гэта сон апоенай вадою беларускай зямлі.
У Беларусі знаходзіцца самае вялікае балота сьвету, сьцьвярджае Кніга рэкордаў Гінэса. Яшчэ Герадот апісваў гэтую ўскраіну айкумены як суцэльнае мора, а пэрсыдзкі цар Дарый І падчас свайго легендарнага паходу на скіфаў назваў Беларусь краінай вод і туманаў.
“Беларусь? А, гэта балота” – скажуць суседзі. Сапраўды, вы знойдзеце балота і ў нашай палітыцы, і ў культуры, і ў мэнтальнасьці. Беларусь, якая пагружаецца ў апатыю, ляноту й грэх, больш за ўсё нагадвае багну.
12% плошчы Беларусі – 7,5 мільёнаў гектараў – занята балотам. Найбуйнейшыя іх масівы – на Палесьсі й у паазёрскае нізіне. Беларускія балоты – гэта здабыча торфу і збор журавінаў на экспарт. Барбарская савецкая мэліярацыя, якая рабіла зь Беларусі пляцдарм для разгортваньня сухапутных сілаў, расчляняла і абязводжвала беларускія балоты, прывяла да катастрафічнага апустыньваньня і пясчаных бураў на былых тарфяніках – зараз іх адчайна забалочваюць наноў. Госпад увасобіў у балотах Беларусі нашу ўнутраную сілу й дрымотны патэнцыял. Летапісныя дрыгавічы, “Шляхціц Завальня” і коласаўскі партызан Дзед Талаш – нашыя архетыповыя тоўшчы. Балоты – гэта беларускі кансэрватызм як ён ёсьць. Балоты – наша багацьце і наша пракляцьце.
Беларускія балоты спынілі мангола-татараў і крыжакоў, у іх загрузьлі і Крэмль, і Трэці Рэйх. Дрыгва, дзе бяз доступу кіслароду перагнівае й назапашваецца ў мнагамэтровую тоўшчу ўсё колішняе адмерлае жыцьцё, якая зацягвае, засмоктвае і захоўвае – бяздонна глыбокае параўнаньне для сёньняшняга стану Беларусі. Людзі на балоце – гэта пра нас. Беларускае грамадзтва занадта часта стоенае і інэртнае. “Балота” – нацыянальная беларуская хвароба, на ўзор ангельскага “спліну” ці расейскае “тоскі”.
Увогуле, у беларускай душы заўжды знойдзецца куточак балота. І ўсё-такі беларускае балота – гэта першастварэньне тых часоў, калі воды яшчэ не былі аддзеленыя ад зямлі. Царства казачна рэдкіх расьлінаў і птушак. Лёгкія Эўропы, падваліны экалягічнае інфраструктуры Міжмор’я й недатыкальны запас чалавецтва.
Беларусам даручана берагчы ды ахоўваць запаветныя сны балотаў.
Белавеская пушча – запаведны каўчэг беларускай прыроды. Легенда Беларусі, геапалітычная тайна, вобраз дрымучае беларускае велічы. "Векавечны напеў, далячыняў смуга…"
Белавеская пушча – 120 тысячаў гектараў найстарэйшага ў Эўропе лесу, занесенага ЮНЭСКА ў сьпіс сусьветнае спадчыны. Дзьвюхсотгадовыя бары, дубы-глыбы ўзростам паўтысячы гадоў, карабельныя хвоі й таёжныя ельнікі, вядомыя зь дзяцінства па карцінах Шышкіна (ён зрабіў тут дзесяткі эцюдаў), на ўзвышшах, зь якіх скрозь непраходныя спляценьні вецьця ды карэньня сьцякаюць рэчкі й ручаі. Унікальнае хараство тварэньня: 44 віды расьлінаў і 146 – жывёлаў з Чырвонае кнігі, 60 відаў сысуноў і 226 – птушак, найбуйнейшы зьвер Эўропы – зубр. Дзікае паляваньне караля Ягайлы й вялікага князя Вітаўта. Месца, дзе расейскія імпэратары й савецкія генсекі асабіста бралі ў рукі зброю. Самыя глыбокія нетры Вялікага Беларускага Лесу.
"У чаканьні зары, што заблішча сьляпушча..."
У гэтых гушчарах, затканых імглою, яшчэ трапечацца ажурнае лісьце дрэваў, пасечаных стрэламі ў Сярэднявеччы, дагэтуль бруяць люстраныя ручаі, у якіх умываліся каралі Залатога веку, і стаіць, кружыць голаў той жа адпачатны пах смолаў, траваў і эфіраў, што натхняў Міколу Гусоўскага й Сцяпана Батуру – пах ляснога ладану, што суправаджаў пахаваньне Савецкага Саюзу й уваскрашэньне свабоды для паловы сьвету.
"Як свая мне твая векавая туга..."
Госпад Бог вякамі рыхтаваў гэтыя грандыёзныя палацы, асьветленыя сонечным золатам і месяцовым срэбрам, усю гэтую раскошу лясных аранжарэяў, поўных шыкоўнае куніцы й гарнастаю, усё багацьце шэптаў і шолахаў, гіганцкія шматпавярховыя залі з калёнамі векавых ствалоў, са скульптурамі зубраў і грацыёзных аленяў, у хорах птушынага шчабятаньня – для аднаго белага-белага дня ўва ўбранай сьнегам беларускай пушчы.
9 сьнежня 1991 г. у белавескай рэзыдэнцыі “Віскулі” Станіслаў Шушкевіч, Леанід Краўчук і Барыс Ельцын падпісалі эпахальны маніфэст аб спыненьні існаваньня СССР. Крах самае страшнае ў чалавечае гісторыі таталітарнае сыстэмы зьдзейсьніўся менавіта тут, у глыбіні пакутнае Беларусі, тут, на стыку падзелу Рэчы Паспалітай, тут, дзе 200 гадоў таму ўватнулі штык Расея, Прусія й Аўстрыя, у расьсечаным у 1795-м сэрцы Эўропы – і ў гэтым была найвышэйшая Божая справядлівасьць.
У Белавескае пушчы, душы Беларусі, заміраеш ад адчуваньня незвычайнае Божае сілы. Тае сілы, якая без рэвалюцыяў і ахвяраў, адным росчыркам пяра, адным подыхам Духа разьвеяла звышдзяржаву сусьветнага страху і нянавісьці. Белавеская пушча, Белавеская пушча!..
Берасьце. Горад-брама. Горад-мяжа. Горад-вартавы.
Берасьце – знак, ад якога адлічвалі межы савецкай улады: "Ад Брэста да Курыл", "Ад Масквы да Брэста нет такога места…" Дагэтуль Крамлю пагражае "натаўскі бот пад Брэстам". Прапускны пункт СССР на Захад, крэпасьць-герой, цэнтар заключэньня вуніі паміж каталіцызмам і праваслаўем 1596 г. ды "Брэсцкага міру" 1918 г., гняздо беларускай Рэфармацыі – вось яно, вастрыё, якое нацэльвае Беларусь у Эўропу, аднолькава адлеглае ад Вільні й Менску, на той самай мяжы, за якой заходзіць сонца.
Берасьце – месца для беларускай зямлі, беларускай гісторыі й беларускай духовасьці скрайне важнае.
Берасьце нарадзілася з замку й дазорнай вежы на памежжы дрыгавічаў з палякамі й валынянамі, зь пільнаваньня ў сутоцы водных шляхоў з Чарнамор'я й Кіева да варагаў і немцаў, з мытні й гасьціннага двара для іншаземцаў. У напятай лукавіне Буга й Мухаўца, са стрэламі касьцёльных сьпічакоў і лязом мяжы – Берасьце заўжды было на вастрыі. Тут Вітаўт і Ягайла плянавалі паход на Грунвальд, тут праводзіліся вялікалітоўскія соймы й зьезды шляхты, сюды першымі даходзілі навіны з Захаду й апошнімі – захопнікі з Усходу. Што значыла Берасьце для ВКЛ, калі тут упершыню ў Беларусі зьявілася габрэйская грамада, калі менавіта яму наступнаму пасьля сталіцы ў 1390-м было даравана Магдэбурскае права, калі ў даходах дзяржаўнай казны ХVI ст. “Берасьцейская мытня” складала другі па значнасьці артыкул!
Колішні берасьцейскі герб, вежа ў сутоцы рэкаў, у эпоху Залатога веку трансфармаваўся ў срэбны лук са стралой, нацэленай у неба. Высокасьць мэтаў, напружаньне звыш сілаў, імкненьне да Царства Нябёснага – сутнасьць Берасьця. Вось сапраўдная мяжа, на якой стаяў, стаіць і будзе стаяць гэты горад!
Берасьце, быццам агромністы лук, удвох напялі знакаміты берасьцейскі стараста й канцлер ВКЛ Мікалай Радзівіл Чорны, пачынальнік Рэфармацыі ў Беларусі, і Астафі Валовіч, берасьцейскі ваявода, аўтар Статутаў. Адсюль рушыў той бурлівы духовы ўздым, што абудзіў усе канфэсіі, зь якім уся краіна каялася, ішла да Хрыста й рабілася нацыяй. У Берасьці ў 1553 г. адчыніўся першы кальвінскі збор – празь дзесяць гадоў па ўсёй Беларусі будуць збудаваныя сотні збораў. У Берасьці, нацэленым у неба, у 1588 г. нарадзілася беларускае нотадрукаваньне – канцыял "Песьні хвал Боскіх", першы зборнік нашых духовых гімнаў. Зь берасьцейскае друкарні выйшлі дзесяткі хрысьціянскіх выданьняў на лаціне і шыкоўная польскамоўная "Берасьцейская Біблія" – 738 старонак гатычнага шрыфту, з прадметным указальнікам і камэнтарамі – неацэнны дар беларускага хрысьціянства Польшчы.
Берасьце, вострае й зараджанае Берасьце імкнулася зьмяніць усю Эўропу! Берасьцейская вунія 1596 г., адно з найцяжэйшых прымірэньняў у гісторыі чалавецтва, духова злучыла Ўсход і Захад, спарадзіла мільёны прыхільнікаў хрысьціянскага адзінства і давяла да мяжы зьнікненьня беларускае праваслаўе. Зь Берасьцейшчыны і ідэоляг вуніі, гарадзкі кашталян Іпацій Пацей, і яго зацяты супраціўнік, аўтар легендарнага "Дыярыюшу", настаўнік Ілжэдзьмітрыя Афанасій Філіповіч, расстраляны падчас казацкага бунту й кананізаваны праваслаўнай царквой.
У Берасьці прарокі Расеі, Чаадаеў і Грыбаедаў, адчайна марылі пра збаўленьне сваёй краіны. У Берасьці нарадзіліся прэм'ер Ізраіля Менахем Бегін і прэм'ер БНР Аляксандр Цьвікевіч. Зь Берасьця і Мікалай Кузьміч – майстар, што аднавіў Крыж Эўфрасіньні Полацкай.
Наколькі ж ненавіснае было гэтае месца нябёснага імкненьня й сьвятое напругі, ключавое злучво Рэчы Паспалітай, імпэрыям і акупантам! Ахвяра Хаванскага ў 1660-м, кропка падзелу паміж Аўстрыяй, Прусіяй і Расеяй, узятая ў 1794-м Суворавым і ператвораная ў лягер вялізнага расейскага гарнізону. Царскія, каралеўскія, кайзэраўскія штыкі білі ў Берасьце з д'ябальскай апантанасьцю, быццам перуны: каб не напружвалася, ня цэліла, не страляла. У 1831-м захопнікі дарэшты спаляць увесь стары горад, спустошаць цэрквы і кляштары – каб цалкам пахаваць Берасьце пад калясальнай крэпасьцю. 500 казэматаў, двухкілямэтровая замкнёная казарма Цытадэлі на 12 тысячаў чалавек – з крывавае берасьцейскае цэглы, са стайнямі, складамі й штабамі, абсталяванымі ў храмах.
Новы, пусты горад, аднесены на некалькі кілямэтраў на ўсход, адгэтуль будзе здалёк назіраць за тым, як моцна б'ецца яго старажытнае сэрца. Бальшавікі выбралі Берасьцейскую крэпасьць, каб правакаваць сусьветную рэвалюцыю й расплочвацца за гэта Беларусьсю ды Украінай на перамовах зь Нямеччынай 1918 г. Але ўжо праз 20 гадоў у такт пакту Молатава-Рыбэнтропа й зьнішчэньня Польшчы Чырвоная Армія й вэрмахт будуць разам пячатаць крок на пляцы Цытадэлі падчас сумеснага параду. А яшчэ праз тры гады, 22 чэрвеня 1941-га, гэтыя сьцены скалане першы ўдар Гітлера. І Берасьцейская крэпасьць – такое месца, такія камяні, такія людзі! – будзе адстрэльвацца да апошняга, абараняць руіны, расьпісваючыся крывёю на сьценах. Паміраць, але не здавацца.
Бог зьбярог Берасьце.
Гэты горад выжыў. Убачыў і крах фашызму, і сотні тысячаў вэтэранаў у мэмарыяле, і канчатковае пахаваньне савецкае імпэрыі зла ў Белавескае пушчы – блізка, як на далоні.
Сёньня сэрца Берасьця – на вастрыі стралы, на самым памежным выступе крэпасьці, дзе сканцэнтраваная ўся беларуская гісторыя. Цэлае радовішча горычы, роспачы й велічы. Рэшткі аўгусьцінскага кляштару, фундаванага Вітаўтам, россыпы царквы, дзе абвяшчалі вунію, руіны крэпасьці й асколкі храмаў, раскіданыя выбухам – увесь гэты зьмяшаны ў крывавае крошыва найкаштоўнейшы прах, сьціснуты ў кулак, гарыць вечным вагнём і асьвячае бэтонныя манумэнты, вядомыя ўсяму сьвету. Вельмі, вельмі берасьцейскія. "Холмская брама". "Смага”. "Мужнасьць."
Берасьцейцы, сама энэргія й трапнасьць, засталіся прыроджанымі стралкамі з луку. Менавіта тут былі арганізаваныя ўсесаюзныя спаборніцтвы ў гэтае дысцыпліне на кубак яшчэ аднаго нараджэнца Берасьця, лётчыка-касманаўта (як вам стрэл у неба!) Пятра Клімука. Берасьцейскія стралкі сталі чэмпіёнамі сьвету й алімпійскімі прызёрамі.
Беларускі фарпост на Захадзе, 300-тысячны горад з паўмільярдным пасажыраабаротам, грузапатокам 150 мільёнаў тона-кілямэтраў, аэрапортам на 100 тысячаў пасажыраў у год, скрыжаваньне чыгунак, аўтамагістраляў і трубаправодаў, сталіца чаўночнага бізнэсу, застаўленая трэйлерамі й гуртовымі складамі, Берасьце – прыцэл Беларусі ў глыбіні Эўропы.
Берасьце зноў чакае тых, хто напружыць старажытны лук. Да мяжы сілаў і духу – дзеля найвышэйшае мэты!
Беларусь мае велізарныя запасы будаўнічае сыравіны. Уся краіна загружаная пакладамі глінаў і пяскоў, крэйды, мергелю, жвіру й каменю. Беларуская база будаўнічае сыравіны – адна з самых магутных у Эўропе.
Беларускія воды, ледавікі й вятры тысячагодзьдзямі кшталтавалі, сартавалі, адмервалі й назапашвалі тоўшчы рафінаванага пясочку й паклады хімічна чыстае крэйды. Вапну. Друз. Валуны. А багацьце глінаў! Плястычныя, вогнетрывалыя, бэнтанітавыя, парцалянавыя... Уся беларуская зямля нагадвае гіганцкую будаўнічую пляцоўку – не пакідае адчуваньне, што матар’ялаў тут нагрувашчана дзеля чагосьці эпахальнага.
Такое ўражаньне, што менавіта ў гэтых ледавіковых марэнах, з гэтае моцнае, пругкае, глянцавае земляное плоці Госпад Бог зьляпіў чалавека, каб удыхнуць у яго жыцьцё – і з тых пор беларусы, дзеці Божыя, ганчары й ганчарыкі, вырабляюць найвыдатнейшую цэглу, кафлю й кераміку.
У беларуса ёсьць усе шанцы прыпадобніцца да "мужа разумнага, які будуе свой дом на камені"(Мацьвея, 7:24).
Уяві сабе: бярэш 2 мільёны кубаметраў гліны, фармуеш зь іх 1,5 мільярды штук цэглы, потым намешваеш чатыры мільёны тон цэментавае сыравіны, плавіш 300 тысячаў тон шкляных пяскоў... Потым грузіш побач 106 мільёнаў сылікатных блёкаў, ды 2 мільёны жалезабэтонных канструкцыяў, ды яшчэ 10 мільёнаў квадратных мэтраў керамічнае глязураванае пліткі – і можаш будаваць усе, што захочаш. А навокал яшчэ суцэльнае радовішча сылікатаў алюмінію ды вокіслаў крэмнію, плошчай 207,6 тысяч квадратных кілямэтраў. Поле цудаў для будаўніцтва будучыні – найсучаснае эканомікі, хмарачосаў, экспацэнтраў, аўтабанаў і новых храмаў абуджанае нацыі. Можа, таму беларусы такія будаўнікі. Увогуле, слова "будаваць" у беларускім лексыконе ўсё з таго ж фундамэнтальнага шэрагу, што й "працаваць", "цярпець" або "любіць". І хаця разбуральнікі прыходзілі на Беларусь часьцей, чым куды – беларусы самазабыўна адбудоўваліся, стваралі, пераймаючы Творцу, ды яшчэ муравалі крэпасьці, цэрквы й цэлыя сталіцы іншым народам. Палова беларускіх ПТВ рыхтуе будаўнікоў.
Вялізарныя крэйдавыя адорвені на Гарадзеншчыне; горы пяску, мірыяды празрыстых кварцавых часьцінак, адшліфаваных з асаблівай руплівасьцю; цыкляпічны Мікашэвіцкі катлаван, шэра-сіні друз зь якога усейвае скрозь усе дарогі й будоўлі Міжмор'я – усе гэтыя запасы будаўнічае сыравіны толькі чакаюць таго моманту, калі беларус нарэшце закасае рукавы ды пачне мясіць гліну, драбіць камень, выдзьмуваць шкло – і будаваць, будаваць, будаваць!
У Беларусі любы горад – вялікая вёска.
23,5 тысячы вёсачак, 3 мільёны жыхароў, фундамэнтальны стэрэатып беларускасьці. Ужо само па сабе гэта шмат. Але паходжаньне падаўляючае большасьці сёньняшніх беларусаў, татальная міграцыя гараджанаў на выходных на соткі й "да бабулі", сялянскі эпас у літаратуры і незьнішчальная вясковасьць усяго нацыянальнага іміджу пераконваюць, што вёска для Беларусі – гэта больш, чым проста вёска. Паводле Бібліі, увесь лёс чалавецтва ад Быцьця да Адкрыцьця – гэта шлях ад вясковага раю у Эдэмскім садзе да раю гарадзкога ў Новым Ерусаліме. Урбанізація, адным словам. Вось і беларуская вёска спрадвеку аддавала ўсе сілы гораду, спрабуючы сфакусаваць у ім нацыю. З часоў першых славянскіх умацаваных паселішчаў беларуская вёска заставалася той тоўшчай глебы, на якой квітнелі замкі й палацы, зь якой набіраліся сілаў ды сокаў шляхта, магнаты й уладальнікі Магдэбурскага права, на якой узрасьлі і Полацкае княства, і ВКЛ, і Рэч Паспалітая.
З войнамі й акупацыямі беларускія гарады захапляла іншая гаворка й культура, іх займалі чужыя жаўнеры й сьвятары.
У гарадах Беларусь стагодзьдзямі прыніжалі, зьневажалі, вытоптвалі – але яна выруньвала з кожнай вясной зь вёскі. Захопнікі зьвярэлі – і затоптвалі ў пекла саму вёску.
Рабаваньні й выпальваньне войнаў, паланізацыя й русыфікацыя ў школах і храмах, царскі прыгон і рэкрутчына, бальшавіцкае раскулачваньне й калектывізацыя, савецкае адсяленьне ды спойваньне ... Фашысты спалілі тысячы хатыняў, камуністы зьнішчылі яшчэ больш. Але вёска захоўвалася, перахоўваючы волю, мову і веру. Таму сапраўдная Беларусь – гэта простасьць, наіўнасьць і працавітасьць вёскі. Цягам стагодзьдзяў акупацыі й прыгнёту вёска заставалася мацерыковым генафондам, які аднаўляў нацыю й адраджаў краіну. Нават сёньня аснова этнічнага і моўнага беларускага маналіту – вясковая глыбінка: Глыбокае, Іўе, Капыль.
Нарэшце, у II палове ХХ стагодзьдзя, перад разбурэньнем СССР і зьяўленьнем незалежнасьці бурлівая урбанізацыя напоўніла гарады Беларусі агромністай хваляй вяскоўцаў. Калі па выніках перапісу 1959 году ў Беларусі на 2,5 мільёны гараджанаў прыпадала да 6 мільёнаў жыхароў вёскі, дык ўжо ў 1970-м зь міграцыяй на працу й вучобу гарадзкое насельніцтва вырасла да 4-х мільёнаў чалавек супраць 5 мільёнаў вясковага. Перапіс 1979 году зафіксаваў гараджанаў ўжо як большасьць: на 5263 тыс. гарадзкіх у нас заставалася 4297 тыс. вяскоўцаў. Да мяжы тысячагодзьдзя суадносіны дасягнулі 70% на 30%!
Такім чынам, на працягу 60-х – 80-х, са зьяўленьнем усяго аднаго пакаленьня, Беларусь стала гарадзкой. Адчайным, апошнім штурмам вёска здабыла практычна ўсе польскія, габрэйскія, расейскія крэпасьці – і дастала адзіны шанц нацыянальнага адраджэньня. Праз саўковаю сьвядомасьць, якая вызначала быцьцё, праз правінцыйны комплекс, праз трасянку, чарку, скварку й інстынкт корпаньня ў сябе пад нагамі – да пачэснага пасаду між народамі. Аграмадная, яшчэ сырая вясковая маса напампоўвала беларускія гарады, быццам перад вялікім выбухам, каб з новымі пакаленьнямі збудаваць свой новы Ерусалім.
Бліскучы, крышталёвы, грандыёзны – і беларускі.
А што ж сама вёска?
Вёска застаецца бабуляй Беларусі. Мілай, стомленай, зморшчанай бабуляй, якая працуе, колькі хапае сілаў; усё гэтак жа выбірае лепшае для сваіх гарадзкіх, і па вечарах з надзеяй глядзіць тэлевізар. Бо хоча хоць краёчкам вока пабачыць той гарадзкі рай, на які ахвяравалася й працавала ўсё жыцьцё, куды адпраўляла дзяцей і дзеля якога люляла ўнукаў. А мы, час ад часу, у сваёй мігатлівай сумятні, са шчымлівым сэрцам згадваем роднае бабуліна аблічча, сумуем па далёкім дзяцінстве на гародах, у лесе, на рэчцы, молімся на той цудоўны сад – з хатаю, парным малаком, яблынямі ля плоту, вадою са студні – і да сьлёзаў шкадуем, што ня можам вярнуцца назад назаўжды.
І тады клянемся сабе, чаго б гэта не каштавала: дасягнуць раю ў горадзе.
Віцебск! Імя бліскучае і пранізьлівае, як усплёск сьвятла на вастрыі ляза. Віцебск – адзін зь першых хрысьціянскіх цэнтраў Беларусі, старажытнае сьвяціла з сузор'я Полацка, Турава й Смаленска.
Віцебск – выйсьце адкрыцьцяў і вастрыня пачуцьцяў. Віцебск – гэта спасьціжэньне высокасьці, вылучэньне сэнсу, выцінаньне ісьціны. Віцебск сьціскае сьвятло да сьвятасьці!
У Віцебска сэрца Вэнэцыі, Піцера й Вільні.
Для ўсіх часоў і народаў Віцебск праслаўлены Маркам Шагалам, геніяльным авангардыстам, што склаў з асколкаў віцебскіх вулачак, вокнаў, скрыпак і нявестаў сусьветны калейдаскоп сымбаляў ды кабалічных знакаў. Віцебск – арэна ахвярнае сьмерці мітрапаліта Герасіма, зажыва спаленага Вялікім князем Сьвідрыгайлам, і вуніяцкага біскупа Язафата Кунцэвіча, забітага праваслаўнымі й кананізаванага Ватыканам. Віцебск – амфітэатар штогадовага "Славянскага базару", мэгашоў масавае культуры, якое зьбірае сотні тысячаў гледачоў, сьпевакоў і папарацы з усяе славянскае Эўропы.
Віцебск – культуровая сталіца Беларусі. Тут праводзяцца аж 18 мастацкіх фэстаў за год – больш, чым у двухмільённым Менску. Міжнародны фэст сымфанічнае музыкі імя Салярцінскага, фэст сучаснае харэаграфіі, бальных і спартовых танцаў, конкурс гітарнае музыкі "Мэнэстрэль", джазавы форум “Віцебская восень”, нацыянальны фэст мадэльераў-дызайнэраў “Белая амфара”, пленэр імя Хруцкага... У Віцебску знаходзіцца адзін з двух нацыянальных акадэмічных тэатраў – Коласаўскі, збудаваны на месцы колішняга княскага замку. Віцебск – радзіма вядомага кампазытара Барадзіна, аўтара "Старога Хатабыча" Лазара Лагіна, і горад дзяцінства Самуіла Маршака. Італьянскі гісторык Гваньніні ды расейскі пісьменьнік Лажэчнікаў увогуле былі віцебскімі губэрнатарамі.
Але найярчэйшая аўра Віцебску – знакамітая ўспышка мастацтва Шагала і Малевіча з супрэматычным размалёўваньнем гарадзкіх дамоў і неверагодным авангардам пачатку ХХ ст. у разгар войнаў і рэвалюцыяў. Вялікае супрацьстаяньне з рэалістычнай клясыкай – бо менавіта пад Віцебскам, у маёнтку Здраўнёва на беразе Дзьвіны, зьявіліся карціны Рэпіна залатое пары, спаміж якіх і нацыянальны вобраз "Беларус".
Тыя, хто хацеў сьмерці Беларусі, ірваліся забіць Віцебск. Яго дзесяткі разоў асаджалі й штурмавалі маскоўскія войскі. Яго спаліў датла Пётр І. Ансамбль найпрыгажэйшых віцебскіх храмаў – Уваскрасенская царква, Успенскі сабор, касьцёл сьвятога Юзафа, кляштар сьвятога Антонія й яшчэ каля 20 цэркваў – быў ўзарваны бальшавікамі. А пасьля ІІ сусьветнай вайны у разбураным дарэшты горадзе заставалася ўсяго некалькі соцень жыхароў.
Бо хіба ж можна захопніку пакінуць жывым горад тысячагадовай хрысьціянскай гісторыі, праваслаўную цытадэль Альгерда з унікальнай Дабравешчанскай царквой ХІІ стагодзьдзя? Хіба ж можна зьмірыцца з самім фактам існаваньня месца, дзе яшчэ на досьвітку эўрапейскае Рэфармацыі, выклікаўшы небывалае ўзрушэньне народу, прапаведаваў Геранім Праскі, паплечнік Яна Гуса, той, якому і потым, на Канстанцкім Саборы перад спаленьнем зачыталі прысуд інквізыцыі, пачаты словамі "У Літве ёсьць шматлюдны й слаўны горад, названы Віцебскам...". Хіба ж можна схавацца ад гэтых вежаў і сьценаў, сцэны Віцебскага паўстаньня, забойства Кунцэвіча й пакараньня месьцічаў, ад сьмерці за веру, міжканфэсійнае помсты і здыманьня ўсіх званоў!..
Віцебскі герб – галава Хрыста па-над скрываўленым мечам. "Ня мір, а меч!" – чаканіць Віцебск словы Ісуса. Можа быць, таму віцьбічы заўжды такія адстароненыя, апантаныя, крыху не ад сьвету гэтага. Віцебск ведае, што вера каштуе жыцьця – і што значыць сьмерць, вартая веры!
Віцебск – вострая брама Беларусі на стратэгічна балючым паўночна-ўсходнім кірунку. Алтар высокае, моцнае, бліскучае культуры. Відзёж празь люстра ляза. Вось чаму самыя бліскучыя й самыя вострыя беларускія пісьменьнікі сучаснасьці – Быкаў, Караткевіч, Бураўкін, Барадулін, Арлоў – зь Віцебшчыны. Віцебск жыве й будзе жыць у збройным баі ісьціны зь бязьвер'ем, нянавісьцю й хлусьнёй. Зь мячом перад абліччам Хрыстовым.
Глыбокі радок з трэцяга разьдзелу, дзевятнаццатага вершу Кнігі Быцьця, быццам ральля, узворвае любую беларускую душу:
"У поце твару твайго будзеш есьці хлеб, пакуль не вернесься ў зямлю, зь якой ты ўзяты, бо пыл ты і ў пыл вернесься."
Беларусь мае каля 7 мільёнаў гектараў ворнае зямлі, якая выкарыстоўваецца ў севазвароце. Паводле колькасьці ворыва на душу насельніцтва ( да 0,7 гектараў на чалавека!) мы займаем адно зь першых месцаў у сьвеце – нароўні з Канадай, ЗША, Украінай. Японцы, ангельцы, ізраільцяне, якія ўпершыню прыяжджаюць у Беларусь, заўжды зьдзіўляюцца: "Ого, колькі зямлі!.."
Беларусам, вечным працаўнікам, дасталася вялікая зямля.
Ворыва – база нашага будучага дабрабыту. Патэнцыял гіганцкі: калі Беларусь, суцэльнае радовішча мінэральных угнаеньняў, радзіма трактара "Беларус" і камбайна "Гомсельмаш", здолее дасягнуць ураджайнасьці на ўзроўні Францыі – яна ператворыцца ў аграрнага лідэра рэгіёну, здольнага накарміць і галодную Расею, і Польшчу, і Прыбалтыку. Вакол аграмадны рынак, а сярод суседзяў ніхто так добра не працуе на зямлі, як беларусы. Праўда, сьпярша давядзецца ўвесьці прыватную уласнасьць на зямлю, распусьціць гэтыя няшчасныя калгасы ды адрадзіць беларускае фэрмэрства ў выглядзе хутароў і фальваркаў.
Беларус, пан сахі і касы, як народ вырас з гэтае зямлі. Адсюль маўклівая ўнутраная сіла, бясконцая здольнасьць трымаць, нараджаць і цярпець. Адсюль і вытворны ад ворыва вобраз нашае нівы, які праступае праз друкаваныя радкі, быццам барозны.
Калі падымаць гэтую цаліну яшчэ глыбей, мы ўспорам і вясковыя карані нацыянальнага мэнталітэту, і беларускую мару – коласаўскую "Новую зямлю", і нават тое, што заснавальнікам глебазнаўства быў беларус з паходжаньня Васіль Дакучаеў.
Беларускае ворыва – нашая зямля абяцаная. З часоў Божага запавету "... І напаўняйце зямлю, і валодайце ёю" (Быцьцё 1:28) беларусы спраўна выцярэблівалі лес, асвойвалі пусткі, пераціралі кожны камячок вось гэтымі самымі рукамі: зьвярніце ўвагу на ўласныя пальцы, якія прагна ўчапіліся ў палі! "А пасеенае на добрай зямлі азначае таго, хто чуе словы і разумее, і плод прыносіць, і дае адзін сто, другі шесьцьдзесят, а той трыццаць". (Мацвея 13:23). Дасёньня беларус, які трапляе на чужыну – што ў Сібір, што ў Амэрыку, што ў Аўстралію – інстынктыўна згінаецца, унураецца ў зямным паклоне, і бач ты, ужо градкі з бульбаю ды гуркамі, ды яшчэ палісаднік з кветкамі.
Капаць зямлю – галоўнае беларускае хобі. Для нашага чалавека глеба заўжды была як кавалак хлеба: хоць бяры ды еш. "Зямля" – якое насычанае, смачнае жыцьцё!
Тлумачэньне ўсяму гэтаму простае: беларусы вельмі любяць зямлю. Той самы родны кут – як ты мне мілы! – зь якога сам беларус жыве, токі якога з сокамі, солямі й ёнамі пульсуюць у ім штосэкунды, абуджаюцца зь вясною і назапашваюць сілы ўвосені. Свая "малая зямля" зьяўляецца галоўнай крыніцай нашага прыватнага патрыятызму.
Беларус і яго зямля – гэта вечнае каханьне. Да самое труны.
Гомель? "Гомсельмаш", сходу адкажа сярэдні беларус. Гомель робіць цукеркі й сьпінжакі. Зразумела, чарнобыльцы й усё такое. Гомель, Гомель, ведаю адтуль пару чалавек... А, яшчэ там палац на купюры ў 20 тысячаў.
Паспрабуем разабрацца, што значыць Гомель насамрэч. "Гомсельмаш", галоўны гарадзкі завод, калісьці выпускаў 70% корма- й сіласаўборачных камбайнаў у СССР. Многія зь іх так і зьбіраюць травы й кармавыя сумесі на палёх паловы плянэты, у краінах былога сацлягеру й трэцяга сьвету – у поўнай адпаведнасьці з нацыянальным слоганам "Касіў Ясь канюшыну". Сёньняшні "Гомсельмаш" ужо далёка ня той, але масавая сьвядомасьць дагэтуль машынальна камплектуе вобраз Гомеля як горада-камбайна, сымбалю мірнага жыцьця, прызначанага для працы на велізарных абшарах.
Гомель – абоз і шпіталь чарнобыльскае зоны, гэта праўда. Гомельшчына найбольш з усіх беларускіх рэгіёнаў паражаная радыяцыяй, русыфікацыяй, сьнідам, злачыннасьцю й наркаманіяй. І гэта здаўна: для захопнікаў і драпежнікаў любое масьці гомельская зямля была ўскраінай пад сьметнікі, лепразорыі й хімічна шкодныя вытворчасьці. Але адказам на прыніжэньні, эпідэміі й катастрофы стаў нечаканы рост Гомелю. Зараз гэта другі па велічыні горад Беларусі з паўмільёнам жыхароў. Гомель выжываў, памнажаўся, рос, бы на дражджах, і адольваў любыя няшчасьці наколькі беларускай, настолькі й хрысьціянскай зацятай цягаю да жыцьця.
Вітальная магутнасьць, жыцьцялюбства й плоднасьць скразяць у кожным куточку, у кожным кавалачку горада. Нацыянальная стоеная сіла прымушае ўсё гомельскае вобмірг пускаць карані, прабівацца праз асфальт да неба й квітнець. Нездарма сэрца Гомелю – раскошны палац з паркам Румянцавых-Паскевічаў – разьвінае цудоўны раёк "горада-сада", які яшчэ ў пачатку XX ст. Адам Кіркор у "Жывапіснай Расеі" назваў "лепшым з уезных местаў Беларусі".
Чытачам усіх часоў і народаў варта ведаць, што цэнтральная бібліятэка Расеі, адна з найбуйнейшых на плянэце, пачалася якраз у Гомелі: напрыканцы XVIII ст. заснавальнік палацу й уладальнік горада мэцэнат граф Румянцаў сабраў тут 6 тысячаў беларускіх манускрыптаў, друкаў і выданьняў, перавезеных затым у сталіцу імпэрыі й зробленых асновай Расійскай Дзяржаўнай Бібліятэкі (зараз больш 40 мільёнаў тамоў). Такім чынам, Гомель зачаў галоўны кнігазбор савецкага народу – між іншым, калісьці самага чытаючага ў сьвеце.
Найбольш знакаміты гомельскі – Андрэй Грамыка, у 1957-85г.(!) міністр замежных справаў СССР. Асоба-эпоха. Быць дыпляматам №1 часоў халоднае вайны, на піку магутнасьці Савецкага Саюзу, у эру Карыбскага крызысу, Праскае вясны, касьмічнае гонкі, Віетнама, Афганістана й барацьбы за мір ва ўсім сьвеце, перасядзець на гэтай пасадзе Хрушчова, Брэжнева, Андропава й дажыць да самога Гарбачова – што ні кажы, фэномэн, у якім адчуваецца незьнішчальная жывучасьць і глябальны патэнцыял Гомелю.
Калі патрэбна, Гомель умее ўвасобіць усю сваю сілу ў яркую, эфэктную ўспышку – быццам тая рысь, што замерла на ягоным гербе.
Гомель – беларуская брама, расчыненая для паўднёвых стэпаў Чарнамор̀я, мусульманскае цывілізацыі ды ўсяе неахопнае Азіі. Гэтаксама, як Магілёў нацэльвае Беларусь на Ўсход, Віцебск – на Поўнач, Горадня й Берасьце – на Захад, Гомель "адказвае" за Поўдзень. Геапалітычнае значэньне Гомелю пераацаніць немагчыма. Якраз на гэтым кірунку ВКЛ пашыралася найбольш: глыбіня прарыву беларускай экспансіі перавышала 1000 км. Гомель трымае варту ля прывідаў Кіеўскае Русі ды затушанага рэактару Чарнобыльскае АЭС. Гомель пільнуе стык Беларусі, Украіны й Расеі – стратэгічную кропку ўзаемнага прыцягненьня й адштурхоўваньня, цэнтар цяжару славянскага сьвету, пункт, у які ўвесь час, быццам на ядзерную кнопку, тыцкаюць адэпты "рускага трыадзінства". Разгортваньне беларускае місіі ў кірунку Кіева, Крыма й Каўказа, выхад да "цёплага мора” й ахоп арабскага сьвету – задача, вартая Гомелю зь ягоным неверагодным жыцьцялюбствам.
Горадня – горад-палац, ансамбль каралеўскага бляску, цэльны кавалак Захаду зь відам на эўрапейскую сучаснасьць і беларускую будучыню.
Горадня – горад Вітаўта Вялікага й Сьцяпана Батуры, Вольгі Корбут і Васiля Быкава. У Горадню трэба заходзіць, як у касьцёл, пачцiва схiляючы голаў. Перад намі – сталіца беларускага каталіцтва, хрусталёвы замак у вусьці Панямоньня, цуд люстранае агранкі накшталт фантастычнага паланьціру, у глыбіні якога можна ўгледзець тайныя ўявы й прарочыя адкрыцьці.
Напрыканцы XVIII ст. Антоній Тызэнгаўз, падскарбі літоўскі й гарадзенскі стараста, ператварыў старажытную Горадню ў горад мануфактураў, клясічны цэнтар эўрапейскае адукацыі, навукi ды культуры. Тут зьявілася знакамітая Мэдычная акадэмія, батанічны сад, тэатар і опэра. Тут пачаўся выраб тканінаў і дываноў паводле лепшых галяндзкіх узораў, пасаў кшталту слуцкіх, каштоўнае кафлі й мастацкага ліцьця. Тут выраблялі шэдэўры гарадзенскага шкла: келіхі, кубкі, кварты з шліфаванымі лінзамі, гравіраванымі кампазыцыямі, што фрызападобна апаясвалі посуд, шклянымі архітэктурнымі пэйзажамі, крышталёвымі надпісамі ды партрэтамі.
Горадня сама – бліскучы крышталь заходняе традыцыі Беларусі, у якім наймалейшы агеньчык дае фэерыю зьзяньня. Горадня – вялізная гранёная прызма, скрозь якую мы пазіраем у далячыні эўраатлянтычнае цывiлiзацыi, і празь якую можам кшталтаваць беларушчыну для Нямеччыны, Ангельшчыны, Італii.
Горадня – заходняя вітрына нацыянальнай iдэi. У гэтай сталіцы беларускай празрыстасьці, у гульні сьвятла й мiгценьнi гістарычных момантаў ісьціны адлюстроўваліся ясныя абліччы беларускай велічы. Тут выкоўваліся адточаныя фразы Каліноўскага й шліфавалася аптычная дасканаласьць прозы Быкава, тут зазьвінеў камэртон Літоўскае капэлы, славутага беларускага аркестру XVI ст., і ўспыхнула супэрзорка спартовае гімнастыкі Вольга Корбут.
У савецкі час Горадня – наш Захад! – выпускала радыёпрымачы "Акіян" і аўтамагнітолы, якія слухаў увесь Саюз. У Горадні здымаліся культавыя "Белыя росы" й найпапулярнейшы фільм эпохі Перабудовы "Маё імя Арлекіна". На гарадзенскім "Азоце", быццам у мітах альхімii, пачалі перапрацоўваць чыстае паветра ў мінэральныя ўгнаеньні, грануляваны карбамід, капралактам і салетру.
У Горадні захавалася найбольш храмаў сярод усіх беларускіх гарадоў, і невыпадкова – яна ўвесь час была цытадэльлю нацыянальнага духу. Ва ўнікальнае Каложскае царкве XII ст. са старажытнымі мазаiкамi й галасьнiкамi, у кляштарах дамiнiканцаў, францысканцаў, кармэлітаў, езуітаў, нават у ратушы, дзе – цудоўная гармонія! – пачаргова старшынявалі каталiцкi й праваслаўны бурмістры, Горадня ювэлірна апрацоўвала сьвятло Царства Нябёснага і дасягала эфэкту сапраўды містычнага.
Караткевіч увогуле сьцьвярджаў, што Хрыстос прызямліўся у Гародні.
Абаронцы празрыстасьці, гарадзенцы бліскуча біліся зь любым ворагам, адстойваючы сваё крышталёвае каралеўства. Давід Гарадзенскі, зяць Гедзіміна, дзесяткі разоў граміў тут крыжакоў; адсюль, ад Каложы, Вітаўт павёў войска на Грунвальд; тут застаўся жыць да самае сьмерці пераможца Івана Жахлівага Сьцяпан Батура. І гэта тут, пад стваламі расейскіх гарматаў у 1793 г. адбыўся апошні немы Сойм Рэчы Паспалітай: крохкую Карону грохнулі вобзем на асколкі. З Горадні кіраваў паўстаньнем на Беларусі Кастусь Каліноўскі, выдаючы ў суседніх лясох "Мужыцкую праўду". У Горадні вастрылі стыль Ажэшка й нобэлеўскі ляўрэат Рэймант, крышталізаваў мову Браніслаў Тарашкевіч. У Горадні выходзіла "Пагоня". Рыцары Горадні ведаюць, чаго гэта варта: захаваць люстраныя замкі, палацы шыкоўнага шкла й касьцёлы сьвятарнае чысьціні ў цэласьці на стыку нямецкае, расейскае й польскае экспансіі.
Таму Горадня – горад гонару. Арыстакратычны, элегантны й выкшталцоны, месцамі цырымонны – і будзьце ласкавыя з гэтым лічыцца. Па-шляхецку афіцыйны, па-каталіцку прыстойны, інтэлектуальны, з глянцавымі блікамі лаціннае польскасьці.
Высакародны, быццам той алень Сьвятога Губэрта з крыжам на гарадзкім гербе – у грацыёзным скачку цераз ажурную агароджу.
Дзьвіна пачынаецца на Валдайскім узвышшы – там жа, дзе Дняпро ды Волга, з крывіцкіх ключоў. Імклівая, поўная халоднай моцы, яна зьбірае воды ўсяго беларускага Паазер’я, струменіць скрозь узгор’і, кіпіць на парогах і ўзразае Рыжскае ўзмор’е з магутнасьцю 5.000 кубамэтраў у сэкунду.
Дзьвіна хлынула ў гісторыю Беларусі ў Х стагодзьдзі, з прыняцьцем хрысьціянства й уздымам Полацку. Дзьвінская плынь была галоўнай артэрыяй старабеларускае дзяржавы, і вызначала вэктар полацкае экспансіі. Зь ёю нас выносіла ў сьвет сярэднявечнай эўрапейскай цывілізацыі. Гэта па берагах Дзьвіны былі расстаўленыя легендарныя Барысавы камяні – хрысьціянскія помнікі з малітоўнымі надпісамі й крыжамі. Дзьвіна, сьцюдзёная й бурлівая, вяла рэй у Беларусі некалькі стагодзьдзяў запар.
“Берагі Дзьвіны срэбныя, а дно яе залатое!” Дзьвіна ў пару Залатога веку пастаўляла ў Вільню ды Рыгу столькі цудоўнае ласасіны, міногі, фарэлі, тайменю, судаку, вугроў, лінёў, уюноў, колькі ні адна мясцовасьць на ўсім узьбярэжжы Балтыкі. Праз Полацк, Дзьвінск, Віцебск з ганзейскае, галяндзкае, швэдзкае, польскае Балтыкі ва Ўсходнюю Эўропу йшоў найбагацейшы гандлёвы паток. Галоўны ўдар ўварваньня Івана Жахлівага ў Інфлянцкае вайне 1561 – 1569 гг. быў накіраваны на ключавы Полацк: кантроль над Дзьвінай дазваляў Маскве схапіць ВКЛ за горла.
Падзьвіньне – край дзікі й таемны, узараны ледавіком і напоўнены талымі водамі, насычаны падысподняй марэнай, глыбокімі глінамі й гіганцкімі скандынаўскімі валунамі. Падзьвіньне, беларуская Поўнач з больш суворымі й сьнежнымі зімамі, з дыханьнем Арктыкі і зьверам у таёжных гушчарах, захоўвае адвечны холад нашага ледавіковага пэрыяду.
Дзьвінская вада ўспаіла Рагнеду, Альгерда, Усяслава Чарадзея. Дзьвіна цякла ў жылах вялікіх палачанаў – Эўфрасіньні, Сімяона й Францыска Скарыны. Дзьвінскія прытокі карэняцца ў жыцьці Ільва Сапегі й Васіля Быкава, Васіля Цяпінскага й Рыгора Барадуліна. Дзьвінскія беларусы моцныя, рашучыя й халаднакроўныя. З характарам.
Дзьвіна – ідэальнае люстра для Сафійскага сабору, віцебскай Дабравешчанскай царквы й наваполацкага “Паліміру”. Дзьвіна – выток нацыянальнай гісторыі, бліскучая цеціва, нацягнутая для стрэлу праз усе паўночныя моры. Дзьвіна – прарыў беларускай місіі ў велізарны й сьветлы эўрапейскі абшар, аб’яднаны Балтыкай: Швэдзію, Фінляндыю, Данію, Нарвэгію, Латвію, Эстонію, Нямеччыну. Дзьвіна, даўняе зьвяно вараскіх вандравальнікаў, зьвінае воды зьледзяненьня й зводзіць іх пад палярнай зоркай дамоў, да берагоў Гіпербарэі. Дзьвіна, быццам віно, сьцюдзёнае й гаручае, увесну ўскрывае лёд са звонам разьбітага шкла – і напаўняе ўсю велізарную чашу Паазер’я хмельным ды пранізьлівым халадком.
Дняпро, нашая найвялікшая рака, працякае праз сэрца этнічнае Беларусі. Так сьвятло праменіць з глыбіняў гэтай чыстай краіны. Так боль праходзіць празь беларускую гісторыю. Так скразіць у душы проза Караткевіча.
Дняпро працінае Беларусь, як бляск маланкі.
Дняпро, Днабрус, Барысфэн, вядомы яшчэ Цэзару й апосталу Паўлу, зьнітоўваў старажытную Русь ад самых варагаў да грэкаў. Дняпро хрыбтом трымаў ВКЛ у Сярэднявеччы. Нарэшце, Дняпро са сваімі прытокамі злучаў увадно разарваны народ часоў Рэчы Паспалітай і Расейскай Імпэрыі.
Каб уявіць сабе велізарную сілу беларускае вады, сакавітасьць нашае набрынялае зямлі, усю моц беларускай волі – трэба пераплысьці Дняпро. Напрыклад, там, дзе ў 1514 г. яго фарсіравала войска Астроскага – дзёрзка, бурліва, навідавоку 80-тысячнай арміі маскоўцаў, разгромленай сходу. Або там, дзе тапілі царскіх стральцоў падчас Магілёўскага паўстаньня 1661 г. Або пад Рэчыцай, у месцы крывавай пераправы савецкіх войскаў улетку 1944 г. з апэрацыяй “Багратыён”. Татары, казакі, немцы, масква, перасякаючы Дняпро, ускрывалі Беларусі вены. Ва ўсе гады Дняпро, гэтую грандыёзную рану, перапаўнялі кроў, пот і сьлёзы Ўсходняй Эўропы. У Дняпры не змаўкае пляск вёслаў князя Ўсяслава, паланёнага разам з сынамі на аршанскім беразе. Па Дняпры ніяк не сплывуць пачварныя завалы целаў забітых – з-за якіх жыхары “месяц вады не півалі й рыбы не ядалі дзеля вялікага гнюсу трупу маскоўскага”. Дагэтуль сочацца, сьцякаюць з крывёю ў Дняпро жыцьці кожнага другога беларуса, зьнішчаных падчас расейскага генацыду на Смаленшчыне, Магілёўшчыне, Гомельшчыне ў страшнай Невядомай вайне 1654-67 гг. Віруюць у дняпроўскіх глыбінях холад і голад, усплывае беларускі боль апошніх стагодзьдзяў акупацыі. Плыве па Дняпры ладзьдзя роспачы.
Дняпро зьбіраў воды з усяе Беларусі для хрышчэньня Ўладзіміра: усходняе славянства амывалася дзеля збавеньня ў гэтай вадзе. Дняпро нёс Эвангельле зь Візантыі да Полацку й Ноўгараду, і з вараскага ды нямецкага каталіцтва – да праваслаўных грэкаў. Дняпро разбаўляў адрозьненьні й зьмешваў вартасьці хрысьціянскіх канфэсіяў, пераліваючы ў адно рэчышча жывую ваду па-беларуску... І вось праз 1000 гадоў яшчэ адзін Уладзімір, Караткевіч, у сваіх раманах ізноў павёў народ да Дняпра.
На мапе Беларусі Дняпро нагадвае велізарнае дрэва, у кроне якога шумяць беларускія лясы й точацца сокі крыніцаў. На гэтым дрэве высьпелі Смаленск, Ворша, Магілёў; на яго галінах наліліся Гомель, Пінск, Мазыр, Бабруйск з Барысавам і нават сам Менск.
Беларусь купаецца ў Дняпры. Рытуал, пачаты з Хрышчэньня, акунае нас у вялікую беларускую чысьціню і дазваляе нацыі змыць у вадзе страх мінулага, сумятню сучаснасьці, грахі вялікіх гарадоў, адкіды “ Хімвалакна ”, БМЗ, “Белшыны ” і сталічнае прамысловасьці.
Дняпро – бліскучы й іскрысты шлях да цёплага мора беларускай мары. Дняпроўская вада, раствор усяе солі й горычы Беларусі, паломнічае на поўдзень, да райскага сонца Крыму, запавольваецца, каб адстаяцца ў Чарнамор’і, плыве праз пратокі Канстаньцінопалю й гару Афон, паўз філіпійцаў, эфэсцаў і карыньцянаў – да берагоў сьвятое Палестыны. І там, на мяжы лязурнага далягляду Міжземнамор’я, ад Дняпра застаюцца адно люстраныя чысьціня й празрыстасьць, у якія так любяць глядзецца поўныя сьвятла й ласкі нябёсы.
Беларусь – краіна-крыніца.
Вобраз бліскучы, жывы й празрысты. Галоўныя рэкі Ўсходняй Эўропы выцякаюць са спрадвечных балотаў і водападелаў Міжмор’я, абжытых беларусамі. Беларускія крыніцы наталяюць вадою суседзяў: Дняпро з Прыпяцьцю – стэпавую Украіну, Нёман і Вялья – Літву, Дзьвіна – Латвію, Буг і Нарач – Польшчу. Нават расейская Волга пачынаецца на этнічна беларускім Валдайскім узвышшы, ключавой структуры ўсходне-эўрапейскае гідраграфіі. Адсюль, быццам з забытага, зарослага глухім лесам Эдэму, цякуць вялікія патокі ва ўсе чатыры стараны сьвету. Бо гэта “З Эдэму выплывала рака на арашэньне раю, і потым разьдзялялася на чатыры ракі...” (Быцьцё 2:10). Волга на Ўсход, Дняпро на Поўдзень, Дзьвіна на Захад, Ловаць з Волхавам да Ноўгарада, Ладагі, Нявы – на Поўнач.
Крыніца – ключавы сымбаль Беларусі.
Дажджы й росы, талыя воды й туманы перапаўняюць набрынялую вільгацьцю зямлю, сочацца скрозь глебу, фільтруюцца праз крышталёвыя пясочкі, намнажаюцца, а потым пад ціскам тоўшчаў мкнуць да сьвятла й паветра, і струменяць ключом чысьцюткае жывое вады. Гэтак, тыпова па-беларуску, нараджаецца цуд тварэньня Божага. Беларуская зямля крынічыць амаль паўсюль – у лесе, балотах, на дне азёраў ды схілах узгор’яў. Калі вада халодная й празрыстая – значыць, блізка крыніца. Ціхая, сьцюдзёная крынічка ў гушчары зь берасьцяным кубкам для піцьця на галінцы – такі ж фірмовы знак Беларусі, як “Песьняры”, гружаны БелАЗ або Крыж Эўфрасіньні Полацкай. “Крыніцай” называецца самае папулярнае беларускае піва, лепшыя рэстарацыі й санаторны комплекс пад Менскам. Беларуская паэзія бруіць крыніцамі скрозь, ад Багдановіча да Сокалава-Воюша.
Паняцьце крыніцы для беларускай нацыянальнай ідэі поўнае сэнсу: гістарычнага, геапалітычнага, культуровага, духовага. Беларусь – першапачатак і першапрычына сусьветнай значнасьці.
Мы глядзім тэлевізію, слухаем радыё, чытаем кнігі й газэты, на кожным кроку сустракаемся з загадкавай мэлядычнасьцю й веліччу Расеі, з рамантызмам і ўзьнёсласьцю Польшчы, манюшкамі й арэшкамі, ліцьвінамі й, вядома ж рабіновічамі, з фактамі беларускага паходжаньня тысячаў – так, тысячаў! – знакамітых паэтаў, прарокаў, правадыроў; ужо як належнае ўспрымаем родныя беларускія мясьціны галівудзкіх зорак, ізраільскіх дзеячоў, амэрыканскіх кангрэсмэнаў і эўрапейскіх славутасьцяў, знаёмае ў імёнах, фразах, асацыяцыях – і нават не даем сабе справаздачы, што так багата істотнага бярэ свой пачатак у Беларусі!
Азірніцеся вакол. Зацінае дых, аж хочацца плакаць ад жалю і шчасьця: адлюстраваньні самае сьветлае й ахвярнае ў Эўропе любові, пералівы найглыбейшае сьпеўнасьці й мяккасьці, пробліскі яснае й глыбокае, ціхае, цярплівае прыгажосьці – вось ад чаго на велізарным абшары млее Расея, вось чым пыша Польшча, вось чым зьзяе Ізраіль, вось што калыхаецца, кіпіць і сьвеціцца, прабіваючыся да сьвятла з-пад зямлі, ад Белага мора да Чорнага, ад Атлянтыкі да Ціхага акіяну!
І калі вы пачуеце ўлюбёнае поўнагалосае аканьне і сьціслае, быццам птушынае ціўканьне, дзеканьне й цеканьне, памяншальна-ласкальныя абароты праз слова, мілыя ноткі, знаёмыя зь дзяцінства, у пастаянных спасылках, канчаткі на “іч – ыч”, “онак –ёнак”, і “эня – еня”, кропелькі роднасьці ў тытрах ды цытатах, калі вы адчуеце гэтыя шчырыя й чыстыя токі, пранізлівы рытм вялікага Сэрца ў пульсах Кіева, Вільні, Варшавы, Масквы, Піцера й Ерусаліма – шукайце беларускіх крыніцаў.
Вы пачынаеце адчуваць, што перад вамі чыстая, як сьляза, беларускасьць. І што гэта? Вашыя вочы міжволі робяцца крыніцамі.
У невычэрпным альтруізме, якім, як крывёю, сплывае Беларусь, якім пяюць і пояць беларускія крыніцы, празрыста бруяць эвангельскія словы Хрыста: “Хто будзе піць ваду, якую Я дам яму, той ня спрагнецца вавек; а вада, якую Я дам яму, зробіцца ў ім крыніцай вады, што пацячэ ў жыцьцё вечнае .” ( Яна 4:14 )
Беларускі лес – гэта лёс.
Народ, што адвеку сяліўся сярод лясоў, адваёўваў зямлю ў лесу, будаваў зь лесу хату і агароджваў яе лесам ад лесу, здабываў у лесе мяса, футра, грыбы, ягады да арэхі, і хаваўся там ад ворагаў – такі народ звыкся ўтульна жыць сярод шолахаў і шэптаў, у чуваньні, поўным значэньня й тайны, шукаць крыніцаў, паляваць, пільнаваць, і ціха казаць пра самае-самае важнае.
Сёньня лясы займаюць больш за 1/3 беларускае зямлі. Беларускі лес – гэта 50 тыс. т. ягадаў, 60 тыс. т. грыбоў і 500 тыс. т. бярозавага соку за сэзон; 206 млн. сеянцаў і саджанцаў, 31,5 тыс. га лесааднаўлення штогод. Белавеская і Налібоцкая пушчы – апошнія куткі калісьці бяскрайняга запаветнага беларускага лесу, якім ён быў тысячагодзьдзі таму.
Беларуская душа час ад часу сыходзіць у лес. Калі немагчыма трываць, калі становішча безвыходнае, калі набліжаюцца сусьветныя катастрофы – на беларуса нападае дрымучы настрой. У такую пару яго можна знайсьці толькі ў гушчарах, на беразе казачнае, соннае лясное рачулкі, у партызанскае зямлянцы ля сьціплага агеньчыку. Беларуская самота ў лесе пачуваецца найлепш.
"У хваёвым лесе маліцца, у бярозавым любіцца, у дубовым – волю каваць, а ў яловым душу прадаваць" – кажуць у народзе. Показка сымбалічная – асабліва калі ўлічыць, што хвоя складае больш 50% беларускіх лясоў, бяроза дае 21%, елка – 10%, вольха – 8%, дуб – 3,5%, асіна – 2%. Можаце самі вылічыць формулу зарослае, запушчанае беларускае душы, белавескае пушчы, прызначанай для малітвы й поўнай любові, дзе адна дзесятая – цёмны лес, і кожнае пяцідзесятае дрэва – юдава асіна.
Беларускі лес сымфанічны. Нацыянальны сакрэт яго ўнікальнае гармоніі, разнастайнага хараства – усё той жа, што й у фэномэнах беларускага міжмоўя, культуровага сынтэзу й сустрэчы канфэсіяў. Тут, на водападзелах Эўропы, у імшарах, чарнічніках і верасах сыходзяцца ўвадно і таёжныя хваёвыя лясы, і мяшаныя міжземнаморскія, і вербалозы рачных далінаў, і балотнае кустоўе. Беларуская хвоя на пясчаных і супясчаных грунтах, маючы досыць вільгаці й прахалоды, выцягваецца ў неба стромымі, звонкімі арганнымі трубамі – і стварае сьветлыя, чыстыя, духовыя гімны: Бараўляны, Баравуху, Гарачы Бор, Чырвоны Бор, Баркі і Барцы. Эпічныя падняпроўскія дубровы, ельнікі ў гарах Лагойшчыны, серабрыстыя асіньнікі над Нёманам і ўзорыстыя кляновыя гаі ў менскіх прыгарадах – вы толькі паглядзіце, Беларусь уся як велізарны аркестр, у чаканьні ўзмаху дырыжорскае палачкі!
У кожным беларусе агукаецца гул лясное стоенае сілы, трапятаньне лісьця ад птушыных крылаў, аксамітная пяшчота імхоў, і прыглушаны хор з самых нетраў, тысячагалосы гоман стварэньня Божага… Як гэтага не хапае сёньняшняму Захаду! Беларусь яшчэ зробіць найкруцейшы бізнэс на лясным турызме й камэрцыйным паляваньні, на разьвядзеньні пушнога зьвера й экспарце дзікіх грыбоў ды ягадаў. Беларусь яшчэ раскрые ўсяму сьвету нетры свае душы, яшчэ навучыць малітоўнаму шэпту састарэлую Эўропу.
Але пакуль, цяпер беларускі лес дрэмле. Толькі ў верхавінах, на струнах ветру, на самым вастрыі хваёвых іголачак, дрыжыць невымоўны, найвышні згук… Вы чуеце? Гэта ня лес. Гэта лёс.
Магіла льва, сказаў Купала.
Горад зь гербам-брамай ды збройным рыцарам на маскоўскім кірунку, гандлёвая сталіца ВКЛ, расейская стаўка ў І сусьветнай вайне – беларускі ключ да Крамля. Магілёў, якім Беларусь нацэленая ў самую глыбіню Расеі, факусуе ў сабе ўвесь драматызм стасункаў і ўсю моц змаганьня Белае Русі зь Вялікай Імпэрыяй. Магілёў – геапалітычная кропка апоры на лініі рычага Менск-Масква, з дапамогай якога раз-пораз можна было перавярнуць паў-сьвету.
У назове "Магілёў" закладзеная і "магіла" – так, тут шмат што хавалі – і магутны корань "магчы". Праз Магілёў Беларусь увесь час спрабавала адчыняць і перамагаць Расею. Магілёў, быццам моцны магніт, яе заўжды прыцягваў і адштурхоўваў. Велічная панарама гістарычнага цэнтру Магілёва лепш за ўсё сьведчыць пра гэтую супярэчнасьць незвычайнае сілы: разлом Дняпра, што расколвае далягляд, горы берагоў з прывідамі ўзарваных храмаў, дый сам горад, бачны вакол на многія кілямэтры – раскіданы, быццам ад аграмаднага выбуху.
Ці не таму магілёўскае паходжаньне – асаблівая прыкмета крутых хлопцаў, вядомых усяму сьвету: кіраўніка чалюскінцаў, палярніка Ота Шмідта, супэрзоркі Галівуда Кірка Дугласа, міжнароднага рэвалюцыянера Мікалая Судзілоўскага, ізраільскага прэм'ера Арыэля Шарона?
А ўсё пачыналася яшчэ зь вялікім дняпроўскім транзытам "варагі-грэкі". У часы ВКЛ Магілёў, набіраючы сілу, апярэджваў Полацк і выконваў ролю гандлёвае брамы для Масквы: зь Бізантыі, Рыгі, Дынабурга, Гданьска й Каралеўца ўсходнія грузапатокі сьцякаліся менавіта сюды. У XVI ст. купцы складалі тут ад чвэрці да трэці ўсіх месьцічаў; паводле багацьця й ўплыву Магілёў пераўзыходзіў Вільню і лічыўся сапраўдным гаспадаром Эўразійскае эканамічнае прасторы.
Але ўжо быў абвешчаны "Трэці Рым", ужо падымалася цемра на Ўсходзе. Масква цягам некалькіх стагодзьдзяў намагалася выкарыстаць Магілёў, апірышча беларускага праваслаўя, горад шматлюдных брацтваў і найпрыгажэйшых цэркваў, каб узламаць ВКЛ. Захоп Магілёва пад лёзунгам абароны адзінаверцаў біў Беларусь пад дых. У адказ магілёўцы высільваліся, імкнучыся зьмяніць Маскву: Пётр Мсьціславец разам зь Іванам Фёдаравым друкаваў для Расеі Біблію, магілёўскія ўмельцы несьлі ў Маскоўшчыну вытанчаныя рамёствы, а іканапісцы стваралі для яе манастыроў самыя сьветлыя абразы.
Тым часам маскоўскі націск узрастаў. З пачаткам страшнай вайны 1654-1667 гг. магілёўцы наіўна адчынілі горад царскім стральцам, але потым, скаштаваўшы стралецкае ласкі, выразалі акупацыйны гарнізон пагалоўна. Пётр І адпомсьціў месцу, настолькі важнаму для Расеі, спаленьнем датла… Тая ж Кацярына Вялікая ведала, што рабіла, калі запрашала сюды ў 1780-м аўстрыйскага імпэратара Іосіфа ІІ на тайныя перамовы аб падзеле Рэчы Паспалітай: такія рэчы сапраўды вырашаюцца ў Магілёве.
Нарэшце, у ХХ стагодзьдзі роля Магілёва як беларускага ключа да Расеі дасягнула кульмінацыі. З абвяшчэньнем І сусьветнае вайны менавіта тут, на найбольш небясьпечным кірунку, разьмясьцілася Стаўка на чале зь Мікалаем ІІ. Напярэдадні рэвалюцыі Магілёў на некалькі гадоў стаў цэнтрам сілы 1/6 сушы. Адсюль апошні расейскі імпэратар тэрмінова выехаў у ахоплены лютаўскімі падзеямі Піцер, і ў дарозе выракся трону; тут у верасьнёўскую ноч 1917 г. аб'явіў сябе Дыктатарам Расеі генэрал Карнілаў (і празь некалькі дзён быў арыштаваны), а яшчэ празь месяц тут жа была прадпрынятая адчайная спроба стварыць агульнарасейскі ўрад на чале з эсэрам Чарновым. Паражаная рэвалюцыяй, Расея сутаргава намацвала ў Магілёве той самы рычаг, каб перавярнуць гісторыю.
У 30-я гады Сталін вызначыў Магілёву ролю новае сталіцы Беларусі. Пасьпелі пабудаваць Дом Ураду, падобны да менскага, спраектаваць праспэкты й сталічныя ўстановы, сёньня для магілёўцаў прадмет асаблівага гонару. Але – вайна. Абарона Магілёва доўжылася некалькі месяцаў: немцы ўжо ўзялі Смаленск, а Магілёў яшчэ трымаўся: "За намі Масква!" Памятаеце "Жывыя і мёртвыя" Канстаньціна Сіманава? Гэта адсюль, і гэта ягоны прах разьвеяны на Буйніцкім полі пад Магілёвам. Менавіта ў Магілёве, ў 1941-м прапаў Крыж Эўфрасіньні Полацкай.
І дасёньня Магілёў, гняздо Лукашэнкі й чыноўніцкага кляну ва ўладзе, як усякі моцны магніт, нясе ў сабе той жа парадокс прарасейскасьці й антырасейскасьці. Місію крэпасьці на шляху ў Маскву, найбліжэйшага кірунку ўдару і фігурнага, беларускага ліцьця, ключа ад крамлёўскіх брамаў.
Вам цікава, што Беларусь магла б зрабіць Расеі? Спытайце ў таго, хто ўвесь час цярпеў ад Расеі, з Расеяй змагаўся й Расею ратаваў. Спытайцеся ў Магілёва!
Менск – геаграфічны фокус беларускай зямлі, крыжавіна магістральных шляхоў, пік водападзелу Міжмор'я.
Менск – сапраўднае сэрца сучаснае Беларусі.
Усё так і пачыналася, з раптоўнага ўдару ў самае сэрца. Гістарычна Менск упершыню ўзьнікае ў "Слове аб палку Ігаравым", ужо дарэшты зьнішчаны Яраславічамі. Гэта за яго, няіснага, Усяслаў Чарадзей насьмерць рубіўся на рацэ Нямізе-крывавыя-берагі. Ужо ў разгар хрысьціянскага абуджэньня ХІІ ст у Менску мігціць будучая вялікая сталіца: менскі князь Глеб, супраціўнік Манамаха, спрабуе зьяднаць у адну краіну Полацк Эўфрасіньні, Тураў Кірылы, Смаленск Кліма й Аўрамія. Менск, старажытнае злучво паміж крывічамі й дрыгавічамі, мяжа Літвы й Русі, Усходняе й Заходняе Беларусі, Балтыкі й Чарнамор'я, Менск-Мінск, перайменаваны зь беларускай на польскую, з габрэйскай на расейскую, зь нямецкай на савецкую мову – менавіта Менск зьбірае, зьмінае і мяняе сёньня ўсю краіну. Менск – Месца Сустрэчы й эпіцэнтар нацыянальнага сінтэзу. Менск – першачарговая мішэнь геапалітыкі паміж Эўропай і Азіяй. Тут, у доміку па-над Сьвіслаччу ў 1898 г. адбыўся падпольны І зьезд РСДРП, які даў пачатак таталітарнай савецкай сыстэме. Тут праз стагодзьдзе давядзецца зьбірацца Шушкевічу, Краўчуку й Ельцыну, каб забіваць асінавы кол у труну СССР: сустрэўшыся ў менскім аэрапорце, яны адсюль адправяцца ў Белавежу. За той жа Менск, быццам за сэрца, схопіцца ў сутаргах СНД – і ў тым жа Менску ў сярэдзіне 90-х распачнуцца адчайныя спробы рэанімацыі імпэрыі.
Калі Полацк быў сталіцай беларускае старажытнасьці, Вільня – Залатога веку, дык Менск зрабіўся сталіцай нашае будучыні.
Краіна з новым імем Беларусь сталася рэальнасьцю менавіта ў Менску. У 1918 г. тут была створаная БНР, у 1919-м разьмясьціўся ўрад БССР, а ў 1990-м – абвешчаная незалежнасьць. Сёньня ў Менску засталіся хіба толькі сымбалічныя знакі даўніны – Няміга, барока Верхняга горада, Траецкае – колішнія пункціры й контуры ў праекце будучае велічы. Але і гэтыя намёкі паглынае незвычайнае, усеахопнае адчуваньне прасторы й чысьціні.
Менск перапоўнены прасторай. Калі архітэктара, што праектаваў цэнтар пасьляваеннага Менска, спыталіся, што будзе бачыць тут, праяжджаючы, чалавек, ён адказаў коратка: "Неба." У параўнаньні зь іншымі эўрапейскімі сталіцамі зь іх вузкімі вулачкамі, аўтамабільнымі коркамі, згрувашчанай забудовай і цеснай утульнасьцю Менск настолькі ўражвае закладзенымі ў праспэкты, плошчы, кварталы й паркі аб'емамі волі, што здаецца папросту пустым.
Менск – мэгаполіс ІІІ тысячагодзьдзя, у якім пакуль няма анічога, апроч велізарнае масы людзей, паветра й калясальнага адчуваньня чысьціні й пэрспэктывы.
У Менск уваходзіш, быццам у новую кватэру. Пачынаючы з агромністага вакзалу, і да самае Серабранкі зь Зялёным Лугам пераконваесься, што месца тут хопіць абсалютна на ўсё. Адбудаваны практычна наноў пасьля вайны, Менск вырас у дзесяткі разоў і набраў у свой велізарны рэзэрвуар, быццам паветра ў грудзі, амаль два мільёны жыхароў. Канструктывізм Дома Ураду, Опэрнага, Акадэміі Навук, сталінскі ампір праспэкту Скарыны і нават элемэнтарны савок клясычнае чорна-белае гамы, уся гэтая немая ніякавасьць фармулююць прастору ў чаканьні як ідэю Менску.
Чаго чакае Менск?
Яшчэ чатырыста гадоў таму, у эпоху Залатога веку, Менск атрымаў той цудоўны герб, што тлумачыць нам і чысьціню, і прастору, і неба: "Узьнясеньне Маці Божае." Менавіта менскі вобраз Панны Марыі, увасобленае цноты й сьвятасьці – найясьнейшы знак Божага нараджэньня ў спустошанай душы Беларусі. Маці Ісуса Хрыста, стоячы сярод анёлаў, абяцае тым, хто пакутваў, маліўся і верыў, Новы Ерусалім.
Менск, сэрца нацыі, укрыжаванае між Курапатамі, Трасьцянцом, Нямігаю й Хатыньню, канцэнтруе ў сабе духовыя сілы Беларусі – каб нарэшце стаць гарачай, адкрытай Богу сталіцай веры, надзеі й любові для ўсёй Эўропы.
Міжмор'е – адвечны стан Беларусі. Наш лёс назаўжды паміж балтыйскімі дажджамі, туманамі й прахалодай ды чарнаморскімі сонцам, ліўнямі й сьпёкай. Паміж поўначчу й поўднем, варагамі й грэкамі, халодным і цёплым, чорным і белым, пеклам і раем. Генэральны водападзел Эўропы дыяганальна раскрэсьлівае Беларусь амаль напалову. А беларусы так мараць пра мора!
Беларускія рэкі цякуць у Балтыку й Чарнамор'е. Гэты басэйн Міжмор'я – Украіна, Прыбалтыка, Малдова й прылеглыя да ўзьбярэжжаў вобласьці Польшчы й Расеі – і ёсьць натуральным абсягам непасрэднага ўплыву Беларусі, яе роднасным асяродкам і зонай яе найпершых інтарэсаў.
Вялікая беларуская вада, што напойвае ўвесь гэты рэгіён – празрысты вобраз нацыянальнай місіі ў гарлавіне Міжмор'я. Балта-Чарнаморскае Міжмор'е – месца сутокі эўрапейскае й азіяцкае цывілізацыяў, заходняе культуры, дэмакратыі й тэхналёгіі з усходняй містыкай, дэспатыяй і барбарствам.
Беларусы сфарміраваліся як нацыя ў гарманічнае раўнавазе паміж паўночна-эўрапейскай флегматычнасьцю, грунтоўнасьцю, важкасьцю й паўднёва-эўрапейскай тэмпэрамэнтнасьцю, лёгкасьцю, рухавасьцю; паміж бізантыйскім праваслаўем і рымскім каталіцызмам. У беларускае крыві Чарнамор'я й Балтыкі 50/50.
Гэта Міжмор'е зрабіла Беларусь культуровым міжмоўем і геапалітычным скрыжаваньнем.
Зрэшты, Беларусь як зямля геалягічна ўзьнялася з марскога дна: сучасная асадкавая тоўшча і ёсьць грандыёзным усходне-эўрапейскім мезазойскім міжмор'ем.
Паміж салёным морам падземных водаў і атмасфэрным абшарам нябёснае вільгаці Беларусь, краіна рэкаў, азёраў і балотаў, быццам чалавечы арганізм, адсоткаў на 70 складзены з вады – сама ёсьць вялізным Міжмор'ем.
У Беларусі дзявочыя вочы Нарачы.
Нарач – найбольшае возера Беларусі і найвялікшае люстра беларускіх нябёсаў, асьвечанае прысутнасьцю 500-гадовага Будслава.
Нарач на мапе падобна на сэрца – зрэшты, як і ўсё важнае ў Беларусі. Сардэчка адпачынку, поўная чаша спакою й асалоды, нарачоная беларускае харашыні, Нарач зь дзіцячым лягерам "Зубраня" й санаторнай зонай, дзе любілі спыняцца Касыгін і супэрзоркі савецкай эстрады, дзе зараз адпачываюць 100 тысяч чалавек штогод – наш Артэк, наша Сочы, наша Майамі. Увогуле, Нарач – беларускае мора, а гэта нешта ды значыць.
Возера плошчай 80 кілямэтраў квадратных, у катлавіне глыбінёй да 25 мэтраў, падпружанае ледавіковай марэнай у адгор'ях Сьвяньцянскіх градаў, сярод пэрлаў іншых вазёраў, на рачных пратоках незвычайнае чысьціні. Вада з Нарачы цячэ ў Вільню – і Вільня жменяй чэрпае Нарач.
Нарач – цуд Беларусі. Вада амаль паўсюль празрыстая да дна, рэліктавыя расьліны, рыба быццам у велізарным акварыюме, эўрапейскі вугар і амурскі сазан. Хараство, пяшчота й ласка ціхай, мілай беларускай прыроды. “Нарач” – хоць да раны прыкладай!
Нарач – наша маленькая мара. Гэткая раскоша па-беларуску, быццам “Нарачанскі хлеб” у краме. "Паехалі на Нарач!" – гэта для сярэднестатыстычнага беларуса нумар з разраду "люкс". "На Нарач" – значыць, шыкуем.
А ночы на Нарачы!… У часы застою заслужаныя трэнэры БССР прывозілі сваіх выхаванцаў нанач на нарачанскую турбазу, і на досьвітку вялі да возера. Шыхтавалі на ўзыходзе сонца перад Нараччу, напоўненай сьляпушчым сьвятлом, насустрач зары па-над цэлай краінай. "Вось яна, дзеткі, вашая Радзіма. Вось за гэта вы церпіце, жылы рвеце. За гэта будзьце гатовыя й жыцьцё аддаць." Нарач – любы пацалунак любому беларусу.
О Нёман, “і песьня, і слава!..”
Нёман – немы раман нацыянальнае ідэі. Выцякаючы з самых глыбіняў беларускае душы, Нёман зьбірае ўвадно ўсю празрыстасьць, усю чысьціню Заходняй Беларусі, скрозь прасякнутай тонкімі капілярамі рэчак і ручаёў.
Натхнёнае Панямоньне, цудоўны й таямнічы край, падсьвядома знаёмае любому беларусу: калыска Вялікае Літвы люляе генэтычную памяць кожнага тутэйшага. На мапе дастаткова ўватнуць іголку цыркуля ў Вільню, і радыюсам прыкладна да Менску адкроіць усю Паўночна-Заходнюю Беларусь: захад Віцебшчыны па самае Глыбокае, нарачана-вілейскія ваколіцы Меншчыны ўлучна з Налібоцкай пушчай, паўночную грыву Берасьцейшчыны – так, каб уся Гарадзеншчына апынулася ў зачараваным паўколе. Вось яна, перад вамі, небясьпечная зона, якую баяцца крануць нават маштабна-штабныя расейскія геапалітыкі. Фундамэнтальная Беларусь, у якой так і скразіць мэнтальнасьць. Капітальнейшая анамалія, страшна магнітная, прыцягальная, як прадоньне, з полюсам у мястэчку Суботнікі, Івейскі раён, дзе нарадзіўся геній чыстага беларускага нацыяналізму Зянон Пазьняк. Менавіта Нёман – улюбёны напой невычэрпнае беларускае рамантычнасьці. Творцы ў захапленьні ад Нёмана. Нёман – плынь сьвядомасьці лепшае беларускае паэзіі: Міцкевіч, Колас, Купала, Геніюш чарнільнымі струменьчыкамі працягвалі нёманскія прытокі ў вечнасьць. Ня трэба мець абсалютнага слыху, каб пазнаць мэлёдыку Нёмана і ў гімнах Агінскага, і ў опэрах Манюшкі, і ў фальклёрных зборніках Чачота. Затуманены Нёман ператварае беларушчыну са сну ў рэальнасьць, з рэальнасьці ў казку, а зь зямнога ў нешта паветранае й нябёснае. Напэўна, таму гарадзенская тытунёвая фабрыка, шклозавод і саўгас у Шчучынскім раёне – далёка ня самае лепшае ў Беларусі, што можа іменавацца “Нёманам”. Нёман бруіць вадзіцай з усіх крыніцаў усіх сталіцаў ВКЛ і задзіночвае Наваградак зь Вільняй, Крэва з Трокамі, Горадню зь Нясьвіжам. Нёман – ярдан беларускага габрэйства. Валожын, Мір, Івянец, Слонім – асабліва важныя месцы для юдэяў усяго сьвету: тут працавалі найзнакамітшыя іешывы й нараджаліся бацькі дзяржавы Ізраіль. Басэйн Нёмана – агромністы амфітэатар, што ўздымаецца да галоўных водападзелаў Міжмор’я – Менскага, Лагойскага, Вілейскага ўзвышшаў, Копыльскае ды Сьвяньцянскае градаў. Авансцэна Залатога веку беларускай гісторыі, што адкрывае Беларусь Захаду. Эталён беларускага нацыянальнага краявіду: узьнёслага, узгорыстага, вытанчанага да найвышэйшае ноткі, напоенага чыстым паветрам, празрыстай вадою й болем любові. Хвалюючага, быццам плынь самога Нёмана. “Плыве з-пад Сьвятое гары Нёман” – назваў свой захапляючы нарыс пра Беларусь Юрка Віцьбіч. Невыпадкова так. Бо Нёман – галоўная пульсуючая жыла беларускага хрысьціянства. На мапе канфэсіяў басэйн Нёмана ўтварае навукова зарэгістраваны німб: менавіта тут канцэнтруецца большасьць каталіцкіх парафіяў ды праваслаўных прыходаў Беларусі й амаль палова пратэстанцкіх грамадаў. Панямоньне, дзе цэрквы, касьцёлы й малітоўныя дамы па-сямейнаму глядзяць у вокны адно аднаму на цэнтральных плошчах, і ёсьць тым самым месцам сустрэчы, якое нельга зьмяніць. Панямоньне напоўненае жывой вераю. Тут сапраўды штодня моляцца Богу. Тут людзі не саромеюцца стаць на калені ў храме ды славіць Ісуса Хрыста на ўвесь голас. Тут нават мары дыхаюць Духам Сьвятым. Плыве з-пад Сьвятое гары Нёман…
Сярод беларускіх азёраў, рэкаў і крыніцаў ніяк ня можаш пазбавіцца адчуваньня, што ты ўжо чытаў пра гэта ў самай важнай кнізе. Ну, вядома ж! "І ты будзеш як напоены вадою сад, і як крыніца, воды якой ніколі не перасыхаюць." (Ісайя 58:11) Беларусь перапоўненая вадою з самых нетраў. 43,5 трыльёнаў кубамэтраў, зь якіх 50 мільёнаў зямля гатовая даваць у суткі – вось адзін з галоўных нацыянальных рэсурсаў, наш стратэгічны запас і наша невычэрпнае багацьце. У нас пад нагамі азёры, рэкі й балоты куды большыя, чым на паверхні. Беларусь належыць да самых багатых на чыстыя падземныя воды краінаў Эўропы – праблемы недахопу вады, у адрозьненьні ад многіх рэгіёнаў і буйных гарадоў сьвету, для нас папросту не існуе. Геалягічна Беларусь уяўляе зь сябе гіганцкі купал фундамэнту, што ўзвышаецца над ускраіннымі западзінамі – купал Беларускай антэклізы, зь якога крынічыць намножаная й адфільтраваная падземная вада. Беларусь поіць нас сваім празрыстым сокам праз студні, калёнкі й артэзіянскія сьвідравіны. Глыбей падземныя воды мінэралізуюцца, набываюць у тоўшчах смак солі, ледзяную сьвежасьць і гаючыя ўласьцівасьці. Беларусь мае дзесяткі мінэральных крыніцаў – пад Менскам, у Берасьці, Рагачове, Барысаве – і раскручаныя маркі беларускага нарзану: "Дарыда", "Менская – 4", "Бярэзіна". Між іншым, мы прадаем мінэралку суседзям і экспартуем яе за нафтадаляры ў краіны Пэрсідзкае затокі! Калі пагружацца яшчэ глыбей, у разагрэтых нетрах на глыбіні больш 1,5 км воды ператвараюцца ў тэрмальныя расолы – унікальную гарачую вадкасьць, насычаную хімічнымі элемэнтамі паловы табліцы Мендзялеева. Ужо ў бліжэйшы час Беларусь зможа здабываць бром, ёд, бор і рэдкія мэталы з такіх канцэнтраваных расолаў: іх запасы велізарныя, мінэралізацыя дасягае 500 грамаў рэчыва на 1 літр вады, а дэбіт сьвідравінаў – да 70 мэтраў кубічных штогадзіны. Цэлае салёнае мора пад беларускай зямлёй – быццам Мёртвае ў глыбі Ізраілю. Падземныя воды – поўня цуду Божага для Беларусі. Вось яно, сэрца Эўропы, напятае мільярдамі тонаў сьвежай салёнай крыві!
"Спакойна і павольна, як у зачараваным сьне, утуліўшыся ў балоты, нясе Прыпяць сухадоламу Дняпру сваю багатую даніну" – у беларускіх школах гэтыя радкі з “Дрыгвы” Якуба Коласа, быццам закляцьце, вучаць на памяць.
З касьмічных вышыняў Палесьсе нагадвае велізарны ліст папараці, жылы якога сьцякаюцца ў Прыпяць. Агульная даўжыня прыпяцкіх прытокаў перавышае працягласьць зямнога экватару: 50 тысячаў кілямэтраў! Палескія балоты, гушчары й тысячы зарослых старыцаў – жывая казка для паляўнічага й рыбалова.
Прыпяць пранікае каранямі ў тайны старажытнае беларускае гісторыі – Тураў, Пінск, Слуцк, Давыд-гарадок. Калі папрасіць, Прыпяць прыпомніць і хрышчэньне Тураўскага княства, і пераправы татарскіх загонаў, і казацкія ўварваньні, і кроў ды трупы ворагаў, што сплывалі па рацэ пасьля літоўскіх пагоняў. Прыпяць – люстра нацыянальнага характару, партызанскай псыхалёгіі й стоенай сілы беларусаў. Сьціплая й глыбокая, яна ўвесь час выгінаецца, зьвіваецца, але пры гэтым няўхільна трымае адзін кірунак. Спакваля, ды ўладна яна прыцягвае да сябе воды ўсяго аграмаднага, набрынялага рэкамі, крынічкамі й балотамі Палесься ад заходніх да ўсходніх межаў Беларусі – і вы толькі паглядзіце, як выбухае ўвесну ды ўвосені!
Паводка на Прыпяці – найвялікшае відовішча ў Беларусі. З таяньнем сьнегу або дажджамі вада пачынае прыбываць штогадзіны. Берагі ўмомант захлынаюцца, дрэвы тонуць да верхавінаў, палі, лясы й дарогі залівае дакуль хапае вачэй – да 30 кілямэтраў! – і ўвесь гіганцкі патоп, віруючы ў ямах, нясе на ўсход паў-Беларусі. І жудасна, і велічна сярод гэтае неагляднае плыні горбам ўздымаецца вадзяны хрыбет – там, дзе зь імклівым напорам бурліць і струменіць рэчышча.
Прыпяцкія разьлівы й балоты Палесься былі смутна знаёмыя нават бацьку антычнае геаграфіі Герадоту як мора. Насамрэч, Палескае мора – гэта ня міт. Сотні мільёнаў гадоў тут панавала сапраўднае салёнае мора, якое намнажала кілямэтры асадкаў. Пад іх цяжарам зямная кара апускалася на глыбіню, утвараючы галоўную скарбніцу беларускай зямлі – Прыпяцкі прагін. Сучасны басэйн Прыпяці зьмяшчае ў сваіх нетрах найбуйнейшыя ў Эўропе радовішчы калійных і каменных соляў, тоўшчы бурага вугалю й сланцаў, нафты і алюміневых рудаў, пяскоў і торфу, запасы падземных водаў і рэдкамэталёвых расолаў.
Прыпяцкая вада цёмная ад тарфянікаў, паводак і глыбіні. Калі ўглядаесься ў гэтую цемру, не забывайся – на цябе глядзіць бездань Чарнобылю. "Прыпяць" – так называўся горад у сутоцы зь Дняпром, дзе жылі рабочыя ЧАЭС. У Прыпяцкім радыяцыйным запаведніку зямля дагэтуль родзіць пачварныя дрэвы й грыбы, жывёлаў-мутантаў й страшныя жоўта-чорныя знакі паабапал закінутых дарогаў.
Прыпяць – ва ўздутых жылах натруджаных рук кожнага палешука, пінскага шляхціча ці столінскага баптыста. Вы можаце прасачыць, як яна прабіраецца ад пальцаў да перадплечча – і, будзьце пэўныя, упадае ў самае сэрца.
Беларусь – цуд некранутай прыроды. Так кажа застаўка на Першым нацыянальным канале, і гэтым разам ня хлусіць.
Беларуская прырода – значыць, Белавеская пушча, Бярэзінскі запаведнік, Блакітныя азёры й Нарач, журавінавыя заказьнікі й масівы ўнікальнага лесу, 1650 відаў расьлінаў, больш 1000 – грыбоў, 284 – птушак, 37 – зьвярэй і аж 30 тысячаў відаў насякомых. Беларуская прырода – гэта сотні рэдкіх цудаў тварэньня Божага, адныя назвы якіх гучаць як музыка: астранцыя вялікая, тафіэльдыя чашачкавая, кадзіла сармацкае, кохія шарсьцістакветная. Гэта дзівосы кшталту лімнакалянуса, кугакаўкі барадатай, або шчырыцы жміндападобнай. Беларуская прырода – гэта 12% тэрыторыі Беларусі, занятыя балотамі, 16% пад лугавой расьліннасьцю й 7 мільёнаў гектараў, укрытыя лесам. Сёньня для эўрапейскага кантынэнту Беларусь – проста прастора зь невысокай шчыльнасьцю насельніцтва, поўная сьвежай зеляніны, жывой вады й чыстага паветра.
Дыхайце глыбей! Беларусь, што знаходзіцца ў зоне папераменнага ўплыву марскіх ветраў з Балтыкі й Чарнамор'я, на стыку глябальных ляндшафтаў, на ўзгорыстых вадападзелах Міжмор'я зь ледавіковым рэльефам і багацьцем водаў, выгодна адрозьніваецца разнаякасьцю ад аднастайных суседзкіх земляў – украінскага стэпу, прыбалтыйскіх нізінаў, расейскага поля ды тайгі: Госпад Бог даў нам усю поўню адметнасьці й харашыні.
Ва ўсіх асаблівасьцях прыроды Беларусі – яе простасьці й сьціпласьці, прыхаванай сіле й мілай прыгажосьці, натхнёнасьці, мяккасьці, ласкавай пяшчотнасьці – мы лёгка пазнаем беларускі нацыянальны характар. Варта толькі зьміргнуць вейкамі іскры інею, што пабліскваюць на лапінках зімовага лесу, або акунуцца ў калыханьне сьвятла пад аграмадамі летняга лісьця, або прыслухацца да ўрачыстага сьцішанага канцэрту восеньскага дажджу, каб пачуць усе шэпты, рухі й гукі беларускае душы. Сярод нашае прыроды хутка змаўкаеш і заміраеш. Уся істота пачынае дыхаць невымоўным захапленьнем перад Божай веліччу і любоўю, спалучанымі ўвадно з найвышэйшай гармоніяй – у краіне такой сьветлай і такой ціхай!..
Дотык лісьця. Цяпло ад зямлі, як ад цела. Вада чыстае сьлязы. Вочы сінія-сінія. І дыханьне каханьня. Беларусь. Ужо сёньня палову Беларусі можна аб'яўляць нацыянальным паркам сусьветнага значэньня. Разнастайныя краявіды, санаторныя зоны, заказьнікі й пушчы па меры ўкладаньня інвэстыцыяў і арганізацыі дагляду здольныя зрабіцца ўлюбёным месцам паломніцтва эўрапейскіх турыстаў. Чарнобыль?
Чарнобыль зробіць частку Беларусі толькі яшчэ больш запаветнай. Так, і ў экалёгіі Беларусь нясе свой крыж: беларуская зямля паражаная радыяцыяй, беларуская вада паглынае ўсе сьцёкі Міжмор’я, беларускае паветра – кантынэнтальная атмасфэрная ростань. 80-85% забруджваньня тэрыторыі Беларусі злучэньнямі серы і азоту даюць замежныя краіны. Зноў белая, чыстая Беларусь прымае на сябе бруд паловы Эўропы!
Але і тады, калі гарадзкія мэгаполісы пашырацца да памераў цэлых краінаў, Беларусь застанецца суцэльным гіганцкім паркам дзеля адпачынку й духовага сузіраньня мільярдаў.
Беларуская прырода – лёгкія Эўропы. Эўропа дыхае Беларусьсю. Ты проста ўцягваеш у сябе водары чабору й язьміну, прахалоду ветру й гарачы пах садовае квецені, туманную пару рачных далінаў і глыбокія лясныя эфіры, усю духмянасьць беларускае прыроды да нясьцерпнае асалоды – і пачынаеш верыць, што нашая зямля створаная адмыслова для Духа.
Беларусь мае ў сабе соль.
Соль, смак жыцьця, найважнейшая прыправа чалавечае ежы – сымбаль сэнсу, ісьціны, праведнасьці. Соль выступае на старонках Бібліі празрыстымі крышталікамі – як знак запавету са сьвятарамі, як сродак прадухіленьня ад разлажэньня, псуцьця, гніеньня сьвету. Дабраславёны той, у каго ёсьць соль!
Соль – беларускі карысны выкапень №1 і наш галоўны экспартны тавар. Ад 20% да 25% нацыянальнага бюджэту фармуюць "салёныя" грошы. Паводле запасаў і здабычы калійных соляў Беларусь – адзін з сусьветных лідэраў, а кухоннай, харчовай солі ў нас столькі, што можна засыпаць усю Эўропу з галавою – двухмэтровым слоем.
Адкрытыя ў 40-я гады мінулага стагодзьдзя радовішчы беларускага Палесься ўяўляюць сабою падземныя тоўшчы марское солі аб'ёмам у дзесяткі тысячаў кубічных кілямэтраў, намножаныя ў эпоху грандыёзнае трапічнае лягуны на месцы цяперашняга Прыпяцкага прагіну. Калійныя солі, што перапрацоўваюцца на мінэральныя ўгнаеньні – гэта камбінат-імпэрыя "Беларуськалій", шахты глыбінёй да 400 м, 100-тысячны горад Салігорск й заробкі ў некалькі разоў вышэй, чым па астатняй краіне. Сталіца харчовае солі – Мазыр: тут у нетры на глыбіні 1200 м закачваюць ваду, і з паднятага на паверхню раствору выпарваюць хімічна чыстую, у дробныя зернейкі, бялюткую соль "Экстра". На сёньняшні момант мазырская кухонная соль зь ёдам і фторам у экспартных сальнічках – адзін з найбольш канкурэнтаздольных беларускіх тавараў, што вывозіцца ў 14 краінаў сьвету.
На самым знакамітым радовішчы беларускае солі – Старобінскім – ярка-чырвоная калійная соль залягае паміж праслояў белай каменнай, утвараючы да 60 гарызонтаў. Галоўнае багацьце Беларусі ў пластах гіганцкіх бел-чырвона-белых сьцягоў – гэта ўсё-такі фундамэнтальны прадмет нацыянальнага гонару.
Беларусь, эўрапейскі цэнтар, зьмяшчае ў сабе соль – і гэта факт вялікага сымбалічнага значэньня. "Вы – соль зямлі" – гаворыць Хрыстос сваім вучням у Нагорнае пропаведзі (Мацьвея 5:13) "…Кожная ахвяра сольлю асоліцца. Соль добрая, але калі соль не салёная будзе, чым вы яе паправіце?" "Майце ў сабе соль і мір майце між сабою" (Марка 9:49-50)
Беларусы сустракаюць хлебам-сольлю, хутка зьядаюць пуд солі за сталом, абавязкова соляць сала і робяць цудоўныя салёныя гуркі. Солі? Калі ласка!
Беларусь – соль эўрапейскае зямлі, вобраз ясны й моцны. Як смак самое солі – дастаткова шчэпці, каб адчуць сапраўдны смак жыцьця.
"Слова вашае хай будзе заўжды зь мілатой, прыпраўлена сольлю, каб вы ведалі, як адказваць кожнаму", – вось у чым, паводле апостала Паўла, соль. (Да Каласянаў, 4:6)
А Беларусь можа прыправіць сольлю паўсьвета!
"Больш за ўсё запаветнае захоўвай сэрца тваё, бо ў ім – крыніца жыцьця" (Кніга выслоўяў Саламонавых, 4:23)
Вы цудоўна ведаеце, дзе ў вас сэрца, калі вы ўсхваляваныя, хворыя ці закаханыя. Эўрапейская гісторыя апошняга тысячагодзьдзя таксама беспамылкова пакажа вам, дзе білася й балела наймацней. Дрогкае спляценьне артэрыяў і венаў, рэкаў і крыніцаў, нафта-і газапровадаў, скрыжаваньне стратэгічных вайсковых шляхоў, чыгунак і аўтамагістраляў, водападзелаў і цывілізацыяў, сумежжа культураў і канфэсіяў, ёмішча духовае сілы – крыніца жыцьця у нетрах пушчаў і старажытных гарадоў, паміж лёгкімі Эўропы.
Беларусь – геаграфічны цэнтар Вялікае Эўропы ад Атлянтыкі да Ўралу. Калі вызначыць скрайнія кропкі эўрапейскага кантыненту й злучыць іх лініямі – скрыжаваньне трапіць у самую Беларусь, недзе пад Глыбокае. Калі Эўропа глядзіць на вас з мапы – яе беларускае сэрца якраз там, дзе трэба, крыху зьлева, як і належыць цэнтральнаму воргану крывяноснае сыстэмы.
"І абрэжа Гасподзь, Бог твой, сэрца тваё й сэрца нашчадкаў тваіх, каб ты любіў Госпада Бога твайго, ад усяго сэрца твайго і ад усёй душы тваёй, каб жыць табе." (Другазаконьне, 30:6)
Сэрца – гэта месца, куды сьцякаецца й адкуль пад ціскам па ўсім целе разыходзіцца кроў. Столькі рэчак і крыніцаў віруе ў Беларусі! Столькі крыві перапампавала гэтая зямля!.. Сэрца – гэта бясконцыя рытмы перажываньняў, правалы бяды й усплёскі шчасьця: Боль, жарсьці, найвышэйшыя падзеі адбываліся й адбіваюцца ў трапяткой Беларусі. Сэрца – гэта дух, які натхняе й ажыўляе ўсю істоту; гэтак жа, напоўненая пакутай, малітвай і любоўю, аддавала сябе, памірала за ўсіх блізкіх і асьвячала Эўропу хрысьціянская Беларусь.
Транспарт, сувязь, інфармацыя, тэлекамунікацыя – уся кроў сучаснае цывілізацыі спрацуе ў беларускім сэрцы, калі Беларусь абудзіцца й задыхае на поўныя грудзі. Сэрца – гэта галоўнае скрыжаваньне. Таму наш галоўны нацыянальны рэсурс – гэта ня проста "геаграфічнае становішча", а кардынальнае. Сардэчнасьць – ва ўсіх сэнсах.
Сэрца – сымбаль любові. Краіна, якая ўвесьчас ахвяравалася за блізкіх, шчырая й пакорлівая, як ягня; краіна, што прытуліла Ізраіля, краіна, дзе нават мова, сьпевы й імёны створаныя дзеля любові (бо ад паўнаты сэрца гавораць вусны!), дзе ласка й пяшчота складаюць сутнасьць любое часьцінкі, любога імгненьня – гэта тое сэрца, што разрываецца ад любові нават да ворагаў. Ці не таму сярод прычынаў сьмерці ў беларусаў на першым месцы (да 50%) – хваробы сэрца?
“Дабраславёныя чыстыя сэрцам, бо яны Бога ўбачаць!” (Мацьвея 5:8)
Кожны беларус мае ў грудзях Сэрца Эўропы. Маленькая Беларусь б'ецца ў табе. Ты чуеш?..
Тысячу гадоў таму хтосьці ўпершыню укленчыў на гэтае зямлі, каб памаліцца Ісусу Хрысту.
Так пачалася гісторыя Беларусі.
Тое, што адбывалася ў геаграфічным цэнтры Эўропы дагэтуль, было перадгісторыяй.
І толькі тады, калі тут зьявілася Слова, пісьменнасьць і ясная духовая сьвядомасьць – немая дагэтуль зямля атрымала імя, набыла сэнс і сталася Беларусьсю.
Гісторыя чалавечага сэрца ў ягоных узаемадачыненьнях з Хрыстом зрабілася гісторыяй Сэрца Эўропы.
Гісторыя – найбольш магутны пласт нацыянальнай ідэі.
Гісторыя – казырны аргумант у спрэчках.
Гісторыя – самае відавочнае пацьверджаньне Боскага пакліканьня для Беларусі.
Чым глыбей вывучаеш беларускую гісторыю, тым больш пераконваесься: Бог рыхтаваў гэтую зямлю й гэты народ у сэрцы Эўропы да чагосьці вялікага й цудоўнага.
Няма патрэбы падрабязна спыняцца на агульнавядомых у гістарыяграфіі тэорыях найчысьцейшага славянскага народу, балцкага субстрату, хаўрусу крывічаў, дрыгавічаў і радзімічаў, або канцэпцыях беларускае дзяржаўнасьці ад Полацкага княства да Рэспублікі Беларусь. Такая гісторыя апісвае адно формы. А вось зьмест тысячагадовага разьвіцьця беларусаў як нацыі, сутнасьць нацыятворчага фэномэну, сама ідэя дагэтуль у падобных тэорыях адсутнічалі. Адказы на пытаньні: Адкуль? Чаму? Дзеля чаго? – апускаліся ў поўнай адпаведнасьці з традыцыяй легендарных радаводаў Рурыка або Палямона.
Такім чынам, адкуль?
Як гісторыя Ізраілю пачалася са Слова Божага да Абрагама, так і беларуская гісторыя пачалася з прыняцьця хрысьціянства.
З тае пары, як сюды прыйшло хрысьціянства, яно зрабілася для Беларусі ўсім. Абуджэньні хрысьціянскай духовасьці спараджалі дзяржаўныя й нацыянальныя ўздымы. Канфэсіі выконвалі ролю палітычных партыяў, а герархі царквы – грамадзкіх лідэраў. Рэлігія фармавала адукацыю, культуру, мясцовае самакіраваньне, ды, у рэшце рэшт, саму нацыю. І сіла, і слабасьць Беларусі заключаліся ў хрысьціянстве. Гістарычныя працэсы кіраваліся звышнатуральнымі адкрыцьцямі й уявамі, праваламі грэху, помсты й нянавісьці, парывамі сумленьня й веры, усім глыбінным магматызмам духу.
Першаштуршкамі, першапрычынамі беларускай гісторыі былі духовыя абуджэньні, якія прыводзілі да грамадзкіх, эканамічных, палітычных, культуровых уздымаў.
Канец Х ст. Прыняцьцё хрысьціянства. Першавобраз дзяржавы, зародак нацыі. Полацк зьбірае пад сваёй уладай ядро беларускіх земляў і адстойвае іх незалежнасьць ад суседзяў і качэўнікаў. Вынік – росквіт Полацкага Княства ХІ ст.
Сярэдзіна ХІІ ст. Хрысьціянскае абуджэньне Полацка, Турава, Смаленска. Духовае ўзрушэньне ў сэрцы Эўропы ў эпоху фэадальнай раздробленасьці рыхтуе агульны абшар для пасіянарнага выбуху ВКЛ. Вынік – утварэньне найбуйнейшай эўрапейскай дзяржавы Сярэднявечча ад Балтыкі да Чарнамор’я.
Сярэдзіна XVI ст. Хрысьціянскае абуджэньне Залатога веку. Распаўсюд Рэфармацыі, каталізацыя каталіцызму, праслаўленьне праваслаўя. Вынік – стварэньне беларускае нацыі, здольнай перанесьці выпрабаваньні Новага Запавету наступных трох стагодзьдзяў і распаўсюдзіць беларускі ўплыў на Рэч Паспалітую й Расейскую імпэрыю.
ХХ ст. Нацыянальны й рэлігійны рэнэсанс пачатку й канца стагодзьдзя. Вынік: адраджэньне беларускае дзяржаўнасьці пасьля прыгнёту й акупацыяў – у сэрцы Эўропы, напярэдадні яе аб’яднаньня.
Чым больш разьбіраесься ў гісторыі Беларусі, тым больш яна нагадвае Біблію. Прычым настолькі ўражліва й пранізьліва, што момантамі здаецца: вобразы й падзеі Сьвятога Пісьма наноў ажываюць і паўтараюцца ў нашай краіне, а тысячагадовая Беларусь паўстае як жывая ілюстрацыя да Кнігі Кнігаў – разгорнутая пасярод Эўропы, на скрыжаваньні, каб было відаць усім.
Як і Біблія, беларуская гісторыя – гэта гісторыя невялікага, гнанага, паняволенага народу, які тысячагодзьдзямі шукаў сваёй Радзімы й сваёй тоеснасьці; гісторыя, якая захавалася не ў вялікіх сьценах, рыцарскіх латах і адчаканеных манетах, а ў кніжным слове боганатхнёных пісьменьнікаў, паэтаў-прарокаў і першадрукароў, якіх упару называць першасьвятарамі.
Як і Біблія, беларуская гісторыя – гэта не паданьне пра ідэальных каралёў і іхнія каралеўствы, ня эпас заваёвы неахопных тэрыторый і не легенда пра зьнішчэньне ворагаў дазваньня – а гісторыя пакорлівасьці, міласэрнасьці й служэньня блізкаму.
Як і Біблія, беларуская гісторыя – гэта гісторыя звышнатуральных тайнаў, цудаў і перамогаў меншымі сіламі: ня зброяй, а духам.
Нарэшце, як і Біблія, беларуская гісторыя – гэта гісторыя чалавечай слабасьці й Божае велічы, гісторыя пыхі, страху й грэху, пераадоленых верай, праўдай і любоўю.
Старым Запаветам гісторыі Беларусі былі стагодзьдзі Полацку й Вялікага Княства Літоўскага. Час патрыярхаў. Эпоха выхаду з чужога рабства, блуканьня ў Міжмор’і й здабыцьця зямлі абяцанае. Эра мудрых, эра праведных войнаў, герояў, судзьдзяў і волатаў, раскошных палацаў, яна дайшла да нас у велізарных пыльных кнігах, якія яшчэ чытаць і перачытваць.
Краіна, якая потым стане Беларусьсю, нараджалася на стратэгічным стыку цывілізацыяў, земляробчай Эўропы й качавое Азіі. Гэткім жа чынам сышоўся ў трох кантынэнтах Блізкі Ўсход – калыска Ізраілю. Важнейшае геапалітычнае скрыжаваньне – гістарычны крыж Беларусі яшчэ з часоў Усяслава Чарадзея. Увесь час мы аказваліся то між варагаў і грэкаў, то між Кіевам і Ноўгарадам, то між Расеяй і Эўропай.
Менавіта тут, у Эўрапейскай Сарматыі, канцэнтравалася супрацьстаяньне імпэрыяў. На сэрца Эўропы прэтэндавалі і свой Эгіпет, і Рым, і Асірыя, і Бабілён.
Што дзіўна: тут ува ўсе часы шукалі, намацвалі тую самую мяжу Эўропы з Азіяй: ці то па Дняпры, ці па Бугу, па Вялікім водападзеле, па Менскім мэрыдыяне... Але важна зразумець: граніцы няма й ня можа быць у прынцыпе. У дрымучай Беларусі зьнікаюць межы. Усё расплываецца ў прывідным сутоньні, перад якім з сумневам спыняюцца ўсе заваёўнікі. Краіна духу... Такой была і Юдэя.
Вялікае Княства Статуту, тэрыторыя парадку – сярод маскоўскае апрычніны, запароскае казаччыны, каталіцкае інквізіцыі й тэўтонскага вераломства. І, што самае дзіўнае, на раздарожжы рэлігіяў, сярод бяздоннага іх памяшаньня, у эру варфаламеяўскіх начэй – Княства верацярпімасьці. Ува ўсёй Эўропе катавалі, палілі, вешалі зусім па-жыцейску, а на гэтай зямлі цэлыя стагодзьдзі падобнае было выключэньнем. Сюды натоўпамі сьцягваліся іншаверцы, навукоўцы й гнаныя праведнікі.
Але Беларусь занепадала духова – і была караная.
Вельмі паказальна, што разваліла ВКЛ менавіта бязьвер’е. Калі сілу духу канчаткова спараліжавалі царкоўна-касьцёльныя разборкі, калі велічная раскоша пачала па-фарысэйску папахваць разбэшчанасьцю, гэтая краіна ўжо выканала сваю задачу.
Эпоха Старога Запавету канула ў Лету. З Рагвалодам і Рагнедаю, зь легендаю пра Палямона і мудрым Саламонам, гарадзенскім Давыдам, новым палонам і прарокамі, са спрадвечнай славай і дабралдавеньнямі, якіх больш ніколі ня будзе. Час прыціх.
Сапраўды, геаграфічныя імпэрыі развальваюцца. І шкадаваць ВКЛ ня мае сэнсу. Таму што гісторыя Беларусі пачынаецца зноў – з Новага Запавету.
Дакладная пераломная дата беларускага тысячагодзьдзя, ключавы пункт, які дыямэтральна разьвярнуў усю нашу гісторыю ад старадаўняга Закону да Эвангельля новае эры – гэта 1563 год.
У 1563 годзе Іван Жахлівы штурмам бярэ Полацк – старажытную хрысьціянскую сталіцу Беларусі: удар у самае сэрца Старога Запавету скаланае ўсю краіну.
У 1563 годзе Жыгімонт Аўгуст выдае знакаміты Віленскі прывілей, які ўраўноўваў у правох каталікоў, праваслаўных і пратэстантаў – дэклярацыю талеранцыі Залатога веку, уключаную ў якасьці прэамбулы ў Статут ВКЛ 1566 г.
У 1563 годзе завяршаецца Трыдэнцкі сабор, які пракляў пратэстантызм, арганізаваў Контаррэфармацыю і даў штуршок 200-гадовай экспансіі каталіцызму ў Беларусі.
У 1563 годзе ВКЛ пачынае афіцыйныя перамовы з Польшчай аб дзяржаўнай вуніі, якія ўрэшце рэшт прывядуць да абвяшчэньня Рэчы Паспалітай і палону паланізацыі.
У 1563 годзе Сымон Будны выракаецца Хрыста як Бога; адначасова са стварэньнем руху антытрынітарыяў афармляецца раскол беларускае Рэфармацыі і пачатак згасаньня Залатога веку.
У 1563 годзе ў Нясьвіж да Мікалая Радзівіла Чорнага прывозяць на выхаваньне юнага Льва Сапегу: сымбалічны акт пераемнасьці двох найвялікшых канцлераў-эпохаў!
У 1563 годзе беларусы Іван Федаровіч і Пётр Мсьціславец закладваюць у Маскве друкарню й пачынаюць выдаваць Біблію для Расеі.
У тым жа 1563 годзе ў Берасьці вялізным накладам друкуецца шыкоўная “Радзівілаўская Біблія” для Польшчы.
У адным кульмінацыйным годзе, як у фокусе, сышліся веліч ды правалы Старога Запавету, трагізм і высокасьць Новае эры Беларусі. Рэфармацыя, уздым каталіцтва й праваслаўя ХVІ ст. стварылі ў Беларусі ўнікальную сытуацыю нацыятворчага абуджэньня. Увесь народ адчуў Божую прысутнасьць – і ўсьвядоміў сваю еднасьць, асобнасьць і сваё прызначэньне.
Стары й Новы Запавет беларускай гісторыі, як і ў Бібліі, падзяліла прышэсьце Хрыста. Як зь геніяльнай інтуіцыяй напісаў Уладзімер Караткевіч рыхтык пра гэты самы час, “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”.
Гісторыя зьмянялася абсалютна непазнавальна. Для Беларусі настала Новая эра. Прабіў час прымружвацца й падстаўляць для ўдару шчокі. Час палюбіць бліжняга свайго ўсім сэрцам, як самога сябе. Час аддаваць.
Мы аддавалі ўсё. Да астатняга таленту. Да апошняга слова. Так, што нам самім анічога не заставалася на расплод. Аддалі нават Вільню – уласны Ерусалім... Польская асыміляцыя ў Рэчы Паспалітай справакавала цэлы фэервэрк фэномэнаў беларускага паходжаньня. Мы далі Польшчы найвышэйшыя, найсьвяцейшыя імёны – Касьцюшку, Агінскага, Міцкевіча, Манюшку, Сянкевіча... Захоп вялікалітоўскіх земляў і хваля перасяленцаў на Ўсход выбухнулі неймаверным узьлётам расейскай літаратуры й музыкі XIX-XX стагодзьдзяў, а гэта, паміж іншага, адна з першарадных зьяваў у культуровай гісторыі чалавецтва. Беларусы для Расеі зьдзейсьнілі пераварот у сьветаўспрыманьні: Глінка, Шастаковіч, Стравінскі, Дастаеўскі, Твардоўскі, Алеша, Грын, Еўтушэнка, Высоцкі, Растраповіч. Прарокі, апосталы, як на падбор. Уявіце сабе, якая павінна быць духовая сіла, каб узьняць Польскую Карону да Польшчы, а Расейскую імпэрыю да Расеі! І ўсё гэта хворая, нямоглая, абрабаваная Беларусь. Так-так, тая самая, з каўтуном у валасох. Падумаць, дык яна зрабіла нашмат болей, чым здолела Вялікае Княства. Быццам велізарная ўспышка сьвятла, дух зьніклага ВКЛ, хрысьціянскі дух талерантнасьці й цярплівасьці, свабоды й веры, любові й асьветы ахапіў куды большыя прасторы, чым усе вайсковыя кампаніі ў пару росквіту ВКЛ. Беларусь не падначальвала, не насаджала – яна прапаведвала й ачышчала. Яна сваім целам, сваёй крывёю пераўтварала самыя пачварныя дэспатыі.
Беларусь судзілі, рвалі на часткі, дзялілі, як вопратку Ісуса, і раскрыжоўвалі межамі. Нашым друкарам ламалі косьці на дыбе; нашы паэты харкалі крывёю на чужыне; нашыя лепшыя галовы лопаліся ад рэвальвэрнага стрэлу ў патыліцу. Пётр І рэзаў, Карл ХІІ паліў, Мураўёў вешаў, Сувораў пароў штыхамі, а Напалеон навальваў груды гарматнага мяса; Сталін расстрэльваў, Гітлер труціў газамі. Білі наводмаш, прыпадкамі, шалеючы, па-садысцку ўпадаючы ў раж ад яе пакорлівасьці. А Беларусь усё падстаўляла твар, і скрозь сьлёзы ўсьміхалася ім. Яна малілася за іх вуснамі сваіх геніяў. Што яна дазваляла з сабой рабіць! – і любіла... Колькі кахалася тут расейцаў, немцаў, французаў, палякаў – многа, ох як многа. Здавалася б гэтую краіну, яе назву, мову, ды й саму памяць аб ёй выгвалцілі й растапталі насьмерць.
Таму неверагоднае ўваскрашэньне ў пачатку ХХ стагодзьдзя ўсіх проста агаломшыла. Той нацыянальны рух чысьцейшай вады, які ўзьнік надзіва імкліва, чарговы раз прымушае нас паверыць у цуды.
І прыслухацца, як прароча, пачынаючы яшчэ з Багушэвіча, гучаць прозьвішчы. Багдановіч. Адамовічы. Геніюш.
Многія прызвычаіліся глядзець на такую гісторыю даволі сумна, паныла й без асаблівай цікавасьці. Маўляў, ну, былі паняволеным народам... Але момант ісьціны заключаецца ў найвышэйшым, біблейскім сэньсе гэтых драматычных падзеяў. Беларускі арэол сьвятла й духовасьці пасьля падзеньня ВКЛ азарыў Расею й паў-Эўропы. Беларусь – вельмі рэдкі выпадак у сусьветнай гісторыі – дамаглася адраджэньня дзяржаўнасьці ня зброяй, не паўстаньнем, крывавым тэрорам ці рэвалюцыяй гвалту, а любоўю, цярпеньнем і ўнутранай сілаю духу. Менавіта так 2000 гадоў таму перамог на крыжы Хрыстос, вызваляючы й ратуючы сьвет Сабою. Амаль усім падчас укрыжаваньня здавалася, што Яго жыцьцё скончылася правалам, і гэта было страшнае расчараваньне. Але далейшае ўваскрасеньне й фэнамэнальны распаўсюд хрысьціянства па ўсёй зямлі давялі, што перамога была абсалютная.
Зараз беларускі Новы Запавет перажывае эпоху Эвангельляў. Зноў і зноў – як у Бібліі, якая паўтарае гісторыю сьмерці й уваскрасеньня Ісуса чатыры разы. Зноў і зноў апошнія чатыры стагодзьдзі Беларусь увасабляла гэтую гісторыю, штораз паміраючы й уваскрасаючы.
Але цяпер, пасьля апошняга ўкрыжаваньня, калі мы (ужо ў які раз!) замест мёртвага цела ўбачылі ў пустой магіле бел-чырвона-белы сьцяг, калі апошні фама няверуючы ўжо ўсклікнуў: “Госпадзе мой і Божа мой!” – за Эвангельлямі надыходзіць пара Дзеяў Сьвятых Апосталаў. Потым – Апостальскіх Пасланьняў. І затым – апошняга Адкрыцьця, поўнага зьзяньня нябёснае славы.
А значыць, наперадзе Беларусь чакае яшчэ больш вялікая гісторыя. Гісторыя падарожжаў, пакутаў і павучаньняў, празь якія народы пойдуць да спазнаньня Бога. Гісторыя місіі й пропаведзі ашаламляльных маштабаў – па ўсім зямным шары.
Гісторыя, што захапляе дух і ясна адказвае, Чаму.
Гэта ня містыка. Гэта рэальная гісторыя датаў, зьяваў, падзеяў, асобаў, зафіксаваная у беларускіх кроніках.
Апошнія некалькі стагодзьдзяў гісторыю Беларусі пісалі суседзі. Расейская, польская, летувіская, савецкая акупацыйныя канцэпцыі разрывалі Беларусь, выхопліваючы яе з рук адзін у аднаго, на Северо-Западный Край, Крэсы Ўсходнія ці літоўскія правінцыі. Толькі ў ХХ стагодзьдзі, намаганьнямі Доўнар-Запольскага, Ластоўскага, Ермаловіча, Грыцкевіча ды Арлова на абломках савецкае імпэрыі паўстаў цэласны й самастойны нацыянальны пагляд, і Беларусь заняла свой пачэсны пасад між народамі.
Але цяпер, напачатку ІІІ тысячагодзьдзя ад нараджэньня Хрыстова, час узьнімацца яшчэ на прыступку вышэй. Да гісторыі першапрычынаў, гісторыі значэньня, гісторыі сэнсу. Бо гісторыя Беларусі – гэта Хатынь, Курапаты, Няміга, Берасьцейская Крэпасьць, Чарнобыль. Такіх знакаў бяды хапіла б цэламу кантынэнту – а выпала на адну тысячную тэрыторыі зямнога шару. Гіганцкія могілкі пад адкрытым небам – крыжы, абэліскі, помнікі. Магільнікі найвялікшых чалавечых грахоў і ідэалёгіяў, пыхі й нянавісьці, камунізму ды гуманізму. Поле аграмаднага болю, які вымагае пакаяньне ўсяго сьвету. Каб усё чалавецтва памятала пра вечнае.
І вы яшчэ пытаецеся, ДЗЕЛЯ ЧАГО?
Калі мы кажам пра Беларусь, пытаньні аб нарманскае ці славянскае тэорыі ў параўнаньні з духовымі прычынамі фэномэну Беларусі выглядаюць другаснымі. Падобныя гіпотэзы хутчэй належаць да сфэры надзённае палітыкі, той ці іншай вэрсіі нацыянальнага міту. Нам жа патрэбны ня міт, а праўда: толькі праўда, уся праўда, і нічога апроч праўды. Так, кожнае з дыскусійных дапушчэньняў па-свойму праўдзіва – бо і варагі тут ваявалі, і славяне, факт, асымілявалі балтаў, і кіеўскія князі ўсталёўвалі свае парадкі, і тутэйшыя валадары баранілі сваю незалежнасьць. Але ж сутнасьць ня ў гэтым. Беларусь распушчае да воблачнае смугі ўсе фармальныя й дробязныя адрозьненьні, усе спрэчкі аб шляхах і мэтадах – і пакідае толькі Мэту. У таемнае смузе, у насычаным растворы Духа сынтэзуецца найкаштоўнейшы, бліскучы беларускі крышталь. Галоўны сэнс беларускага этнагенэзу выражаны літаральна ў двух словах. Не ад варагаў ці грэкаў, не ад балтаў ці славянаў пайшлі беларусы. АД БОГА.
Вось адкуль наш род.
Праўда тое, што беларусы былі слабымі й траплялі ў рабства, калі забываліся на Хрыста. Праўда тое, што беларуская кроў, беларускі бруд і беларускі грэх у чысьцюткай, такой белай і асьветленай Беларусі асабліва заўважныя. Праўда тое, што беларуская гісторыя – гэта не адно гісторыя велічы, веры й самаахвярнасьці, але й гісторыя богаадступніцтва, сораму й ганьбы.
Чытайце Біблію – там усё гэта напісана.
Праўдзівая беларуская гісторыя з камэнтарамі Бібліі – поўны й разгорнуты адказ на тое немае пытаньне, што застыла ў вачох сёньняшняга разгубленага пакаленьня беларусаў.
Што ж будзе з радзімаю і з намі?..
“Гэта кажа Госпад: спыніцеся на шляхах вашых і разгледзьцеся, і запытайцеся пра шляхі старадаўнія, дзе шлях добры, і ідзіце па яму, і знойдзеце супакой душам вашым”. (Ярэмія 6:16)
Адраджэньне – вечны вобраз гісторыі Беларусі.
Адраджэньне – самая яркая ўспышка беларускага нацыянальнага руху.
Адраджэньне – імкненьне народа да аднаўленьня ідэалу, да першастворанага, закладзенага ў нацыю Богам: мэнтальнасьці, культуры, духовасьці. Гэты вобраз заўжды перад унутраным зрокам сьвядомага беларуса, вядзе яго наперад й ўваскрашае – праз усю гісторыю прыніжэньняў, акупацыяў і ахвяраў.
У Адраджэньні блішча й грае гранямі мэта, дзеля якой нацыя зьявілася на сьвет.
Дзеячаў нацыянальнага руху, пачынаючы з ХХ ст., у нас завуць адраджэнцамі; Беларускі Народны Фронт дадаў да сваёй назвы "Адраджэньне" як абавязковы брэнд, а маладафронтаўцы на парозе новага тысячагодзьдзя ўвогуле зрабілі стаўку на "Ды-джэяў Адраджэньня".
Адраджэньне – не абстрактае паняцьце й не рамантычная мара. Адраджэньне – настолькі моцнае імкненьне да неба, пабуджанае воляй Божай, такі ўздым ад самае зямлі, які віруе, бурліць ва ўсім грамадзтве, культуры, эканоміцы, палітыцы, кіпіць у захапленьні – жыць! жыць!! – што падымае са сну, з балота, ды нават з труны цэлую краіну.
Беларускае Адраджэньне заўжды перамагала бяз зброі й гвалту: яго рухавымі сіламі былі выключна дух і слова, мэтадамі – мараль і культура, сутнасьцю – вера і любоў.
Адраджэньне ёсьць заканамернасьцю Уваскрасеньня. Беларусь столькі разоў памірала й была пахаваная, што Адраджэньне стала абавязковай нацыянальнай традыцыяй. Звышнатуральны знак – бел-чырвона-белы сьцяг, палатніна з крывёю ўкрыжаванага Ісуса Хрыста – родніць беларускае Адраджэньне з Уваскрасеньнем Божым.
Адраджэньне – гэта калі тутэйшыя, прыніжаныя й зьнясіленыя, узгадваюць, што яны беларусы; што Беларусь, у якой яны жывуць, прызначаная для чагосьці найвышняга; пачынаюць маліцца да Бога й вучыць дзетак на роднай мове; падымаюць позірк ад зямлі, дзе ўвесь час корпаліся, дыхаюць небам, шукаючы Божага, а не чалавечага – і здабываюць жыцьцё вечнае.
Беларускае Адраджэньне – гэта кроніка нараджэньня звыш. Як і сюжэт Бібліі, гісторыя Беларусі – гэта гісторыя адраджэньняў.
Х стагодзьдзе. У Сэрцы Эўропы, у змроку славянскага паганства раптоўна ўзыходзіць зорка Полацку: пропаведзь Эвангельля і з Усходу, і з Захаду адраджае даўняе чалавечае імкненьне да адзінага Бога, Творцы і Збаўцы. Мы бачым першае Адраджэньне – Полацкае княства. Мы пазнаем Рагнеду, Ізяслава, Барыса – першых хрысьціянаў і першых беларусаў.
ХІІ стагодзьдзе. У правале фэадальных міжсобіцаў Полацк, Тураў і Смаленск, разьяднаныя па цьмяных кутках, азарае адначасовае хрысьціянскае Адраджэньне – эпоха Эўфрасіньні Полацкай, Кірылы Тураўскага, Кліма Смаляціча й Аўрамія Смаленскага. Абшары, ахопленыя духовым зіхаценьнем, уваччу робяцца Белай Русьсю, і ў сполахах сьвятла ясна відаць абрысы новае зямлі – Вялікага княства.
XVI стагодзьдзе. Сярод унутраных смутаў і зьнешніх пагрозаў у сярэднявечным ВКЛ, на ўскраіне цывілізацыі, ад мора да мора выбухае Адраджэньне Залатога веку. Разгортваецца Рэфармацыя, прачынаецца праваслаўе, каталізуецца каталіцызм. Прапаведуюць апосталы нацыі – Скарына, Гусоўскі, Волян, Цяпінскі, Мікалай Радзівіл, Леў Сапега. Фантануе культура: беларуская рэзь, кафля, шкло, музыка, жывапіс, іканапіс, архітэктура, літаратура… Эпоха гэтага Адраджэньня моцна адрозьнівае Беларусь і ад Расеі (дзе нічога падобнага не было), і ад Рэнэсансу Паўднёвай Эўропы зь яго сьвецкасьцю й імкненьнем да бязбожнага гуманізму: беларускае Адраджэньне, нароўні з ангельскім, нямецкім ці галяндзкім мае выразны хрысьціянскі зьмест і проста дыхае адухоўленасьцю. Масква і Польшча, Украіна й Прыбалтыка адчуваюць біцьцё вялікага Беларускага Сэрца.
ХІХ стагодзьдзе. У акупаванай Беларусі, разарванай паланізацыяй і русыфікацыяй, забароненая мова, закон і вера, табу нават назва, эліта бяжыць на Захад або на Усход, а ў паўстаньнях вынішчаюцца тыя нямногія, хто застаўся… Але ж – адкуль толькі сілы бяруцца! – з фальклёру, зь вёскі, з самых каранёў падымаецца новае Адраджэньне… Купала, Колас, Багдановіч, Гарэцкі, "Наша Ніва", Грамада – і вось успыхвае БНР, і 10 гадоў інэрцыя беларусізацыі захлынае нават падсавецкую Беларусь.
Нарэшце, напрыканцы ХХ ст. Беларусь, пахаваная ў сусьветнай вайне й Імпэрыі зла, з калектывізацыяй, індустрыялізацыяй, генацыдам Хатыні, Трасьцянца, Курапатаў, зноў уваскрасае. Зянон Пазьняк заклікае: "Не кілбасы мусім шукаць, а Бога!" – і паўстае Беларускі Народны Фронт, абвяшчаецца незалежнасьць, і па-над краінай зноў уздымаецца бел-чырвона-белы сьцяг.
Сёньня нам зноў моцна баліць. Дзяржава на мяжы зьнікненьня. Але мільёны тутэйшых ужо ўзгадваюць, што яны беларусы; што Беларусь, у якой яны жывуць, прызначаная для чагосьці найвышняга; пачынаюць маліцца да Бога й вучыць дзетак на роднай мове; падымаюць позірк ад зямлі, дзе ўвесьчас корпаліся, дыхаюць небам, шукаючы Божага, а не чалавечага – і здабываюць жыцьцё вечнае.
Таму словы з кнігі прарока Ісайі, 58 разьдзел, 12 верш – гэта няспынны зварот да сучасьніка:
"Ты адродзіш асновы многіх пакаленьняў, і назавуць цябе адраджэнцам руінаў, адраджэнцам шляхоў насельніцтву."
Бо, уласна кажучы, ідэя Адраджэньня і ёсьць нацыянальнай ідэяй.
Біблія сьведчыць пра сьветласьць на самым пачатку. Сьведчыць так:
"І сказаў Бог: хай будзе сьвятло. І сталася сьвятло. І ўбачыў Бог сьвятло, што яно добра, і аддзяліў Бог сьвятло ад цемры". (Быцьце.1:3-4)
Беларусь – найсьвятлейшае й сапраўднае імя гэтае краіны. Самае частае слова ў нашае кнізе, самая чыстая любоў для чытача й самы чуйны элемэнт нацыянальнае ідэі.
Беларусь – гучыць, як праменіць. Белая – значыць, чыстая, найвышняя, нават сьвятая. Белград, Белы дом, Беларусь – з аднаго сэнсавага шэрагу.
Узьнікненьне Беларусі – найбялейшая пляма беларускае гісторыі.
Назва БЕЛАРУСЬ – няўлоўная, эфэмэрная. Беларусь калышацца ў сэрцы Эўропы, зьяўляецца й прападае, быццам аграмадны водсьвет, факусуецца то ля Ўладзімера й Суздаля ў XII ст., то вакол Полацка ў XIII ст., то ў Падняпроўі ў XIV ст., а то займае сабой паў-ВКЛ улучна са Смаленшчынай і Браншчынай у XVI ст. Такое ўражаньне, што ў гэтым змроку Сярэднявечча яна разьвідняла зь нябеснага сьвятла: дзе ясна, сонечна й чыста – там была Беларусь; як толькі пахмурна й цень – яна зьнікала. Самае цікавае, што такім жа чынам паводзіў сябе і сымбаль беларускасьці – бел-чырвона-белы сьцяг, і срэбны з барваю герб "Пагоня", і нават сама беларуская дзяржаўнасьць. Быццам з паветра, быццам звыш – матар'ялізуецца з туманнае смугі з эфэктам цуду.
Беларусь заўжды была ідэалам, імкненьнем, імгненьнем больш, чым зьдзейсьненым фактам. Беларусь успыхвала толькі ў моманты выключнае гістарычнае значнасьці – дзеля таго, каб потым цэлыя пакаленьні жылі ў азарэньнях адраджэньня яе незалежнасьці.
Беларусь мае духовую прыроду – вось у чым сэнс.
Корань – "Русь".
Найменьне "русь" усходнім славянам тысячагодзьдзе таму надалі варагі ці нарманы. Тыя самыя, што ў VIII – IX стст. абаснаваліся ў Ангельшчыне, Францыі й Ірляндыі, раней за Калюмба, ужо ў X ст. адкрылі Амэрыку, і зьядналі калянізацыяй і гандлем усю Паўночную Эўропу. Такім чынам, на стратэгічным стыку Захаду й Вялікага стэпу Русь зьявілася з тае рашучае, прадпрымальнае нарманскае пратаплязмы, якая надала свае абрысы ўсёй сёньняшняй эўраатлянтычнай цывілізацыі.
Русьсю назавуць першае аб'яднаньне ўсходне-славянскіх плямёнаў вакол Кіева; "русьсю" яшчэ доўга будуць іменаваць насельнікаў міжморскіх княстваў; з Русі ў пэрыяд мангола-татарскага нашэсьця вылучыцца вольная Беларусь – і ў рэшце рэшт, легендарную "Русь" як Расею прыўласьціць дэспатычная Масква – каб затым насьмерць змагацца зь Русьсю Белай. Лёсы Ўсходняе Эўропы, а потым і паловы сьвету, будуць вырашацца тут, у Белай Русі. Беларусь, Боле-русь, будзе нязьменна адыгрываць ключавую ролю скрыжаваньня, храма й пагоста.
Русь – міфічная тысячагадовая спадчына, грандыёзнае поле гісторыі й генэтыкі. Вось за што змагаюцца Расейская імпэрыя – зброяй, гвалтам і тыраніяй; і Беларусь – словам, ахвярай і любоўю.
У Белай Русі вэер вэрсіяў: белыя валасы й вопратка, сьветлыя вочы жыхароў, свабода ад ардынскага іга; цэнтар усходнеславянскіх земляў; "усход" у старажытнае колералёгіі; абшар духовасьці, хрысьціянства – у супрацьлегласьць "чорнай" тэрыторыі паганства... Але паўсюль у значэньнях скразіць сьвятло і дыхае Дух.
Напэўна, Беларусь так назвалі таму, што было відавочна: іншай яна быць проста ня можа.
Беларусь, сэрца Эўропы, спрадвеку была вобласьцю невытлумачальнага адбельваньня. Так, як яна асьвятляла вочы ды валасы вугра-фінаў, балтаў, славянаў – гэтак жа ачышчала й асьвячала душы цэлых краінаў.
Беларусь – вобраз ціхага сьвятла й Божае сьвятасьці, глыбокі, празрысты й узьнёслы, у якім зіхаціць хрысьціянская яснасьць.
Беларусь сьвеціцца, быццам Ісус у момант сваёй славы на гары Ператварэньня:
"І калі маліўся, выгляд аблічча ў Яго зьмяніўся, і вопратка ў Яго зрабілася белая, бліскучая..." (Лукі 9:29)
Чым бліжэй да Новага Запавету, тым больш сьвятла, тым больш белі ў Бібліі. І, нарэшце, быццам адна суцэльная ўспышка – апошняя кніга, Адкрыцьцё Яна Багаслова:
"Галава ў яго і валасы белыя, як белая воўна, як сьнег, і вочы ў Яго – як полымя вогненнае." (Адкрыцьцё 20:14)
"І ўгледзеў я вялікі белы трон і Таго, Хто сядзеў на ім, ад аблічча Якога ўцякала неба й зямля..." (Адкрыцьцё 20: 11)
"Пераможца апранецца ў белае адзеньне, і ня выкрасьлю імя Ягонага з кнігі жыцьця, і вызнаю імя Ягонае прад Айцом Маім і прад анёламі Ягонымі." (Адкрыцьцё 3:5)
Беларусь – белая краіна Адкрыцьця Божага.
Ранейшыя ўвасабленьні Беларусі – Полацк, Смаленск, Тураў, Вялікая Літва, Рэч Паспалітая – ужо валодалі той сьветлай духовай сутнасьцю, ужо зьмяшчалі ў сабе пачаткі празрыстай крыніцы й фокусу сьвятасьці, чыстага й ахвярнага сэрца. Але поўная сіла, цэласнасьць і яснасьць беларускага фэномэну ўспыхнулі толькі з гэтым імем.
Зьявай масавай сьвядомасьці Беларусь стала напачатку XVII ст. – адразу з нараджэньнем нацыі ў гарніле Залатога Веку.
Так новае імя даецца нам пры хрышчэньні.
Той, хто прымае Хрыста, набывае новую сутнасьць. Пасьля Старога Запавету Полацку, Наваградку, Вільні мы бачым Новы Запавет у Беларусі.
Беларусь, белая – белая й русая, рудая, чырвоная – элемэнтарная формула бел-чырвона-белага сьцягу. Белая краіна з крывавай паласой наскрозь – што можа быць больш красамоўным!
Зрэшты, Беларусь для беларуса ня мае патрэбы ў тлумачэньні. Гэта адчуваеш адразу, інтуітыўна, на ўзроўні веры й адкрыцьця. Мая Беларусь. Люблю Беларусь! Беларусь – гэта сьвятое...
Калі сумняесься, ці існуе яна насамрэч, гэтая сьветлая краіна-мара, агукні на мітынгу:
— Жыве Беларусь!
І табе адкажуць моцна й гучна, аж скаланецца душа:
— Жыве!!!
Берасьцейская крэпасьць – герой.
Штогадовы пералік дванаццаці савецкіх гарадоў-герояў са сьвяточным салютам на Дзень Перамогі раскацістым выбухам завяршала "Брэсцкая крэпасьць-герой". У савецкім эпасе аб Вялікай Айчыннай вайне Берасьцейская крэпасьць сапраўды мела статус легендарнае асобы, гэткага ваяра грэцкай міталёгіі. Кожны школьнік СССР мусіў ведаць: нашым адказам на вераломны напад фашысцкае Германіі й катастрофу 1941 г. была Абарона Брэсцкае Крэпасьці.
Берасьцейская крэпасьць – помнік подзьвігу: вось што можа мужнасьць, асуджаная на сьмерць. Абаронцы Берасьцейскай крэпасьці, нароўні з 28 панфілаўцамі й маладагвардзейцамі Алега Кашавога, былі вызначаныя на перадавыя пазыцыі ў эшэлянаванай гіерархіі гераізму.
Але ўсё пачалося значна раней.
Берасьцейская крэпасьць – рана Хрыстова на целе ўкрыжаванае Беларусі. Балюча-барвовая цэгла старажытнага Берасьця крывіць, не зажывае з тых самых часоў, калі Расейская імпэрыя пачала забіваць тут свой страшны цьвік на стыку з Захадам. У 30-х гадох XIX ст. расейскае войска зруйнавала ўвесь стары горад: замак, які прастаяў паўтысячы гадоў, фарны касьцёл, сем каталіцкіх кляштараў, тры вуніяцкія царквы, эвангельскі збор і праваслаўны манастыр разбурылі й ператварылі ў бастыёны, казармы, стайні й склады.
Расея адчувала тут моцны беларускі пульс – і дзяўбла, гваздала крывавы ўдар за ўдарам, каб забіць. Забіць Рэфармацыю XVI ст., Берасьцейскую вунію 1596 г., паўстаньні Касьцюшкі й Каліноўскага – Суворавым, Брэсцкім мірам, жалезабэтонам. У верасьні 1939 г., са зьнішчэньнем Польшчы, гэтае месца прыпячаталі ўрачыстым страявым крокам войскі Сталіна й Гітлера на сумесным парадзе...
Гэтак жа, як Берасьцейскую крэпасьць, імпэрыя перарабляла ва ўмацаваны фарпост супраць Захаду ўсю Беларусь.
У чэрвені – ліпені 1941 г. байцы гарнізону, для якіх вайна выбухнула зь першымі ж бомбамі, стаялі насьмерць адно за кавалак зямлі. Яны ня ведалі, што ўжо мільёны савецкіх жаўнераў забітыя або захопленыя ў палон, што баі ўжо ідуць на Дняпры – яны проста паміралі, але не здаваліся. Гітлераўцы сьцягнулі да крэпасьці цэлую дывізію. Люфтвафэ скідвала на Берасьцейскія сьцены звышцяжкія бомбы вагой да 1800 кг. Арганізаваная абарона працягвалася восем дзён, яшчэ некалькі тыдняў доўжыўся разрозны супраціў і перастрэлка сярод крушняў каменю й завалаў трупаў.
Памятаеце? – "Цытадэль", "Тэрэспальская брама", "Холмская брама". Бастыёны й казэматы. Пройма-зорка, як вырванае сэрца. "Смага". "Мужнасьць" – агромністыя каменныя глыбы. Пасьляваенная афіцыйная прапаганда адбудоўвала Берасьцейскую крэпасьць у мазгох усяго савецкага народа – разам з жалезабэтонным мурам на заходніх межах.
Гераічная абарона Крэпасьці – адвечная бітва беларускае гісторыі. Менск 1085 г. Гародня 1311 г. Смаленск 1351 г. Полацк 1563 г. Віцебск 1568 г. Слуцк 1655 г... Сотні аблогаў, тысячы штурмаў. Мэмарыял Берасьцейскай крэпасьці – гэта сымбаль усіх беларускіх руінаў, якія страляюць ва ўпор.
Сёньня паціху трэскаюцца й рассыпаюцца ў пыл гіганцкія глыбы мэмарыялу. Імпэрыя развальваецца – у блізкае Белавескае Пушчы, па расьселых межах, па-над Бугам і Мухаўцам, у цяперашнім Берасьці.
Але рана баліць па-ранейшаму. Гіганцкі ржавы цьвік усё яшчэ працінае цела краіны.
Берасьцейская крэпасьць застаецца месцам, дзе пабываць трэба абавязкова. Бо й аднае шчэпці зямлі адсюль, аднаго праху, што пабываў, і замкам, і храмам, і крэпасьцю, і чалавекам, і помнікам дастаткова, каб зразумець, зь якога крывавага попелу паўстае будучая Беларусь.
Беларуская Народная Рэспубліка – цудоўнае ўваскрасеньне Беларусі пад бел-чырвона-белым сьцягам у час вялікіх рэвалюцыяў пачатку XX ст.
БНР была абвешчаная незалежнай дзяржавай у III Статутнай Грамаце, прынятай 25 сакавіка 1918 г. Дзень быў такі – каталіцкае Дабравесьце й адначасова сьвята Уваскрасеньня Божага.
Паміж кашмараў I сусьветнай вайны й расейскай рэвалюцыі, у эпіцэнтры збройных сутыкненьняў савецкага бальшавізму з кайзэраўскай Нямеччынай ды польскім нацыяналізмам, сярод суцэльнага гвалту й мільёнаў сьмерцяў БНР была створаная без адзінага стрэлу.
БНР, аднаўленьне беларускай дзяржавы, сталася заканамерным вынікам усяго Новага Запавету беларускае гісторыі. Паўстанцы й фальклярысты XIX ст., Багушэвіч і Дунін-Марцінкевіч, Беларуская Сацыял-Дэмакратычная Грамада і "Наша Ніва", ўсе адраджэнцы працавалі, ахвяраваліся й аддавалі жыцьцё для таго, каб у адзін цудоўны дзень прадстаўнікі беларускага народа абвясьцілі абсалют уласнае незалежнасьці.
Палітычнай базай для дзяржаўнага адраджэньня стаў Усебеларускі Зьезд 1917 г. Сярод шэрагу падобных асамблеяў, што прагрымелі па ўсіх нацыянальных ускраінах былой Расейскай імпэрыі, Зьезд быў небывала прадстаўнічым: 5 сьнежня 1917 г. у будынку, дзе сёньня разьмяшчаецца Тэатар Янкі Купалы, з усёй краіны сабралася 1872 чалавекі – 1176 з правам вырашальнага голасу і 706 – з дарадчым, у асноўным беларускія сяляне й вайскоўцы. 17 сьнежня Зьезд разагналі бальшавікі. Але ён пасьпеў стварыць беларускі парлямэнт – Раду БНР, і беларускі Урад – Народны Сакратарыят. БНР стала адзінай легітымнай беларускай уладай таго часу.
Праект "БНР" раскруціла каманда інтэлектуалаў, якія мелі бліскучую адукацыю, валодалі замежнымі мовамі і зрабіліся першакляснымі палітыкамі, эканамістамі й дыпляматамі. БНР абвесьціла дзяржаўную незалежнасьць, без выкупу перадала зямлю тым, хто на ёй працуе, нацыяналізавала нетры, лясы й багацьці, дэкляравала правы, свабоды, недатыкальнасьць асобы й 8-гадзінны працоўны дзень.
Менавіта БНР адчыніла ў ваенным міжчасьсі 200 беларускіх школаў, пераняла ў немцаў гандаль, прамысловасьць і сацыяльную сфэру, дамаглася ўвядзеньня дзьвюхмоўных пашпартоў і пачала фармаваньне беларускага войска. За 9 месяцаў ва ўмовах нямецкае акупацыі БНР пасьпела толькі пачаць поўнамаштабовае дзяржаўнае будаўніцтва – а яе ўжо прызналі 11 дзяржаваў сьвету: Турэччына, Аўстрыя, Польшча, Чэхаславаччына, Фінляндыя, Латвія, Літва, Эстонія, Украіна, Арменія, Грузія. Больш таго – факт малавядомы, але знакавы! – БНР дабраславіў Патрыярх Маскоўскі й Усяе Русі Ціхан.
Але ж ані немцы, ані бальшавікі з БНР папросту не лічыліся. Напрыканцы 1919 г Рада БНР мусіла выехаць у эміграцыю.
Лідэры БНР, людзі веруючыя й патрыёты, узначалілі беларускую дыяспару на Захадзе, і перахоўвалі непарыўнасьць хрусталёвае ніці незалежнасьці аж да краху СССР. БНР стала ўвасабленьнем нацыянальнай волі й завочнай апазыцыяй для савецкага рэжыму. Нездарма камуністы БССР ўсё XX ст намагаліся дамовіцца з Радай аб перадачы ім паўнамоцтваў. Рада БНР дагэтуль – найвялікшы аўтарытэт для беларускага нацыянальнага руху.
Лёгкая, прывідная, паветраная, быццам дух, БНР аказалася надзвычай моцным гістарычным аргумантам. Менавіта БНР сьцьвердзіла імя "Беларусь", Менск як сталіцу, "Пагоню" й бел-чырвона-белы сьцяг як нацыянальную сымболіку, і сама зрабілася сьветлым сьцягам Адраджэньня. Менавіта БНР вымусіла бальшавікоў пайсьці на стварэньне БССР, дала зарад 10-гадовай беларусізацыі й, у рэшце рэшт, сфармулявала вобраз цяперашняй Рэспублікі Беларусь.
У параўнаньні зь 70-гадовай і 10-мільённай БССР летуценная й бясплотная Беларуская Народная Рэспубліка адыграла ў беларускай гісторыі значна большую ролю. Настолькі большую, што 25 сакавіка, дата пачатку рэальнае вясны ў Беларусі – з таяньнем сьнегу, імклівым пацяпленьнем і крыгаломам – дагэтуль зьбірае шматтысячныя шэсьці нацыянальнага руху як галоўны беларускі Дзень Незалежнасьці.
Дзень Дабравесьця, у які Марыя пачула, што ў яе народзіцца Ісус. Той дзень у календары, які пачынае пераважаць ноч. Дзень Уваскрасеньня. Дзень Волі. Дзень БНР.
БССР, чырвона-зялёная бледнаруская аўтаномія з арнамэнтам – эпоха самай жорсткай акупацыі й самых цяжкіх выпрабаваньняў у гісторыі Беларусі Новага Запавету.
БССР – гэта разгар бязбожжа й русыфікацыі, пабудова плянавае гаспадаркі й ваенна-прамысловага комплексу, вал урбанізацыі – і, нарэшце, спазмы камунізму.
БССР – гэта БелАЗ, трактар "Беларусь", партызанка і прарокі, што супрацьстаялі сыстэме.
1.1.1919 у Смаленску БССР была абвешчаная.
19.9.1991 у Менску, з нараджэньнем незалежнай Беларусі, яна зьнікла, як дым.
Спачатку, па інэрцыі БНР, калі Часовы рабоча-сялянскі Ўрад на чале зь беларускім чырвоным паэтам Зьмітрам Жылуновічам атрымаў ад Леніна 6 паветаў, а затым беларускі чырвоны палітык Аляксандр Чарвякоў за Сталіным ажыцьцявіў два ўзбуйненьні рэспублікі, калі за чатырма дзяржаўнымі мовамі доля беларускіх школаў дасягнула 80%, здавалася, што Савецкая Беларусь – гэта хаця б беларусізацыя.
Але ўжо празь 10 гадоў савецкасьць нарэшце адчула сваю поўную несумяшчальнасьць зь беларускасьцю. Замест Беларусі паўстала пачвара зь невымоўнага спалучэньня чатырох літараў: адной штатнай, дзьвюх сьвісьцячых і апошняй зацьвярдзелай. БССР.
БССР, буфэрная рэспубліка й палігон камунізму на заходніх межах, паводле Сталіна, павінна была першай убачыць “сьветлую будучыню” (наколькі беларускае абяцаньне!). Таму, калі Прыбалтыка выконвала ролю вітрыны савецкага сацыялізму, Беларусь уяўляла сабой танк за гэтай вітрынай.
За 70 гадоў СССР адгрохаў у мірнае, ласкавае, сьветлае Беларусі ўдарны корпус савецкага мілітарызму – сталёвы заходні пляцдарм для штурму Эўропы. Найвялікшая ў сьвеце колькасьць танкаў на душу насельніцтва, дзесяткі ракетных шахтаў і ядравых боегаловак, нацэленых на сталіцы сьвету, стратэгічныя станцыі лякацыі ды радыёперахвату – аж да магістраляў, разьлічаных на разгон бранявых калёнаў, аж да грандыёзных сьвінакомплексаў для забесьпячэньня мясам мільённых войскаў. Зборачны цэх, заводы абаронкі й рамонту тэхнікі, электронікі й сыстэмаў сувязі, нафтахімія й вытворчасьць бэнзыну, гіганты машынабудаўніцтва, беспрэцэдэнтная канцэнтрацыя вайсковых кадраў – усё гэта Імпэрыя зла забівала ў беларускае скрыжаваньне, як цьвікі, каб падначаліць краіну духу сакрэтным мэтам халоднае вайны й сусьветнай рэвалюцыі. Станкабудаўнічыя монстры, МАЗ, "Нафтан" і Мазырскі НПЗ, заводы шарыкападшыпнікаў і аўтаматычных лініяў, "Інтэграл", "Палімір", "Гранат" – вайскова-індустрыяльная інфраструктура тае ж сэрыі, што й аўтамат Калашнікава ці зэнітна-ракетны комплекс залпавага агню "Град", прызначаныя для разгортваньня савецкае армады на стратэгічным кірунку ўдару. У XX ст. беларусы больш, чым любая іншая эўрапейская нацыя, былі падаўленыя цяжарам мілітарызму. Зь Беларусі, сэрца Эўропы, рабілі небывалую ў чалавечае гісторыі базу для збройнай агрэсіі. І, урэшце рэшт, менавіта ў Беларусі гэтая махіна рухнула пад уласным цяжарам.
Прапаганда ператварыла БССР у перадавую вайсковага міту. Берасьцейская крэпасьць, Хатынь, Партызанка, Марат Казей, Пеця Клыпа, Курган Славы, манумэнты Перамогі, стэлы ды абэліскі – яшчэ адна партыя сталёвых цьвікоў, якімі акупанты на вачох ва ўсіх укрыжоўвалі Беларусь і забівалі галовы паловы сусьвету. Вэтэранамі, адстаўнікамі й выгнанымі з былога сацлягеру савецкімі афіцэрамі ў беларускіх гарадох засяляліся цэлыя кварталы. І вянком – не пераможным, а пахавальным – выглядаў бэсэсэраўскі герб: каласкі, лён з канюшынай, струменьні крывавага кумачу й жалезная свастыка зь сэрпу й молату на тле зямнога шару.
Камуністычная д'ябальшчына зьнішчала Беларусь – бо адчувала, што якраз гэтая незагоеная рана, гэтая ўвасобленая Божая ласка, гэтая Хрыстовая ахвярнасьць ёсьць ключавой перашкодай на заходнім кірунку, на галоўным шляху да сусьветнага панаваньня. Бальшавікі асушалі нашы балоты й вырубалі нашыя лясы, нявечылі да страты прытомнасьці гэтую зямлю й труцілі беларускія воды хіміяй. Бальшавікі ўзрывалі тут храмы, вырывалі з каранём родную мову й паражалі лепшыя галовы нацыі стрэламі ў патыліцу.
Але паўжывая Беларусь дыхала сілаю Духа Сьвятога – і разбурала маналіт імпэрыі ў пыл.
"Імпэрыя наносіць галоўны удар" – вось што значыць “БССР”.
Але ж як Беларусь адказвала!..
На дыктат ВПК і мілітарысцкую прапаганду – энцыкляпэдыяй праўды Васіля Быкава.
На культ нянавісьці й бальшавісцкую агрэсію – любоўю і болем Алеся Адамовіча.
На катастрофы Афганістану й Чарнобылю – кнігамі Сьвятланы Алексіевіч.
На зьнішчэньне нацыянальнай адметнасьці, забыцьцё гісторыі й "зьліцьцё моваў", на казармавае асавечваньне – захапляючымі адкрыцьцямі Ўладзімера Караткевіча.
На выкараненьне пачуцьця гаспадара зь беларускай зямлі, пагалоўную калектывізацыю й мэліярацыю – рэкорднай вытворчасьцю мяса, малака, бульбы, якімі кармілі Маскву й Піцер.
На зьдзек зь сялянства й разбурэньне вёскі – імклівай пасьляваеннай урбанізацыяй і ператварэньнем у гарадзкую нацыю.
На прымітыў калгаснага фальклёру з лапцямі й дудачкамі – пранізьлівымі "Песьнярамі".
І калі Зянон Пазьняк дакапаўся да Курапатаў, а Станіслаў Шушкевіч адным росчыркам пяра вынес прысуд СССР – стала зразумела, што Беларусь, пакутная й прароцкая, аказалася мацней за ўсе ўзброеныя сілы Імпэрыі зла.
Вільня – сталіца Старога Запавету беларускай гісторыі.
Вільня – сэрца Залатога веку, ансамбаль цудоўных храмаў, палацаў і знакамітага ўнівэрсытэту, горад вялікіх князёў, вялікіх прапаведнікаў і вялікіх адраджэнцаў.
Вільня – грандыёзны скарб, раздадзены бедным.
Вільня была заснаваная Гедзімінам у 1323 годзе – і адразу як сталіца. "Каб табе хадзіць у Вільню горы капаць!" – беларуская прымаўка тае пары. Фарпост славянізацыі сярод балцкіх земляў, Вільня выяўляла стратэгію ВКЛ да поўнага панаваньня ў Міжмор'і. Сталіцу наперад! – моцны ход вялікае дзяржавы, ферзевы гамбіт на ўзор швэдзкага Стакгольму, турэцкае Анкары ці расейскага Піцеру.
Вільня – галоўны горад Альгерда й Вітаўта. Вялікакняскі двор, палацы магнатэрыі, катэдральныя храмы. Цэнтар, дзе прымаюцца рашэньні, абавязковыя для выкананьня ад Балтыкі да Чарнамор'я.
Спадарства! Пра Вільню можна расказваць бясконца – а ў нас з вамі ўсяго некалькі хвілінаў. Вось тут друкаваў Скарына, вось тут Барбара Радзівіл таемна сустракалася з Жыгімонтам Аўгустам, адсюль кіраваў дзяржавай Леў Сапега... Залацісты пылок на віленскіх сьценах і пазалота начной ілюмінацыі сучаснай Вільні яшчэ захоўваюць водсьветы таго вялікага Веку.
Зьвярніце ўвагу, Віленскі ўнівэрсытэт. Аўдыторыі, якім 400 гадоў. Тут вучылася эліта ўсяе Ўсходняе Эўропы. Тут пачыналі Міцкевіч, Дамейка, Гарэцкі. Віленскае барока. Ідэал беларускай прыгажосьці – касьцёлы Пятра й Паўла, Казіміра, Сьвятое Ганны, Траецкая царква...
Калі ласка, не губляйцеся. Па гэтых вузкіх і вабных віленскіх вулічках, дзе сёньня лявіруюць эўрапейскія аўтамабілі, блукаеш, быццам у зьвілінах: так шмат думаецца аб тым, што тут адбывалася!
Вільня – горад, дзе паміраў Каліноўскі й ажываў нацыянальны рух. Вільня выхадзіла Багушэвіча й вынасіла "Нашу Ніву".
Старая Вільня прачытваецца, як Стары Запавет. Боганатхнёны закон, поўны прадбачаньняў і прароцтваў, з глыбокім патасам і суворай мудрасьцю. Збор запаветаў, радаводаў і вобразаў для ўсяе Беларусі.
Вільня – гэта Вострая Брама ў беларускую мінуўшчыну. Эўрапейскі горад-музэй, дзе ўрачыста й цырымонна расстаўлены ўнікальны антыкварыят залатога Сярэднявечча. Назвы вуліцаў з шыльдачкамі антычнага шрыфту. Нават сама Вільня сёньня клясыфікаваная афіцыйнай лацінай як Вільнюс.
Зь Вільні Беларусь чэрпае волю, веру і сілу. Беларускія інтэлектуалы гняздуюць у Вільні – віленская веліч усяму надае асаблівае значнасьці ды вагі.
Вільня – гэта вельмі, вельмі й вельмі.
У кожным доме ёсьць гэткае месца, дзе захоўваецца самае каштоўнае – сэрвізы, дакумэнты, упрыгожваньні, падарункі... У нас гэта Вільня. "Дзядзька ў Вільні" – сёньня гэта значыць зайсьці туды, дзе жыў калісьці доўга ды шчасьліва.
І ўсё-такі Беларусь аддала Вільню. Па-хрысьціянску пакорліва аддала самае дарагое.
Аддала – бо як жа цяжка багатаму ўвайсьці ў Царства Божае!
Аддала – каб захаваць векавыя скарбы сярод войнаў, рэвалюцыяў ды акупацыяў.
Аддала, бо ўтульная ды абцяжараная спадчынай Вільня зацесная для беларускага Новага Запавету. Гэтак юдэйскія гарадкі ўрэшце рэшт аказаліся замалыя для размаху Эвангельля. Тут патрэбная прастора, маштабы, паветра й неба. Тое, што чакае нас сёньня ў велізарным і пустым Менску.
Старую Вільню ўжо далёка абступіла сталіца Летувы. Сэйм, знакамітая тэлевежа, мікрараёны. Але Вільня, выгляд збоку беларусу ўсё роўна трапляе ў самае сэрца.
ВКЛ – асноўная тоўшча беларускай гістарыяграфіі.
У сярэдзіне злавеснага трынаццатага стагодзьдзя орды мангола-татараў з глыбіняў Азіі рушылі на Захад, спусташаючы Бухару, Закаўказьзе, Паволжа й Уладзімера-Суздальскую Русь, і ў 1237-39 гг. падышлі да Дняпра. Амаль адначасна крыжацкія ордэны, укамплектаваныя рыцарствам з усяе Эўропы, рынуліся на Ўсход, скараючы вагнём і мечам Балканы, Польшчу, Прусію й Прыбалтыку, ды ў 1240-41 гг. зьявіліся на ўсходнеславянскім узьмежжы. Якраз у гэты момант у Міжмор'і, дзе ў страшным сутыкненьні павінныя былі сысьціся й захлынуцца крывёю дзьве супрацьлеглыя й такія сугучныя сілы Сярэднявечча, раптоўна ўзьнікае нябачная дагэтуль дзяржава. Перад ёй сьцішваецца Арда, спыняецца Ордэн, ёй прысягаюць навакольныя князі...
Так эфэктна й уладарна пачалася больш чым 500-гадовая гісторыя Вялікага Княства Літоўскага.
У 1240-х гадох летапісную Літву – асыміляваныя славянамі балцкія землі вакол Наваградка – зьяднаў Міндоўг. Гедзімін у 1323 г перанёс сталіцу ў Вільню і далучыў да ВКЛ сёньняшнюю Летуву (Жамойць), Полацк, Менск, Тураў. Альгерд пашырыў абсяг Княства ўдвая, вызваліўшы ад татараў Украіну, прыяднаўшы Смаленск, Бранск, Чарнігаў і прымусіўшы Маскву плаціць даніну. Нарэшце, за Вітаўтам Вялікім ВКЛ – ужо найбуйнейшая краіна Эўропы ад Балтыкі да Чорнага мора, пад чыім пратэктаратам знаходзяцца Ноўгарад ды Цьвер, якому падпарадкоўваюцца і крыжакі, і Арда. ВКЛ – гегемон Усходняй Эўропы й фарпост цывілізацыі на азіяцкім даляглядзе.
Пасіянарны выбух – вось як гэта называецца. Перамогі на Сініх Водах у 1362-м й пад Грунвальдам у 1410-м, альгердава дзіда ля брамы Крамля, Мажайск як мяжа – за 130 км ад Масквы! – і паўвыспа Літоўская ў Крыме – усе гэтыя нацыянальныя рэкорды датуюцца якраз часамі ВКЛ.
Ядро Вялікае Літвы склалі этнічныя беларускія землі. Беларусы занялі пануючае становішча ў канглямэраце ліцьвінскага насельніцтва. Беларуская мова зрабілася дзяржаўнаю й загучала скрозь ад Прыбалтыкі да Малдовы. Беларушчына напоўніла сабою ўсю Літву. Беларусь стала асновай ВКЛ – і гэта прадвызначыла сутнасьць вялікалітоўскага фэномэну ў сусьветнае гісторыі.
Нават для эпохі рэлігійнага Сярэднявечча ВКЛ – краіна ўнікальна хрысьціянская паводле свайго характару. Факты будуюць зь Вялікай Літвы XIV-XVI стст. храм унушальнае велічы:
— Большасьць земляў была далучаная да ВКЛ мірам – і гэта ў эпоху, што жыла войнамі;
— У дзяржаве кіраваў закон, шэдэўр юрыспрудэнцыі таго часу, правобраз эўрапейскіх канстытуцыяў – Статут ВКЛ;
— Грамадзтва адрозьнівала талеранцыя ў сутоцы канфэсіяў. Тым часам як кантынэнт скаланалі рэлігійныя войны, інквізыцыя й варфаламееўскія ночы, ВКЛ абавязвала да верацярпімасьці нават караля Францыі;
— Поўнае спрыяньне аказвалася габрэям, практычна ўраўнаваным у правох са шляхтай – уявіце сабе, сярод пандэміі антысэмітызму тых стагодзьдзяў!
— ВКЛ згенэравала вунію паміж праваслаўнымі й каталікамі; пазьбегла як рэлігійнага фанатызму, так і акультызму, атэізму, разбэшчанасьці;
— Палітычны лад ВКЛ набліжаўся да шляхецкай хрысьціянскай дэмакратыі– параўнайце з тагачаснымі эўрапейскімі манархіямі ці маскоўскай дэспатыяй!
— Сплаў Рэфармацыі й Рэнэсансу спарадзіў фаервэрк рамантычнага і духовага мастацтва, музыкі, літаратуры – культуры Залатога веку;
— ВКЛ сталася галоўнай друкарняй Сьвятога Пісьма й эпіцэнтрам эвангельскай місіі ва Ўсходняй Эўропе: Скарына пераклаў Біблію на беларускую, Фёдараў і Мсьціславец выканалі апостальскую ролю ў Расеі й на Ўкраіне, Радзівіл і Будны друкавалі дзесяткі выданьняў на лаціне й польскай для Захаду;
Шматвекавы храм беларускага Сярэднявечча стаіць упоравень з эўрапейскімі нацыянальнымі ідэямі першае велічыні – Нямеччыны, Ангельшчыны, Чэхіі, Швэдзіі – і адкрывае нам падмурак, якога не было ані ў Расеі, ані ў Амэрыкі. Замкі й палацы, магутнасьць і бляск магнатаў, вольная й шматлікая шляхта, магдэбурскае права ў гарадох, культурныя шэдэўры й высокамастацкае рамесьніцтва, тытаны веры й адухоўлены народ… ВКЛ, бясспрэчна, была адным з найбольшых посьпехаў хрысьціянскае Эўропы – мадэлью для цэлай цывілізацыі.
ВКЛ – абрэвіятура, якая адпавядае савецкаму клішэ-скароту "уключана". Тэксты пра ВКЛ сапраўды чытаюцца са шчоўканьнем уключальнікаў: ВКЛ! – і з адной толькі ўспышкай памяці азараецца ўся панарама сярэдневечнае беларускае гісторыі.
ВКЛ – матрыца беларускай пэрспэктывы. Вобраз максымальнага росквіту фармуе для наступных пакаленьняў ідэалы зьнешнепалітычнага, эканамічнага й культуровага разьвіцьця. Пункты, што пералічваюць вялікалітоўскія дасягненьні ў часе й прасторы, аўтаматычна робяцца кропкамі апоры для Беларусі ў будучыні.
Настальгічныя згадкі пра "Літву", усе гэтыя "О, Літва, айчына!" – "Нарадзіўся я ліцьвінам", – "Літва харобрая" – генетычна ўсё яшчэ джаляць беларусаў жалем. Бо Літва – летуценьне нашае велічы. Літва – наша малітва ўдзячнасьці Госпаду Богу за мінулыя дабраслаўленьні. Але ня варта шкадаваць пра тое, што ВКЛ засталося адно пластом гісторыі.
Бо нас чакае Беларусь. Новая зямля. Сьвежая, сьветлая й чыстая, як аркуш белай паперы.
Для любога беларуса вайна – глябальная катастрофа й наймацнейшая канцэнтрацыя зла.
Геапалітычнае скрыжаваньне Беларусі ператваралася ў крыж штораз, як на шляхох зьяўляўся захопнік.
Вайна разбурала, рабавала, калечыла й забівала; сьледам прыходзілі эпідэміі й голад. Заставаліся адно попел спаленых хатаў й агромністыя могільнікі. Беларусь у сьвеце дагэтуль пазнаюць па трупах Хатыні, Трасьцянца, Берасьцейскай крэпасьці, па абэлісках Перамогі, партызанах і падпольшчыках – а ўсё гэта толькі апошняя вайна!
Беларусь спрабавалі зьнішчыць драпежнікі з усяго сьвету – татары, тэўтоны, Маскоўскае княства, Расейская Імпэрыя, фашысцкая Нямеччына, СССР. Беларускім адказам спачатку было паспалітае рушаньне, панцырнае баярства, крылатая коньніца, потым – лес, партызанка, падпольле, і нарэшце – малітва, цярплівасьць і адраджэньне.
Сучасная гісторыя ведае няшмат нацыяў, якія б некалькі стагодзьдзяў запар у выніку войнаў ставіліся на мяжу фізычнага выміраньня. Але Беларусь трывала, праходзіла празь сьмерць, празь пекла – і ажывала. Увесь боль беларускай вайны зьмяшчаецца ў адным вершы біблійнае кнігі Ёва: "Вось, Ён забівае мяне, але я буду спадзявацца"! (Ёва, 13:15). Толькі такая Беларусь, магла нарадзіць сусьветных прарокаў міру: Алеся Адамовіча, Васіля Быкава і нават Максіма Танка.
Нашыя самыя страшныя войны – Інфлянцкая, 1558–1583 гг, калі Масква захапіла Полацк і выпаліла ўсё Падзьвіньне; Невядомая, 1654–67 гг, якую доўга хавала расейская гістарыяграфія – а ў тае пагалоўнае разьні загінуў кожны другі беларус; Паўночная 1700–1721 гг.; Нашэсьце 1812 г.; I й II Сусьветныя, калі імпэрыі сутыкаліся ў сэрцы Эўропы за панаваньне над усёй плянэтай... Вялікіх вайскаводцаў і выбітных дзяржаўных дзеячоў Уладзімера Манамаха, Івана Грознага, Карла XII, Пятра I, Напалеона, Суворава, Гітлера, Сталіна Беларусь ведае выключна як агрэсараў, акупантаў і забойцаў.
Ужо пасьля таго, як 1,5 мільёны беларусаў згінулі ў 260 лягерох сьмерці, а яшчэ больш мільёна – на фронтах ІІ Сусьветнай, Савецкі Саюз распачаў у Беларусі будаўніцтва вялізнай вайсковай базы. Уся БССР уяўляла сабой ударны кулак савецкага мілітарызму й адначасова – стратэгічны пляцдарм вайсковага міту.
Трыюмф зброі ў Беларусі праваліўся.
Чаму ж беларусы не прымаюць вайны? Таму што сама сутнасьць Беларусі – далікатная, узвышаная, ласкавая – не для войнаў, а для міру Божага. Таму што перамогі Беларусі заўжды былі духовымі – і збаўлялі душы, а не забівалі іх. Беларус не бярэцца за зброю, унікае войска, й скрайнім выпадку йдзе ў партызаны, каб не згубіць сябе ў буры страху, гвалту й нянавісьці. Але ж калі беларуса дастаць да самае глыбіні душы, загнаць у кут ды там яшчэ й таптаць – спрацоўвае спружына стоенае сілы, і беларуская вайна разгортваецца з навальнічнай хуткасьцю.
Беларус са зброяй – гэта відовішча апакаліптычнае, кшталту Пагоні, перад якой не ўстаяць ані татары, ані крыжакі, ані браты-славяне; кшталту Магілёўскага паўстаньня 1661г., калі трупамі маскаля запруджвалі Дняпро; кшталту сутыкненьняў на вулічных маніфэстацыях, калі і радыкальныя дэманстранты, і вясковыя хлопцы-амапаўцы малоцяць адзін аднаго да страты прытомнасьці тронкамі ад сьцягоў ды плякатамі.
Калі няма выйсьця, калі вайна ўломваецца ў хату, калі меч ёсьць адзіным адказам – тады беларусаў не разьбіць, не спыніць, не стрымаць. У адкрытым баі беларусы практычна заўжды апыналіся ў меншасьці – але атакавалі й грамілі ворага. Стратэгія Давіда ў бітве з Галіяфам заўжды давала Беларусі бліскучыя перамогі над шматкроць большымі сіламі татараў, маскавітаў, швэдаў ды немцаў.
Беларусы ўмеюць ваяваць, ды яшчэ як! Толькі лепш іх да гэтага не даводзіць. Беларус Сяргей Грыцавец, двойчы герой Савецкага Саюза, у адным баі зьбіў 7 вырожых самалётаў. Ягоны зямляк Аляксандр Гаравец – 9 самалётаў, і ў той жа дзень загінуў. Беларуска Зінаіда Тусналобава-Марчанка выцягнула з поля бою сотні параненых – сама засталася бяз рук і ног. Беларус Міхась Ягораў падымаў Сьцяг Перамогі над рэйхстагам. Нарэшце, беларус Трыфан Лук’яновіч на вуліцы Бэрліну ў 1945-м уратаваў нямецкую дзяўчынку – і быў увекавечаны ў помніку Вучэціча ў Трэптаў-парку.
Захопнікі выдатна ведалі, што беларуса адольваюць адно незьлічоная колькасьць, вынішчэньне веры й татальны генацыд. І каго як не цярплівых, маўклівых мацакоў-беларусаў рэкрутавалі потым на свае войны акупанты! Беларусы заваёўвалі для Расеі Сібір, Каўказ і Сярэднюю Азію, біліся й паміралі за польскую незалежнасьць; абаранялі Берасьцейскую крэпасьць, Маскву ды Сталінград. Нават у Афганістан першай уваходзіла Віцебская дэсантная дывізія. Дагэтуль ва ўсім былым Саюзе браткоў-беларусаў вайсковыя спэцы ведаюць як адмысловых байцоў.
Таму беларусы шчасьлівыя, калі не ваююць. АБЫ НЕ БЫЛО ВАЙНЫ – гэта таксама нацыянальная ідэя. Алесь Адамовіч змагаўся супраць гонкі ядравых узбраеньняў. Станіслаў Шушкевіч – беспрэцэдэнтны выпадак! – бязвыплатна адмовіўся ад савецкіх ракетаў на карысьць поўнага нэўтралітэту. Зянон Пазьняк дамогся, каб беларусы не служылі ў гарачых кропках.
Беларусы не пацыфісты. Проста Беларусь – гэта ўсё, што засталося тут пасьля тысячагодзьдзя войнаў.
…Беларусь? І пасьля гэтага вы будзеце гаварыць мне, што ў вас няма сваякоў у Ізраілі?…
Зь Беларусі паходзяць лідэры сіянісцкага руху і большасьць кіраўнікоў адноўленае дзяржавы Ізраіль – два прэзыдэнты й шэсьць прэм'ер-міністраў. Габрэйская дыяспара Беларусі адрадзіла старажытны іўрыт, зрабіла дзяржаўнай моваю ідыш і прыдумала эспэранта, заснавала "Масад" і найславуцейшыя габрэйскія школы – іешывы – а таксама дала сьвету дзесяткі знакамітасьцяў, дзеячоў і геніяў плянэтарнага маштабу.
Габрэі ("жыды", "жыдове") зьявіліся ў Беларусі яшчэ ў Сярэднявеччы – іх добра арганізаваныя й уплывовыя кагалы з XIV ст., паводле вялікакняскіх прывілеяў, займаліся камэрцыяй ды рамесьніцтвам.
"А сыны Ізраілевыя пладзіліся вельмі, і размножыліся, і зрабіліся яны дужа моцныя, і напоўнілася тая зямля імі." (Выхад 1:7)
Эўрапейскае скрыжаваньне. Небывалая талеранцыя. Натуралёвая духовасьць. Багаты й утульны край. Беларусь? Ды проста зямля абяцаная!
Па меры таго, як у тагачаснай Эўропе ў выніку крыжовых паходаў, эпідэміі чумы й разгулу цемрашальства габрэі пачалі падвяргацца ўсё больш моцнаму ўціску, цэнтар цяжару габрэйскага расьсяленьня паволі перамяшчаўся зь Нямеччыны на ўсход, праз Польшчу да ВКЛ – дабраславёнага Ханаану, дзе цякуць малако і мёд. У XV – XVI стст. міграцыя прыняла масавы характар: на беларускіх землях аселі дзесяткі тысячаў габрэяў.
Беларусь Залатога веку чула на ўласныя вушы й бачыла на ўласныя вочы, як выконвалася Божае абяцаньне габрэям:
"Я дабраслаўлю тых, што дабраслаўляюць цябе…” (Быцьцё 12:3)
Беларусь атрымала дар велізарнага гістарычнага значэньня. На працягу апошніх стагодзьдзяў, да аднаўленьня габрэйскае дзяржаўнасьці, якраз тут, у Сэрцы Эўропы, і быў Ізраіль! Мільёны габрэяў век за векам канцэнтраваліся на тэрыторыі колішняга Вялікага Княства.
… І што, цяпер вы таксама будзеце пытацца ў мяне, чаму беларуская гісторыя так нагадвае Біблію?..
У XIX – пачатку ХХ стст. абмежаваныя імпэрскай рысай аселасьці габрэі складалі асноўнае насельніцтва беларускіх гарадоў. Менск, Магілёў, Берасьце, Віцебск, Гомель, Пінск, Мазыр былі габрэйскімі на 50-80%! У Валожыне, Міры, Слоніме, Слуцку дзейнічалі самыя вядомыя ў сьвеце іешывы – юдаісцкія ўнівэрсытэты. Сюды, да знакамітых равінаў і тлумачальнікаў Талмуду таго часу зьяжджаліся вучыцца габрэі з ЗША, Нямеччыны, Ангельшчыны. Беларусь выконвала ролю агромністага рэзэрвуару, дзе намнажаліся сілы для адраджэньня народа, абранага Богам. Беларусь – другая радзіма габрэйства, ня больш, ня менш.
Фэномэн габрэйскага расьсеяньня, які спрабуюць сарамліва не заўважаць дагэтуль, насамрэч іскрыць і зьзяе ў беларускай нацыянальнай ідэі на поўную сілу. Бліскучыя імёны, пляяды талентаў, паўсюдныя прозьвішчы зь беларускай сэмантыкай на Захадзе і Усходзе – ад клясычных Рабіновіча й Кагановіча да Гомельскага, Сланімскага, Слуцкай, Шклоўскага ці Магілевера, па якіх можна вывучаць геаграфію Беларусі – скрышталізоўваліся тут, у краіне ціхай, сьветлай і празрыстай, у вобласьці высокае духовае канцэнтрацыі.
Зорны час беларускага габрэйства, пік ягонае трагедыі й нацыянальны трыюмф – ХХ стагодзьдзе. Беларусь літаральна выбухнула габрэйскай пасіянарнасьцю. З плоднасьцю біблійных патрыярхаў яна нараджала:
— Мастакоў з сусьветным імем: Марка Шагала, Хаіма Суціна, Саламона Юдовіна, Льва Бакста;
— Клясыкаў габрэйскай літаратуры: Мендэля Мойхер-Сфорыма, Ізі Харыка, Майсея Кульбака;
— Фантаста Айзэка Азімава, філёзафа Саламона Маймана, скульптара Заіра Азгура, пісьменьніка Зьмітрака Бядулю;
— Егуду Бэн-Эліезэра, што стварыў наноў іўрыт, і Людвіка Замэнгафа, што вынайшаў эспэранта;
— Лідэра рэлігійнага сіянізму Меіра Бар-Ілана з Валожына; заснавальніка Сусьветнага Сіянісцкага Кангрэсу Навума Гольдмана зь Вішнева, стваральніка габрэйскага руху Расеі, Шмуэля Магілевера, старшыню Габрэйскае Агенцыі й Сусьветнай Сіянісцкай Арганізацыі Ар'е Дульчына зь Менску;
— Ісэра Харэла (Ізю Гальперына), бацьку "Масаду", які здолеў здабыць і перадаць у ЦРУ даклад Хрушчова аб разьвенчваньні культу Сталіна яшчэ да яго выступу на ХХ зьезьдзе КПСС;
— Міхала Грузэнбэрга, у 1941-49 гг. галоўнага рэдактара Саўінфармбюро, і Сямёна Косбэрга, асноўнага канструктара савецкіх касьмічных рухавікоў…
… І што, вы скажаце мне, што гэта ня нашыя людзі?!.
Беларускія габрэі – гэта супэрзоркі заходняе цывілізацыі. Норбэрт Вінэр, заснавальнік кібэрнэтыкі – зь сям’і беларускіх эмігрантаў. Давід Сарноў, кіраўнік Радыёкарпарацыі ЗША, дарадца Эйзэнхаўэра і патрыярх сучаснае мэдыя-індустрыі – зь Меншчыны. Ізя Бейлін, ён жа Ірвінг Берлін, аўтар “God Bless to America”, музыкі для 19 мюзіклаў, 18 кінафільмаў і 282-х найпапулярнейшых гітоў ЗША – з Магілёва. Ляўрэат нобэлеўскае прэміі Аарон Клуг – зэльвенскі. Давід Мэр-Сухаўлянскі – заснавальнік Лас-Вегасу, "самая загадкавая постаць амэрыканскае мафіі", што ніводнага разу не трапляўся ў турму і стаў прататыпам для Майкла Карлеонэ з "Хроснага бацькі" Марыё К'еза – гарадзенскі. Легенды Галівуду Кірк Дуглас з сынам Майклам Дугласам – магілёўскія!
Беларускае габрэйства спарадзіла бомбаў сусьветнае рэвалюцыі – Паўла Аксельрода са Шклова, рэдактара "Іскры" й старшыню партыі меншавікоў; Рыгора Гершуні зь Менску, стваральніка баявой арганізацыі эсэраў; Аляксандра Парвуса зь Бярэзіна, галоўнага фінансіста й выдаўца партыі бальшавікоў, а ў дадатак і Фані Каплан з Рэчыцы, якая старшыню гэтае партыі ледзь не адправіла на той сьвет стрэламі з рэвальвэру, а яшчэ пяцёх зь дзевяці заснавальнікаў РСДРП…
… Ну вось, як заўжды: габрэі зноў ва ўсім вінаватыя!…
Беларусь дала пачатак цэлым габрэйскім партыям – Бунду (Вільня, 1897) і "Паалей-Цыёну" ("Рабочыя Сыёну" – Менск, 1901)
Гітлераўскі нацызм спрабаваў зьнішчыць беларускі Ізраіль. Попел Трасьцянца, Менскага гета й дзесяткаў фашыстоўскіх канцлягераў дагэтуль грукае ў Сэрца Эўропы.
І ўсе-такі – старонка гісторыі чалавецтва, вартая Новага Запавету! – менавіта Беларусь выканала ключавую ролю ў цудоўным уваскрасеньні Ізраілю, прадказаным Бібліяй. Пасьля амаль дзьвюхтысячагадовага блуканьня па сьвеце, прыцясьненьняў на чужыне, вякоў антысэмітызму й кашмару нацысцкага генацыду богаабраны народ вярнуўся на Сьвятую Зямлю. Першы прэзыдэнт Ізраілю, Хаім Вейцман, з Моталю і трэці, Залман Шазар, зь Міру; прэм'ер-міністры Іцхак Шамір, Арыэль Шарон, Голда Мэір, Мэнахем Бегін, Шымон Перас, Іцхак Рабін (апошнія трое – яшчэ й ляўрэаты Нобэлеўскай прэміі міру) – родам зь Беларусі!
Іх пачынаеш пазнаваць паводле няўлоўнага генэтычнага коду: большасьць "літоўскіх", "рускіх", "польскіх" ды "савецкіх" габрэяў – носьбіты ўзьнёслае, сьветлае, адухоўленае беларускае мэнтальнасьці.
Калі чытаеш Біблію, напоўненую дабраславеньнямі й пракляцьцямі ізраільскаму народу, перабіраеш неверагодную й драматычную гісторыю беларускага габрэйства – кожнае імя, кожны вобраз, кожнае прароцтва адкрывае перад табою Беларусь. Гэта кранае асабіста. Гэта прымушае трымцець. Гэта працінае да пачуцьця яўнае роднасьці.
Зрэшты, мы даўно пра гэта здагадваліся. Такі праўда, кожны з нас хоць крыху габрэй!
Грунвальд – галоўная бітва Сярэднявечча.
Грунвальд – генэральная перамога Сэрца Эўропы над крыжацтвам.
Усе грані брані, грозны грукат брані, роў крыкаў і рокат крыві, грымоты збройных армадаў, скрышальны разгром ворага ў адным слове – гэта Грунвальд.
Грунвальд – "Зялёны лес" па-нямецку, "Жальгірыс" па-летувіску, "Дуброўна" па-наску. У палякаў, прыбалтаў, украінцаў, чэхаў, што прымалі ўдзел у бітве, перамога над крыжакамі – жалезны элемэнт нацыянальнага эпасу. Летувісы, забіраючы сабе вялікакняскую гісторыю, раскруцілі з "Жальгірысу" супэрбрэнд, і з тае пары рэгулярна ладзяць "грунвальды" супернікам у баскетболе, футболе й гандболе: хто зь мячом да нас прыйдзе...
Беларусаў доўга пераконвалі, што яны ўвесь час прайгравалі. Але Грунвальд – гэта аргумант.
Сучасьнікі называлі тую вайну Вялікай. І насамрэч – гэта было вялікае супрацьстаяньне. Вырашаўся лёс Усходняй Эўропы. З аднаго боку – крыжакі зь нямецкіх і прускіх земляў, заходняе рыцарства, што захапіла й калянізавала берагі Балтыкі і ўсталявала рэжым тэрору на польскім, беларускім, наўгародзкім узьмежжы. Зь іншага – саюз Польшчы, ВКЛ ды паняволеных тэўтонамі народаў.
Што вяло крыжакоў? Прагавітасьць да чужое зямлі. Бессаромная ўпэўненасьць у сваёй сіле. Гнеў за тое, што Летува й Польшча яшчэ не скарыліся зброі. Галоўныя грахі перад Богам, за якія, кожны рыцар ведаў на памяць з катэхізму, пакараньне – сьмерць.
Што вяло нашых продкаў?
Рука Божая.
Яны сышліся 15 ліпеня 1410 году ля мястэчка Грунвальд – цяпер гэта ў Польшчы. Крыжацкае войска, цяжкае сталёвае рыцарства з артылерыяй, самая страшная разбуральная машына Сярэднявечча – мела, паводле розных зьвестак, ад 24 да 100 тысячаў ваяроў. Лягчэй узброенае, але больш рухомае беларуска-польскае – ад 30 да 150 тысячаў, сярод якіх – каля 40 харугваў з гарадоў ВКЛ.
Пачатак бітвы затрымліваўся: войска саюзьнікаў усю раніцу малілася й сьпявала хрысьціянскія гімны. Нецярплівы магістр Тэўтонскага Ордэну Ульрык фон Юнінген паслаў у стан Ягайлы й Вітаўта мячы: біцца, і хутчэй!
Сьмяротны грэх пыхі, які Беларусь нікому не даруе.
Коньніца Вітаўта атакавала баявыя парадкі крыжакоў, каб зьнішчыць выстаўленыя наперад бамбарды. Рыцары рынуліся насустрач. Беларусы распачалі ўяўнае адступленьне, каб імклівым рухам расстроіць ордэнскія харугвы: перабіць грувасткіх рыцараў было куды прасьцей у беларускай стыхіі, сярод лесу. Тым часам у бой уступілі палякі Ягайлы і выстаўленыя Вітаўтам у самы цэнтар тры беларускія харугвы – аршанская, мсьціслаўская й смаленская. Яны амаль цалкам загінулі ў жорсткай сечы, некалькі гадзінаў стрымліваючы напор крыжакоў – гэта быў адзін з найвялікшых подзьвігаў беларускай мужнасьці й самаахвярнасьці за ўсю нашую гісторыю... Нарэшце, манэўр Вітаўта завершыўся агульным наступам правага крыла й атачэньнем ворага з тылу. Крыжакоў дабівалі ў двух велізарных "катлах", рэшткі нішчылі да глыбокае ночы. Вялікі магістр і большасьць крыжацкіх палявых камандзіраў загінулі. Саюзьнікам дасталіся амаль усе харугвы й абоз. Перамога была поўнай. Тэўтонскі Ордэн быў разгромлены дазваньня.
Што гэта азначала?
Гранёная фраза гістарыяграфіі: пасьля Грунвальду 500 гадоў нага ўзброенага немца не ступала на беларускую зямлю.
Сярэднявечная гісторыя ведае шмат бліскучых беларускіх перамогаў. Бітва на Сініх Водах 1362 г., дзе Альгерд расьсеяў адразу тры татарскія арды; бітва пад Воршай 1514 г., дзе 35 тысячаў ваяроў Канстаньціна Астрожскага высеклі ў пень 80 тысячаў маскавітаў; вікторыя пад Кірхгольмам 1605 г., дзе чатырохтысячны корпус Яна Караля Хадкевіча разьбіў 14.000 швэдаў, страціўшы толькі блізу 100 чалавек. Беларусы перамагалі ў меншасьці, бо былі духова мацней, мелі чыстае сэрца й цьвёрдую веру – і ў гэтым увесь сакрэт нацыянальнай вайсковае стратэгіі.
Крыжацтва, ганьба хрысьціянскага Сярэднявечча нароўні зь інквізыцыяй і продажам індульгенцыяў, пацярпела гістарычную паразу пад Грунвальдам у поўнай адпаведнасьці са словамі Хрыста: "Усе, што возьмуць меч, ад меча й загінуць". ( Мацьвея 26:52)
Грунвальд – з тых бітваў Старога Запавету, у якіх Госпад даваў перамогу праведным і скрышальным ударам вынішчаў цэлыя царствы грэху. На Грунвальдскім полі Бог быў не з рабаўнікамі й драпежнікамі пад чорнымі крыжовымі знакамі – а з абаронцамі свае зямлі, зь іх малітвай і бел-чывона-белымі сьцягамі Ісуса, хрысьціянскімі Беларусьсю і Польшчай.
І калі сёньня цябе чакае вырашальная бітва, калі ворагі перадаюць мячы – біцца, і хутчэй! – проста памаліся. Зьбяры ў сэрцы ўсю сваю рашучасьць. І ўзгадай пра Грунвальд.
Эра найвялікшага росквіту Беларусі, час галоўных герояў гісторыі й самага моцнага духовага абуджэньня – XVI стагодзьдзе.
Кожная нацыя ўздыхае аб сваім Залатым веку. У Беларусі сапраўднае фамільнае золата мае пробу XVI. Для гісторыкаў гэта пасіянарны выбух ВКЛ, для культуролягаў – фэномэн Рэнэсансу, для вернікаў – эпоха хрысьціянскае велічы. Наймагутнейшая дзяржава, найслаўнейшыя асобы, найвышэйшы дух – карацей, золата ва ўсіх намінацыях.
Мы мусім быць выключна ўважлівыя да Залатога веку. Менавіта празь ягоныя каштоўнасьці й зьдзяйсьненьні можна зь ювэлірнай дакладнасьцю вылічыць залатое сячэньне нацыянальнай ідэі.
У гарніле стагодзьдзя, пачатага Бібліяй Скарыны й завершанага Берасьцейскай вуніяй, утварыўся залаты хрысьціянскі сплаў: каталіцызм, праваслаўе й пратэстантызм, абуджаныя Рэфармацыяй, ачышчаныя талеранцыяй – у адзіным агмяні эвангелізацыі. У кнігах, пропаведзях, малітвах беларусы масава адкрывалі для сябе Бога. Сотні тысячаў людзей каяліся й нараджаліся звыш у Ісусе Хрысьце. Залатыя словы рабіліся целам!
Нешта падобнае перажылі ў XVI ст. немцы, ангельцы, швэды, галяндцы.
Беларусь XVI ст. напоўніцу адчула сваю місію сярод іншых народаў. Суседзі спазналі ўплыў галоўнага беларускага абуджэньня ў культуры, гаспадарцы, палітыцы, рэлігіі. Беларусь канчаткова сфармавалася як сэрца Эўропы – сэрца любові, болю й веры.
XVI ст. – кульмінацыя гісторыі Беларусі. Менавіта ў глыбінях XVI ст. трэба шукаць "нулявы пункт", зь якім заканчваецца Стары Запавет Беларусі й пачынаецца наша Новая эра (паводле разьлікаў аўтара, гэта 1563 г.). Якраз пра гэты момант можна сказаць: у беларускі сьвет прыйшоў Хрыстос. Эфэкт Божае прысутнасьці адчуваўся паўсюль – і гэта, быццам філязофскі камень, альхімічна ператварала ў золата цэлую краіну.
XVI ст. – гэта дзеі апосталаў нацыі. Францыск Скарына й Леў Сапега, Мікалай Радзівіл і Астафі Валовіч, Мікола Гусоўскі й Андрэй Волян, Сымон Будны й Іпаці Пацей, Кастусь Астроскі й Пётра Скарга, Іван Федаровіч ды Пётр Мсьціславец. Імёны, напісаныя ў нашай гісторыі самі ведаеце якімі літарамі.
XVI ст. – наша Aurea Mediocritas, залатая сярэдзіна ў гісторыі, дзяржаўнасьці, законнасьці, палітыцы. Тры капітальныя Статуты за 60 гадоў! Літоўская Мэтрыка! Якія лідэры – Жыгімонт Аўгуст, Сцяпан Батура, Радзівілы й Сапегі! Залаты балянс паміж прадстаўнічай манархіяй, моцнай канстытуцыяй і шляхецкай дэмакратыяй. Росквіт мясцовага самакіраваньня. Дзесяткі гарадоў, што атрымалі магдэбурскае права й уласныя гербы.
XVI ст. – фаервэрк кнігадрукаваньня й культуры. Дзесяткі выданьняў Сьвятога Пісьма, катэхізмаў, тэалягічнае публіцыстыкі й навучальнае літаратуры. "Песьня пра зубра", "Пруская вайна", знакамітыя летапісы. Сармацкі партрэт, Мірскі замак, першае ва Ўсходняй Эўропе барока ў Нясвіскім касьцёле Божага Цела, якое ў наступных стагодзьдзях дасьць цэлы выбух шэдэўраў. Мураванка, Сынкавічы, збор у Заслаўі, Фара ў Горадні. Сотні адчыненых школаў – кальвінскія, езуіцкія, брацкія. Віленская Акадэмія... Перабіраеш, зачэрпваеш жменямі, не раўнуючы як залатыя скарбы ў куфры – з агністым бляскам, звонам і немым захапленьнем!
XVI ст. – бурнае разьвіцьцё рынкавае гаспадаркі: цяпер гэта называецца “эканамічны бум”. За некалькі дзесяцігодзьдзяў нацыянальны даход ВКЛ павялічваецца ў 4 разы й азалачае казну. Уніфікаваны грашовы абарот: дагэтуль Падзьвіньне лічыла рыскія шылінгі, Панямоньне – чэскія грошы, Палесьсе – ардынскія дырхемы; цяпер паўсюль грош літоўскі, віленскае чаканкі. Аграрная рэформа паводле лепшых эўрастандартаў, "Устава на валокі", пасьля якой Беларусь пачала экспартаваць збожжа. Створаная таварная сельская гаспадарка: вёскі ў адну вуліцу й фальваркі робяцца галоўным беларускім ляндшафтам на бліжэйшыя 400 гадоў. Напачатку XX стагодзьдзя. Сталыпін возьме гэтую сыстэму за ўзор, каб распачаць сваю знакамітую рэформу па ўсёй Расеі. XVI – наш "залаты стандарт"!
XVI ст. – нябачны дагэтуль рывок урбанізацыі. За стагодзьдзе ўтвараецца каля 300 новых гарадоў і мястэчак, дзе крышталізуецца маса мяшчанаў, расьсяляецца габрэйства, запачаткоўваюцца рамесныя цэхі, гуртуюцца брацтвы. XVI ст. – пачатак дакладнае генэалёгіі большасьці шляхецкіх родаў. 80% гараджанаў – беларусы: рэкорд, не перасягнуты дагэтуль. Залатыя часы: у гарадох нарэшце фармуецца нацыя!
XVI ст. – залатая эпоха, калі на беларускай мове ліставаліся дыпляматы Польшчы, Маскоўшчыны, Валахіі, Малдовы, калі знакамітыя Генрыкаўскія артыкулы прымусілі Францыю спыніць перасьлед гугенотаў пасьля кашмару Варфаламееўскае начы.
Нарэшце, XVI ст. – гэта век геапалітычнага супрацьстаяньня з Масквой, змаганьня з агрэсіўнай Турэччынай, Люблінскай вуніі з Польшчай; век перамогаў пад Клецкам, Воршай ды Улай. Беларусь – у эпіцэнтры жыцьця кантынэнту; Беларусь паўсюль – на вагу золата.
XVI ст. – сапраўднае золата нацыі. Галоўны капітал гісторыі, які ляжыць зьліткамі ў архівах ды сэйфах лепшых музэяў сьвету. Фундамэнтальны залаты запас, зроблены на чорны дзень.
Таму наша XVI ст. можа з поўным правам паўтарыць да Бога сьледам за ўлюбёным беларускім Ёвам:
"Але Ён ведае шлях мой,
няхай выпрабуе мяне, –
выйду, як золата!" (Кніга Ёва 23:10)
Курапаты – звычайны хвойнік. Такія ў нас паўсюль.
Ва ўзгорыстым бары на ўскраіне Менску больш за 500 правалаў. У кожным правале – косьці дзесяткаў і соцень забітых за часы сталінскага генацыду. Калі людзей расстрэльвалі й закопвалі поўную яму на 2-3 м глыбінёй – трупы тлелі, плоць разлагалася й зямля прасядала. 250 тысячаў забітых.
Блукаеш сярод крыжоў і дрэваў, прыслухоўваесься да шолаху хвояў, удыхаеш на поўныя грудзі і, дрыжучы, з жахам адчуваеш, што гэта – самае страшнае месца ў сэрцы Эўропы.
Людзей забіралі зь перапоўненых падвалаў Менскага КДБ, адкуль зімой праз аддушыны на вуліцу валіла пара. Бліжэй да ночы везьлі за горад, у агароджанае плотам урочышча. Падводзілі шэрагам да ямы і проста гваздалі ў патыліцу.
Курапаты – гэта яшчэ адно месца, у якое імпэрыя зла забівала цьвік, укрыжоўваючы Беларусь.
Бах! – і са стрэлам у патыліцу чалавек валіўся ў яму.
Бах! – і мэталёвае вастрыё зноў працінала беларускую плоць наскрозь.
Бах! – чулі жыхары навакольных вёсак і міжволі жагналіся.
Бах! – і вось, на крыжы, скрываўленая, расьцятая, падымалася па-над зямлёй уся краіна.
Лес у Курапатах таго ж узросту, што й пахаваньні: магілы засаджвалі хвойнікам. Вы бачылі гэтыя страшныя дрэвы, гэтыя сталёвыя ствалы аграмадных цьвікоў, якія прабіваюцца зь зямлі, рвуцца з самых крывавых каранёў, і ашчаперваюць тысячы й тысячы іглаў у неба?..
Курапаты адкапаў Зянон Пазьняк. Ён не пабаяўся той нячыстай сілы, што глядзела з пустых вачніцаў чарапоў, таемна выграбала й вывозіла косьці на сьметнік у чатырох кілямэтрах адсюль, якая за 70 гадоў ператварыла беларускую зямлю ў адзіны суцэльны магільнік... “Была на мне рука Госпада, і Гасподзь вывеў мяне духам і паставіў мяне пасярод поля, і яно было поўнае касьцей...” – так кніга прарока Езэкііля ( 37:1 ) пачынае аповед пра паўстаньне народу зь мёртвых.
Так, менавіта з Курапатаў вымкнуў масавы нацыянальны рух. 30 кастрычніка 1988 г. на Дзяды, калі тут на шматтысячным мітынгу быў упершыню за дзесяцігодзьдзі ўзьняты бела-чырвона-белы сьцяг – улада разагнала людзей дубінкамі й газам.
У адказ Беларусь выбухнула – мітынгі пачаліся па ўсёй краіне. Паўстаў Беларускі Народны Фронт. У Курапатах зьявіўся стыхійны мэмарыял – сотні крыжоў. Памятны знак паставіў тут падчас свайго візыту ў Беларусь прэзыдэнт ЗША Біл Клінтан.
І калі ўвосень 2001 г., пасьля чарговых перавыбараў Лукашэнкі, праз Курапаты пачалі будаваць Менскую кальцавую, разьбіраючы крыжы й памятныя знакі – на кругласуткавую бестэрміновую абарону Курапатаў стала ўжо беларуская моладзь.
Курапаты – гіганцкі ахвярнік. Таму сюды, быццам да алтару, прыходзяць маліцца тыя, хто любіць Беларусь. Тыя, хто ня верыць у Бога, баяцца гэтага месца. Бо сіла беларускай свядомасьці крынічыць у гэтым месцы моцна, як нідзе.
Іншыя народы шануюць палі бітваў, дзе продкі пралівалі кроў, сваю й варожую. Але ў беларусаў іншае поле памяці – набрынялае крывёй бязьвінных.
Наш нацыянальны нэкропаль не нагадвае ані Арлінгтон, ані Новадзявочыя могілкі, ані эгіпецкія піраміды. Беларускі нацыянальны нэкропаль – гэта безыменныя Курапаты.
Пахаваньні ахвяраў сталінскіх рэпрэсіяў зафіксаваныя ў 48 гарадах і мястэчках Беларусі. У адным толькі Менску іх 11 – дачы АГПУ ў Драздах, Камароўка, Лошыца, Парк Чалюскінцаў, Трасьцянец ...
Сёньня ў Курапатах – 5-мэтровы Крыж Пакуты, Крыжовая алея, крыжы па пэрымэтры ўрочышча.
Курапацкі Крыж зноў і зноў робіцца нашай сыстэмай каардынатаў. Крыж вяртае нацыю да пачаткаў, да першасных пытаньняў быцьця : жыцьця і сьмерці, ахвяры й памяці, веры ў Ісуса Хрыста – і, нарэшце, пераможнага ўваскрасеньня.
Літоўская Мэтрыка – дзяржаўны архіў канцылярыі ВКЛ XIV – XVIII стагодзьдзяў.
У Літоўскай Мэтрыцы зь беларускай руплівасьцю й цярплівасьцю задакумэнтавана справаводзтва вялікіх князёў, соймаў, судоў, дыпляматычнае ліставаньне, кнігі перапісаў і попісаў войска, гандлёвыя й арэндныя дамовы. Агромністы масіў жывое гісторыі, палітыкі й юрыспрудэнцыі.
Сучаснае вывучэньне Літоўскай Мэтрыкі, якое вядуць сотні дасьледчыкаў зь Беларусі, Украіны, Летувы, Польшчы, Расеі, вымагае стварэньня цэлага міжнароднага інстытута, і працы на дзесяцігодзьдзі. Ніводная суседняя краіна ня можа пахваліцца архівам гэткага аб'ёму, дакладнасьці й кшталтаванасьці. Таму ўсе хваляцца нашай Мэтрыкай.
Вывезеная ў 1794 г. расейцамі, зараз Мэтрыка захоўваецца ў Маскве й часткова Варшаве. У пачатку XX ст. свае прэтэнзіі на архіў заявіла Летува – і Вацлаў Ластоўскі, тадышні старшыня Ўраду БНР, нават згадзіўся перадаць ёй усе дакумэнты, напісаныя па-жамойцку. Урачыста падпісалі дамову – але летувісам не дасталося ані аркушу: абсалютная большасьць папераў тут па-беларуску.
Так, Літоўская Мэтрыка – велізарны пласт беларускай мовы: да сярэдзіны XVII ст. ўсе дакуманты афармляліся на-беларускай, і толькі ў апошняе стагодзьдзе адбыўся пераход на польскую й лаціну. У нас не распрацаванае беларускамоўнае справаводзтва? Няма юрыдычнае тэрміналёгіі? Мала сувязяў з эўрапейскім заканадаўствам? Чытайце Мэтрыку, спадарове!
Літоўская Мэтрыка – вось Вялікая Беларуская Энцыкляпэдыя!
Літоўская Мэтрыка – гэта ўсё зьніклае Вялікае княства: можна пачытаць, памацаць, уявіць да драбнюткіх дэталяў. Беларусь, якая страціла амаль усе свае матар'яльныя каштоўнасьці, у якой адабралі й вывезьлі ўсе скарбы, разбурылі храмы й прысабечылі геніяў – захавалася цэлай у слове. Сымбалічна: краіна духовасьці, прывідная й бязважкая, пакінула нам некранутай усю тоўшчу гісторыі ў кнігах.
Напісанае – застаецца.
Літоўская Мэтрыка – поўны збор твораў Залатога веку. Гісторыя, што ўваскрашае Беларусь, ажыўляе беларусаў, збаўляе іх ад забыцьця ў вобразах, так неабходных нам сёньня:
"І ўратуюцца ў гэты час з народу твайго ўсе, якія знойдзены будуць запісанымі ў кнізе." (Данііла, 12:1)
Калі гісторыя Беларусі прыпадобненая да Бібліі, дык Літоўская Мэтрыка – гэта рыхтык разьдзел "Лікі", поўны сьвятарных лічбаў, правілаў і сьпісаў.
Літоўская Мэтрыка – мэтрычная сыстэма эпохі ВКЛ. Матрыца, якую нам неабходна пералічыць наноў. Матэрыя, зь якой мы мусім аднавіць цывілізацыю Залатога веку. Мацярык, што зноў уздымаецца з глыбіняў гісторыі як Вялікае Княства Літоўскае.
Магнаты? Спадарове, ВКЛ выкладвае тузы.
Беларускі магнат – гэта амэрыканскі мультымільянэр, арабскі нафтавы шэйх і ангельскі лорд у адной асобе. Магнаты, быццам магніты, былі пунктамі прыцягненьня й цэнтрамі сілы ў палітычнай, гаспадарчай ды грамадзкай сфэрах Вялікага Княства Літоўскага.
Магнаты – глыбокая, спадчынная, дынастычная эліта. Магнацкія роды разьмяркоўвалі галоўныя пасады ў дзяржаве й валодалі большасьцю земляў, складаючы наш нацыянальны вобраз арыстакратыі. Высокародны й уплывовы фэадал – абавязковая постаць будучых беларускіх кінаэпапеяў і гістарычных раманаў.
Магнатэрыя, моцная стоеная сіла зь вялізным дыяпазонам узьдзеяньня, аказалася фэномэнам надзіва беларускім. Нават тады, калі вялікія князі й каралі мелі балцкае, швэдзкае ці вугорскае паходжаньне ды цягнулі за сабой сюды сьвіту сваякоў ды суайчыньнікаў, рэальную уладу ў ВКЛ захоўвала ядро з найбуйнейшых беларускіх родаў. Радзівілы, Сапегі, Астроскія, Пацы, Кішкі, Ільлінічы, Глябовічы, Агінскія, Хадкевічы, Алелькавічы, Гальшанскія, Гарнастаі, між іншага Абрамовічы... Канцэнтруючы ў сваіх руках найбольшыя багацьці й займаючы ключавыя дзяржаўныя пасады канцлераў, гетманаў, падскарбіяў, маршалаў, ваяводаў і кашталянаў, магнаты фармавалі вырашальны балянс паміж выканаўчай улады манархіі й заканадаўчай шляхецкай дэмакратыяй – і рабілі ўсё па-свойму. Менавіта магнаты некалькі стагодзьдзяў былі галоўнымі беларускімі патрыётамі й пасьлядоўна адстойвалі нацыянальныя інтарэсы ў вуніях з Польшчай, вайсковых блёках і эўрапейскіх дыпляматычных гульнях.
Магнаты – магутныя рухавікі беларускай гісторыі. Мікалай Радзівіл Чорны за 12 гадоў літаральна перавярнуў ВКЛ Рэфармацыяй; Леў Сапега збудаваў на груньце Статуту дзяржаву закону; Міхал Клеафас Агінскі ў XIX ст. адзінаасобна спрабаваў вярнуць ВКЛ на арэну геапалітыкі. Апошнім з магутных магнатаў быў спонсар нацыянальнага руху пачатку XX ст. Рыгор Скірмунт.
Магнат – самая ўдалая рыфма да слова "мэцэнат". Беларускія магнаты фундавалі кнігадрукаваньне, музыку, жывапіс, тэатар, навуку. Адныя Радзівілы былі вартыя цэлага міністэрства культуры. Яўхім Храптовіч заснаваў Адукацыйную камісію РП і сабраў у Шчорсах знакамітую бібліятэку, Тышкевічы ахвяравалі большасьць сваіх багацьцяў на ўнікальны музэйны збор, Агінскія спансавалі тэатар і опэру... І ўсё гэта праз акупантаў дасталося лепшым скарбніцам сьвету ў Маскве, Бэрліне, Піцеры, Варшаве, Нью-Ёрку.
Магнаты былі фактычнымі лідэрамі канфэсійных партыяў. Мікалай Радзівіл Чорны застаўся ў нашай гісторыі ў першую чаргу як правадыр кальвінскага руху, Канстаньцін Астроскі – як галоўны апякун і абаронца праваслаўя, фундатар цэркваў і брацтваў, Хадкевічы – як заснавальнікі дзесяткаў касьцёлаў і кляштараў.
Магнаты – сіла й слабасьць гісторыі ВКЛ. Нямногім магнатам Госпад Бог даў многае, і многа зь іх спытаў. Магнацкая пыха, самадурства й разбэшчанасьць, выкарыстаныя захопнікамі, урэшце рэшт і давялі Беларусь да міжсобных войнаў ды здачы. Большасьць магнацкіх родаў разарыліся, здрабнелі, вырадзіліся.
Але беларускія магнаты залатога веку і пасёньня – шыкоўны ідэал для нацыянальнага бізнэсу. "Магнат" па-беларуску значыць ня "мафія", не "наменклатура" й не "алігарх". Магнат для беларускага пэрсаналісцкага мэнталітэту – гэта нешта сярэдняе паміж патрыярхам і супэрмэнам.
І калі чуеш чарговы раз па тэлевізіі пра Абрамовіча – ну, таго самага Абрамовіча, 25-га ў сьпісе найбагацейшых людзей сьвету, які нядаўна набыў футбольны клуб "Чэлсі" – узгадваеш, што ў Варнянах, Астравецкі раён, ад сядзібы магнатаў Абрамовічаў застаўся адно вялізны, зь лёнданскі стадыён памерам, выпусташаны парк; падлічваеш, што адзіны мільярдэр беларускага паходжаньня ў стане зафундаваць аднаўленьне чыста ўсіх родавых гнёздаў вялікалітоўскае магнатэрыі – і міжволі адчуваеш гонар за Радзіму.
Трэба жыць у Беларусі XXI стагодзьдзя, каб зразумець, як нам не стае сёньня Радзівілаў, Сапегаў і Хадкевічаў. Уплывовых гаспадароў. Прыроджаных лідэраў. Проста буйных асобаў.
Усё шасьцёркі ды валеты?.. Туз, панове! Беларусы, нацыя кнігадрукаваньня й міжмоўя, слова й вобразу, яшчэ ўразяць сьвет топ-пэрсонамі са сьпісу часопісу "Форбс" – сузор'ем бліскучых мэдыя-магнатаў.
“НЕ – ЗА – ЛЕЖ – НАСЬЦЬ!” – скандавалі беларускія маніфэстацыі эпохі развалу Савецкага Саюза.
Незалежнасьць! – гэта крык душы белай Беларусі, якой неабходна застацца чыстай сярод бруду, крыві й гвалту.
Незалежнасьць! – тое, што жыло ў напружаных жылах жаўнераў Слуцкага чыну, што вышыбалі зь беларускіх галоваў стрэламі ў патыліцу, што вырывалі, быццам прызнаньні на допытах, цэлымі старонкамі зь беларускай паэзіі й прозы.
Незалежнасьць! – так гучыць у беларускім вымярэньні Божы цуд вольнае волі, свабоды выбару й асабістае адказнасьці.
Імкненьне да дзяржаўнай незалежнасьці – імпэратыў беларускай гісторыі. Самастойнасьць, саматоеснасьць, самасьвядомасьць былі абавязковай умовай рэалізацыі нацыянальнай ідэі. У розных іпастасях незалежнасьці – Полацкім княстве, Залатым веку ВКЛ, БНР, Рэспубліцы Беларусь – мы дасягалі вяршыняў. Вуніі й саюзы, аслабляючы незалежнасьць, у выніку разбуралі цэласнасьць нацыі. Наяўнасьць незалежнай, сьвядомай, духовай Беларусі ў геапалітычным цэнтры Эўропы заўжды ўспрымалася імпэрыямі як яўная пагроза. Самыя вядомыя героі беларускай гісторыі – змагары за незалежнасьць. Усяслаў Чарадзей адстойваў незалежнасьць ад Кіева й Ноўгарада, Вітаўт – ад крыжакоў і татараў, Леў Сапега – ад Польшчы й Масквы.
Беларусы зь іх генэтычна закладзенай вострай недастатковасьцю незалежнасьці, рабіліся галоўнымі героямі паняволеных народаў. Тадэвуш Касьцюшка ваяваў за незалежнасьць ЗША ад Ангельшчыны, а Рэчы Паспалітай ад Расеі; Юзаф Пілсудзкі вёў да свабоды Польшчу; Зыгмунт Мінейка біўся супраць турэцкае акупацыі Грэцыі.
Каліноўскі, Купала, Пазьняк – ідэолягі беларускай незалежнасьці.
Прынцып адасобленасьці, аддзяленьня сябе ад іншых, усьведамленьня сваёй адметнасьці ёсьць асновай паняцьця “нацыя”. Богаабраны Ізраіль – найстражытнейшая нацыя, прыналежнасьць да якой патрабавала выкананьня 10 запаветаў – ахоўваў сваю асобнасьць нават у дробных дэталях быту. Гэта дазволіла габрэям захавацца ў двухтысячагадовым расьсеяньні й застацца найбольш упловым народам у сьвеце. Для нацыяў духовага гатунку – а да такіх, безумоўна, належаць беларусы – паняцьце незалежнасьць набывае зьмест, параўнальны зь біблейскай сьвятасьцю.
Адасабленьне, чысьціня дзеля выкананьня свайго пасьвячэньня!
У 90-х гг XX ст. незалежнасьць Беларусі дасталася літаральна цудам. Сучасьнікі так і казалі: “звалілася зь неба”. Але ў гэтым і ёсьць сэнс беларускай незалежнасьці – яна нам дадзеная звыш.
“Незалежнасьць!” – гэтага беларускага слова панічна баяцца ў Крамлі й расейскім Генштабе. Незалежнасьць – гэта пляцдарм. Каб зьмяніць Эўропу і збавіць Расею, Беларусь мусіць быць незалежнай.
Сучасны выклік, кінуты нацыянальнай ідэі глябалізацыяй, робіць незалежнасьць толькі яшчэ больш каштоўнай, больш надзённай, больш жаданай. Імпэрыі й гіганцкія карпарацыі кідаюць гэты выклік проста нам у твар. Таму наш адказ – усе разам, і яшчэ раз:
— НЕ – ЗА – ЛЕЖ – НАСЦЬ!
Няміга – месца нараджэньня Менска.
Немая рака Няміга-крывавыя-берагі. Вобраз са "Слова аб палку Ігаравым" прадбачыць увесь боль беларускага сэрца.
Няміга – адно з самых глыбокіх месцаў у Беларусі.
Няміга – старажытная рэчка, на якой для страшнае бітвы сустрэліся Чарадзей і Яраславічы, рэчка, сёньня схаваная ў трубах пад цэнтрам Менску.
Няміга – гэта першая менская вуліца, на якой месьціўся Ніжні рынак, і якую штовесну, зьбіраючы ўсе нечыстоты, увесь бруд, затапляла бурлівая паводка.
Няміга – гэта страшная катастрофа 30 траўня 1999 г., калі ў ціскатні падземнага пераходу станцыі мэтро загінула 53 чалавекі – у асноўным дзяўчаты 15-19 гадоў.
Няміга – аголеная нэрва Менску.
Няміга, незьмігутная Няміга, найвышэйшыя беларускія храмы глядзяць – не наглядзяцца ў тваю страшную яму. Сьвята-духаў сабор, праваслаўны прастол краіны, зьвернуты да цябе фасадам, залатымі крыжамі й бліскучымі вокнамі; вежы каталіцкае Катэдры ўздымаюцца па-над Верхнім Горадам, каб адтуль, са званіцаў, пільнаваць твой чорны правал; пазірае з-за мосту Петрапаўлаўская царква 1612 году пабудовы, а з выспы на Сьвіслачы – капліца ў памяць тых, хто загінуў за межамі Беларусі.
Каб збудаваць станцыю мэтро "Няміга", Саветы разбурылі ўвесь гістарычны цэнтар Менску. Яшчэ Панамарэнка праз пасьляваенныя руіны выбухамі праклаў праспэкт на Маскву, разьвярнуўшы ўсю сталіцу да Ўсходу; потым, у 70-ыя, Паркавая магістраль, цяпер Машэрава, адгроханая праездам да візыту прэзыдэнта ЗША Рычарда Ніксана, адным махам перакрэсьліла забудову Верхняга гораду й пласты старажытнага Менскага замчышча. Катакомбы мэтро правальным рэхам паўтарылі гэты аграмадны крыж, пратараніўшы падзем'і старога гораду, і зьдзейсьнілі самае жахлівае, што толькі можна прыдумаць у Менску – пагружэньне ў Нямігу.
Рэчышча Нямігі-крывавыя-берагі, было пахаванае ў велізарных бэтонных трубах – на ўзьбярэжжы Сьвіслачы з боку Траецкага й сёньня можна ўбачыць іхнія жэрлы. Расправа з замчышчам працягвалася, калі, пашыраючы воднае люстра Сьвіслачы, у раку абрынулі цэлую ўскраіну недасьледаванага дзядзінца. У 80-ыя забой мэтро прайшоў пад Катэдральным саборам. Падчас будаўніцтва ў раскоп зь нейкае тайнае галерэі асыпаліся кнігі XVII ст. Іх разграбалі шуфлямі й выгружалі ў хлам. Вайна пад зямлёй разгортвалася. Прарваўшыся з глыбіняў, грунтовыя воды падмывалі падваліны храмаў да страшных прасадак і расколінаў, разьядалі бэтон і ржавілі канструкцыі мэтрабуду. Ішло няспыннае падтапленьне тунэляў, і абліцаваныя пад дрэва сьцены Нямігі скрозь пацямнелі, пайшлі ці то слязьмі, ці то крывавымі падцёкамі. У каменяломнях станцыі былі разгромленыя падмуркі кляштару баніфратаў, што стаяў на сярэднявечнай Рынкавай плошчы, знакамітая Менская брама, ня раз штурмаваная ворагамі, рэшткі драўлянай царквы Ўсьпеньня. Шматвекавыя кладкі цэглы, падарваныя дынамітам, задубелае за паўтысячагодзьдзя бярвеньне й насычаныя чалавечымі касьцямі, золатам і ўнікальнымі археалягічным начыньнем пласты выграбаліся экскаватарнымі каўшамі з самага болю гораду, вывозіліся й звальваліся на ўскраінных сьметніках. Гэтак раскопвалі катлаван, брацкую магілу для 40 юных дзяўчатак, адзінаццаці хлапцоў і двух міліцыянтаў.
Гэта тады, пры канцы 80-х, у беларускіх інтэлігентаў, што пікетавалі мэтро, з крывёю рвалі з рук плякаты. "Наплачацеся яшчэ з гэтай станцыяй мэтро! " – крычаў тады будаўнікам Зянон Пазьняк.
30 траўня 1999 г. людзі правальваліся ў стагодзьдзі Нямігі. У яму, вырытую бульдазэрыстамі разам з раскрышанымі касьцямі. Глыбей, да ўдушша і пачарненьня, у таўкатню Ніжняга рынку, дзе буяніць зборышча п’яні, а паводка віруе прорвамі нечыстотаў. Яшчэ глыбей, пад нагрувашчаньнем целаў, у крывавы мясьніцкі рад, дзе, раздушаныя праз рот да вантробаў, пагружаліся ў грукат сякераў скрозь шаламы, шчыты й кальчугі палачанаў ды яраславічаў, у малатарню калёнай зброі, даверху накормленай чалавечынай, у чавільню віна лютасьці й гневу – раку Нямігу, якой няма. Для ўсяе Беларусі менавіта адсюль, зь гістарычнага правалу Нямігі, падымаецца шлях да Сабору й Катэдры.
Паспрабуйце прайсьці прахон угару. Скрозь натоўп, праз вал чалавечых целаў, надыханага перагару й дурнога напору, пастарайцеся ўзьняцца, як бы вам ні было гэта цяжка, крычаць, хоць вас і ня чуюць, стрымліваць і выцягваць з правалу тых, хто падае, тых, хто зьбівае вас з ног – і на бліскучых верхніх прыступках, закіданых кветкамі, з сонечным асьляпленьнем уваччу вам стане ясна, што гэта такое, лесьвіца ў неба.
"Няміга" – пароль для Менску. Шлях праз увесь грэх, боль і бруд чалавечы, праз косьці й руіны. Праз усю гісторыю – да неба, да Бога.
Таму будзьце ўважлівыя, калі пачуеце: "Асьцярожна, дзьверы зачыняюцца. Наступная станцыя – “Няміга".
"Беларусь – партызанскі край," – скажуць жа, як адрэжуць!
Беларуская партызанка, 374 тысячы байцоў плюс паўмільёны сувязных, разьведчыкаў, памочнікаў, сапраўды ўяўляла сабой найбольш масавы рух супраціву гітлераўскай акупацыі на тэрыторыі СССР у гады II Сусьветнай вайны.
Уласна кажучы, беларусы партызанілі ўсю сваю гісторыю. Няўлоўнае лясное войска наводзіла жах на любога ворага: ад крыжакоў і татараў да Масквы і Гітлера.
Упершыню шырокі партызанскі рух узьнік у Беларусі падчас Невядомай вайны 1654-67 гг., калі супраць татальнай маскоўскай агрэсіі й рабаваньняў мірнага насельніцтва паўсталі сялянскія атрады "шышоў". З тае пары ўсялякі акупант – расейскі, францускі, швэдзкі, нямецкі – сутыкаўся зь дзіўнай зьявай. Беларусы моўчкі сыходзілі ў лес. Потым пачыналі зьнікаць коні, стрэльбы, жаўнеры. А потым адкрываліся й баявыя дзеяньні – праз платы, з-за дрэваў, на дарогах.
Беларуская партызанка – гэта цэлая армія "Зялёнага дубу" часоў грамадзянскае вайны, што дзеіла паміж белымі й чырвонымі – з атаманамі Кудзяярам, Карчом, Дзергачом, 48-мю буйнымі й 25-цю дробнымі атрадамі, сотнямі баявых акцыяў і цэлымі раёнамі, дзе да сярэдзіны 20-х гадоў паўстанцы трымалі ўладу.
Беларуская партызанка – гэта "Чорны кот" генэрала Вітушкі са штабам у Налібоках, які на адну ноч у сакавіку 1948 г. з 500 байцамі заняў Наваградак.
Беларуская партызанка – гэта і рэфлекс паводзінаў у стрэсе, і абарона ад псыхалягічнай агрэсіі, і фэномэн усенароднай вызвольнай барацьбы. Партызанка супрацоўвае як гадзіньнікавы мэханізм і разгортваецца адразу.
Ужо на пяты дзень вайны пад Пінскам утварыўся першы партызанскі атрад. На працягу аднаго месяца вайны на тэрыторыі Беларусі сфармавалася ўжо больш за 100 атрадаў і групаў агульнай колькасьцю больш за 2,5 тысячаў чалавек. Увосень 1943 г. партызаны кантралявалі 60% тэрыторыі акупаванай Беларусі.
Нацыянальны супраціў тоіцца ў глыбіні душы, сярод гушчараў і балотаў, у самых нетрах – і таму ён практычна непераможны. Партызанка ёсьць станам беларуса, якога дасталі.
Калі беларусы пачынаюць партызаніць – хавайся ў бульбу. За тры гады вайны беларускія партызаны падарвалі й пусьцілі пад адхон 11 128 эшалонаў, разграмілі 948 штабоў і гарнізонаў, зьнішчылі 18,7 аўтамабіляў, 1355 танкаў ды БТРаў. За адну толькі ноч з 2 на 3 жніўня 1943 г. узарвалі 42 тысячы рэек. У партызанскай вайне ў Беларусі Гітлер страціў больш за 500 тысячаў чалавек забітымі й параненымі.
“Партызаны, партызаны, беларускія сыны, – напісаў тады Янка Купала – рэжце гітлерцаў паганых, каб ня ўскрэсьлі век яны!"
У "Энцыкляпедыі Беларусі ў Вялікай Айчыннай вайне" пералік адных толькі партызанскіх злучэньняў займае 89 старонак, набраных дробным шрыфтам. І, між іншым, паведамляецца, што большасьць партызанаў складала моладзь 18 -25 гадоў.
Беларускія палявыя камандзіры зрабіліся галоўнымі героямі вайны. Леў Даватар праводзіў са сваім атрадам фантастычныя апэрацыі ў тыле ворага. Пятро Машэраў, настаўнік з Расонаў, пайшоў у партызаны з усёй сваёй 10-й клясай – і завершыў вайну камандзірам брыгады. Мінай Шмыроў, легендарны “Бацька Мінай” з-пад Віцебска, калі гітлераўцы узялі ў закладнікі ягоных жонку й дзяцей, і запатрабавалі здацца – ахвяраваў сям’ёй, каб граміць ворага.
Лідэры партызанкі – Сурганаў, Казлоў, Машэраў – у пасьляваенны час сталі кіраўнікамі рэспублікі.
Вэрмахт панічна баяўся беларускіх партызанаў, гэта факт. Толькі ў зімку 1943-44 гг. супраць іх было кінута 10 вайсковых дывізіяў. Але ўсюдыіснасьць, імклівая манэўравасьць, валоданьне ініцыятывай, раптоўныя паражаючыя ўдары – тактыка сучасных баявых апэрацыяў – паралізавалі нямецкую машыну ў вырашальныя этапы вайны. Змрочны германскі геній распрацаваў дзясяткі карных апэрацыяў – “Балотная ліхаманка”, “Сонцастаяньне”, “Чароўная флейта”, “Такавішча цецерукоў” – але яму так і не ўдалося зьнішчыць ніводнага атраду, ніводнае брыгады.
Бо беларусы не ваююць – яны партызаняць.
Беларусы не адступаюць – яны сыходзяць у лес.
Беларусы не адпраўляюць акупанта з чамаданам на вакзал – яны адразу ўзрываюць рэйкі.
Таму шалёная папулярнасьць сярод беларускай моладзі хіта NRM “Партызанская” на мяжы ІІІ тысячагодзьдзя – гэта ніякі ня шоў-бізнэс, а ясны сыгналь. Для любога акупанта.
Вось ужо сто гадоў камуністычныя лідэры, заходнія палітолягі, студэнты-гісторыкі й аналітыкі ЦРУ, спрабуючы асэнсаваць сусьветны выбух савецкага камунізму, штораз вяртаюцца да яго пачатковага пункту. Увесь сьвет са зьдзіўленьнем ды жахам разглядае непрыкметны драўляны дамок у Менску па-над Сьвіслаччу, дзе 1 – 2 сакавіка 1898 года сабраўся падпольны I Зьезд Расейскай Сацыял-Дэмакратычнай Рабочай Партыі.
Ва ўмовах царскага палітычнага сыску разрозныя групы сацыял-дэмакратаў з усёй Расеі даслалі сюды сваіх прадстаўнікоў для ўтварэньня агульнай партыі й прыняцьця маніфэсту. Менск выбралі і як скрыжаваньне паміж галоўнымі рэвалюцыйнымі цэнтрамі – Масквой, Вільняй, Кіевам, Піцерам, Варшавай – і як самы зацішны заходні горад імпэрыі. Іх было дзевяцёра: кіеўляне Барыс Эйдэльман, Натан Відгорчык і Павал Тучапскі, Сьцяпан Радчанка зь Пецярбургу, масквіч Аляксандр Ванноўскі, екацярынаславец Казімір Петрусевіч, а таксама бундаўцы Аляксандр Крэмэр, Шмуел Кац і Абрам Мутнік. Маніфэст расейскай сацыял-дэмакратыі, напісаны піцерскім марксістам Пятром Струвэ, быў падпольна аддрукаваны ў Бабруйску.
Тым, хто вывучаў "Кароткі курс гісторыі КПСС", і тым, хто прывёў эўрапейскую сацыял-дэмакратыю да трыюмфу канца XX ст., і тым, хто вывучаў Імпэрыю зла як ворага, было б цікава даведацца, што зь дзевяцёх заснавальнікаў РСДРП пяцёра мелі беларускае паходжаньне. Ніводзін з удзельнікаў I Зьезду так і ня стаў нават сярэдняй рукі кіраўніком рэвалюцыйнага руху. Ніводзін зь іх ня мае ў сваёй далейшай біяграфіі якіх-небудзь гістарычна значных падзеяў. Большасьць расчаравалася ў рэвалюцыі й стала звычайнымі абывацелямі. Але велізарная сіла, спароджаная імі, ужо разгортвалася, мяняючыся, набываючы жахлівыя абрысы й небывалую разбуральнасьць, ахоплівала мільёны ва ўсім сьвеце. Дзеля таго, каб амаль праз стагодзьдзе пацярпець гістарычны крах – на тым жа месцы, дзе й нарадзілася.
Інтэлігенты, вальнадумцы, змагары за правы чалавека (якія сьветлыя, чыстыя намеры!) ўпершыню сабраліся разам дзеля вызваленьня рабочага клясу. Чым гэта скончылася – добра вядома. І паказальна, што скончылася менавіта ў Беларусі. Іхні першы зьезд дзеля кансьпірацыі зьбіраўся пад выглядам застольля: на стале – гарэлка, пад сталом – “Капітал” Маркса. Праз 70 гадоў у парткамах усё будзе наадварот: на стале Маркс, а пад сталом гарэлка.
Сюды, у цэнтар Менску, да калыскі савецкае сыстэмы, у домік сярод чарэшняў і клёнаў, у часы росквіту камуністычнае імпэрыі абавязкова прыяжджалі галоўныя таварышы з усёй плянэты: францускі генсэк Морыс Торэз, кіраўнік ГДР Ульбрыхт, кубінскі лідэр Фідэль Кастра. Гэтаму доміку пакланяліся як храму паў-сьвету. І паў-сьвету яго праклінала.
Госпад Бог прыводзіць чалавецтва ў гэтую краіну вельмі часта. З асаблівай настойлівасьцю й значэньнем. І з кожным наведваньнем мы асэнсоўваем усё больш балюча й ясна, наколькі важна тое, што мы тут.
Сёньня маленькі домік па-над Сьвіслаччу атачаюць спаруды камуністычнай эпохі. Будынак Штабу Беларускай Вайсковай Акругі, у якой Саветы рыхтавалі армаду для ўварваньня на Захад. Гіганцкая тэлевежа, што паўстагодзьдзя тлуміла беларускія галовы бальшавіцкай прапагандай. Радыёвышка, якая колісь глушыла "Свабоду", а цяпер абслугоўвае пэйджары. Знакавы абэліск Перамогі з чырвонай зоркай, пастаўлены тут, быццам мат менскай гісторыі, афіцыйным сымбалем гораду. Вуліцы, помнікі, будынкі скрозь па ўсёй Беларусі захоўваюць амаль некранутую краіну разьвітога сацыялізму – такую ж цьмяную, правінцыйную й забытую, як і драўляны шэра-зялёны, у стылі хакі, домік-музэй I Зьезду РСДРП.
Полацк – пачатак Беларусі.
Першая беларуская сталіца, гістарычны цэнтар хрысьціянства, горад сьвятых і сьвятыняў.
Месца таго самага адкрыцьця Божага, якое працяло Сэрца Эўропы тысячагодзьдзе таму, якое дагэтуль крывіць і крынічыць, наталяючы ўсю нацыю.
Тут у Х ст. упершыню прапаведваў Ісуса Торвальд Вандроўнік, і тут жа ў 992 г. узьнікла першая праваслаўная епархія. Тут быў заснаваны наш галоўны храм – Сафійскі Сабор – і зроблены наш галоўны Крыж. Эўфрасіньня, духовая апякунка Беларусі – Полацкая. Сімяон, адзін з галоўных асьветнікаў Расеі – Полацкі. Францыск, першадрукар і апостал нацыі – таксама полацкі. Полацкая крыніца дзесяць вякоў надавала празрыстасьці й натхнёнасьці беларускаму хрысьціянству.
Бацька гарадоў беларускіх, ключавы пункт транзыту з варагаў у грэкі, вечавы Полацк на правох першынца зрабіўся зародкам нашае дзяржаўнасьці й падмуркам гістарычнага дэмакратызму, а Полацкае Княства – першавобразам сувэрэннае Беларусі. Першы ўладар-хрысьціянін у Беларусі – полацкі князь Ізяслаў. Патрыярх беларускай незалежнасьці – полацкі Усяслаў Чарадзей. Ды й самы яркі беларускі гісторык сучаснасьці – безумоўна, палачанін Уладзімір Арлоў.
У хрысьціянскім Полацку скрышталізаваліся ўсе тыя бліскучыя грані й ясныя рысы, што будуць потым скразіць з глыбіняў Сярэднявечча, праменіць праз усю беларускую гісторыю сьвятлом веры й любові, і дасёньня адлюстроўвацца ў кожным значным моманьце нацыянальнай ідэі. Храм. Крыж. Кніга. Апостальскае падзьвіжніцтва. Імкненьне да сьвятасьці. Вечавы закон. Эвангельскае місіянерства.
Полацк, быццам пячатка, прастаўлены і ў "Слове аб паходзе Ігаравым", і ў перакладах Сьвятога Пісьма, зробленых Францыскам Скарынам "са слаўнага места Полацка", і ў маскоўскіх выданьнях лідэра партыі заходнікаў, што ператвараў дэспатычную Маскву ў культуровую імпэрыю – Сімяона Полацкага.
У Полацку, як у велізарным Саборы, істотна й сымбалічна літаральна ўсё.
Вось ён, на гербе Залатога Веку, беларускі Пачатак: карабель з трыма мачтамі-крыжамі ў блакітным полі на срэбнай вадзе, пад разгорнутымі ветразямі, белымі-белымі…
Полацк – беларуская Палестына, наша сьвятая Зямля. І гэта ў Полацку вось ужо тысячу галоў паўтараюцца словы Божыя, 9-10 вершы 18-га разьдзелу Дзеяў Апостальскіх:
"…Ня бойся, а прамаўляй і не змаўкай, бо Я з табою, і ніхто ня зробіць табе ліха; бо ў Мяне многа людзей у гэтым горадзе."
У Полацку, магічным крышталі нацыянальнай ідэі, канцэнтраваўся і ўвесь драматызм беларускай гісторыі. Яе кульмінацыйным момантам, пунктам пералому нацыянальнага лёсу, пахаваньнем Старога Запавету й прадвесьцем Новага, сталі штурм і разбурэньне Полацку ў 1563 годзе. Іван Жахлівы вывеў у маскоўскі палон 50 тысячаў палачанаў, выразаў усіх габрэяў і спустошыў знакамітую Полацкую бібліятэку. Беларусь была ўкрыжаваная й паражаная ў самае сэрца. Але адначасова ахвярная сьмерць Пачатку нарадзіла й новую эру – эру пакуты й болю ў імя Уваскрасеньня.
Таму і ў наступныя стагодзьдзі полацкія падзеі, быццам электрычныя разрады, будуць скаланаць усю краіну.
Таму ў супрацьстаяньні, якое падарве і падзеліць ВКЛ, – зноў у Полацку! – сыдуцца духовыя гіерархі, вуніят Язафат Кунцэвіч і праваслаўны Мялет Сматрыцкі, абодва прызначаныя на пасаду полацкага біскупа. Бітва скончыцца плахай для аднаго, вырачэньнем для другога і крахам для краіны.
Таму ў Полацку раптоўна ашалее перад абразамі Сьвятое Сафіі, і ўчыніць крывавую разьню Пётр І. Разам зь Меншыкавым ён заб'е пяцёх сьвятароў, а сам храм ператворыць у парахавы склад, што выбухне з адыходам расейскіх войскаў.
Таму напрыканцы ХVIII ст. правінцыйны Полацк нечакана зробіцца сусьветнай сталіцаю езуітаў. З 1773 г. да 1820 г., забароненыя папскай бульлёй, сьвятары Таварыства Езуса з усіх краінаў будуць зьяжджацца ў Полацк, дзе Кацярына ІІ дазволіць дзейнасьць Ордэну. На базе першага ў ВКЛ калегіюму тут адчыніцца славутая Полацкая акадэмія, найбуйнейшы міжнародны цэнтар хрысьціянскай адукацыі – і яе выкладчыкаў ды выпускнікоў будзе ведаць уся Эўропа й Амэрыка. Беларускі Полацк стане рэзыдэнцыяй генэралаў Ордэна, самых уплывовых каталікоў пасьля Папы Рымскага.
Таму ў Полацку акупацыйныя расейскія ўлады ў 1839 г. прымусяць пастыраў вуніі падпісаць акт аб пераводзе вуніятаў у праваслаўе – ужо не ў беларускую, а ў маскоўскую артадаксальную царкву.
Таму ў 50-х гг. ХХ ст. камуністы, зьнішчаючы Беларусь, збудуюць тут свой Новы Полацк, горад гігантаў нафтахіміі й атручанага паветра. Але менавіта тут напрыканцы 80-х адначасова зь Менскам успыхнуць мітынгі нацыянальнага Адраджэньня!
Толькі мэтафізычнай сілаю гэтага месца можна патлумачыць такі моцны полацкі інстынкт беларускасьці.
…Сёньня камусьці можа падацца, што Полацк ужо састарэў. Згорбіўся, зьніякавеў, задрамаў. Толькі белая-белая Сафія засталася шчылінкай сьвятла ў прычыненых дзьвярох. Але дастаткова ўвайсьці ў гэты горад, прыслухацца да яго, ціхага й містычнага, каб зразумець: гэта не маўчаньне. Гэта чаканьне, якое бывае ў царкве ці касьцёле перад набажэнствам.
Для Новае Беларусі Полацк ня проста "старажытны", "гістарычны", "легендарны". Полацк застаецца вялікім Пачаткам, Горадам-храмам, у які нацыі наканавана вяртацца зноў і зноў.
Расея стала Расейскай Імпэрыяй толькі тады, калі ўзламала Беларусь. Расея стала імпэрыяй культуры толькі тады, калі прыўласьціла Беларусь. Расея перастала быць сусьветнай імпэрыяй толькі пасьля таго, як гэта вырашылі ў Беларусі.
Стагодзьдзі войнаў ды акупацыяў прызвычаілі нас глядзець на Расею або па-рабску, або варожа, спадылба, і бясьсіла ўглядацца вакол: скрозь мат, расейшчына й улада Крамля. Але Госпад Бог невыпадкова даў нам супэрсуседа – самую буйную краіну ў сьвеце. Дзяржава, якая жыве паводле прынцыпу Кацярыны: "Людзі народзяцца, а землі – не", адкрывае для беларускай місіі велізарныя прасторы Азіі. Беларусь адзіная, хто можа перамагчы ў Расеі імпэрыю.
Супрацьстаяньне Расеі й Беларусі – з разраду эпічных бітваў чалавечае гісторыі. Так змагаліся Ірляндыя з Ангельшчынай, Сэрбія з асманамі або Ізраіль з Рымам. З XV ст. Масква, якой не давала спакою найменьне галоўнай, незалежнай, сьвятой Белай Русі, спрабавала праглынуць і ператравіць Беларусь, а Беларусь у адказ спрабавала ператварыць Расею хрысьціянскім уплывам, культурай і, урэшце рэшт, самаахвярнасьцю.
Вялікае Княства Маскоўскае мангола-татарскае іга выхавала як дэспатыю ардынскага кшталту. Ужо ў XV ст. Масква ўзяла шлюб са сьмяротна хворай Бізантыяй, абвесьціла сябе Трэцім Рымам і распачала агрэсіўныя войны, а ў часы Івана Жахлівага набыла пазнавальныя абрысы: "Чудище обло, озорно, стозевно и лайяй!.."
Іван сапраўды аказаўся жахлівы. Геапалітычнае сутыкненьне з ВКЛ і суперніцтва за славянскае лідэрства раз і назаўжды зрабілі Беларусь галоўнай праблемай Расейскай імпэрыі на шляху экспансіі ў Эўропу, галаўным болем крамлёўскае ваеншчыны й насычэньнем галоднае Расеі працоўнай сілай, гарматным мясам ды вялікімі талентамі.
Ужо тады Беларусь, адчайна абараняючы ўсходнія межы, намагалася перамагчы імпэрыю эвангелізацыяй. Скарына павёз у Маскву Бібліі – спалілі. Федаровіч і Мсьціславец усё-ж такі распачалі тут друк Сьвятога Пісьма – выгналі. У гэты ж момант цар нанёс удар у сэрца Полацку. Іскры беларускай Рэфармацыі запальвалі сярод расейскіх мяшчанаў агмяні, гатовыя выклікаць выбух – але апрычніна й артадоксы тут жа гасілі іх на калох і дыбах.
Імпэрыя ўжо ацаніла сілу супраціўніка. Адгэтуль яе глябальнай мэтай стала поўнае й безагаворачнае зьнішчэньне Беларусі. У страшнай вайне 1654 – 67 гг. загінуў кожны другі беларус. Паўночная вайна забрала яшчэ 800 тысячаў жыцьцяў. Нарэшце, напрыканцы XVII ст. зьнясіленую да страты прытомнасьці краіну Расея акупавала цалкам.
Беларусь усё яшчэ была жывая – і ўсё з той жа непамыснай любоўю да ворагаў прасьвятляла, дабраслаўляла й ратавала Расею. Сімяон Полацкі стварае ў Маскве першую партыю "заходнікаў" і спрабуе выхаваць эўрапейцам малога Пятра I. Мялет Сматрыцкі навучае Ўсход пісьмовасьці, Ільля Капіевіч распрацоўвае для расейцаў шрыфты й падручнікі. Палонныя беларускія рамесьнікі ствараюць шэдэўры духовага мастацтва, ад іканастасаў да саміх абразоў, у маскоўскіх храмах і манастырах...
Гэта паражае да глыбіні душы. Нават у апагеі магутнасьці, зь межамі ад Ціхага да Атлянтычнага акіяну, Расейская імпэрыя настолькі баялася маленькай, ледзь дыхаючай Беларусі, што выкараняла і яе мову, і веру, і забараняла нават імя. Скасаваньне Статуту ВКЛ, ліквідацыя вуніі й перайменаваньне ў "Северо-Западный Край" праводзіліся гэнэралам-губэрнатарам Мураўёвым ужо як пахаваньне. Тое, што не дарабіў расейскі штык, мусіла дабіць расейская царква і расейская школа.
Але неверагодны Контарнаступ цэлай дыяспары геніяў, якім Беларусь адказала на гэта Расеі ў XIX ст, належыць да найвялікшых цудаў нашай гісторыі. Міхаіл Глінка, аўтар расейскага гімну й заснавальнік расейскае музычнае клясыкі, Хведар Дастаеўскі, самы хрысьціянскі пісьменьнік Расеі, яе прарок, Неміровіч -Данчанка, Стравінскі й Барадзін, Грыбаедаў, Рымскі-Корсакаў, Пісараў, Бунін выклікалі сьветапоглядную рэвалюцыю знутры імпэрыі й літаральна пераплавілі расейскае грамадзтва высокай, натхнёнай, духовай культурай.
Параза імпэрыі была прадвырашаная.
XX стагодзьдзе вялізнымі крыжамі перакрэсьліла Расею як імпэрыю – менавіта ў Беларусі.
У 1898 г. у Менску зьбіраецца I зьезд РСДРП – партыі, якая разбурыць старую Расею да асноваў.
У 1915-17 гг. у Магілёве, у стаўцы I Сусьветнай вайны, расейскі цар Мікалай II дачакаецца развалу гіганцкае дзяржавы і вырачацца прастолу, так і не даехаўшы да Піцеру.
Потым – Берасьце: заключаецца вядомы “Берасьцейскі мір” бальшавікоў зь немцамі, праз 20 гадоў пасьля якога, з пактам Молатава-Рыбэнтропа вэрмахт і Чырвоная армія наладзяць сумесны парад – і вось, праз 2 гады гітлераўцы возьмуць штурмам Берасьцейскую крэпасьць і накіруюць галоўны ўдар супраць Расеі празь Беларусь.
Белавеская пушча 1991 г. падвядзе рысу пад 70-гадовым існаваньнем СССР. Звыш-Расея, што дасягнула кульмінацыі ў самай страшнай за ўсю гісторыю чалавецтва таталітарнай, агрэсіўнай і бездуховай Імпэрыі зла – рухнула на самай мяжы захопленае Беларусі.
Прызначэньне Менску сталіцай СНД разбурае астатнюю спробу аднаўленьня Расейскай Імпэрыі.
Бо Беларусь любіць Расею той невытлумачальнай, найвышэйшай любоўю, якая сьцьвярджае: “Любіце ворагаў вашых, дабраслаўляйце кляцьбітаў вашых, рабіце дабро ненавісьнікам вашым і маліцеся за крыўдзіцеляў вашых". (Мацьвея, 5:44) Калі ў Расею можна толькі верыць – Беларусь можа толькі любіць.
Закон гісторыі: Расеі як імпэрыі наканавана пацярпець крах менавіта праз хрысьціянскую Беларусь. І, адпаведна, празь любоў, малітву й слова Беларусі – ад імпэрскасьці збавіцца.
Адпаведнік абнаўленьня, абуджэньня, адраджэньня, хрысьціянская Рэфармацыя XVI стагодзьдзя – адна з ключавых зьяваў у гісторыі Беларусі.
Рэфармацыя ўзьнялася зь нетраў сярэднявечнай Эўропы, каб вярнуць першапачатковую чысьціню асноўнаму закону жыцьця – хрысьціянству. Рэфармацыя зрабіла пратэстанцкай усю Паўночную Эўропу, дала пачатак дэмакратычным рэвалюцыям, фэномэну Злучаных Штатаў Амэрыкі і, апроч таго, прывяла да найвялікшага беларускага абуджэньня.
Сярод эпідэміяў і войнаў Сярэднявечча, на тле разлажэньня папства, гандлю індульгенцыямі, памнажэньня ерасяў і акультызму, з узяцьцем туркамі Другога Рыму, Канстаньцінопалю, і адкрыцьцём Калюмбам Новага Сьвету Рэфармацыя выбухнула масавым пакаяньнем, вяртаньнем да веры й духовым перараджэньнем цэлых народаў.
У сучасных энцыкляпэдыях чытаем: “Рэфармацыя – рух сялянства й маладой буржуазіі супраць фэадальнага ладу з мэтай сэкулярызацыі царкоўнага й манастырскага землеўладаньня...” Толькі ня гэта.
У Рэфармацыі было толькі чатыры мэты. Толькі чатыры “толькі”.
Sola gratia: толькі ласка Божая!
Мы маем жыцьцё й збавеньне ня дзякуючы якомусьці выпадку ці ўласным добрым справам, а выключна зь літасьці Боскай. Sola gratia! – Беларусь, краіна Ласкі Божай, схілялася перад Госпадам, вызнаючы Ягоную волю.
Sola fides: толькі вера!
Толькі асабістай вераю ў Хрыста можна дасягнуць Царства Нябёснага. Толькі вера ёсьць сілаю, якая ператварае народ у нацыю.
Sola scriptura: толькі Сьвятое Пісьмо!
Рэфармацыя ўзьняла на сьцяг абсалют Слова Божага. Біблія ставілася ў цэнтр грамадзкага й палітычнага жыцьця, і гэта давала моцны штуршок кнігадрукаваньню, законатворчасьці, асьвеце, адукацыі.
Нарэшце, Solо Cristo: Толькі Хрыстос!
Рэфармацыя вяртала чалавецтва да Ахвяры Ісуса, ставіла ў прыклад жывую духовасьць раньняга хрысьціянства й заклікала да асабістых стасункаў з Хрыстом – без пасярэднікаў, без абразоў, без сумневаў.
Гэтыя Sola – сапраўднае сола ў гімне беларускага Залатога веку й праўдзівая соль беларускай гісторыі.
Эра новага эўрапейскага сьвітанку, Рэфармацыя ўспыхнула ў Беларусі адной зь першых. Ужо ў 1413 г. (праз тры гады пасьля Грунвальдскае перамогі над крыжакамі) знакаміты чэх Еранім Праскі, паплечнік Яна Гуса, прапаведваў у Вільні й Віцебску, прычым у прысутнасьці самога Вітаўта. Потым Ераніму гэта прыгадаюць на Канстанцкім саборы: ён будзе спалены, і духовы пажар палыхне разам з вогнішчам.
6 жніўня 1517 г. доктар Францыск Скарына пачаў друкаваць Біблію на беларускай мове. Пераклад і камэнтары сталі выклікам тагачаснаму дагматычнаму фарысейству – і яўным пачаткам нацыянальнай Рэфармацыі.
31 кастрычніка таго ж рэвалюцыйнага 1517 г. Марцін Лютэр абвесьціў свае знакамітыя 95 тэзаў супраць індульгенцыяў. Рэфармацыя скаланула Германію, затым Швайцарыю, Ангельшчыну, Галяндыю, Францыю, Швэдзію… Уся Эўропа, абуджаная імкненьнем да Бога, у шматгалосьсі малілася Хрысту, каялася й шукала ісьціну. Кірмашы ператвараліся ў багаслоўскія дыспуты, а унівэрсітэты – у храмы.
Сапраўдным правадыром Рэфармацыі ў Беларусі стаў Мікалай Радзівіл Чорны. Вясной 1553 г., пасьля пасольства ў ахопленую рэфармацыйным рухам Нямеччыну, віленскі ваявода й найбольш уплывовы магнат ВКЛ, некаранаваны кароль Літвы на ўсю краіну абвесціў, што ён вызнае эвангельскую веру й пераходзіць у кальвінізм.
На працягу года Рэфармацыю прынялі Хадкевічы, Сапегі, Кішкі, Агінскія, Пацы, Глябовічы, Вішнявецкія. За некалькі наступных гадоў у Беларусі паўстала больш 300 эвангельскіх збораў. 6 чэрвеня 1563 г. кароль Жыгімонт Аўгуст падпісаў прывілей, які ўраўноўваў усіх хрысьціянаў – і каталікоў, і праваслаўных, і пратэстантаў – у праве займаць дзяржаўныя пасады.
Некалькі паказальных фактаў рэфармуюць усю нашу гістарычную сьвядомасць:
— у 1523-46 гг. лекцыі Лютэра ў Вітэнбэргу праслухалі 20 студэнтаў-арыстакратаў з ВКЛ; сталае лютэранскае навучаньне дзесяткі шляхцічаў атрымалі ў блізкім унівэрсытэце Каралеўца.
— За 1553-63 гг. у Беларусі паўстала больш 200 пратэстанцкіх парафіяў.
— У 1576 г. ва ўсёй Жмудзі (каталіцкі рэгіён!) засталося ўсяго 6 каталіцкіх сьвятароў, а ў Наваградзкім ваяводзтве (апірышча праваслаўя) з 600 сем’яў праваслаўнае шляхты толькі 16 не прынялі кальвінізму.
— З 28 паноў-рады Сойму ВКЛ 17 былі пратэстанты, 9 праваслаўныя й толькі 2 каталікі: нават каталіцкі біскуп кіеўскі Пац перакінуўся ў эвангелікі.
У сярэдзіне 60-х гг XVI стагодзьдзя ўжо ўся краіна дыхала Рэфармацыяй.
Выбух Рэфармацыі выклікаў эфэкт дэтанацыі ў куды большых маштабах. Канкурэнцыя хрысьціянскіх канфэсіяў ператварылася ва ўзрушанае спаборніцтва дзеля высьвятленьня ісьціны, і спарадзіла моцную рэўнасьць – біблейскі боль любові. Узрушэньне нагадвала Палестыну І веку. Прысутнасьць Божая ў Беларусі тых часоў яўна адчуваецца нават у дакумантах і кнігах. Беларуская Рэфармацыя была наколькі моцнай, настолькі й кароткачасовай – быццам разрад бліскавіцы. І момант ісьціны беларускае гісторыі, кропка падзелу Старога й Новага Запаветаў, час прышэсьця Хрыста ў Беларусь аказаўся якраз тым месцам, куды цэліла Рэфармацыя.
Бо гэта Рэфармацыя выклікала бурлівую рэакцыю этнагенэзу і запусьціла шэраг нацыятворчых працэсаў:
— рэзкі рост самасьвядомасьці
— кшталтаваньне эліты
— урбанізацыю
— культуровы росквіт
— гаспадарчы рывок
— уключэньне ў грамадзка-палітычны кантэкст усеэўрапейскае Перабудовы.
Беларусы сталі нацыяй Рэфармацыі.
Кальвінісцкая эвангелізацыя пасьпела ахапіць толькі вярхі грамадзтва – магнатаў ды шляхту, адно ўсхвалявала мяшчанства й ледзь кранула сялянства. Польшчы й езуітам хапіла некалькі дзесяцігодзьдзяў Контаррэфармацыі й Люблінскай вуніі, каб навярнуць ВКЛ пад эгіду каталіцтва. Апроч таго, жарсьць Рэфармацыі ўскаламуціла твань сэктанцтва, кшталту арыянства ці сацыніянства, адмовы ад Хрыста як Бога – а гэта дыскрэдытавала ўвесь рух.
І ўсё-такі менавіта Рэфармацыя разьдзьмула той небывалы ўздым, калі пра Хрыстова вучэньне “ўсюды спрачаюцца”. (Дзеі Апосталаў, 28:22) Беларуская Рэфармацыя прымусіла і каталіцтва, і праваслаўе з жахам прызнаць уласныя правалы, і з жарам узяцца за абнаўленьне, адстойваючы веру. Зарыва беларускай Рэфармацыі асьвяціла ўсю Ўсходнюю Эўропу й актывізавала беларускае місіянерства. Менавіта пасьля XVI стагодзьдзя беларусы вызначальным чынам паўплывалі на духовасьць і культуру Польшчы, Украіны й Маскоўшчыны: Беларусь перадавала “зарад нацыятворчасьці” суседзям.
Сёньня, праз 450 гадоў, мы ўсёй сваёй нацыянальнай істотай зноў адчуваем прагу сьветапоглядных пераменаў. Нам патрэбны ўнутраны духовы штуршок, здольны ўскалыхнуць краіну да падвалінаў сьвядомасьці, да ўсенароднага пакаяньня, да нараджэньня звыш у Ісусе Хрысьце. Патрэбны пераварот у душах. Патрэбна абнаўленьне, абуджэньне, адраджэньне – і канфэсіям, і грамадзтву, і дзяржаве.
Нацыі патрэбная Рэфармацыя.
Рэч Паспалітая – літаральны пераклад з лаціны Res publica. Рэспубліка. Гаспадарства. Справа народу. З такім дэманстратыўным дэмакратызмам называлі сваю дзяржаву і сярэднявечнае ВКЛ, і Карона Польская. Нарэшце, абедзьве краіны злучыліся ў адзіную Рэч Паспалітую – паміж Расеяй і Нямеччынай, колішнім Трэцім Рымам і будучым Трэцім Рэйхам. Вайскова-палітычны хаўрус дзеля таго, каб захаваць сэрца Эўропы пад ударамі з Усходу й Захаду – гэта сапраўды была Рэч!
Гісторыя беларускай вуніі з Польшчай пачалася яшчэ ў 1385 г.
Вялікі князь Ягайла браў шлюб з польскай каралеўнай Ядзьвігай, рабіўся каралём і дзеля таго аб'ядноўваў ВКЛ з Польшчай. Нявесту, і паўцарства ў прыдачу – аказваецца гэта была ня казка. Палюбоўны хаўрус палякі спрабавалі абярнуць у далучэньне "крэсаў усходніх", але беларускія магнаты захоўвалі беларускую незалежнасьць і пасьля Люблінскай вуніі 1569 г.
Усё Сярэднявечча ВКЛ і Карона Польская стаялі сьпіна да сьпіны ў атачэньні ворагаў. Беларусы й палякі разам рубіліся пад Грунвальдам, разам адбівалі Полацк у Івана Жахлівага, тройчы хадзілі на Маскву ў пачатку XVII ст., разам давалі адпор казацкім наездам і поплеч змагаліся супраць страшнага маскоўскага Патопу 1654 – 67 гг.
Беларусь, яднаючыся ў вунію, спрабавала абараніцца ад Масквы – а ў выніку апынулася ў палоне паланізацыі.
Час Рэчы Паспалітай – пэрыяд дэградацыі Беларусі як краіны й беларусаў як нацыі. Рэч у тым, што беларускія магнаты й гаспадары, паступова прымаючы польскую мову, веру й культуру, проста рабіліся панамі, і разам зь беларускасьцю страчвалі народ – вуніяцкі, сялянскі, занядбаны. Эліта нацыі губляла паспалітасьць. Рэч была й у тым, што жывую, гарачую веру ўсё больш замянялі халодныя, урачыстыя абрады. Літара бязьлітасна душыла дух, і хрысьціянскае сумоўе ператваралася ў міжканфэсійнае раздарожжа. А насамрэч – рэч была у тым, што ў XVII – XVIII стст. адыходзіла Вялікая Літва і нараджалася Вялікая Беларусь.
Што дала Рэч Паспалітая Беларусі? Паланізацыю, Контаррэфармацыю, акаталічваньне шляхты, страту нацыянальнай сьвядомасьці. Вялікую авантуру 1604 – 1621 гг. зь Ілжэдзьмітрыямі й Марынай Мнішак, забарону мовы ў 1696 г. і ўвесьчаснае прыніжэньне праваслаўя, пратэстанцтва ды вуніі.
Што атрымала ў Рэчы Паспалітай Польшча? Міцкевіча, Касьцюшку, Манюшку, Сянкевіча й нават маршала Пілсудзкага. Зарад духу й любові, вырваны з самага сэрца. Зарад, які перарабіў Польшчу цалкам. Гэта ж колькі ласкі й натхненьня трэба было, каб пераплавіць ганарыстую й жорсткую Карону ў краіну рамантычных паўстанцаў, Канстытуцыі 3 траўня, раману "Quo Vadis", у Польшчу "Салідарнасьці" й радзіму Папы Рымскага, Яна Паўла II! За гэтыя 200 гадоў Беларусь аддала Польшчы сябе ўсю. Юльян Нямцэвіч, Адам Нарушэвіч, Франьцішак Князькін, Уладзіслаў Сыракомля, Эліза Ажэшка – колькі талентаў, колькі веры, колькі ахвяраў! Самазабыўная, закаханая адданасьць без надзеі на ўзаемнасьць – вось чым была Рэч Паспалітая для Беларусі.
Хочацца плакаць наўсхліп, калі ўяўляеш сабе, наколькі адчайна білася беларускае сэрца за сваю любую Польшчу. Здольнасьць беларускасьці любіць, ацаляць праз уласныя раны, паглынаючы боль, і паміраць за блізкіх – звышнатуральная. Як гэта нагадвае Ісуса!..
Рэч Паспалітая загінула ў той самы час, калі сьвет скаланалі француская рэвалюцыя, расейскі імпэрыялізм, прускі мілітарызм й амэрыканская вайна за незалежнасьць. Разадраная й падзеленая чужымі жаўнерамі, быццам Хрыстова вопратка ля Крыжа.
Пазалочаны каралеўскі трон Рэчы Паспалітай перавезьлі ў Піцер і ператварылі ў "стульчак" для прыбіральні Кацярыны II. Менавіта на гэтым "стульчаку" менш чым праз год імпэратрыцу насьмерць разьбіў паралюш.
Апошні сейм Польскае Беларусі прайшоў у Гародні ў 1794 годзе, пад стваламі гарматаў. Прайшоў нема. Маўчаньне было вычарпальным. Беларусь зрабіла для Рэчы Паспалітай усё, што магла.
"Славяне" – у гэтым імені гучыць і "слава", і "слова".
Славяне – найбуйнейшая ў Эўропе група народаў: 300 мільёнаў чалавек!
Славяне, што ў VI – VII стагодзьдзях нашай эры занялі ўвесь цэнтар і ўсход Эўропы, а затым расьсяліліся да Паўночнага Ледавітага й Ціхага акіянаў, сапраўды заслужылі ў сусьветнае гісторыі даволі высокіх словаў, выявілі і сілу, і слабасьць і далі цывілізацыі колькі слаўных старонак. Славяне заснавалі ў Беларусі першыя гарады й адыгралі вызначальную ролю ў фармаваньні беларускай нацыі.
У сярэдзіне І тысячагодзьдзя нашае эры славяне жылі ў Беларусі толькі на правабярэжжы Прыпяці. З гэтага пляцдарму шматвекавы напор асыміляцыі рушыў на перапоўненыя вадою балцкія землі. Дрыгавічы занялі палескія балоты; крывічы аселі на ўзгор'ях, у вярхоўях рэкаў і на вадападзелах Цэнтральнае Беларусі й Валдаю; радзімічы абжылі палі між Дняпром і Дзясной – і на гэтых трох кітах паўстаў беларускі этнагенэз.
Славяне асымілявалі балтаў і сталі беларусамі. Гэты відавочны факт нашае гісторыі ёсьць яўным доказам беларускасьці ВКЛ. І ў першым, і ў другім выпадку мы маем дзьве фазы аднаго й таго ж працэсу. Больш моцны, разьвіты, энэргічны этнас асвойваў балцкую прастору й надаваў ёй уласную сутнасьць.
Царызм, бальшавіцкая прапаганда й постсавецкі афіцыёз, якім трэба было апраўдваць імпэрскую русыфікацыю, ва ўсе часы рабілі з славянства гэткі расавы культ з квасным душком і чарнасоценнай адрыжкай. "Дык мы ж славяне!" – кажуць у нас з сумесьсю сораму й гонару, апраўдваючы характэрныя разьлівы пачуцьцяў, бытавое п'янства, антызаходніцтва й антысэмітызм, а таксама стварэньне сабе праблемаў, а потым змаганьне зь імі не на жыцьцё, а на сьмерць.
Што ж насамрэч значыць для беларусаў славянства? Імёны Станіслаў, Вячаслаў, Любоў ды Людзьміла. Румяная сіла, слаўная дабрыня, буйныя й грубавата-скругленыя рысы твару. Душа наросхрыст, шырынёю ад Падунаўя да Вісла-Одэрскага міжрэчча.
Беларусь, разьмешчаная ў самае глыбіні славянскага сьвету, зь Сярэднявечча яднала ўсходнеславянскія землі й прапаведвала сярод суседзяў Слова Божае. Таму славянскае паходжаньне не дае нам ніякае расавае перавагі – але абавязвае несьці Слова бліжняму й славіць Бога на гэтай зямлі.
"А мы ўсе, як у люстры, гледзячы на славу Гасподнюю, зьмяняемся ў той самы вобраз – са славы ў славу, як з Гасподняга Духа." (ІІ Да Карыньцянаў 3:18)
Зыходзячы з таго, што:
– Біблейскі Стары Запавет трымаўся на Законе, а Новы Запавет сьцьвярджаў: не скасаваць, а выпаўніць Закон прыйшоў Хрыстос (Мацьвея, 5:17);
– У эпоху стварэньня Трох Статутаў ВКЛ перажывала Залаты век;
– Духовае абуджэньне Беларусі ХVI стагодзьдзя было нацыятворчым пэрыядам,
Мы лічым Статут ВКЛ сапраўдным законам беларускае гісторыі.
Напачатку Статуту было Слова.
"Глядзіце, што павінны рабіць, бо не тварыце суда чалавечага, але суд Божы, і Ён з вамі ў справе суду. Няхай будзе ў вас страх Гасподні заўсёды: зьдзяйсьняйце ўсё чыстасардэчна, бо няма ў Госпада Бога нашага няпраўды, ані ўвагі на асобы, ані пажаданьня дароў". (Другая кніга Летапісаў, 19:6-7); "Правам судзіце, сыны чалавечыя". (Псалмы, 57:2) – гэта цытаты з тытульнага аркуша Статуту.
Высокі суд гісторыі! Як вынікае з гэтага дэвізу, вялікія беларусы таго часу трымаліся Закону Божага.
Артыкул 1. Статут ВКЛ –сымбаль дзяржаўнае справядлівасьці й прадмет нацыянальнага гонару.
1.1 Статут ВКЛ утрымліваў падставовыя прынцыпы сучаснага права: роўнасьць кожнага перад законам, прэзумпцыю невінаватасьці, правы й абавязкі асобы.
1.2. Статут ВКЛ быў поўным зборам неабходных кодэксаў. Статут 1588 г., паводле якога Беларусь жыла 250 наступных гадоў, меў 14 разьдзелаў і 488 артыкулаў, прычым у 1-4 разьдзелах зьмяшчаліся нормы дзяржаўнага права й судовага ладу, 5-10 – шлюбна-сямейнага, зямельнага й цывільнага, у 11-14 – крымінальнага й крымінальна-працэсуальнага права.
1.3. Статут ВКЛ увеў уласную сыстэму кадыфікацыі на аснове тутэйшага звычаёвага права і быў сапраўды Беларускім Законам.
Заўвага. У адрозьненьні ад Заходняй Эўропы, дзе карысталіся рымскім правам, выкладзеным на лаціне, тэкст Статуту ВКЛ у Беларусі разумеў кожны, бо законы былі напісаныя па-беларуску.
Артыкул 2. Статут ВКЛ – закон нашае незалежнасьці.
2.1. Статут ВКЛ абвяшчаў безумоўны дзяржаўны сувэрэнітэт і сьцьвярджаў прыярытэт нацыянальных інтарэсаў.
2.2 Статут ВКЛ забараняў чужаземцам займаць дзяржаўныя пасады.
2.3 Статут ВКЛ дазволіў Беларусі захаваць самастойнасьць і ў саюзе з Польшчай, і самабытнасьць пад акупацыяй Расеі.
2.4. Статут ВКЛ – сьведчаньне велічы й магутнасьці Сярэднявечнай беларускай дзяржавы.
Артыкул 3. Статут ВКЛ - гэта закон дэмакратыі.
3.1. У адпаведнасьці з галоўным дэмакратычным прынцыпам Статут ВКЛ усталёўваў падзел уладаў на:
а) заканадаўчую – Сойм
б) выканаўчую – вялікага князя й яго адміністрацыю
в) судовую – трыбунал ВКЛ, земскія й падкаморскія суды, выбарныя й незалежныя ад уладаў.
3.2. Статут ВКЛ вызначаў вядучую ролю самакіраваньня ў вырашэньні мясцовых праблемаў.
3.3. Канстытуцыйная манархія Статуту ВКЛ мела хрысьціянска-дэмакратычны характар – ідэальны лад для Беларусі.
Артыкул 4. Статут ВКЛ - гэта закон талеранцыі.
4.1. Правы вернікаў усіх канфэсіяў ураўноўваліся адмысловым артыкулам.
4.2. Увесь Статут літаральна дыхаў хрысьціянскай узаемапавагай.
4.3. У часы інквізіцыі на Захадзе й страшных караў для іншаверцаў у Маскве Беларусь, дабраславёная тэрыторыя Статуту, стала прыстанкам для прапаведнікаў з усяе Эўропы.
Артыкул 5. Усе тры Статуты ВКЛ былі створаны духовымі й палітычнымі лідэрамі тагачаснае Беларусі.
5.1. Першы Статут 1529 г. рэдагаваў вялікі канцлер Альбрэхт Гаштольд – найбольш верагодна, пры ўдзеле Франьцішка Скарыны.
5.2. Другі, 1566 г, складалі канцлер Мікалай Радзівіл Чорны, лідэр беларускае Рэфармацыі, і маршалак дворны Астафі Валовіч.
5.3. Трэці, 1588 г. – Валовіч, які ўжо стаў канцлерам, і падканцлер Леў Сапега, будучы валадар ВКЛ.
Артыкул 6. Статут ВКЛ стаў найлепшым законам тагачаснай Эўропы.
6.1. Яшчэ некалькі стагодзьдзяў уся Усходняя Эўропа карысталася нормамі Статуту – або непасрэдна, або ў якасьці прыкладу для ўласнай юрыспрудэнцыі.
6.2. Статут, як узорны Асноўны Закон, быў перакладзены на польскую, лацінскую, нямецкую, францускую, расейскую, украінскую мовы.
6.3. Статут ВКЛ стаў правобразам першых дэмакратычных канстытуцыяў Эўропы.
Артыкул 7. Статут ВКЛ – фундамэнтальная гістарычная база нацыянальнага права.
7.1. Прынцыпы Статуту ВКЛ мусяць стаць асновай для артыкулаў і параграфаў нашага будучага заканадаўства – сутнасна беларускага, дэмакратычнага, эўрапейскага.
7.2. Глыбокі хрысьціянскі характар Статуту ВКЛ – падставовая традыцыя для закону Новае Беларусі.
7.3. Статут ВКЛ уступіў у сілу на самым піку беларускае гісторыі – і таму для нацыянальнай ідэі яго заканамернасьці маюць неабмежаваны тэрмін дзеяньня.
"Бо закон духу і жыцьця ў Хрысьце Ісусе вызваліў мяне ад закону грэху й сьмерці." (Да Рымлянаў 8:2)
Трасьцянец пад Менскам – месца найбольш масавага зьнішчэньня людзей на тэрыторыі былога СССР. Адзін з самых вялікіх у сьвеце нацысцкіх лягераў сьмерці. Чацьвёрты па колькасьці забітых, пасьля Асьвенцыму, Майданэку й Трэблінкі. Кожны чацьвёрты – столькі беларусаў загінула ў той вайне.
Страшнае месца. Гітлераўскі канцлягер разьмясьцілі ў тым жа ўрочышчы, дзе перад вайной ліквідавала "ворагаў народа" НКВД. Трасьцянец – гэта Курапаты й Хатынь, разам узятыя. Але гэта яшчэ ня ўсё. У 70-я тут зрабілі сталічны сьметнік.
З 1941г. па 1944 г. ля вёскі Малы Трасьцянец ва ўрочышчах Благаўшчына й Шашкова нямецкія нацысты забілі, паводле афіцыйных зьвестак, 206 тысячаў чалавек, паводле неафіцыйных – звыш 300 тысячаў: габрэяў, беларусаў, вязьняў канцлягераў, прывезеных сюды з Германіі, Аўстрыі, Польшчы, Францыі, Чэхаславаччыны. Тут зьнішчалі габрэяў Менскага гета. Тут расстралялі ксяндза Гадлеўскага й ягоных паплечнікаў. Попелам з крэмацыйнае печы ўгнойвалі палі бліжэйшае гаспадаркі СД.
Але Трасьцянец ня стаў мэмарыяльным комплексам. На адным з найстрашнейшых палёў сьмерці ў сьвеце стаіць толькі невялічкі памятны знак. І гіганцкія ямы, поўныя людзкога попелу і касьцей, зямля, дзе Беларусь забівалі Захад і Ўсход, глеба, зь якой расьце горыч зьнішчанага чалавецтва, зараз заваленая сьмецьцем і адкідамі. Бо ўрочышча Благаўшчына, дзе расстрэльвала НКВД, было благім падмуркам для савецкага мэмарыялу.
Трасьцянец – апафэоз трагізму беларускай гісторыі. На адным месцы беларусаў забівалі камуністы й нацысты, затым Трасьцянец паўстагодзьдзя забывалі й урэшце зрабілі выграбной ямай гіганцкага мэгаполісу. На палёх Трасьцянца робіцца гранічна ясна, што чырвонае й карычневае проста зьмешваюцца ў бруд.
Прах Трасьцянца – гэта крах усіх бязбожных ідэалёгіяў і прапагандовых мітаў ХХ стагодзьдзя.
Трасьцянец – гэта сапраўдная Благаўшчына. Гэта д'ябальшчына, зь якой камісарская чорная скура часоў эсэсэсэр пераліваецца эсэсаўскімі бліскавіцамі, серп і молат перакручваецца ў свастыку, а брэх расейскага мату рэхам паўтараецца ў нямецкіх камандах.
Ніхто не забыты? Вы забыліся пра Забыцьцё Трасьцянца!
22 сакавіка 1943 г., у дзень вясновага раўнадзенства і ў самы разгар вайны, нацысцкія карнікі цалкам спалілі вёску Хатынь на Лагойшчыне – 26 двароў. 149 чалавек, зь якіх 75 дзяцей, згарэлі зажыва.
Хатынь – сымбаль беларускага пекла. Усю вёску заганяюць у калгасную адрыну. Зачыняюць. Абліваюць бэнзінам. Падпальваюць. А тых, хто здолеў вырвацца – расстрэльваюць з расстаўленых абапал кулямётаў.
У 1969 годзе, з пабудовай на 25-годзьдзе вызваленьня Беларусі мэмарыяльнага комплексу Хатынь у вачох усяго СССР увасобіла трагедыю мірнага насельніцтва ў ІІ Сусьветнай вайне. Хаты Хатыні зрабіліся ўсесаюзнай Мэкай прапагандовага турызму. Тых, хто ехаў празь Менск на Захад і тых, хто прыяжджаў сюды з брацкіх краінаў сацлягеру, везьлі ў Хатынь на паломніцтва цэлымі аўтобуснымі караванамі. Тут пабывала больш 35 мільёнаў чалавек са 100 краінаў сьвету.
Хатынь – помнік страшнай ахвяры беларускага народа. На 50 гектарах спаленае зямлі – вурны з глебаю са 185 зьнішчаных і адроджаных беларускіх вёсак; могілкі 433-х, разбураных назаўжды; пліты са зьвесткамі аб 66-ці лягерох сьмерці ў Беларусі. Хатынь – гэта абвугленыя коміны са званамі, якія б'юць штохвіліны круглыя суткі, вялікі чорны помнік старому, які трымае на рукох цела забітага хлопчыка, і вечны вагонь. Хатынь, як полымя, ахапіла ахвяраў усяе вайны: беларусы, нароўні з габрэямі й палякамі, найбольш пацярпелі ў пажары ІІ Сусьветнай.
Хатынь удвая страшней з тае прычыны, што злачынства пад камандаваньнем СС рабілі свае – паліцэйскае падразьдзяленьне на чале з Рыгорам Васюрам. Некаторыя з забойцаў мірна дажылі ў Савецкім Саюзе аж да 80-х і былі выкрытыя ды асуджаныя ўжо ў глыбокае старасьці.
Нарэшце, Хатынь жахлівая яшчэ і тым, што яе назва, выбраная савецкім кіраўніцтвам з соцень падобных вёсачак, мусіла схаваць у сугуччы Катынь – адкрытае ў 1941 г. немцамі пад Смаленскам шматтысячнае пахаваньне польскіх жаўнераў з Заходняе Беларусі, расстраляных НКВД напярэдадні вайны.
Сёньня ў Хатынь прыяжджаюць нямецкія бізнэсоўцы, якія працуюць у Менску. Ціха плачуць, каюцца й моляцца. Так, Эўропа мусіць плакаць і каяцца ў Хатыні.
Попел Хатыні б'ецца ў нашыя сэрцы. Жалезабэтонны саўковы агітпроп у Хатыні – фальш. Трагедыя значна глыбей. Бязбожная чалавечая нянавісьць у самых пачварных абліччах – вось зь якой апраметнай вырываецца вечны вагонь. Знак пекла гарыць тут для ўсяго сьвету, і ня гасьне.
Чарнобыль – чорны боль Беларусі.
Чарнобыль нават гучыць як удар звону. Як наканаваньне для Беларусі.
Чарнобыль і Беларусь, як нэгатыў і здымак, як чорна-белыя кадры дакумэнтальнае кронікі, для ўсяго чалавецтва сумешчаныя ўвадно назаўжды.
26 красавіка 1986 года ў гадзіну ночы на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі выбухнуў рэактар 4-га энэргаблёку. Гэта стала найбуйнейшай тэхнагеннай катастрофай у сусьветнай гісторыі.
“Трэці анёл затрубіў, і ўпала зь неба вялікая зорка, палаючы, нібы сьветач, і ўпала на траціну рэк і крыніцы водаў. Імя гэтай зорцы палын ; і траціна ўсіх водаў зрабілася палыном, і многія людзі памерлі ад водаў, бо яны прагорклі" (Адкрыцьцё 8: 10-11).
Чарнобыльскі выбух, быццам апошняе рэха залпу "Аўроры", стаў прадвесьцем развалу СССР. Чарнобыль, як і Курапаты, напрыканцы ХХ стагодзьдзя зьяднаў беларускую нацыю. Чарнобыльскі Шлях 26 красавіка – самая масавая штогадовая маніфэстацыя ў Беларусі.
З Чарнобылю, разьмешчанага на стыку Беларусі, Расеі й Украіны, аграмаднае воблака зь ветрамі пайшло на Маскву. У небе разгортваліся прывіды Хірасімы, хмары клубіліся тысячамі ядравых грыбоў і ракавых пухлінаў, страшны дым заражэньня пакрываў Гомельшчыну, Магілёўшчыну, Браншчыну, Чарнігаўшчыну… І тады савецкае кіраўніцтва, падняўшы ў паветра вайсковую авіяцыю, расстраляла аблокі й з дажджамі асадзіла радыяцыю ў Беларусі.
Беларусь зноў ахвяравалася, ратуючы Расею.
70% радыёнуклідаў выпала на БССР. Астатняе накрыла сумежныя вобласьці Украіны й Расеі, таксама этнічна беларускія. Больш 2 мільёнаў 200 тысячаў беларусаў сталі суцэльнай жывой зонай радыяцыйнага паражэньня.
Сёньня Чарнобыльская зона – гэта 41 горад і 3329 вёсак. Гэта 2 мільёны гектараў лесу, дзе забаронены збор ягад і грыбоў. Гэта 235 мільярдаў даляраў урону – 30 гадавых бюджэтаў Беларусі. Гэта закінутыя дамы, глуш, дзе плодзяцца адно дзікія зьвяры, бамжы з усяго былога Саюзу й крымінальныя банды. Чарнобыльская зона – гэта збор мэталалому, каб пракарміцца, чарнобыльскія мутанты – пачварныя дрэвы, грыбы, жывёлы – рак шчытападобнае залозы й лейкемія. З 1986 г. першасная інваліднасьць у немаўлятаў павялічылася на 50%, колькасьць генэтычных адхіленьняў – у 8 разоў, захворваньні ракам сярод дзяцей – у 130 разоў!
Чарнобыль – пранізьлівае зло сучаснасьці. Чарнобыль пранікае да атамаў і генаў. Чарнобыль расшчапляе жыцьцё на элемэнтарныя часьціцы: страх, боль, час. Бязьвідная, жахлівая сьмерць Чарнобылю паражае да касьцёвага мозгу, да таемных залозаў, да нашчадкаў у дзесятым калене. Дасканалы вобраз зла.
Беларусы ясьней за іншых уяўляюць сабе існаваньне грэху, пекла і д'ябла – бо беларусы ведаюць, наколькі рэальны нябачны Чарнобыль.
Беларусь вядомая паводле Чарнобылю. Мільёны чарнобыльскіх дзяцей ужо пабывалі ў Эўропе, дзе адно толькі ўзгадваньне Чарнобылю выклікае сьлёзы. "Чарнобыльская малітва" Сьвятланы Алексіевіч й "Сэрца Чарнобылю", што атрымала Оскара-2004 за лепшы дакумэнтальны фільм, чарнобыльскія ахвяры, чарнобыльскія фобіі расьсеяліся па сьвеце, каб усе народы адчулі фізычную прысутнасьць зла, спароджанага самім чалавецтвам.
Духовы Чарнобыль вакол нас, папярэджвае Беларусь. Сьвет заражаны. Але Госпад Бог дапускае вялікія выпрабаваньні для тых, для каго мае вялікае прызначэньне. Д'ябальская агрэсія Чарнобылю, накіраваная на зьнішчэньне Беларусі, яшчэ раз правяла нацыю праз крыжовы шлях Ісуса Хрыста.
Усю сілу пракляцьця, якое прыняла на сябе нашая зямля, увесь боль ахвяры дзеля чалавецтва Госпад Бог абавязкова пераможа ўваскрасеньнем. Але, каб гэта адбылося, мала заставацца Чарнобыльскай зонай. Трэба стаць Беларусьсю.
Счарнелую, збалелую, спакутаваную тэрыторыю адсяленьня дзяржава павінная не пакідаць зачумленым гушчарам, а ператварыць у запаведнік радыяцыйнага пільнаваньня ды маніторынгу для ўсяе плянэты.
У гісторыі ўсяго чалавецтва Чарнобыль мусіць застацца глябальным папярэджаньнем у Сэрцы Эўропы. Чорным нэгатывам для сусьветнага прасьвятленьня.
Беларусь аддае сябе – такі сэнс Новага Запавету нашае гісторыі. Так фармулюецца і прычына масавае эміграцыі беларусаў у апошнія стагодзьдзі.
Звыш 4 мільёнаў беларусаў – трэць усяго этнасу! – расьсеяныя сёньня на аграмадных прасторах Эўропы, Амэрыкі й былога Савецкага Саюза. Найбольшыя арэалы беларускага расьсяленьня – Расея (1,2 мільёны чалавек), ЗША (500 тысячаў), Украіна (440 тысячаў), Польшча (350 тысячаў), Аўстралія (320 тысячаў), Ізраіль (140 тысячаў).
Эміграцыя – сусьветнае рэха беларускай гісторыі.
Хвалі эміграцыі, быццам порцыі крыві з рэзкімі скарачэньнямі сэрца, Беларусь выштурхоўвала з кожнай вайной, кожнай акупацыяй, кожным паўстаньнем. У XVII стагодзьдзі беларусаў палонам выводзілі ў Маскву, у XVIII ст яны самі імкнуліся ў багацейшую Эўропу, у ХІХ ст. пачалі выяжджаць у Амэрыку, у ХХ ст. дабраліся да Аргентыны, Канады й Аўстраліі.
Напрыканцы ХІХ – пачатку ХХ ст. зь Беларусі эмігравала каля 1,5 мільёнаў чалавек. Толькі ў Сібір перасялілася звыш 700 тысячаў чалавек, сотні тысячаў выбраліся на Захад. "У пошуках лепшае долі" – напішуць пра гэта нашаніўцы.
У гады І Сусьветнай, рэвалюцыі й грамадзянскай вайны сотні тысячаў беларусаў бежанцамі трапілі ў Эўропу ды Амэрыку. У міжваенны час з аднае толькі Заходняе Беларусі туды выехалі 180-250 тысячаў чалавек. Тымчасам Саветы з плянавым наборам рабочае сілы, дэпартацыяй, раскулачваньнем і палітычнымі рэпрэсіямі вывезьлі ў іншыя рэгіёны СССР больш за 600 тысячаў беларусаў. Беларусы падымалі цаліну, будавалі БАМ і гінулі на Беламорканале.
З 2-х мільёнаў, вырваных зь зямлі ІІ Сусьветнай, у БССР вярнуўся толькі кожны трэці. Чвэрць мільёна засталіся ў Нямеччыне, многія зноў эмігравалі на Захад.
І ўсё-такі не навечна. Пасьля абвяшчэньня незалежнасьці ў пачатку 90-х ХХ стагодзьдзя больш за 150 тысячаў беларусаў вярнуліся на Радзіму.
Сучасная беларуская эміграцыя – гэта Сяржук Сокалаў-Воюш, Васіль Быкаў, Зянон Пазьняк, удзельнікі нацыянальнага руху, прадпрымальнікі і студэнты.
Беларускі эмігрант – асобная адзінка нацыянальнай ідэі, сутнасна хрысьціянскай і ўнутрана моцнай. Адзіны беларус у сьвеце можа стаць і кропкай апоры, і цэнтрам крышталізацыі фэномэну, і пунктам адліку эпохі.
Беларуская эміграцыя дала чалавецтву асобаў сусьветнае велічыні: прэзыдэнта Бэльгійскай Акадэміі Навук, нобэлеўскага ляўрэата па хіміі, Ільлю Прыгожына; пісьменьніка, нобэлеўскага ляўрэата па літаратуры, Чэслава Мілаша; авіяканструктара, стваральніка самалётаў "Су", Паўла Сухога; матэматыка, першую ў сьвеце жанчыну-прафэсара, Соф'ю Кавалеўскую; тэарэтыка тэрмаядзернага сынтэзу, Льва Арцімовіча й заснавальніка геліябіялёгіі Аляксандра Чыжэўскага, бацьку кібэрнэтыкі Норбэрта Вінэра і патрыярха сучаснай мэдыя-індустрыі Давіда Сарнова; падарожнікаў Мікалая Пржэвальскага й Яна Чэрскага; вялікага сьпевака Міхася Забэйду-Суміцкага і акадэміка Сусьветнае Акадэміі Астранаўтыкі, Барыса Кіта; прэзыдэнта Сэната Гавайскіх выспаў Мікалая Судзілоўскага, вядучага мастака Дыснэйлэнду Алію Клеч (Пашкевіч) і супэрзорку Нацыянальнае Хакейнае Лігі Уэйна Грэцкі.
Беларускі эмігрант на 100% аддае сябе новай зямлі. Ён часьцей распушчаецца ў ёй бяз знаку, або (радзей) ператвараецца ў больш беларускага беларуса, чым тыя, хто ў Беларусі застаўся.
Эміграцыя – гэта дыстыляцыя беларускасьці да чысьціні сьлязінкі. У чужым асяродзьдзі, без апірышча роднае зямлі, без матэрыяльных дамешкаў ідэал далёкае Беларусі робіцца выключна ўзьнёслым, сьветлым, і, у рэшце рэшт, духовым.
Характэрна, што нацыянальна сьвядомыя эмігранты на Захадзе, аб'яднаныя пад эгідай Рады БНР, традыцыйна ўтвараюць моцныя хрысьціянскія асяродкі. Так, як напісана: "І расьсялю іх паміж народаў, і ў далёкіх краінах яны будуць успамінаць пра Мяне..." (Захарыя 10:9)
2000 гадоў таму інфраструктура Рымскае Імпэрыі й габрэйскае дыяспары дазволілі хрысьціянству за некалькі дзесяцігодзьдзяў ахапіць паўсьвету. Пры сёньнішняй ступені глябалізацыі й разьвіцьці інфармацыйных тэхналёгіяў эміграцыйныя асяродкі даюць бяспрыкладныя магчымасьці для прарыву культуры, палітыкі й духовасьці ў любых каардынатах на ўсім зямным шары. Дастаткова прыгадаць узоры паўсюдных расьсяленьняў армянаў, ірляндцаў ці тых жа габрэяў. Тым больш, што ўзоры ўласных шыкоўных замежных перамогаў у нас у наяўнасьці. Бліскучыя сусьветныя рэйды Адама Міцкевіча, Тадэвуша Касьцюшкі, Ігната Дамейкі даводзяць, што беларусы ўмеюць падымаць краіны нават адзінаасобна.
Беларусам патрэбная моцная, эфэктыўная й усеахопная дыяспара ўплыву, здольная зьдзейсьніць Адкрыцьцё Беларусі для ўсяго сьвету. Транснацыянальныя мэдыякарпарацыі, індустрыя экспарту беларушчыны й хрысьціянскае місіянерства ў кожным кутку плянэты – мэта Вялікай Беларусі, пашыранай да памераў плянэты.
Нацыянальная ідэя ў гаспадарцы?
Для беларуса?
О, гэта нешта зь нечым!
Найперш, вядома, свая хата. Двухпавярховы дом у прыгарадзе, з садам і гародам вакол. Галоўнае, сядзіба непадалёк ад рэчкі, каб рыба была, і лес побач, каб грыбы-ягады ды гарэхі...
Канечне, з гаражом, дзе стаіць трактар "Беларус", "Форд-эскорт" беларускай зборкі сярэдзіны 90-х, пару ровараў-раскладушак, менскіх ад стырна да падшыпнікаў.
З хлявом, поўным быдла ды сьвіней, з куратнікам і будкай для вартавога сабакі.
Студня. Альтанка. Палісаднік з кветкамі.
Сама хата дыхтоўная й цёплая. Лепш з дрэва – нашага, роднага. З матар’ялаў ААТ “Забудова”. Зь вялікай печчу на першым паверсе й камінамі на другім. Ашаляваная знутры хваёвай дошчачкай "Гомельдрэву". З падлогай, выкладзенай пінскім дубовым паркетам пад лідзкі лак (Гандлёвы дом “Дэкорум”).
Заходзьце, не саромцеся. Усё адно да беларуса ўвесьчас уваходзілі, не пытаючыся – ён ужо звыкся. Цёплы, ёмісты дух беларускага жытла чуваць ужо на парозе. Бачыце, шэраг паліто, куртак і строяў гомельскага "Камінтэрну" й сталічных атэлье. Абутак: колькі параў віцебскіх "Белвесту" ды "Марка". Заўважце, як акуратна. Такія мілыя ўзорыстыя палавічкі (Менскі камбінат народных рамёстваў), падставачкі з абутковым крэмам й лыжачкамі для пантофляў, што здаецца – беларус жыве ў гэтае вітальні. Зрэшты, суседзі з Захаду й Усходу заўжды лічылі Беларусь гэткім калідорам, дзе выціраюць ногі, пераабуваюцца ды, кашлянуўшы, ідуць па сваіх справах.
Здымайце боты – зойдзем у сярэдзіну.
Сьветла. Беларус любіць, каб сьветла. Гасьцінная гасьцёўня. Адразу кідаюцца ў вочы шыкоўныя берасьцейскія дываны (ААТ "Берасьцейскія дываны"). Мэбля – рэчыцкая, мазырская, маладэчанская. Сьценка, стэлажы кніжныя шафы, устаўленыя тамамі менскае паліграфіі (між іншым, на добрушскае паперы са сьветлагорскае цэлюлёзы). Глыбокія бабруйскія фатэлі, канапа "Купава", мяккі куток з набору "Эўропа" зь вялікімі мяккімі цацкамі жлобінскага камбінату футравых вырабаў. Мякка й утульна, як у душы ў беларуса. На покуці – абразок у рушніках зь "Лянка". Тэлевізар – "Гарызонт" апошняе мадэлі (84CTV-698T) з пляскатым экранам. Журнальны столік “Маладэчнамэблі”, абавязкова са сьвежымі нумарамі "Народнае волі" ды "Нашае Нівы".
І ўрачысты акорд – фартэпіяна, зробленае на барысаўскай "Піянінцы".
Цяпер – кабінэт, дзе беларус так любіць працаваць. Рабочы стол баранавіцкай фірмы "Тымбэр" з масыву альхі. Пэрсанальны кампутар зь інтэгралаўскімі мікрасхемамі, куплены ў "Дайнове". Гарадзенскае скураное крэсла-круцёлка (клясычны нацыянальны трэнажэр). Бібліятэка, фанатэка, фільматэка (больш падрабязна гл. далей – разьдзел “Культура”). Што гэта на сьцяне? Карціны? О, не, мапы ВКЛ XV-XVI стагодзьдзяў, надрукаваныя на менскім паліграфічным камбінаце імя Я. Коласа: 1 мільён квадратных кілямэтраў ад мора да мора. І мапа сучаснае Рэспублікі Беларусь – на ўсю сьцяну, дзе пазначана ўсё да апошняй вёсачкі.
Лесьвіца ўгару – на другі паверх. Заля з камінам. Шыкоўны мэблявы гарнітур зь Пінску, плеценыя крэслы-гушкалкі на бальконе, сэрвізы бярозаўскага фаянсу і гарадзенскага хрусталю. Асабістыя пакоі. Каралеўскія ложакі ручное працы ад невялікіх мэблявых фірмаў Менску й Берасьця. Дзіцячая, абабітая віцебскімі дыванамі. Магілёўскія калыскі, менскія каляскі і цэлы цацачны сьвет ад сталічных, жлобінскіх і наваполацкіх вытворцаў...
Вы ўжо прагаладаліся? На кухню!
Да вашых паслугаў пліта берасьцейскага "Газаапарату", кухонны камбайн, мікрахвалеўка, міксэр, сокавыціскалка менскай "Алесі". Сталовая нержавейка Магілёўскага ААТ "Чырвоны мэталіст". Лядоўня, натуралёва, "Атлант". З маразільняй, даверху забітай вясковай сьвежыной, вяндлінай, кумпячком, барысаўскай кілбаскай ды магутным салам з праслоямі мяса (не сумнявайцеся, усё тутэйшае). З батарэяй бутэлек "Лідзкага", "Аліварыі", "Крыніцы", бляшанкаю "Рэчыцкага" ды двухлітровікам "Менскай-4". З упакоўкамі селядцоў ды ікры берасьцейскага "Санта-Брэмар" (50% сусьветнага рынку ікры мойвы), смачнюшчымі ёгуртамі "Савушкіна прадукта", беларускімі чыпсамі, рагачоўскай згушчонкай, бярозаўскай тушанінай, 20%-най сьмятанай менскага гармалзаводу №2, сырам "Белая Русь" (Капыль), маслам ААТ “Беллакт”, маянэзам “Правансаль. Залатая кропля” (ААТ “Менскі маргарынавы завод”) пячоначным паштэтам, замарожанымі клёцкамі й галянікамі са Слуцку, слоічкам собскага хрэну, ды яшчэ нейкае смакаты, аж усяго ня ўгледзіш... Хлеб ад "Нарачанскага" да "Дзьвінскага"... Цукеркі менскае "Камунаркі" й гомельскага "Спартака"... Печыва "Слодыч"... Торт ад "Салодкага фальварку"...
Частуйцеся!
Калі ласка – бо кубачкі з сэрвізу добрушскага парцаляну, адмыслова для наскае лясное гарбаты – сунічнае, малінавае, журавінавае з шыпшынаю. Можна соку – яблычна-бярозавага, вішнёвага ці таматнага (Глыбоцкі кансэрвавы завод) – з плястыкавай конаўкі наваполацкага "Паліміру". Усё свойскае. Усё, як у казачнага добрага гнома, што рупна, з жарсьцю сапраўднага калекцыянера, назапашвае скарбы для сябе й наступных пакаленьняў.
Адмысловы куток – леднік на засаўцы, з бульбай, буракамі ды морквай, цэбрам квашанай капусты, слоікамі закатак – салёных гуркоў, памідораў, кабачкоў, баклажанаў, грыбное салянкі, сочыва... Самыя глыбіні запасьлівае беларускай гаспадаркі!..
Што? Час зазірнуць у прыбіральню? Не турбуйцеся, прыбіральня цалкам айчынная ад чарупіны ўнітазу (ААТ "Керамін") да туалетнае паперы (слонімскі "Альбярцін"). Заходзьце, як той казаў, сядайце.
Цяпер ванная. Бліскуча белая, выкладзеная знакамітай беларускай кафляй з керамінаўскай сантэхнікай, і люстрам бабруйскага "Люстэрка", зубной пастай ЗАТ "Вітэкс", парфумай "Беліты", шампунямі "Белкасмэксу", парашкамі унітарнага прадпрыемства "Бархім", "Віксану", віцебскімі махровымі ручнікамі... Ага, і яшчэ лямпачкамі берасьцейскага электралямпавага заводу. І сьвятлом вытворчасьці Бярозаўскай ДРЭС.
Нарэшце, спальня. Шафа запоўненая вопраткай ААТ "Сьвітанак", КІМаўскім трыкатажам, бялізнаю "Мілавіцы"...
У гэты момант трэба адхінуць сталічнага вырабу шаўковыя фіранкі, кінуць задаволены погляд на ўласную гаспадарку (прычым зрабіць гэта праз шыбы касьцюкоўскае вытворчасьці), і завесьці буднік менскага гадзіньнікавага заводу.
Ну, цяпер можна шчоўкнуць сьвяцільнік "Івіца" менскай "МПВ-ОВТ", расьцягнуцца на барысаўскім ложку зь лёгкім прыемным рыпеньнем, на прахалодных ад сьвежасьці льняных прасьцінах (made in Vorsha) і, соладка млеючы пад гомельскай коўдрай, адчуць эўфарыю поўнага нацыянальнага камфорту: усё навокал на 100% – сваё!
Так, нацыянальная ідэя ў гаспадарцы – нешта важкае й ёмістае. Маеш рэч, што называецца. Раскручаныя фэномэны беларускай гаспадаркі часта даюць вобразы мэнталітэту, моцныя й цэласныя настолькі ж, як і нацыянальныя сымбалі.
Бульба. Просты й шчыры круглявы клубень, зарад чыстае, пажыўнае крухмалістае белі, так падобны да стоенага ў зямлі мужыка-беларуса!
"БелАЗ". Узраве – аглухнеш. Машына магутнае працавітасьці й калясальнае грузападымнасьці, што цягае цяжары па ўсім сьвеце.
Трактар "Беларус". Беларус! – бо шмат дзе беларуса атаясамляюць з тым трактарам.
Калійная соль. Крышталёвая энэргія з глыбіняў Беларусі, што жывіць краіны паловы плянэты.
Лён. Беларуская бель, біблійны сымбаль чысьціні, зь якое робяць нацыянальныя рушнікі, найтанчэйшыя францускія тканіны й нават купюры "эўра".
Бялізна. "Мілавіца", "Сэрж", КіМ. Беларускую бялізну носяць і ў Расеі, і ў Эўропе: гэткая ж пяшчотная, белая, ласкавая й інтымная, як сам беларускі характар. Беларуская бялізна, якой іншыя прыкрываюць уласную галізну, і якой увесь час дастаецца чужы бруд.
Электроніка. Тэлевізары “Гарызонт” і “Віцязь”, мікрасхемы “Інтэгралу” й “Плянару”, гадзіньнікі й вымяральныя прылады, усе гэтыя непамысныя нанатэхналёгіі й супэркампутары, плён беларускай навукаёмістасьці й вынікі кемлівасьці, сумешчанай з руплівасьцю. Будучыня беларускага Сэрца, якое дакладна адлічвае час і стварае іншую рэальнасьць.
Беларуская гаспадарлівасьць яўна роднасная габрэйскай – адасобленай і рупнай да сквапнасьці. Калі такі гаспадарчы рэфлекс шторазу спрацоўвае ў згоршанага, зьняверанага, бесьсьвядомага беларускага народу – дык які ж будзе ў абуджанага! У веруючага! Які ў ідэале!..
Бог даў беларусам у валоданьне поўную чашу – усё сэрца Вялікай Эўропы. І, як аказалася, недарэмна: беларусы сталі цудоўнымі выканаўцамі Божага запавету: “Напаўняйце зямлю і валодайце ёю” (Быцьцё 1:28).
І вы пазнаеце беларуса па градах, дзе перацёрты ў пальцах кожны камячок зямлі – што ў Сібіры, што на скрайняе Поўначы, што ў Аргентыне.
І вы ўзгадаеце, як цёпла, па-сямейнаму прывязаны кожны беларус да кароўкі, авечак, курачак, усяе “худобы” сваёй.
І вы самі адчуеце пранізьлівую настальгію па цудоўным Эдэме – ў хвалюючым паху белае квецені, што ахінае беларускі сад-гарод.
Беларуская гаспадарка – сьведчаньне стоенай сілы, жывучасьці й неверагоднай самадастатковасьці беларуса. Акупанты шторазу выграбалі адсюль усё дабро – млека, яйка, курка, дрэва, музэйныя скарбы й геніяльныя мазгі – а мы нават у СССР здолелі тачыць сала з праслоем мяса ды зьбіраць палову савецкае тэхнікі. Прынамсі, украінскага галадамору ці расейскай чарназёмнай галечы ў нас не было. Беларусы ўсё роўна ўладкоўваліся – на прахадным двары, на міжморскім скрыжаваньні, у сэрцы Эўропы. Утульна й на вякі.
Беларуская гаспадарка найярчэй выяўляе мясцовыя асаблівасьці, мілыя лякальныя колеры, што мазаікай складаюцца ў поўню ўтульнага й сакавітага жыцьця – усё гэтае гарадзенскае шкло, віцебскі абутак і трыкатаж, лідзкае піва, гомельскія цукеркі, старадароскі самагон, кобрыньскія сыры. Гаспадарчая спэцыфіка – сапраўдны скарб беларускай традыцыі й адмысловы шыфр беларускага краязнаўства.
Беларуская гаспадарка – глыбокае люстра гісторыі.
Тысячагодзьдзе таму Беларусь пачынала з гандлю. Полацк, брама з Балтыкі ў далячыні Ўсходу; Смаленск, перавалачная база на валоках з варагаў у грэкі; Менск, што пайшоў ад "мены"… Менавіта ў гэтых імёнах закладалася місія абмену культураў, сынтэзу цывілізацыяў ды міжканфэсійнай талеранцыі. Беларусь Полацкага княства хадзіла ў купецкім строі, дастаўляючы Захаду футра, пеньку, лес, а Ўсходу – тканіны, віны ды селядцы.
Вялікае княства Літоўскае, багацьце й слава беларускай гісторыі, умомант матар’ялізуецца перад намі ў збожжы, якое вывозілася ў Эўропу, кругах царкоўнага воску і бочках мёду, унікальных рамёствах, якімі захаплялася Маскоўшчына, у шляхецкіх кунтушах, магнацкіх пасах – і канвэртуецца ў срэбных талерах... Бліскучая раскоша Старога Запавету!
XVII – XVIII стст., эпоха тленьня Рэчы Паспалітай… Спусташаюцца душы й бяднеюць сядзібы. Вакол сурдуты ваколічнае шляхты, мундзіры паўстанцаў і вясковыя сьвіткі. Гістарычны пераход зь мяса на бульбу, і з хлеба на квас. Але ў гэтай убогасьці нараджаецца простая й шчырая беларускасьць Новага Запавету. Сялянская нацыя XIX – XX стст. з новай сілай прыпадае да гэтае зямлі, каб зрабіць яе, зарослую лесам льняную правінцыю, краінай грандыёзнага зборачнага цэху, буйных птушкафабрыкаў, кісельных берагоў ды малочных рэкаў, што пацякуць у Маскву, Кіеў, Вільню ды Піцер.
І вось цяпер:
— Праект гіганцкага тэхнапарку, які заходнія фірмы плянавалі збудаваць у Менску, заблякаваны расейскімі спэцслужбамі напачатку 90-х і рэанімаваны сёньня;
— Запушчаныя Лукашэнкам заводы;
— Экспартныя прадпрыемствы, на якія разяваюць рот маскоўскія алігархі;
— І – калясальны патэнцыял інтэлекту, працавітасьці й цярплівасьці для сучаснай інавацыйнай эканомікі.
"Новая зямля" беларусаў, новая краіна... Якой сілы й велічы вобразы разгортваюцца ва ўяўленьнях новага пакаленьня! Беларусь – інфармацыйны, тэхналягічны і фінансавы цэнтар сусьветнага ўзроўню – такі, як Бэнілюкс, Ганконг ці штат Каліфорнія.
Новая Беларусь ХХІ ст – гэта пляцдарм высокаякаснай зборкі й сэрвісу, краіна сучаснага інфармацыйнага, навуковага й культуровага прадукту, банкаў і гатэляў, спорту й турызму, файна арганізаванага адпачынку. Станавы хрыбет новае Беларусі – грандыёзны транзытны комплекс: аўтамабільныя й трубаправодныя прадпрыемствы, дарогі й камунікацыі, запраўкі й майстэрні, матэлі й сеткі рэстаранаў хуткага харчаваньня, гіпэрмаркеты й выстаўныя цэнтры, свабодныя эканамічныя зоны, "сіліконавыя даліны" хай-тэк і дэпо абслугоўваньня. Канцэпцыя Беларусі як гіганцкага стратэгічнага, эканамічнага й геапалітычнага мосту паміж Захадам і Расеяй, Эўропай і Азіяй, Балтыкай і Чарнамор'ем дае ўнікальныя магчымасьці для сапраўднай нэўтральнасьці, дружалюбнай адкрытасьці на Захад і Ўсход з фарміраваньнем восі ўласных фінансавых, тэхналягічных і гандлёвых інтарэсаў. Рэалізацыя надзвычай выгоднага эканоміка-геаграфічнага становішча, плюс кампактная канфігурацыя ўжо існуючай інфраструктуры, плюс распрацоўка ледзь кранутых прыродных рэсурсаў, памножаныя на вялізны навукова-тэхнічны досьвед кваліфікаванага насельніцтва, сумешчаныя з адвечнай беларускай працавітасьцю – і ўсё наша стоенае багацьце гатова выбухнуць сапраўдным беларускім эканамічным цудам!
Пачатковы інструмэнтарый такіх рэформаў агульнапрыняты: апэратыўная распрацоўка адпаведнае заканадаўчае базы; зьніжэньне падаткаў і абмежаваньне іх спэктру да ліку самых зьбіральных; перамовы аб прадастаўленьні заходніх інвэстыцыяў і крэдытаў на структурную перабудову прамысловасьці з матар'яла- й энэргаёмістае ў праца- й навукаёмістую; манэтарысцкая барацьба зь інфляцыяй, увядзеньне талеру, прывязка яго да эўра (ці даляру), празрыстая прыватызацыя ад дробнага да буйнога; перавод сельскае гаспадаркі на таварную спэцыялізацыю фэрмэрскага тыпу і, вядома ж, разгортваньне буйных мытных ды экспартных праектаў. Сёньняшняя скандальная вядомасьць Беларусі пры адпаведнай пастаноўцы пытаньня абернецца на карысьць. Інфармацыйная "раскручанасьць" краіны – патэнцыял, які вымяраецца сотнямі мільёнаў і нават мільярдамі даляраў. Дастаткова будзе, умоўна кажучы, памяняць "–" на "+", каб атрымаць найвышэйшыя інвэстыцыйныя стаўкі й трапічны крэдытны клімат для былое "чорнае дзіркі Эўропы".
Ёсьць толькі адно "але". Усе гэтыя цудоўныя панарамы проста нішто, калі ў народа няма сапраўднай прагі аднаўленьня, калі забытыя падставовыя каштоўнасьці, калі людзі апатычныя й разбэшчаныя. Кожны прафэсійны спэц-рэфарматар у курсе, што для грамадзтва як рухавіка палітычных і сацыяльных пераўтварэньняў прыстойнае этычнае выхаваньне нашмат важнейшае за гарвардзкую адукацыю ці тэхналягічную дасканаласьць. Інакш нахабныя ньюмэны раскрадуць і прададуць краіну да апошніх запчастак, як Расею, а потым яшчэ й плюнуць людзям у вочы. Без глябальнага духовага апірышча са страшным трэскам правальваюцца любыя рэфарматарскія сыстэмы, бо унутраныя заганы й схаваныя грахі рана ці позна разьядаюць і завяршаюць крахам самыя зьнешне бліскучыя праекты. Яшчэ раз, гэта вельмі важна: посьпех поўнамаштабных эканамічных рэформаў у Беларусі будзе ў велізарнай ступені залежаць ад таго, наколькі маральныя спэцыялісты возьмуцца за іх правядзеньне, і наколькі падрыхтаванай да сапраўдных глыбінных зьменаў будзе духовая атмасфэра ў самім грамадзтве.
І вось яшчэ што: Новай Беларусі патрэбная новая псыхалёгія. Прыведзеная вышэй мадэль беларускага эканамічнага цуду як гаспадаркі гасьціннага сэрвісу, інавацыйных цэнтраў і інтэнсіўнага транзыту цалкам адпавядае сусьветнаму вобразу сучаснай, перадавой эканомікі – "эканомікі абслугоўваньня". Вельмі важна зразумець, наколькі сур'ёзна залежыць такая будучыня ад стану грамадзкай сьвядомасьці. Гаспадарлівае, усьмешлівае, нават ласкавае эўрапейскае служэньне – паняцьце, супрацьлеглае саўковаму рабству, дзе за пахлёбку даводзіцца ўкалываць то на ВПК, то на фонд Лукашэнкі, то выяжджаць гастарбайтэрамі ў Нямеччыну, то будаваць сьвінакомплексы ды піраміды на патрэбу імпэрыі. Ключавое пытаньне ў справе фармаваньня "сэрвіснай эканомікі" – гэта пастаяннае, паўсюднае, на ўзроўні грамадзтва й кожнага індывіду, адчуваньне Місіі Служэньня. Адчуваньне да такой ступені моцнае, што яно робіцца сэнсам жыцьця.
Ты служыш людзям, краіне, нацыі. А асноватворны матыў мэнталітэту служэньня – ад зычлівае ўсьмешкі да чуйнага папярэджаньня жаданьняў, ад пунктуальнасьці да ўтульнае, амаль сямейнае атмасфэры – і ў Амэрыцы, і ў Эўрапе, і ў заўтрашняй Беларусі элемэнтарна просты, унівэрсальны і культываваны стагодзьдзямі – гэта любоў да бліжняга свайго.
Палюбі Госпада Бога твайго ўсім сэрцам, ўсёй душой, усімі сіламі тваімі – і тады любоў да бліжняга стане сутнасьцю твайго існаваньня, кажа Біблія. Таму і стараюцца на Захадзе кожную справу, кожную драбніцу рабіць ідэальна, бо ведаюць: любая рэч і ўсякае імгненьне жыцьця нам Самім Богам дадзена. Ведаюць, што Бог дабраслаўляе стакроць за кожны момант веры й любові – і за школьнай партай, і за кампутарам, і за стойкай супэрмаркета, і ў сям'і. Мы вельмі часта ўпускаем гэтыя фундамэнтальныя прынцыпы, калі спрабуем разабрацца ў сакрэце заходняга ладу жыцьця. Вось у чым сэнс: людзі, якія ўвесь час адчуваюць прысутнасьць Найвышняга, ператвараюцца ў надзіва адказных, працавітых і шчырых.
Такім чынам, разьвітая, якасная, тэхналягічная, эўрапейскага ўзору "эканоміка служэньня" Беларусі, гасьцінная, з глыбокай культураю дачыненьняў, павінна мець масавае апірышча моцнае хрысьціянскае сьвядомасьці. Гэта найважнейшая патрэба для будучага пакаленьня ў справе стварэньня абсалютна новага, сапраўды эўрапейскага ладу. Лічыце гэта прароцтвам – але калі будзем штосьці рэфармаваць бяз Бога ў душы, калі ня прымем Хрыста як Збаўцу, калі асноўным законам жыцьця краіны ня зробім Біблію – усе цудоўныя мроі аб Беларусі пойдуць прахам.
БелАЗ – наш адказ стэрэатыпу “маленькай і ціхай рэспублікі”. Здымак БелАЗу надае пагрозьлівае важкасьці любому беларускаму даведніку, прэзэнтацыйнаму буклету ці рэклямнаму выданьню.
БелАЗ – цэлы замак на колах, шэдэўр прыгожае магутнасьці.
Памеры й моц уражваюць чалавека зь дзяцінства. Дзеля гэтага ходзяць глядзець на слана й задзіраюць голаў на хмарачосы. Грузападымнасьць у 80, 120, 200 і нават 220 тонаў, рухавік да 2200 конскіх сілаў, кола вышынёю з двухпавярховы дом – безумоўна, аргуманты ўнушальныя. Толькі ЗША, Нямеччына, Японія, Швэдзія й Беларусь могуць дазволіць сабе выпускаць машыны такіх габарытаў.
Выраб вялікагрузных кар’ерных самазвалаў пачаўся на заводзе ў Жодзіне ў 1958 г. Праз 30 гадоў вытворчасьць БелАЗаў перавысіла 10 тысячаў – і зараз дазваляе Беларусі кантраляваць 30% сусьветнага рынку ў гэтай галіне. Апроч гіганцкіх грузавікоў для горназдабываючае прамысловасьці БелАЗ пачаў выпускаць шлакавозы й аэрадромныя цягачы.
БелАЗ, як і беларуская цяжкая атлетыка, як і магутнасьць магнатаў ВКЛ – вобраз велічы й неверагоднае цягавітасьці беларуса. БелАЗ-беларус штогод перавозіць мільярды тонаў рудаў па ўсім сьвеце. БелАЗ працуе ў кар’ерах Сібіры, Далёкага Усходу, Афрыкі, Індыі. У краінах, якія жывуць за кошт тых кар’ераў. Там, дзе найцяжэй.
БелАЗ – гэта сапраўдны беларускі пад’ём цяжару. За сваю гісторыю Беларусь трывала такія непадымныя тоўшчы, столькі пакутаў, жаху й прыгнёту, вытрымлівала падаўляючыя акупацыі й войны – горы гора! На зямлі ёсьць такія грузы й маштабы, якія пад сілу толькі нашаму БелАЗу. Зь БелАЗам Беларусь, паводле біблейскага выразу, здольная і горы перасоўваць.
Калі вы сумняецеся, што Беларусь можа быць вялікай – паспрабуйце забрацца ў кабіну БелАЗу, ацаніць адтуль панараму і аберуч узяцца за руля. Дастаткова пачуць той мэгатонны роў і ўбачыць, як дрыжыць дарога перад захапляючым тытанічным хараством – пачынаеш верыць, што ў беларусаў стане сілаў і ўзьняць з балота сваю нацыю, і ўзяць на сябе палову Эўропы, і перамяніць Расею.
“Беларуськалій” – самае вялікае прадпрыемства Беларусі. “Беларуськалій” – здабываючы камбінат сусьветнага значэньня. “Беларуськалій” – бюджэтаўтваральная структура беларускай гаспадаркі.
“Беларуськалій” дае да 20% усіх даходаў Беларусі, прычым у цьвёрдай валюце. Беларускі калій – гэта заробак настаўнікам па ўсёй краіне, газ і цяпло ў кожным доме, імпартовая фармацэўтыка й варштаты друкарні, зь якой выйшла вось гэтая самая кніга.
“Беларуськалій” – гэта 100-тысячны Салігорск з шахцёрскім насельніцтвам, самымі высокімі заробкамі й самым масавым незалежным прафсаюзам у Беларусі.
ВА “Беларуськалій” распрацоўвае радовішчы калійнае солі на 4-х рудаўпраўленьнях. Белую пароду з чырвонымі праслоямі здабываюць у шахтах, падымаюць на паверхню, абагачаюць да стану дробназярністага й грануляванага KCl, і 3,5 млн.т. грузяць для адпраўкі ў 54 краіны сьвету – праз чыгунку й порты Балтыкі ды Чорнага мора.
Нароўні з Канадай, Расеяй і Ізраілем Беларусь зьяўляецца сусьветным лідэрам у вытворчасьці калійных угнаеньняў. Беларускім каліем жывяцца аграрныя комплексы самых густанаселеных краінаў плянэты – Кітаю, Індыі, Бразыліі, ЗША, Украіны – а толькі ў іх жыве каля 3 мільярдаў чалавек!
У чыстым выглядзе калій, ключавы пажыўны элемэнт для расьлінаў – мяккі серабрыста-белы шчолачны мэтал. Хімічна актыўны. У сплаве з натрыем – цепланосьбіт у ядравых рэакцыях. Калій каталізуе твае біяхімічныя абмены, адыгрывае ключавую ролю ў плазьме тваёй крыві, працуе ў цябе ў страўніку, нырках, мышцах і ў самым сэрцы.
Калійная соль – мінэральнае ўгнаеньне №1 для сельскай гаспадаркі. Падвышае ўраджайнасьць у некалькі разоў. Што цікава, найлепшы эфэкт калій дае менавіта на беларускіх дзярнова-падзолістых, пясчаных і тарфяных глебах: ён асабліва патрэбны нашай бульбе, лёну, цукровым буракам, бабовым і сланечніку.
Беларускі калій насычае галодныя краіны трэцяга сьвету, праблісквае ў электрычных імпульсах лепшых мазгоў Азіі й Амэрыкі, і падаецца на сэрвіраваных сталах знакамітых рэстаранаў Эўропы. Беларуская бел-чырвона-белая соль, расьсеяная па сьвеце, скрозь працінае часьцінкі глебы, сокі расьлінаў і мігціць, пераліваецца ў жылах мільярдаў людзей.
“Беларуськалій” – моцны й іскрысты брэнд з гарачай дзесяткі вобразаў нацыянальнай ідэі.
Бэ-эМ-Зэ – жалезны доказ беларускае магутнасьці.
БМЗ – найбуйнейшы ў Эўропе камбінат па вытворчасьці мэталякорду. Высокатэхналягічны гігант чорнае мэталюргіі, гонар сучаснае Беларусі, прадукцыю якога закупаюць вядучыя сусьветныя вытворцы.
У абрэвіятуры “БМЗ” зьмяшчаецца цэлы горад Жлобін, 15 тысячаў працуючых і 600 млн. даляраў экспарту. Замежныя зоркі сьмела прыяжджаюць сюды даваць канцэрты – беларускія мэталюргі могуць дазволіць сабе квіткі па сусьветных коштах. Статус падкрэсьліваецца нават у назве “БМЗ”: завод ня “Жлобінскі”, а Беларускі.
БМЗ выплаўляе для сёньняшняй Беларусі той самы мэтал, які даў пачатак капіталізму: менавіта кавальства калісьці падарвала натуральную гаспадарку, прывяло да тавараабмену, а чаканка манэты, выраб зброі й вытворчасьць машынаў забясьпечылі трыюмф бліскучай і цяжкай індустрыяльнай цывілізацыі.
Для краіны, якая вырабляе 200-тонныя грузавікі, трактары, аўтацягнікі, лесавозы, станкі ды кормаўборачныя камбайны, БМЗ – фундамэнтальная база. Больш таго, сталь у зьлітках, кручаны дрот і пруткі зь легіраванае й вугляродзістае сталі у БМЗ купляюць практычна ўсе сусьветныя эканамічныя лідэры: ЗША, Нямеччына, Вялікабрытанія, Францыя, Карэя, Італія, Тайвань, Нідэрлянды, Ізраіль, Швэдзія (чытай: “БМВ”, “Фальксваген”, “Крайсьлер”, “Вольва”...).
Беларускія сталёвыя нэрвы, вырабленыя на БМЗ, працінаюць нават канструкцыі амэрыканскіх спэйс-шатлаў і балідаў “Формулы-1”.
Увогуле, выплаўка сталі й пракату – справа цяжкая, дарагая й чорная. Але Беларусь можа справіцца і з чорнай мэталюргіяй. БМЗ працуе на мэталаломе з паловы былога СССР: так Беларусь пераплаўляе колішняе грандыёзнае мілітарысцкае жалезьзе Савецкага Саюзу ў звышсучасны мірны прадукт.
Беларускія кавалі яшчэ 1000 гадоў таму гартавалі мячы ды аралы для Полацку, рыцарскія збройнікі часоў Вітаўта выкоўвалі латы для пагоняў, людвісары ВКЛ выраблялі гарматы (гэта яны стварылі знакамітую Цар-пушку для Крамля), а канвісары адлівалі званы для беларускіх храмаў. Так што Беларусь гучыць натуралёва і з мэталям у голасе: запытайце ў нашых нефармалаў-мэталістаў, замерце колькасьць жалеза ў беларускіх грунтовых водах або паглядзіце тэлефонны даведнік на прозьвішча “Кавалёў”!
Беларусь бліскучая, звонкая, сталёвая, аж да цяжкага набатнага гулу – вось што такое Беларускі Мэталюргічны Завод.
Беларусы – бульбашы, бульбаеды, бульбарусы. Бо кожны ёсьць тым, што ён есьць.
Бульба ў Беларусі афіцыйна прыраўнаваная да хлеба. Беларус бяз бульбы нікуды. Саджаць або капаць бульбу – для беларуса пара году.
"Бульба ёсьць – не памрэм". "Праца – як бульбу выбіраць". А калі што – "Хавайся ў бульбу!"
Бульба, завезеная ў Эўропу з Новага Сьвету ў сярэдзіне XVI ст, ужо ў XVII ст пачала ўрабляцца ў Беларусі. Апошнія, самыя цяжкія стагодзьдзі, у часы бесперапынных войнаў і акупацыяў бульба выратоўвала ад голаду ўсю нацыю.
Ня так ужо шмат існуе сфэраў, дзе Беларусь – першая ў сьвеце. Дык вось, Беларусь – абсалютны лідэр па вытворчасьці бульбы на душу насельніцтва. Каля 1 тоны! Беларуская бульба – гэта 800 тысячаў гектараў ворыва і 5% сусьветнага збору. Мы маем лепшыя за ўсіх землі, клімат і, вядома ж, людзей для вырошчваньня бульбы. Калі ператварыць беларускія калгасы ў фэрмэрскія гаспадаркі й забясьпечыць ураджайнасьць на ўзроўні Нідэрляндаў, Беларусь стане галоўным экспарцёрам бульбы ды чыпсаў і для Захаду, і для Усходу.
Беларуская бульба – белая. У краінах Заходняй Эўропы й Амэрыкі ядуць "жоўтую" бульбу зь мякацьцю, што зьмяшчае шмат каратыну, а ў Беларусі ды ў суседзяў – белую, багатую на крухмал.
Беларуская бульба – Адрэта, Аксаміт, Агеньчык, Дзецкасельская, Лошыцкая, Ласунак, Раньняя. Гатункі, вядомыя сэлекцыянэрам ды аграномам з усёй Эўропы. Лепшая беларуская бульба вырошчваецца на Наваградчыне, Случчыне, Стаўпеччыне – у легендарнае Літве, нашым залатым колцы зь Мірам, Нясьвіжам і Налібокамі.
Бульба дабрэнная – у беларуса ўвесь год ураджайны; бульба ня родзіць – усенароднае гора. Бульба – справа сямейная: яе выбіраюць такім жа сваяцкім парадкам, якім сядзяць у карчы самі клубні. Бульбіны выкопваюць, як самародкі. Улетку, калі Беларусь партызаніць на прысядзібных участках, лецішчах і "сотках", галоўным ворагам нацыі робіцца каларадзкі жук.
Бульба? Ці булькае яна ў чыгунку, ці скварыцца на патэльні, ці томіцца ў духоўцы – беларус заўжды прадчувае маленькае сьвята.
Бульба, родная бульба!
— вараная, рассыпістая ад крухмалістае рахманасьці з солькаю ды сальцом – м-мм!...
— смажаная, у кіпеньні тлушчу, з расчырванелай ад жару хрусткай скарынкай, з гарачымі скваркамі!...
— залацістая, налітая алейным сокам, нарэзаная й спражаная "саломкай-фры”!
— пюрэ, або камяк, скажам, зь ялавічнай тушанінай, на малацэ ды яшчэ з масьліцам, так і тае, так і млее на мыску языка!...
— клёцкі, бабка, галянікі з халоднай сьмятанкай!...
— А дранікі! Сапраўдныя беларускія дранікі, сакаўныя, пякучыя, мядзяныя, з такіх пахам на ўсю хату, ад якога сам падрумяньваесься й наліваесься сокам!...
"Бульба" – найбольш папулярная мянушка беларуса сярод суседзяў. Чаму? Ды вы толькі вазьміце ў рукі бульбіну й прыгледзьцеся ўважліва. Пазнаеце? Гэта ж сам беларус і ёсьць! Просты, сьціплы, круглявы земляны клубень з прымружанымі вочкамі – але ж мацак, пругкі ад спажыўнага рэчыва, напяты, як бомба, канцэнтрацыяй белага-белага крухмалу. Наш зямляк!
Беларусь, быццам бульба, да пары глыбока стоеная. Але надыходзіць час, бульбу дастаюць – і яна займае на стале галоўнае месца.
Капаць, чысьціць і нават есьці бульбу – найпрасьцейшыя практыкаваньні нацыянальнай ідэі. З ўсёй яе руплівасьцю, цярплівасьцю й самазабыўнасьцю.
Беларусь жыве ў дрэве, як у целе.
Галоўныя плоскасьці беларускага існаваньня – драўляная падлога, кухонны й пісьмовы стол, аркушы паперы.
У беларускай гісторыі, гаспадарцы, культуры гадавыя колцы дрэва разыходзяцца, быццам колы ў вадзе. Беларускае дрэва – гэта знакамітая фігурная рэзь у Маскве, шэдэўры бондараў і скульптараў ВКЛ, драўляныя іканастасы й цэлыя храмы Беларусі.
Дрэвы займаюць трэць сёньняшняй Беларусі, даюць ёй цяпло і дыханьне, дрэвы пануюць у беларускіх садох і парках, дрэвы глядзяць у вокны раддомаў і вартуюць могілкі. Беларуская хвоя напойвае чыстым паветрам Эўропу, вялізныя яліны ставяцца на галоўных плошчах гарадоў у Новы год, а беларускія дубы, грабы, клёны твораць цуды беларускіх паркаў, пушчаў і запаведнікаў. Найбольш дрэва – у беларускім доме. Дрэва прымае гаспадара ў сьвет спакою й цішыні, захоўвае камфорт і шалясьціць у перагортваных старонках кнігаў.
Захопнікі заўжды вывозілі зь Беларусі дрэва.
Да ІІ Сусьветнай вайны, пакуль у Сібіры, Комі й Мардовіі на поўную сілу не разгарнуліся лесапавалы ГУЛАГу, Беларусь была галоўнай дрэваапрацоўчай базай Савецкага Саюзу. Запалкі, што павальна раскупалі ўвосені 1941-га, фанэра, якой загароджвалі вокны з выбітымі шыбамі падчас бамбёжак, шкіпінар, якім паўсюдна лекаваліся й распушчалі фарбу, былі зробленыя менавіта зь беларускага дрэва.
Беларускае дрэва – вобраз нацыянальнай ідэі з найглыбейшымі каранямі.
Ісус з Назарэта быў цесьляром. Наш Госпад пілаваў ствалы, габляваў дошкі, майстраваў утульнае жытло з грубага, цьвёрдага й абыякавага дрэва – і ператвараў дрэва гэтак жа, як і ўвесь род людзкі. Насьледуючы Хрысту, цясьлярствам спрадвеку займалася і Беларусь.
Пакуту і сьмерць за грахі таго ж чалавецтва Ісус Хрыстос прыняў ня на якім іншым – на драўляным крыжы. Дрэва крыжу Хрыстовага прыняло і жах болю Божага, і веліч Ягонае ахвяры, і трыюмф перамогі над д'яблам. Беларусь Новага Запавету гэтаксама цярпела, памірала за іншых і ўваскрасала – у сваіх драўляных хатах, партызанскіх лясох і на тронках са сьвятым бел-чырвона-белым сьцягам.
Дрэва палае зыркім полымем і згарае дарэшты. Гэтак жа адчайна, самааддана й па-хрысьціянску жыве Беларусь.
Беларускае дрэва, цярплівае, залацістае й напоенае ўнутраным сьвятлом – гэта нацыянальны стыль. Беларусы вельмі любяць працаваць з дрэвам. Можа быць, таму ў беларускай гаспадарцы так шмат драўлянага.
Беларусь мае больш мільярда кубамэтраў сьпелай драўніны на карані: шмат, як для астатняга сьвету. 88 лясгасаў нарыхоўваюць 10 мільёнаў кубамэтраў штогод. Беларусь – гэта "Гомельдрэў", "Пінскдрэў" і "Барысаўдрэў", цэлюлёзна-папяровыя камбінаты ў Сьветлагорску й Добрушы, мэблявыя фабрыкі ў Менску, Бабруйску, Віцебску. Беларусь экспартуе на 312 мільёнаў даляраў драўніны ды на 150 мільёнаў даляраў мэблі ў Расею, Нямеччыну, Францыю, Швэдзію, Данію і Нідэрлянды.
Беларуская хваёвая дошчачка, папера, лакі ды смолы, дубовы паркет, гарнітуры ручное працы й цэлыя домікі з дрэва маюць стаць беларускай візытнай карткай ува ўсёй Эўропе.
"Беларускае дрэва!" – са значэньнем скажа жыхар Лёндану, Нэапалю ці Афінаў, паказваючы сям'і набытую мэблю. Беларусам грэх вывозіць за мяжу сырую драўніну. Дзякуй Богу, з дрэва мы як ніхто ўмеем зрабіць утульную й цёплую ласку.
"... І сказаў Бог: створым чалавека паводле вобразу Нашага й падабенства Нашага, і хай валадараць яны і над быдлам, і над усёй зямлёю". (Быцьцё 1:26)
Беларусы – выдатныя выканаўцы 26-га вершу з 1 разьдзелу Кнігі Быцьця. Даіць увечары карову, выбіраць зраньня яйкі або цэлы дзень смаліць вепрука – гэта роднае, беларускае. У вясковай гаспадарцы абавязкова кароўка, а то й дзьве, а мо яшчэ й бычок, і вядома, парсючкі, ды й трусы, а ўжо птаства – куры, гусі, качкі, індыкі...
Вялікія статкі жывёлы ў герояў Бібліі заўжды азначалі Божае дабраславеньне. Беларусь мае 4 мільёны галоваў быдла, 3,5 мільёны сьвіней, 30 мільёнаў галоваў птушкі. Беларусь – краіна малочных рэкаў і мясных берагоў.
Нацыянальныя традыцыі жывёлагадоўлі настолькі ж магутныя, як і кавалак беларускага сала з праслоем мяса. Вось, напрыклад, што піша Беларуская Энцыкляпэдыя: "Беларускі мясны тып сьвіней – жывёлы буйной канстытуцыі з моцным, шырокім, глыбокім і падоўжаным тулавам, белае масьці; жывая маса дарослых кныроў 310 кг, сьвінаматак 270 кг; маладняк мае высокую энэргію росту”...
Беларускае малако ўспаіла шмат краінаў; Беларусь ірвалі зь мясам і Захад, і Усход. "Матка, млека, сала, курка, яйка!" – такую праграму разьвіцьця жывёлагадоўлі Беларусь чула ад кожнага захопніка. Можа, таму беларускія кумпячкі, вяндлінка, згушчанае малако й сьметанковае масла дагэтуль падабаецца і Расеі, і Украіне, і Польшчы. У савецкія часы Беларусь карміла і Маскву, і Піцер. Дагэтуль у народзе жывая легенда, згодна якой Пятро Машэраў у адказ на крамлёўскія патрабаваньні даваць у цэнтар болей мяса й малака заявіў: "Я спачатку Беларусь забясьпечу!..." Сёньня Беларусь вывозіць за мяжу ялавічыны, сьвініны, кураціны, малака, масла ды сыроў на колькісот мільёнаў даляраў штогод. Фірмовы беларускі экспарт – згушчанае малако, вяршкі, сьвіная й ялавічная тушаніна.
Беларуская сельская гаспадарка круціцца вакол жывёлы. Касьба й сенакос, сечка й буракі, сіласныя сумесі й бялкова-вітамінныя канцэнтраты – усё гэта каб скаціне было што есьці. Беларус сам часьцяком на дасьпіць, не даесьць – але жывёлу даглядзіць, каб была сытая й давольная. У вёсках кароваў ды сьвіней адкормліваюць хлебам. Ясь, які касіў канюшыну, 12 мільёнаў тон сена штогод плюс кожныя два зь пяці гектараў ворыва пад кармавымі культурамі, ды яшчэ з часоў СССР вялізная вытворчасьць кормаўборачных камбайнаў "Гомсельмаш" – гэта яна, беларуская жывёлагадоўля.
Беларусы любяць жывёлу – але вельмі ня любяць, калі іх саміх называюць быдлам.
Велізарныя савецкія сьвінакомплексы (такія, як Гомельскі, на 95 тысячаў асобінаў), птушкафабрыкі (накшталт Менскай ці Баранавіцкай, на некалькі мільёнаў галоваў кожная), малочныя гіганты й бяздушныя канвэеры, дзе тушы надзьмуваюць, быццам паветраныя шарыкі, былі створаныя, каб пракарміць гіганцкае войска імпэрыі, гатовае ўварвацца ў Эўропу. Заўтра яны саступяць месца прыватным фэрмам на хутарох, дзе кожная жывёла атрымае той догляд і пяшчоту, якія выяўляюць беларуса ва ўласнае гаспадарцы, – і тады Эўропа будзе заваяваная нашым харчам.
Бо беларуская жывёлагадоўля – гэта ох якое мясца, кілбаска, пальцам пханая, паштэты й рулеты зь яйкам ды пячонкаю, ды сырок, масьліца ды найсьвяжэйшы тваражок, так цудоўна расьпісаныя ў "Энэідзе навыварат"... Самае смакоцьце напоенай бялкамі, тлушчам ды пахамі Беларусі – такое, што часам проста кілбасіць!
Беларусь называлі "зборачным цэхам СССР”.
Беларуская працавітасьць, навукаёмістасьць, высокая кваліфікацыя, геастратэгічнае становішча й патрэба зрабіць для Савецкага Саюзу тэхнапарк у тыле ударнай Заходняй групы войскаў сапраўды сканструявалі ў сэрцы Эўропы агромністы зборачны цэх. Абсталяваньне для першых беларускіх зборачных гігантаў было вывезена яшчэ зь Нямеччыны ў якасьці рэпарацыяў.
Сёньня “зборачны цэх” – гэта МАЗ, БелАЗ, трактар "Беларус", "Гомсельмаш", колавыя бульдозэры й армейскія поўнапрывадныя шасі, тэлевізары "Гарызонт" і "Віцязь", лядоўні "Атлянт" і магілёўскія ліфты, менскія ровары й матацыклы, станкі зь лічбавым праграмным кіраваньнем і электроніка. Поўны камплект гатовых машынаў тэхнагеннае эры! Мала таго, “зборачны цэх” – гэта менскія й гомельскія падшыпнікі, бабруйскія шыны й віцебскія прылады, сталічныя аўтаматычныя лініі й пінскія кавальска-прэсавыя машыны, усе гэтыя "гідрапрывады", "маналіты", "цэнтраліты", "электрарухавікі" – гіганцкая сыстэма з соцень прадпрыемстваў, навукова-дасьледчых інстытутаў, транспартнае інфраструктуры й дылерскіх сетак па ўсім сьвеце. Нарэшце, “зборачны цэх” – гэта Беларуская Палітэхнічная Акадэмія зь 15 тысячамі навучэнцаў, Тэхналягічны Ўнівэрсітэт, БДЭУ, БДУІР, дзесяткі іншых ВНУ, каледжаў і ПТВ, якія даюць Беларусі цэлыя пакаленьні прыроджаных тэхнароў.
Таму беларускі пралетарыят савецкай эпохі сапраўды ўяўляў зь сябе кляс-гегемон. І калі ў 1991-м годзе 100 тысячаў рабочых пад бел-чырвона-белымі сьцягамі выйшлі на плошчу Незалежнасьці – стала ясна, што камунізму на Беларусі гамон.
Увесь Савецкі Саюз вырабляў дэталі, абсталяваньне й сыравіну для беларускіх заводаў. У сваю чаргу, машыны, зробленыя ў Беларусі, забясьпечвалі й рэспублікі СССР, і сацыялістычныя краіны трэцяга сьвету, і СЭУ – Саветызаваную Ўсходнюю Эўропу – адкрываючы нам велізарныя рынкі.
“Зборачны цэх” сабраў у сабе, як галаваломку, найяскравейшы беларускі вобраз.
“Зборачны цэх” – гэта завяршэньне, самы адказны этап, вянец грандыёзнага канвэеру. “Зборачны цэх” – давядзеньне да цэласнасьці й дасканаласьці. Зборачны цэх – эпіцэнтар вытворчага працэсу, галоўная арэна й парадны ўваход. У эпоху зборачнага цэху Беларусь давяла, што з бляскам выконвае ролю тэхналягічнага сэрца.
Беларусь чарговы раз спрацавала як скрыжаваньне й цэнтар сусьветнага ўзроўню, як месца, якое напаўняе сьвет рухам, цяплом і энэргіяй. “Зборачны цэх” – адна з кульмінацыяў нацыянальнага цуду.
“Зборачны цэх” – галоўнае, што засталося Беларусі ад савецкае сыстэмы. Сёньня ўся гэтая імпэрыя машынабудаваньня патрабуе рэструктурызацыі, буму высокіх тэхналёгіяў і інвэстыцыйнае рэвалюцыі. Таму што патэнцыял Беларусі як зборачнага цэху – фундамэнтальны прынцып нацыянальнай эканамічнай ідэі. Беларуская індустрыя будучыні – у эфэктыўнае зборцы кампутараў, робатаў, бытавое тэхнікі на ўзроўні эўрапейскіх лідэраў ці азіяцкіх "тыграў". Краіна, у якой камплектуюць і даводзяць да лоску гіганцкі БелАЗ, камбайн "Гомсельмаш", аўтапоезд "МАЗ", вузлы касьмічнае сувязі, мае ўсе пэрспэктывы, каб стаць зборачным цэхам Эўропы.
Бо Беларусь – гэта насамрэч найлепшая зборка!
Лён – наша культавая культура.
Лён – знак сьветліні й сьвятасьці Беларусі.
Лён – біблійны сымбаль чысьціні ў эфодах лявітаў і вісоне праведнікаў.
Беларускі лён – гэта 300 тысячаў гектараў пасеваў, кожная дзесятая тона льновалакна і 16% рынку льняных тканінаў у сьвеце, экспарт у ЗША, Нямеччыну, Аўстрыю, Турцыю, Чэхію, Кітай. Лён – ладны пласт фальклёру: усім вядома, як сеяла Ульляніха лянок. Лён – клясыка нацыянальнага стылю.
Лён, на латыні, Linum – бялёны плён беларускіх палёў. Лён ў нас купляюць бэльгійцы, каб рабіць зь яго купюры "эўра".
Лён – улюбёная вопратка Беларусі. Льняная палатніна льне да цела зь льсьнянай ласкай, зь ліючай і бліскучай любоўю.
Лён – гэта лёгка й натуралёва.
Лён – гэта ветразі: прасмоленай льняной тканінай лавілі вецер яшчэ гандлёвыя флятыліі на шляху "з варагаў у грэкі" ды караблі на гербе Полацку. Вялізнымі плоскасьцямі беларускага лёну Літва Залатога веку вымярала палову Балтыкі.
Лён – гэта імклівы ўзьлёт у неба. Лён выцягваецца ад зямлі да вышыняў сьвятла, лёгка й пранізьліва, быццам струна, быццам малітва – і глядзіць, глядзіць у нябёсы ясьненькімі блакітнымі вочкамі!
Лён – гэта беларускі сьцяг. Легендарная белая плашчаніца з крывёю Ісуса, бел-чырвона-белы сымбаль Адкупленьня й Уваскрасеньня – льняная. Белыя з чырвоным нацыянальныя строі, палосы на вопратцы мітрапалітаў, знакамітыя рушнікі – льняныя. Харугвы Вітаўта пад Грунвальдам, белыя з чырвоным штандары Астрожскага ў бітве пад Воршай і цяперашнія сьцягі на маніфэстацыях нацыянальнага руху – гэта ўсё льняное.
Лён – лінія беларускага лёсу.
Лён у Бібліі – адзеньне сьвятасьці. Лявіты служылі Богу толькі ў льняных эфодах; паводле Адкрыцьця, сьвятыя на нябёсах апрануцца ў вісон – найтанчэйшую палатніну зь ільну.
Бо напісана у законе для сьвятароў Ізраіля: "Сьвяшчэнны льняны хітон павінен апранаць ён... і льняны кідар надзявае; гэта сьвяшчэнная вопратка; і хай абмывае ён цела сваё вадою і надзявае яе". (Лявіт 16:4)
Бель, бляск, стэрыльная чысьціня й халадок абсалюту – яшчэ адзін сьвежы, арыгінальны й паўсюдны вобраз Беларусі.
"Мінск" або "Атлянт", цуда тэхнікі, якое ператварае электрычную энэргію ў холад – лепшая лядоўня на постсавецкай прасторы. Такая сабе маленькая Беларусь у кожным доме.
Сучасныя "Атлянты", зробленыя пад "Philips" або "Siemens", але нашмат таньнейшыя, у краінах былога Савецкага Саюзу, а таксама Нямеччыне, Францыі, Велікабрытаніі, Аўстраліі ідуць "на ура". Выраб – 800 тысячаў штук на год, экспарт – 650 тысячаў! Лядоўня, галоўны сэйф спажывецкае цывілізацыі, захоўвае харч ад псуцьця, зьмяшчае поўны набор агульначалавечых каштоўнасьцяў і сымбалізуе сабою дабрабыт, сацыяльны аптымізм ды надзею на будучыню.
Зь Беларусі, як зь лядоўні, СССР даставаў, калі трэба, мяса, каўбасы, масла й малако. У Беларусі, як у маразільні, складваліся доўгатэрміновыя запасы харчаваньня на выпадак наступальнае танкавае апэрацыі на Захад. У сьветлую й чысьценькую Беларусь, як у камэру моргу на захаваньне адпраўляліся схаладнелыя вайсковыя адстаўнікі, гэбісты пэнсійнага ўзросту й палітычныя трупы з усяго сацлягеру.
Белы, іскрысты й таемны куточак, які зьмяшчае найчысьцейшую беларускасьць і найсьвяжэйшую славяншчыну – такі прыемна мець у хаце любому расейцу, украінцу або баўгарыну.
Можа, таму менавіта ў Беларусі, у засьнежанае Белавескае пушчы, зімой 1991 г. быў пакладзены канец халоднай вайне? Можа быць, таму Беларусь цяпер так павольна адтайвае? Можа, таму маладых патрыётаў, якія выходзяць на вуліцы пад бел-чырвона-белым сьцягам, тут прынята называць адмарозкамі?
Зямля, створаная ледавіком, край балотнае кансэрвацыі, азёрнае прахалоды й пякучых крыніцаў; губэрнатарства аўтара знакамітага "Ледзянога дому", абшар лядовых палацаў у кожным абласным цэнтры, краіна студняў, склепаў і халадцу са сьвіных ножак – напэўна, самае месца, каб рабіць найлепшыя ў Эўропе лядоўні.
Амэрыка – гэта натуралёва, "Форд", Нямеччына – "Мэрсэдэс", Японія – "Таёта". А Беларусь – гэта "МАЗ". “МАЗ” – нацыянальны ўзор машыны сусьветнае клясы. Не раскоша й нават ня сродак перасоўваньня – грузавік, які перавозіць будаўнічыя матар'ялы, кантэйнеры й фуры.
МАЗ – гэта цэлы горад у Менску. Заснаваны адразу пасьля вызваленьня 1944-га, МАЗ пачаў рабіць лепшыя грузавікі на прасторах былога СССР і Ўсходняе Эўропы. Сёньня “МАЗы” экспартуюцца ў 60 краінаў: зь імі Беларусь аб'езьдзіла ўвесь сьвет. Цяперашнія машыны “МАЗ-MAN” – адно з галоўных дасягненьняў беларускай індустрыі за ўсю яе гісторыю, шэдэўр "зборачнага цэху".
“МАЗ” – пераможца дзесяткаў эўрапейскіх аўтамабільных конкурсаў, выставаў і ралі. На міжнародных прэзэнтацыях і ў экспацэнтарах "за Беларусь" выстаўляецца менавіта МАЗ.
“МАЗ” – нават гучыць магутна, з ровам матору. “МАЗ” – значыць, “max”.
МАЗ, як і ўсякі беларус, бярэ на сябе максымальны цяжар. На базе МАЗу быў пабудаваны БелАЗ, канвэер гіганцкіх кар'ерных самазвалаў, Магілёўскі аўтазавод, што робіць лесавозы-скрэпэры. Сам МАЗ ад бартавых транспартаў і прычэпаў разьвіўся да поўнапрывадных грузавікоў, аўтацягнікоў, колавых цягачоў і вялізных аўтамабіляў-шасі. Але сапраўдны патрыятычны ўгар апаноўвае тады, калі даведваесься: парады стратэгічных ракетаў зь ядравымі баегалоўкамі, ад якіх шок і трапятаньне ахоплівае ўвесь сьвет, робяцца на МАЗаўскіх цягачах.
МАЗ нездарма – галоўнае прадпрыемства канцэрну "Белаўтамаз", якое ўключае магілёўскія, жодзінскія, барысаўскія прадпрыемствы й менскі Завод колавых цягачоў. Да МАЗу можна прылучаць прычэпам усё беларускае машынабудаваньне – выцягне.
“МАЗ” лёгка пазнаць на любое дарозе. У яго вельмі беларускае аблічча. Вялікагаловы, круталобы, з буйным маршчакаватым радыятарам, вялікімі, крыху прыхаванымі вачыма, такімі засяроджанымі й глыбокімі, і ёмістай прасторай кабіны за лабавым шклом – вось ён які, задуменны, шчыры працаўнік, добры сябра й сапраўдны бацька сямейства.
Большасьць “МАЗаў” возяць грузы за мяжой Беларусі, абслугоўваючы дзесяткі краінаў – зрэшты, як і большасьць беларусаў у нашае гісторыі. А значыць, “МАЗ” належыць да самых характэрных тыпажоў нацыянальнай ідэі.
Мы ўсмоктваем беларушчыну з малаком маці. Беларусь – тое ж малако: такая ж белая, такая ж родная, і гэтак жа жывіць ад нараджэньня.
Малако – квінтэсэнцыя нацыянальнага смаку. Яго густая саланавата-салодкая ласка адчуваецца ў паху самое зямлі, у каўтках вясковага паветра, у словах беларускае мовы. Нават калі выпадаюць малочныя зубы, калі абсыхае маміна малако, ува ўсёй Беларусі на вуснах застаецца гэты малочны прысмак, які лёгка ўзнаўляецца ў школе ды на мітынгу. Прысмак, як пацалунак найвышэйшае роднасьці: "... Палюбіце чыстае малако Слова, каб ад яго ўзрасталі вы дзеля выратаваньня." (І Пятра 2:2)
Беларусь – краіна малочнае беласьці, малочнае сьветласьці й малочнага слодычу.
Беларусь – адзін з сусьветных лідэраў па вытворчасьці малака на душу насельніцтва: каля 700 кіляграмаў. Наперадзе нас хіба што малочныя каралеўствы Новая Зэляндыя, Данія й Нідэрлянды.
У малацэ зьмяшчаецца ўсё неабходнае для жыцьця: лёгказасваяльныя бялкі, казеін, малочны цукар, галоўныя мікраэлемэнты, большасьць вядомых вітамінаў, гармоны й імунаглябуліны. Каровіна малако – гэта 69 кілакалёрыяў на 100 г, 87% вады, 5% лактозы, 4% тлушчу й 3% бялкоў.
Малако – найважнейшы нацыянальны прадукт. Калі беларусы хочуць згатаваць палепей, патлусьцей, пасмачней кашу, клёцкі, печыва – робяць на малацэ. Рэдкі беларускі райцэнтр абыходзіцца без уласнага малаказавода. Тваражок, сьмятана, вяршкі, масьліца, кефір, сырочкі й ёгурты, марозіва ды згушчонка – першаклясныя беларускія ласункі й экспартныя тавары, што карыстаюцца нязьменным попытам.
Таму й беларусы – народ, што называецца, кроў з малаком. Румянец здаровага ўнутранага жару на шчаках – гэта генэтычна малочнае.
Беларусь ускарміла грудзьмі многія народы. Малаком ад яе сэрца жывіліся мільёны чужынцаў і тысячы геніяў. І Расея, і Польшча, і Украіна, і Прыбалтыка атрымлівалі сокі жыцьця – такія патрэбныя шчырасьць і рамантызм, мяккасьць і чысьціню, сілу веры й любові – зь беларускім малаком.
Нават начамі, калі беларус узіраецца ў зорныя прасторы Божага сусьвету, ён бачыць у нябёсах толькі адзін шлях – Млечны. Між іншым, гэта нашая галяктыка. На грэцкай мове, зь якой мы прымалі веру, "галяктыка" таксама азначае "малочная".
Уводзіны.
Беларусь, пачатак каардынатаў рацыянальнай Эўропы, эпіцэнтар цывілізацыі ВКЛ, зборачны цэх СССР з капітальнай сыстэмай адукацыі, заўжды імкнулася да сумяшчэньня навукі й гаспадаркі. Адсюль – знакамітая беларуская кемлівасьць, пляяды геніяльных вынаходнікаў і высокатэхналягічныя галіны эканомікі. Інакш і быць не магло: эўрапейскае сэрца мусіць ведаць шмат.
Асноўныя тэзы.
Беларуская навукаёмістасьць – ад велізарнае прагі адкрыцьцяў. Беларусы – натхнёныя звыш першаадкрывальнікі.
Унікальны беларускі розум, адухоўлены хрысьціянствам, наймацней дзейнічаў у трох галоўных біблійных сфэрах:
1. Дасьледваньне зямлі.
2. Адкрыцьцё неба.
3. Перадача слова.
Доказ 1.
Беларускае паходжаньне маюць славутыя дасьледчыкі Цэнтральнай Азіі Мікалай Пржэвальскі, Пётра Казлоў і Рыгор Грум-Гржымайла; Сібіры й Далёкага Ўсходу – Бенядзікт Дыбоўскі; разьведчык мінэральных багацьцяў Усходняе Сібіры Ян Чэрскі й паўднёваамэрыканскіх медных рудаў ды салетры Ігнат Дамейка; вялікія падарожнікі Язэп Гашкевіч і Мікалай Судзілоўскі; заснавальнік глебазнаўства Васіль Дакучаеў; палеагеограф Гаўрыла Гарэцкі й ягоны сын, тэктонік Радзім Гарэцкі.
Доказ 2.
Яшчэ мацней беларусы імкнуліся да адкрыцьця неба. Ліцьвін Казімір Семяновіч яшчэ ў XVII ст., за 250 гадоў да Цыялкоўскага (зрэшты, і Цялкоўскі – надта характэрнае прозьвішча, ці ня так?) вынайшаў шматступеневую ракету, Павал Сухі зь Віцебшчыны стварыў лепшыя ў сьвеце звышгукавыя рэактыўныя самалёты. Іван Нагурскі стаў першым палярным лётчыкам у гісторыі савецкай авіяцыі. Якаў Зяльдовіч заснаваў школу рэлятывісцкай астрафізыкі, Барыс Кіт стаў адным зь вядучых канструктараў амэрыканскай астранаўтыкі, а Сямён Косбэрг распрацаваў ракетныя рухавікі для СССР. Апроч вядомых Пятра Клімука й Уладзіміра Кавалёнка, беларускія карані й у першае жанчыны-касманаўткі Валяньціны Церашковай.
Доказ 3.
Нарэшце, беларусы, нацыя Слова, былі нацэленыя на як мага больш эфэктыўную перадачу, апрацоўку й засваеньне інфармацыі. Дастаткова прыгадаць сузор'е друкароў Залатога веку (Скарына, Ліцьвін, Базылік, Цяпінскі, Будны, Мсьціславец, Фёдараў) ды вялізныя аб'ёмы сучаснае беларускае паліграфіі. Беларус Ільля Капіевіч стварыў унівэрсальны шрыфт, якім дыгэтуль карыстаюцца ўсе ўжывальнікі кірыліцы ў сьвеце, а таксама два дзесяткі навуковых падручнікаў для Расеі. Якуб Наркевіч-Ёдка яшчэ да Папова, у 1891-м, адкрыў бяздротавую перадачу электрычнага сыгналю й сканструяваў першы ў сьвеце правобраз радыё. Аляксандр Маліноўскі сваімі тэарэтычнымі працамі заклаў асновы сучаснае кібэрнэтыкі, а Норбэрт Вінэр (зь сям’і гарадзенскіх габрэяў) гэтую самую кібэрнэтыку сфармуляваў як навуку. Урэшце рэшт, Давід Сарноў з-пад Вузьлянаў, кіраўнік Радыёкарпарацыі ЗША і галоўны спонсар каляровае тэлевізіі, увогуле запачаткаваў сучасную мэдыя-індустрыю.
Дадатковыя факты.
Беларус Сяргей Юркоўскі вынайшаў імгненны затвор для фотаапарату, якім у 20-я гады ХХ ст. карыстаўся ўвесь сьвет. Зь Беларусі паходзяць ляўрэаты Нобэлеўскай прэміі па хіміі – прэзыдэнт Бэльгійскай Каралеўскай Акадэміі Навук Ільля Прыгожын і зэльвенскі габрэй Аарон Клуг; па фізыцы – спэцыяліст у оптаэлектроніцы Жарэс Алфёраў; па эканоміцы – савецкі адмысловец Леанід Кантаровіч.
А калі дадаць яшчэ Віленскі Ўнівэрсытэт ды Полацкую Акадэмію, філяматаў і філярэтаў, піярскія й езуіцкія школы ды сучасных вундэркіндаў, што рэгулярна прывозяць на Радзіму залатыя мэдалі сусьветных конкурсаў і алімпіядаў – зробіцца ясна, чаму беларусы здолелі кшталтаваць навуковую гаспадарку па ўсёй плянэце.
Выснова.
Адкрыцьці Усходу й тэхналёгіі Захаду зь Сярэднявечча сыходзіліся на скрыжаваньні Беларусі. З гэтае прычыны беларусы стагодзьдзямі сынтэзавалі й пашыралі хай-тэк ва ўсім сьвеце. У Савецкім Саюзе "зборачны цэх" выкарыстаў беларускую фабрыку інтэлекту па поўнай праграме. Сотні НДІ й лябараторыяў на чале з Акадэміяй Навук абслугоўвалі грандыёзную імпэрыю, патэнцыялу якой хапіла б на Сіліконавую Даліну ў цэнтры Эўропы: менскія "Інтэграл", "Плянар", "Агат", "Гранат", "Гарызонт", БелОМА, віцебскія "Маналіт" і "Віцязь", барысаўскі "Экран", варшанскія агрэгаты касьмічнае сувязі, гомельскае прыладабудаваньне... Больш за 100 прадпрыемстваў абаронкі! Па колькасьці навуковых супрацоўнікаў Беларусь у СССР саступала толькі Расеі й Украіне – і нават сёньня займае 3-е месца па навукаёмістасьці ВУП сярод усіх краінаў СНД. Прыблізнае ўяўленьне аб тым, колькі навукі можа зьмясьціцца ў беларускую гаспадарку, дае пералік нацыянальнае дасьледчае спэцыялізацыі: оптыка, квантавая электроніка, спэктраскапія, тэарэтычная фізыка, матэматыка, цеплафізыка й энэргетыка, генэтыка, геалёгія, цыталёгія, біяхімія, нанатэхналёгіі...
Summary.
Навукаёмістасьць – наканаваньне беларускае гаспадаркі. Гарантыя посьпеху эканамічных рэформаў і беларускай экспансіі ў сучасным сьвеце. Інфарматыка, тэлевізія, сувязь – галоўныя праекты будучае беларускае велічы. Зрабіць Менск інфармацыйнай ды інавацыйнай сталіцай сьвету – задача па сілах беларускаму розуму й духу.
Нафтаперапрацоўчыя гіганты ў Беларусі будаваліся падчас халоднай вайны з разьліку на запраўку агромністых танкавых калёнаў – для пераможнага вайсковага маршу па ўсёй Эўропе аж да самае Атлянтыкі.
Наваполацкі "Нафтан" магутнасьцю 25 мільёнаў тон нафты ў год і Мазырскі НПЗ (16 млн.т.) узьніклі ў 60-х гадох ХХ ст. на галоўных экспартных нітках савецкіх нафтаправодаў, што ішлі да портаў Балтыкі й у Цэнтральную Эўропу. Глыбокая нафтаперапрацоўка пацягнула за сабою і вялікую хімію: у Наваполацку – "Палімір" з вырабам плястмасаў і завод бялкова-вітамінных канцэнтратаў, у Магілёве – "Хімвалакно", у Сьветлагорску – завод штучнага валакна з вытворчасьцю сынтэтычных валокнаў і нітак, а за імі й гарадзенскі "Азот" на газе, а там і берасьцейскую бытавую хімію...
Беларуская нафтахімія дае бэнзін, дызэльнае й авіяцыйнае паліва, мазут, хімічныя смолы й плястмасы, капрон, нітрон, лаўсан, аксалон, бітумы й змазачныя алеі, растваральнікі й нават супэрканцэнтраты пігментаў (во фарбуе, відаць!). Бесперапынны аўтамабільны рух, вал трыкатажу з сынтэтыкі, разнакаляровыя дзіцячыя цацкі, бытавая кляёнка й паўсюдныя плястыкавыя конаўкі нараджаюцца ў шматпавярховых калёнах нафтавае перагонкі й сьмярдзючых камбінатах канцэрну "Белнафтахім".
Беларуская нафтахімія – гэта кожны пяты даляр у нашым экспарце, нафтапрадукты ў Прыбалтыку, Велікабрытанію, Нідэрлянды; львіная доля пластмасы Ўсходняй Эўропы ды ўнікальныя штучныя валокны, якім няма аналягаў у сьвеце.
Але галоўны сэнс "Белнафтахіму" заключаецца ў цудоўным альхімічным эфэкце. Беларуская нафтахімія ператварае Чорную Сілу Расеі ў празрытае пахкае паліва зь вясёлкавай плёнкай, эўрапейкае якасьці швэдры з шыкоўным шаўковым адлівам ды элемэнтарныя поліэтыленавыя пакеты, у якія авіяпасажыры паловы сьвету рыгаюць, калі ім робіцца блага.
Нафтахімія – атрута і пракляцьцё Беларусі. У Наваполацку, які ад нараджэньня Нафтаполацк, хіміяй тхне проста на вуліцах, а прарывы сінільнай кіслаты час ад часу глушаць рыбу па ўсёй Дзьвіне. У цэнтры Магілёва савецкі помнік жанчыне называюць не інакш як "Бягучая з "Лаўсану". У Сьветлагорску ВА "Хімвалакно" пазбавіла імунітэту нашмат большую колькасьць людзей, чым сумнавядомая эпідэмія СНІДу.
Але Беларусь, чыстая, сьветлая й сьціплая, ужо перажыла дзесяткі акупацыяў, Івана Жахлівага, эпоху ваяўнічага атэізму, стагодзьдзі крыві й бруду. Перажыве і нафтахімію.
Асаблівасьці нацыянальнай псыхалёгіі – такія, як партызанскі характар, фэнамэнальная пільнасьць і ўменьне беларуса трапна пацэліць – паходзяць яшчэ з тых паляўнічых часоў, калі ўся краіна была як адна Белавеская пушча. Ды й нашая адвечная водная стыхія, у якой продкі адчувалі сябе вальней, чым на зямлі, сфармавала нацыю бязьмежнае цярплівасьці з вудай у руках і сузіраньнем уласнага адлюстраваньня. З гэтае прычыны крамы "Паляўнічы і рыбалоў" карыстаюцца ў Беларусі ня меншай папулярнасьцю, чым, напрыклад банк або паштамт, а чэмпіянат сьвету па біятлёне выклікае большую цікавасьць, чым трансьляцыі канцэртаў зорак эстрады.
У беларускіх лясох, паводле сьведчаньня сярэднявечнага гісторыка Мяхоўскага, дзікага зьверу вадзілася "болей, чым ва ўсім астатнім хрысьціянскім сьвеце". Палявалі дзеля мяса – на зубра, аленя, лася, казулю, баравое й балотнае птаства, – і дзеля футра – на мядзьведзя, рысь, бабра, куніцу, собаля, гарнастая. У ВКЛ паляваньне было ладам жыцьця – пачытайце хаця б Адама Міцкевіча ці вялікалітоўскі Статут. Сяляне палявалі з пасткамі й самаловамі, лукам ды рагацінай, часта талакою. У магнатаў ды шляхты шматдзённае шоў – коннае, з асочнікамі, са сворамі барзых і агнястрэльнай зброяй – ператваралася ў дзікае паляваньне Караля Стаха.
Паляўнічыя засады доўжыліся днямі й кшталтавалі непамысную беларускую цярплівасьць. Лясное паляваньне зрабіла беларусаў ціхімі, асьцярожнымі й чуйнымі да апошняга шолаху. Нашу стоеную паляўнічую сілу, якая раптоўным залпам выстрэльвае з гушчару й паражае напавал, напоўніцу паспыталі татары, крыжакі, маскавіты ды нямецка-фашысцкія захопнікі.
Таму, калі прыходзіць вораг і беларусы бяруцца за зброю – яны не ваююць. Яны палююць.
Сёньньня беларусы вучаць паляваць турыстаў з усяго сьвету. Між іншым, някепскі бізнэс. Штогод у нашых лясох здабываюць 4540 дзікоў, 2900 ласёў, 1650 баброў, 1620 ваўкоў і ажно 66050 зайцоў.
А калі зірнуць яшчэ глыбей, у бяздонныя беларускія воды – пераканаемся, што нацыя чэрпала паляўнічую псыхалёгію поўнай мераю з кожнай рачулкі, сажалкі ці возера. Напоўненая вадою Беларусь кішыць рыбаю. Тут яе спрадвеку выграбалі зь Дняпра, Дзьвіны, Нёмана й Прыпяці – нератамі, браднікамі, таптухамі, крыгамі. Асятра на 6 пудоў, трохпудовых самоў, ласося на 15-20 кг. білі восьцю. Узімку глушылі кукай (вялікім драўляным молатам) – моцна дзяўблі па лёдзе ля берагоў, а потым выбіралі праз адтуліны. Бялугу, стронгу, харыўса, вугроў, лінёў, судака важылі на ўзор звычайнае платвы. У неўраджай рыба выратоўвала ад голаду – рыхтык як калісьці ў Палестыне. Рыбалоўныя арцелі дапамагалі ўсёй краіне ўтрымліваць пост і ператвараліся ў хрысьціянскія брацтвы.
Зараз у Беларусі час ад часу ловяць усе: рыбалка стала заняткам мільёнаў. І ловяць паўсюль – у старыцах, сажалках, ахаладжальніках цеплаэлектрастанцыяў і нават сталічнае Сьвіслачы.
У глыбіні душы, у самых генах, быццам кручок, сядзіць гэты рэфлекс: доўга трываеш з вудай на беразе, пакуль нарэшце клюне – оп! – колькі сэкундаў з заміраньнем чуеш біцьцё ўласнага сэрца да наступнае паклёўкі... – і вось яно!.. падсякаеш, цягнеш з вады жывое срэбра, сваё трапяткое шчасьце!...
І аднойчы, у адзін цудоўны дзень, Беларусь, нацыя рыбакоў, пачуе заклік Ісуса Хрыста: "Хадземце за Мною – і я зраблю вас лаўцамі чалавекаў". (Мацьвея 4:19)
Праца ёсьць галоўным працэсам беларускага жыцьця. Працэс працы для нас часьцяком важнейшы за яе вынікі. Калі беларуса запытаць, як жыцьцё – ён распавядае пра працу.
Беларус ня проста працуе – ён робіць. Толькі беларускай працавітасьцю можна патлумачыць, як гэты народ ня вымер у пару жорсткіх акупацыяў, не паспытаў галадамору, кшталту ўкраінскага, падчас калектывізацыі, як карміў палову Савецкага Саюза – і, вядома, як дагэтуль, за сёньняшнім рэжымам, трымае на сабе плянавую эканоміку Лукашэнкі.
Беларусы – працаголікі. Вакол працы для беларуса круціцца ўвесь сьвет. Сапраўдная справа, трывалае сяброўства, рэальныя інтарэсы – гэта на працы. "Распрацоўваць", "падпрацоўваць", "супрацоўнічаць" – характэрныя беларускія дзеясловы. Дзе б ні быў беларус – дома, у турме, на эміграцыі – яго адрозьнівае сярод іншых мэханічнае імкненьне: працаваць, быццам завадны.
Уранку беларуская нацыя натоўпамі мігруе да заводаў, калгасаў ды ўстановаў; увечары гэтак жа дружна вяртаецца – а увесь дзень цэлая краіна дрыжыць і вібруе ад няспыннае працы. Адпачынак для беларуса настае, калі перад сном, на выходны або ў сьвята ён думае пра працу ды млее ў прадчуваньні новага працоўнага дня.
Праз прызму працы беларус ацэньвае любую рацыю, каштоўнасьць або асобу. Працуеш – ты чалавек. Беспрацоўе тоеснае сьмяротнаму грэху. Праца – сэнс жыцьця, выкананьне нейкае звышмэты. Праца прысутнічае ў беларускім характары як безумоўны рэфлекс, як вартасьць першага парадку, як самы спосаб існаваньня. Таму Беларусь мучаецца са сваёй працавітасьцю, робіць і ніяк ня можа зрабіць або хаця б зарабіць.
Беларусы працуюць самазабыўна й самааддана. Нацыянальны інстынкт працы мацней за цягу працягу роду. Прынцып працы выяўляе ў беларусах нацыю з магутнай сьвядомасьцю служэньня ўсяму чалавецтву. Таго самага служэньня, дзе жніво вялікае, а працаўнікоў мала. (Мацьвея 9:37)
"Працуе, як пчолка", кажуць у Беларусі. Істота сямейная, пчала трымаецца свайго рою, адчайна бароніць вульлі свае, як піша Скарына, і руплівым апыленьнем дае да 40% прыбаўкі да ўраджаю. Маленькая пчолка – лятучы сымбаль нацыянальнае працавітасьці, клапатлівасьці й карыснасьці.
Пчалярства спрадвеку было адной з найважнейшых таварных галінаў нашае гаспадаркі. Мёд і воск, знакавыя рэчывы Бібліі – галоўныя экспартныя тавары беларускага сярэднявечча.
Пчалярства пачыналася са старадаўніх борцяў ды лясных калодаў, дзе жылі дзікія пчолы. Кожная борць мецілася знакам гаспадара. Гісторыкі лічаць, што ад такіх знакаў пайшлі родавыя гербы. Чалавецтва ўвогуле запазычыла шмат чаго пчалінага: і лайдакі ў нас – трутні, і месяц – мядовы, і сувязь сотавая.
Сп. Концкі, аўтар выдадзенае ў 1612 г кнігі "Навука аб пчолах" – першай у сьвеце навукова-мэтадычнай працы аб пчалярстве! – пісаў, што Беларусь славутая многімі багацьцямі, а асабліва "пчоламі, шчодрымі на мёд". Калісьці з кожнае борці беларусы атрымлівалі каля пуда мёду, у добры год – і два. Цяпер, калі штучны вулей паўсюдна замяніў борць, мы маем да 1 тоны з пасекі, плюс пчаліны яд, малачко, праполіс, каштоўную сыравіну для фармацэўтыкі. Але ж сёньняшнія паўмільёны пчаліных сем'яў і 7 тысячаў тон мёду штогод – гэта далёка ня ўсё, на што здольнае колішняе Вялікае Княства Слодычу й Воску! Госьці ўсіх часоў і народаў частаваліся беларускім мёдам, а расейскі мядзьведзь панадзіўся ласавацца асабліва. Тысячагодзьдзі, што сьвет абыходзіўся бяз цукру, жыцьцё саладзілі мёдам – і ВКЛ, найпершы пастаўшчык для Эўропы, уяўлялася жыхарам Захаду легендарнай краінай, дзе цякуць малако і мёд. Менавіта Беларусь у сярэднявеччы забясьпечвала Парыж, Вэстмінстэр, Рэймс, Кёльн воскам для сьвечаў. Менавіта Беларусь трымала агеньчыкі й горача плакала падчас вялікіх малітваў у храмах Францыі, Нямеччыны, Швэдзіі, Польшчы. Агромністыя кругі воску й бочкі мёду сплывалі па ўсіх беларускіх рэках на Захад: вялікае сэрца таяла й плавілася, каб хрысьціянская Эўропа магла жыць соладка й пабожна.
...А пчолы ўсё гэтак жа зьбіраюць кветкавы нектар чароўных чабораў, чарэшняў, чаромхаў, усю духмянасьць зямлі, усе найвышэйшыя водары Божага тварэньня з паветра, зь нябачнага пылочку, з сонечнага сьвятла – зьбіраюць у гаючы эліксір з усімі мікраэлемэнтамі, фэрмэнтамі й вітамінамі беларускіх кветак ды траваў, у найлепшы лекавы сродак зь ясным прысмакам шчасьця.
Цудоўнае ўвасабленьне для духовай, натхнёнай, напоенай звыш Беларусі!
Таму славу й багацьце беларускага Залатога веку мы можам адчуць і сёньня – у слодычы мёду, золаце палаючых сьвечак да ў палёце пчолкі, якая ўсё сваё жыцьцё зьбірае рассеянае па нашае зямлі дабраславеньне Божае.
“І ўзяў Гасподзь Бог чалавека, якога стварыў, і пасяліў яго ў Садзе Эдэмскім, каб урабляць яго і захоўваць яго”. (Быцьцё 2:15)
Садаводства расквітнела ў Беларусі пад уплывам грэкаў – разам зь вераю.
Сад і гарод – беларускі сусьвет, сканцэнтраваны на прысядзібным участку.
Беларускую хату абавязкова атачаюць дрэвы сярод градаў. Нацыя літаральна карэніцца ў садзе ды гародзе: на выходныя едзе да лецішча, каб корпацца на ўласных сотках, або ў вёску да бабулінай бульбы. Менавіта ў яблынавай квецені, кустах парэчак і ценю памідораў хаваецца паняцьце "беларускі камфорт". Гэта ў Прыбалтыцы пасьвяць, ва Украіне аруць палі да далягладу, ў Расеі запускаюць чарназёмы, каб буялі бур'янам – а Беларусь зарастае суцэльнымі садамі й гародамі.
Сад-гарод – ня проста аздабленьне сельскае мясцовасьці. Гэта пупавіна, празь якую беларус атрымлівае большасьць спажыўных рэчываў. Больш таго, сад-гарод – катэгорыя вялікае эканомікі: асабістыя гаспадаркі даюць Беларусі 80% бульбы і да 90% збору гародніны. Сад-гарод – наша галоўная прыватная ўласнасьць.
Садавіна й гародніна складаюць асноўны аб'ём ідэальнага рацыёну харчаваньня. Дзякуючы ім Беларусь мае збалянсаваную кухню. На зіму беларускі сад-гарод кансэрвуецца: уся Беларусь закатвае ў слоікі гуркі, памідоры, перац, кабачкі, яблычныя ды грушавыя кампоты.
Сад і гарод для беларуса – вобраз яшчэ таго Эдэму, дзе былі шчасьлівыя Адам і Ева. У мілай беларускай генэтыцы аднаўленьне пышнае, плоднае й ядомае расьліннасьці вакол сябе закладзенае тымі кодамі, якія паводле вобразу й падабенства Свайго ствараў яшчэ Сам Госпад Бог. Паўсюль, на якой бы зямлі не апынуўся беларус – у Сібіры, Канадзе, Карэліі, Аргентыне, ды хоць закінь яго на Месяц – ён моўчкі ўнураецца ў глебу, перацірае рукамі кожны камячок зямлі, пачынае разводзіць свае градачкі, ды ягаднае кустоўе, ды колькі дрэўцаў... Неўзабаве глядзіш – вось ён, квітнее, цудоўны беларускі раёк!
Гэтая першародная цяга, невынішчальная й нязбытная, вабіць і малых беларускіх дзетак, што выкладваюць пад шкельцамі свае дзівосы зь дзьмухаўцоў да рамонкаў у гарадзкіх дварох, і іхніх мамаў ды татаў, што расстаўляюць па пакоях кватэры, на вокнах ды бальконах разнастайную зеляніну ў гаршэчках, і бабуляк, гарадзкіх пэнсіянерак, якія штовесну высаджваюць ля пад'ездаў сваіх шматпавярховак палісаднікі ды клюмбы.
У садзе й гародзе беларус гаспадар. Тут у яго, вядома, ладны кавалак пад бульбай, тут ячмень на сечку скаціне, а там ужо пайшлі гурочкі ды памідорчыкі, бурачкі, ды морквачка, ды капустка, ды цыбулькі колькі градаў, упярэмешку зь пер'ямі кропу; клубніцаў дзяляначка дзеткам, ядравыя гарбузы, сьвіньням ды на белыя семкі, ля плоту; а ўжо колькі дабра, шчэпцю пасеянага – троху гароху, ды боб, ды маку куток, ды салодкі перчык, а там часнычку лапінка, сланечнік, а то вунь кусты парэчак, малінкі, агрэсту... і напрыканцы, як салют, пад вокнамі –абавязковая ўспышка кветак ва ўзорыстым палісадніку. І ўсё гэта сьпеліцца, блішчыць, налітае сокам зямлі й беларускім працоўным потам, іскрыцца расою ды срэбнай павуцінкай, усё жыве, сыходзіць пахамі й стракоча конікамі – і імкнецца, рвецца з каранёў угару, уздымаючы ў неба сядзібу... А дрэвы – яблыні, грушы, сьлівы, вішанькі – увогуле ператвараюць садова-гародную гаспадарку ў адну ажурную, паветраную аграмаду, дзе птушкі ціўкаюць, задыхаючыся ад шчасьця.
Ах, якое гэта відовішча ўвесну, калі садовая Беларусь квітнее й калышацца, уся ў белым – быццам аблокі зь нябёсаў сыходзяць на ўсю краіну!..
Але ў кожным беларускім садзе-гародзе, як напамін, прысутнічае сваё дрэва пазнаньня дабра і зла – якісьці дуб ці не паганскіх часоў, купальская вярба або старая ліпа, разьбітая перуном. Дрэва цёмнае, забытае й бясплоднае, згадка пра даўні грэх чалавецтва, што змрочна стаіць пасярод зялёнае раскошы...
Сад-гарод, маленькі беларускі Эдэм – адвечная беларуская спроба вярнуцца ў страчаны рай.
Скварка для беларуса – эталён сытасьці, нешта кшталту савецкае кілбасы, якому (ў камплекце з чаркай) ідэалісты часьцяком супрацьпастаўляюць мову. Скварка і сапраўды ключавы момант наедку, краевугольны камень калярыйнасьці нацыянальнай кухні, гарачы самародак, якога беларускі відэлец прагна й порстка шукае ў ежыве, каб затым, з хрумстам і ціхім стогнам задавальненьня адправіць у поўнае страўнікавага соку нутро гаспадара.
У краіне, дзе смаленьне вепрука прымяркоўваецца да вялікіх сьвятаў, а салам задобрываюць палову нацыянальных страваў, скварка – гэта нешта большае, чым проста кавалак засмажанага тлушчу з каліўцам мясца.
Скварка – увасабленьне самое беларускае гаспадарлівасьці, якая ня сквапная, але запасьлівая. Беларусы заўжды харчуюцца, каб было і смачна, і тлуста – а таму важкасьць смажанае ежы дасягаецца моцным сквараным зарадам. Беларусы робяць са скваркамі бульбу, мяса, бліны, дранікі, заскварваюць суп ды кашу – так што гарачае на беларускім стале мае гушчыню і сілу сьвіное тоўшчы.
Беларусы ядуць, быццам запраўляюцца. Засяроджана, шчыльна, з запасам – бо трэба ж жывіць сваю стоеную сілу, свой унутраны патэнцыял, рухавік аб'ёмам 4-5 літраў, каб паліва хапіла і на моцны рывок, і на рэактыўныя зьдзяйсьненьні. Скварцы, знаку насычэньня, ёсьць месца і ў страўніку новае, духоўнае Беларусі. Беларуская скварка – з таго ж біблейскага шэрагу, што й ахвяра Авэля, больш за Каінаву траву прыемная Богу, і целаспаленьне, дымленьні з тукам у Скініі Запавету, і тлустае цяля, засмажанае бацькам у гонар вяртаньня блуднага сына...
І ўсё ж наапошак беларуская мудрасьць вызначае месца сытасьці ў гіерархіі каштоўнасьцяў ляпідарным: "Памрэш – людзям чарка, а зямлі скварка".
Сэрвіс – гэта тое, чым бясконца мусілі займацца беларусы пры чужой уладзе. Разам з тым якраз сэрвіс мае разьвіваць новая Беларусь, прымаючы гасьцей, турыстаў і прыежджых.
Высокаякасны сэрвіс, абслугоўваньне транзыту, індустрыя адпачынку й сотні тысячаў працоўных месцаў здольныя надаць эканоміцы Беларусі моцы для капітальнага пераўвасабленьня.
Беларусы вечна абслугоўвалі расейскую музыку й польскую літаратуру, летувіскую гісторыю й савецкі мілітарызм, і зразумела, што ніхто нават не сказаў ім за гэта дзякуй. Але, кажучы пра беларускую сэрвісную (не сэрвільную – сэрвісную!) псыхалёгію, трэба мець на ўвазе: хрысьціянства, рухавая сіла нацыянальнае ідэі, і ёсьць пастаянным ахвярным служэньнем – Богу і блізкаму. Эканамічны сэнс сэрвісу ў беларускай гаспадарцы ІІІ тысячагодзьдзя – стварэньне найбольш даходнае сфэры занятасьці, якая ў разьвітых краінах кшталту ЗША, Вялікабрытаніі або Тайваню ўжо ахоплівае палову працаздольнага насельніцтва.
І ня трэба палохацца эканомікі служэньня. Банкі – гэта таксама сэрвіс, толькі фінансавы.
Сэрвіс – беларускае наканаваньне. Беларусь, сэрца Эўропы, галоўнае скрыжаваньне паміж Скандынавіяй і Чарнамор'ем, Расеяй і Захадам, з усёй сваёй гасьціннасьцю ды працавітасьцю, далікатнасьцю й цярплівай засяроджанасьцю, зь мяккай і пяючай мовай, найчысьцюткай бельлю й глыбінёй любові, валодае невымерным патэнцыялам для стварэньня Сэрвісу зь вялікае літары.
Уяўляеце сабе, уся Беларусь – сусьветная сыстэма абслугоўваньня ў нацыянальным стылі! Белыя рушнікі з чырвоным арнамэнтам, сьвежая льняная бялізна; сытная, смачная кухня; гатэлі-палацы, супэрмаркеты й выстаўныя цэнтры вялікалітоўскае, Залатога веку, раскошы ды ўрачыстасьці; узьнёслыя й руплівыя мужыкі-беларусы – гіды, мэнэджэры й мэтрдатэлі; і найпрыгажэйшыя ў сьвеце беларусачкі – тэлевядучыя, бібліятэкаркі ды сьцюардэсы. Далікатнасьць і цярплівасьць, ласкавасьць і мяккасьць. Ніякіх табе "у нас самаабслугоўваньне" або "сышла на базу": беларускі сэрвіс!
Беларусь – стратэгічны пляцдарм для агульнаэўрапейскага гандлёвага, аўтамабільнага, турыстычнага, інтэлектуальнага сэрвісу. Беларусь – пэрспэктыўны эпіцэнтар інфармацыйнага абслугоўваньня, міжнародных форумаў і міжканфэсійных сустрэчаў.
“Non servіum!” – “Ня буду служыць!” Гэта словы анёла Люцыфэра, за якія ён быў зрынуты зь нябёсаў.
Бо напісана: "Служыце адно аднаму, кожны тым дарам, які атрымаў, як добрыя дойліды разнастайнай мілаты Божай" (І Пятра 4:10) прычым "Служачы шчыра, як Госпаду, а не як людзям." (Да Эфэсцаў 6:7)
Ёхімсталь, родавае гняздо саксонскіх курфюрстаў, радзіма фрайбурскага срэбра, калісьці даў назву знакамітай манэце, ад якое бярэ пачатак цяперашняя аснова сусьветнае фінансавае сыстэмы. Ёхімсталер стаўся проста талерам, а талер у Паўночнай Амэрыцы (1786 г., рашэньне Кангрэса ЗША) ператварыўся ў даляр. Сёньня амэрыканскі талер абслугоўвае да 70% гандлёвых апэрацыяў па ўсёй плянэце.
“Буйная, срэбная, высокай пробы, манэта Эўропы ХVI – ХІХ ст., вагавая адзінка срэбра” – зараз вы можаце набыць такую ў нумізматаў за 15 – 20 даляраў.
З часоў Рэчы Паспалітай талер – галоўны намінал беларускае мары. Сёньня кожны шчыры беларус на пытаньне аб будучай валюце адкажа не задумваючыся: талер!
Насамрэч, беларускімі грашыма былі й арабскія дырхемы, і нямецкія пфэнігі, і залатыя зьліткі, і футра – ад куны да вавэрыцы. А яшчэ рымскія дынары – тыя самыя, што хадзілі й у Палестыне напачатку нашае эры. Можа быць, у Беларусі абарачаўся і той знакаміты, пра які Ісус сказаў: "Аддавайце кесару кесарава, а Богу Божае". (Мацьвея 22:21) Або срэбранікі, за якія Юда прадаў Хрыста... Ня маючы ўласных радовішчаў каштоўных мэталяў, Беларусь перачаканьвала на манэтных дварох у Вільні ды Берасьці багацьце з усяго сьвету – тоны белага мэталю. У пару росквіту, Залатога веку, найбольш ужывальнай беларускай манэтай быў літоўскі грош з "Пагоняю" ды выявай вялікага князя – віленскае чаканкі.
Але ж так хочацца легенды!..
Тым больш, што банк "Залаты талер", дзіцячая казка "Шчарбаты талер" і фольк-рокавы альбом "У краіне талераў" гучаць настолькі па-беларуску. Тым больш што ў белым беларускім талеры йграюць, звіняць і блішчуць іскрыстыя асацыяцыі – той жа даляр, талент, срэбная талерка з магнацкага сэрвізу й нават наша талеранцыя.
Самы шык талеру ў тым, што ён, важкі й дарагі, не разменьваўся на дробязі. Талер быў сьведкам найвялікшых гешэфтаў, дзяржаўных займаў, магнацкіх скарбаў, каралеўскае міласьціны ды царкоўных ахвяраваньняў. Беларускі талер забяспечаны ўсім срэбрам і золатам беларускіх скарбаў. У Беларусі зь яе буйнымі купцамі й магнатамі сярод няспынных войнаў грошы закопвалі паглыбей увесь час. Сьветлая, зіхоткая Беларусь дагэтуль зьяўляецца адной з самых срэбраносных краінаў Эўропы. Але нашым талеравым стандартам застаўся Залаты век, зямля на вагу золата й самі беларусы, – людзі, калі дакапацца, сапраўды залатыя.
Сёньня даляр і эўра паглынаюць нацыянальныя валюты й цэлыя эканомікі. Магчыма, і Беларусі час пераходзіць на кошык сусьветных грошай. І ўсё-такі, як жа хочацца: каб у кішэні каштоўна зьвінела, каб беларуская валюта пералівалася сонечнымі зайчыкамі, каб падкінуць на далоні жэрабям у паветра бліскучы беларускі талер, і ўгадаць, як абернецца – "Пагоняй" альбо Скарынам!
Беларусь – краіна-скрыжаваньне. Празь Беларусь яшчэ з часоў шляху "варагі – грэкі" ідуць вялізныя патокі транзыту ўва ўсіх геаграфічных кірунках. Беларускае сэрца – яно і ў гаспадарцы сэрца: перакачвае, пераганяе, перапампоўвае па аортах ды артэрыях нафту, газ, грузы, тавары, пасажыраў. Беларусь прапускае праз сваё сэрца Балтыку, Чорнае мора, Эўропу і Расею.
Скрозь Беларусь ідуць два магістральныя нафтаправоды й тры газаправоды (З Расеі ў Прыбалтыку, Польшу й далей на Захад), чыгункі з эўрапейскіх сталіцаў на Маскву, у Кіеў, Сібір і далей у Азію, кантынэнтальныя аўтадарогі Бэрлін – Масква й Піцер – Адэса. Беларускі транзыт – гэта 5,7 тысячаў кілямэтраў чыгуначных шляхоў, 11,2 тысячы кілямэтраў шашы й сотні пастаянных маршрутаў. Беларускі транзыт – гэта няспынны начны грукат таварнякоў на чыгунцы, гул аўтастрадаў, чэргі фураў, чутнае за кілямэтры сіпеньне кампрэсараў, ды буйнамаштабовыя транспартныя ляншафты, да якіх беларусы ўжо прызвычаіліся.
Транзытнае сэрца дазваляе Беларусі працаваць і аграмадным зборачным цэхам Усходняй Эўропы, і пляцдармам для асваеньня расейскага рынку, і вольнай эканамічнай зонай для тэхнапаркаў ды інфармацыйных тэміналаў. Паслугі беларускага транзыту толькі з Расеі ацэньваюцца сёньня ў 3 мільярды $ (і не аплочваюцца зь вядомых прычынаў). А калі дадаць іншых!.. А колькі мільярдаў дасьць разьвітая сыстэма абслугоўваньня... Такія лічбы павялічваюць дзяржаўны бюджэт у разы.
Транзытная будучыня беларускай гаспадаркі спалучаная з пэрспэктывай вялікага сэрвісу. Гатэлі, матэлі, атэлье, супэрмаркеты, выставы, сеткі хуткага харчаваньня, рамонтныя майстэрні, банкі, быццам мышцы на шкілеце скразных шляхоў, мусяць надаць Беларусі моц імклівага эканамічнага росту. А нацыянальная працавітасьць, сьціпласьць і ласка праездам між Эўропай і Азіяй у стане прывабіць самых сур’ёзных інвэстараў.
Ідэя беларускага транзыту вельмі простая: усё, што праходзіць празь Беларусь, павінна рабіцца хоць крыху лепшым. Каб штампік “празь Беларусь”, пастаўлены на разьвітаньне праезджым, азначаў – "зь любоўю".
Менскі Трактарны Завод раней выпускаў трактар "Беларусь". Цяпер яго называюць "Беларус". Удакладненьне трапнае: трактар МТЗ – дасканалае ўвасабленьне беларуса. Просты, працавіты, цягавіты на 80-100 конскіх сілаў, надзейны ды непатрабавальны – адным словам, беларус.
Трактар "Беларус" – найбольш пасьпяховая тэхналягічная мадэль нацыянальнага характару, падобна швайцарскаму гадзіньніку, японскаму калькулятару або расейскаму аўтамату "Калашнікаў". Жылісты, каржакаваты, але асаністы, нават шляхетны на выгляд, стрыманы й крыху бурклівы, як сапраўдны гаспадар.
Трактар "Беларус" – ці ня самы раскручаны за мяжой нацыянальны брэнд. "Паехаў на "Беларусе", "Узараў "Беларусам", "Беларус" пацягне" – устойлівыя выразы ў працоўным лексыконе ўсяе постсавецкае прасторы. Трактар "Беларус", унівэрсальны, надзейны й эканамічны, робіць у 140 краінаў сьвету і кантралюе каля 10% сусьветнага рынку колавых трактароў, мае паўтары сотні дылерскіх цэнтраў толькі ў краінах былога СССР. Характэрны фотаздымак да артыкулу "ЗША" у "Беларускай энцыкляпэдыі": "Мэханізаваная сяўба кукурузы ў штаце Айова пры дапамозе трактару "Беларус". На палёх усяго сьвету працуе цэлая нацыя "палявых камандзіраў" – некалькі мільёнаў беларускіх трактароў.
Трактар "Беларус" – выдатная машына для апрацоўкі зямлі. Гэты трактар заслугоўвае, каб на ягонай кабіне было выгравіравана біблійнае: "Поле ёсьць сьвет..." са знакамітае прытчы Ісуса пра сейбіта (Мацьвея 13:38).
Для Беларусі гэты родны трактар – звыклая чатырохтонная хатняя жывёла, чыё засяроджанае й клапатлівае крактаньне лашчыць беларускае вуха гэткай жа гармоніяй, як і ранішняе птушынае ціўканьне або вечаровае мычаньне кароваў, што ідуць дахаты з поўным вымем.
Сёньня трактары "Беларус" – гэта вялізнае сямейства з больш чым 50-ці "беларусаў", "беларусачак" і "беларусікаў": МТЗ асвойвае выпуск лесагаспадарчых і тралёвачных трактараў, малагабарытнае тэхнікі, мінітрактараў, матаблёкаў, навесак ды агрэгатаў для 540 іншых машынаў магутнасьцю ад 11 да 30 конскіх сілаў.
Трактар дагэтуль застаецца галоўнай машынай для апрацоўкі зямлі, якой мы забясьпечваем паў-сьвету: беларуская руплівасьць, трывушчасьць і цягавітасьць на гэтай плянэце будуць запатрабаваныя заўжды.
Беларускія тэлевізары, "Гарызонт" і "Віцязь" – усё з таго ж савецкага набору "зборачнага цэху", які забясьпечваў СССР машынамі і апаратурай. Менскі "Гарызонт" (чамусьці не "Далягляд", хаця было б так прыгожа – а менавіта "Гарызонт") выпускаў кожны пяты тэлепрыймач для 1/6 сушы. Віцебскі "Віцязь" з лэйбам "Пагоня" насамрэч быў прадпрыемствам абаронкі, дзе тэлевытворчасьць служыла прыкрыцьцём – і таму "Віцязі" хутка ламаліся й гарэлі. Праўда, зь перабудовай, рынкам ды канвэрсіяй абодва заводы пераарыентаваліся на эўрапейскія, карэйскія, японскія дэталі – і ўжо напрыканцы 90-х Беларусь адна вырабляла тэлевізараў больш, чым увесь былы Савецкі Саюз.
Сёньняшняя беларуская тэлевытворчасьць – гэта два тэлевізійныя заводы, шэраг прадпрыемстваў радыёэлектроннае прамысловасьці, былыя абаронныя "паштовыя скрыні", што займаліся вырабам інфармацыйных сыстэмаў, сувязі й оптыкі, адзіны ў СНД Інстытут Лічбавае Тэлевізіі, а таксама супольная з Расеяй праграма "Саюзны тэлевізар".
Тэлевізар – вочы сучаснай цывілізацыі, якую з поўным правам можна назваць тэлевізацыяй. У нашых кватэрах усё падначальваецца тэлевізару, глядзіць на яго, усё да яго зьвернутае: усе рэчы, ад канапаў і крэслаў да хатніх атопачкаў. Тэлевізар зьвязвае чалавека з астатнім сьветам – і таму цэлыя гады свайго жыцьця мы праводзім, утаропіўшы вочы ў напханую электронікай чорную скрынку.
Дзесяткі мільёнаў жыхароў Усходняе Эўропы й Расеі глядзяць на сьвет беларускімі вачыма – гарызонтам і віцязем. Пакуль гэта проста тэлевізійная мэтафара, але за ёй стаіць місія нацыянальнай ідэі. І вытворчасьць першаклясных тэлевізараў, і сусьветнага ўзроўню тэлевізія нам спатрэбіцца, каб явіць сьвету супэрзорку Беларусь, такую тэлегенічную, драматычную й прыгожую. Беларускі тэлевізар мусіць паказваць усяму сьвету, усім народам і кантынэнтам у жывым этэры захапляючыя й уражвальныя адкрыцьці Божае волі, веры й любові ў будучае Беларусі.
Бо так напісана ў Бібліі (Прытчы 4:25): "Вочы твае хай наперад глядзяць!"
Водар хлеба, сьвежасьпечанага хлебушка... Цёплы, салодкі й сытны дух, які зыходзіць ад хлебазавода, крамы ці пякарні – найлепшы пах у гэтай краіне. Удыхаеш і таеш... Точыцца голаў, і так прыемна млее душа – аж сам адчуваеш сябе паркім мякішам духмянага гарачага хлеба.
Хлеб – адзін з нашых асноўных прадуктаў харчаваньня. Беларусы ядуць больш чорны хлеб – звычайны, фармаваны “цаглінамі” жытні, або смачнейшыя караваі “Нарачанскага”, “Дзьвінскага”, “Траецкага” з крамянай скарынкай, кменам, разынкамі, каляндрай. Добра ідуць пшанічныя батоны й булкі. Зрэшты, хлеб – ён заўжды хлеб. Наздраваты. Мяккі. Жывы. Кавалак хлеба родніць і рэстарацыю, і турму, і студэнцкую сталоўку, і дыпляматычныя прыёмы.
Збожжам у нас занята да 40% ворыва. Беларусь штогод зьбірае 5-7 млн. т. збожжа, забясьпечвае сябе жытам ды ячменем, і закупае хіба што цьвёрдую пшаніцу. Беларусы ўжываюць да 200 кг хлеба-булачных вырабаў на чалавека ў год – больш, чым хто-кольвечы з суседзяў.
Кажучы пра ежу, беларус згадвае, каб быў хлеб і да хлеба. Сымбалічна, што й галоўны герой беларускай гісторыі мае прозьвішча Скарына: хлеба без скарынкі, як і Беларусі бяз хлеба, уявіць сабе немагчыма.
Хлеб жуеш, як жыцьцё жывеш. Кожнаму даводзілася калісь, згаладаўшы, прагна есьці хлеб – і, пражоўваючы мякіш, адчуваць ягоны сапраўдны саланаваты й такі салодкі смак, у якім адчуваецца сэнс самога жыцьця.
Ісус, разломваючы хлеб, казаў: “Ешце, гэта ёсьць цела Маё...” У таемстве Эўхарыстыі асьвячоны Богам хлеб ператвараецца ў плоць Хрыстову. Беларусы незвычайна прагавітыя да неўсьвядомленага прычасьця: у беларускае сям’і штодня зьядаецца па бохане, а то й па два, хлеба.
Беларус ня можа бяз хлеба. З хлебам ядуць амаль усё, нават бульбу ды макароны – каб сытней. Беларусь нікому не адмовіць у хлебе – хлеб-соль і госьцю, і чужынцу яшчэ й загарнуць з сабой. У Беларусі з асаблівым значэньнем вымаўляюць словы спрадвечнае малітвы: “Хлеб наш надзённы дай нам сёньня...”
І ўсё-такі культу хлеба – такога, як, прыкладам, насаджалі ў Савецкім Саюзе – Беларусь ня мае. Тут жыве ня той народ, якому абы хлеб ды відовішчы. Бо беларус ведае: “Ня хлебам адзіным жывы чалавек – але ўсякім Словам, якое сыходзіць з вуснаў Божых”. (Мацьвея 4:4)
Чарка – другая частка знакамітага беларускага дуплету, які выражае немудрагелісты дабрабыт: у застольным камплекце яна фігуруе выключна са скваркай. Такім парадкам, піць беларусам рэкамендуецца толькі з добрай, смачнай, тлустай закусьсю. "Менш піць – больш закусваць" – гэта й ёсьць беларускай культурай піцьця.
Чарка – акультны рытуал беларускай гаспадаркі. Яна блішчыць упоцемку, таемная й глыбокая горыч у крышталёвай шкарлупіне шкла, быццам цёмнае вока, блішчыць незьмігутна й пільнуе гаспадара то з унутранае кішэні госьця, то з сэрванту, то з самага цэнтру стала. Вабіць. Заварожвае. Гіпнатызуе.
І мы п'ем. Гарэлку, радзей – віны ды каньякі, на лёгкія сьвяты – шампанскае; моладзь аддае перавагу піву. Беларускі алькаголь – "беленькая" "Крышталь", "Два буслы", берасьцейская гарэлка, менскае шампанскае, лідзкае ды рэчыцкае піва, "Аліварыя" й "Крыніца" – лічыцца высокаякасным. Каштоўныя вялікалітоўскія традыцыі сёньня амаль ужо забытыя – хаця, напэўна, было б цікава пакаштаваць за багатым сталом медавуху, зьбіцень, крамбамбулю. Але сёньня беларус п'е больш, а есьць менш – і пітво ўсё грубейшае ды страшнейшае. "Руская", самагон або ўвогуле пладова-ягадныя чарнілы на сьпірце, у народзе ахрышчаныя "бырлам".
Народ п’е нагбом. Жлукціць. Хлешча “пад занюх”.
Чарка атручвае жыцьцё Беларусі. Вось ужо некалькі стагодзьдзяў беларусы сьпіваюцца – Пі да дна! Норму татальнага бытавога п'янства тут увяла расейская акупацыя. Таннай гарэлкай народ паіў царскі ўрад, потым савецкая ўлада, а цяпер рэжым Лукашэнкі. На вёсцы самагон ці гарэлку ўжо не называюць, кажучы: "вунь камбайнёру трэба два літры", "стаў бутэльку", "узялі тры па 0,7". Гэткае безназоўнае паліва, няцьвёрдая валюта, для якой маюць значэньне толькі адзінкі аб'ёму.
Алькаголь – бюджэтаўтваральны артыкул. Вытворчасьць гарэлкі каштуе капейкі, а п'юць мільёны. Прыбытак – дзяржаве на сацыяльную сфэру, адукцыю й мэдыцыну, якія пакліканыя пераадольваць наступствы нацыянальнага п'янства.
Чарка гробіць гаспадарку.
Чортава чарка! Як тут не ўзгадаць, што чара была эпіцэнтам паганскіх абрадаў. Адсюль чарадзейства: адурманеныя, абалваненыя людзі, якія п'юць па-чорнаму. У "Таямніцах полацкай гісторыі" Арлова прыводзяцца характэрныя назвы корчмаў: Зладзейка, Пагулянка, Апошні Грош... У даўніну сёмая чара лічылася богаўгнявіцельнай – на ёй спыняліся. Але зараз беларусы жлукцяць па 14 літраў на жывую душу ў год (гэта ўлучна зь немаўлятамі й глыбокімі дзядамі). Чаркі замяняюць бутэлькамі ды літрамі – налівай! – і маленькае сьвята перапаўняюць усе сем сьмяротных грахоў. Звыш 65% насельніцтва выпівае рэгулярна, да 1/3 – мае ўстойлівую алькагольную залежнасьць. Рытуалы з чаркай усё больш нагаваюць масавае пакланеньне ўбогім божышчам самападману, ляноты й ашклянелага атупеньня. Паціху, па 100, па 150, па 200 нацыя дэградуе, пачынаючы з калгасаў і завяршаючы геніямі. Яшчэ крыху, і Беларусь можа чокнуцца.
Пасьля гэтага ганарыцца "Усяславам Чарадзеем" або "Зуброўкай" на лясных зёлках робіцца проста брыдка.
Беларусам пара каяцца ў павальным чарадзействе. Бо насамрэч, каб прыстойна, па-беларуску, выпіць, дастаткова і аднае чаркі, ды з добрай закусьсю.
Электроніка – апошняе слова беларускай гаспадаркі.
Беларускае сэрца Эўропы й зборачны цэх СССР, спадчына абароннае эканомікі й будучыня інфармацыйнае індустрыі – краіна, нашпігаваная электронікай. Супэркампутары, станкі зь лічбава-праграмным кіраваньнем, прамысловыя робаты, агрэгаты касьмічнае сувязі, тэлевізары й разнастайнае начыньне вялікіх беларускіх машынаў – найбольш пэрспэктыўны, высокатэхналягічны сэктар нацыянальнай эканомікі, сапраўдная матрыца беларускай віртуальнае рэальнасьці.
Доля БССР у вытворчасьці інтэгральных схемаў спэцыяльнага прызначэньня складала 2/3, а ў вытворчасьці ЭВМ – больш 50% ад савецкае магутнасьці. ЕС-1840 і ЕС-1841, сабраныя на заводзе імя Арджанікідзэ ў Менску, былі амаль паўнавартаснымі аналягамі IBM. Ды й зараз Беларусь прысутнічае ў сусьветным сьпісе TOP 500 па электроніцы на 13-14 пазыцыях.
Самая простая беларуская электроніка – наручны гадзіньнік Менскага завода "Прамень". Некаторыя рэчы чалавечай мовай апісаць немагчыма – скажам, "мультыплікатары оптыка-мэханічнага й кантрольнага абсталяваньня дзеля вытворчасьці звышвялікіх інтэгральных схемаў з тапалягічнымі элементамі 0,8-0,5 мкм" (канцэрн "Плянар"). Беларуская электроніка, канкурэнтная на сусьветным рынку – супэркампутары СКІФ (самыя магутныя ЭВМ ва Ўсходняй Эўропе), тэлевізары новага пакаленьня, супэрчыпы й мікрасхемы. Беларускія кампаніі EPAM Systems ды International Business Alliance, што займаюцца праграмаваньнем, уваходзяць у сьпіс сусьветных гігантаў інфармацыйных тэхналёгіяў.
Электроніку, нэрвовую сыстэму сучаснае цывілізацыі, могуць вырабляць толькі людзі вельмі цярплівыя, руплівыя, засяроджаныя й дакладныя. Такія, як японцы, немцы або беларусы. Сама беларуская мэнтальнасьць скрозь працятая праграмамі, кодамі, імпульсамі электроннае празрыстасьці й выкшталцонасьці.
Электроніка, сфэра навукаёмістая й працаёмістая – мацярынская плата для тэхналягічнага пераўзбраеньня савецкага "зборачнага цэху" й адбудовы высокаразьвітай эканомікі. Інфармацыйныя гіганты, тэхнапаркі, сэрвіс і стварэньне эўрапейскага цэнтру камунікацыяў патрабуюць грандыёзных праектаў беларускай электронікі.
Беларусь ужо сёньня – на скрыжаваньні інфармацыйных плыняў, электрычных сетак і оптавалаконных кабэляў, у міжмор'і электронных імпэрыяў і міжмоўі мэдыягігантаў. Беларусь уся аж калышацца ад тэле- й радыёхваляў. Беларусь дрыжыць у прадчуваньні свайго зорнага часу – фэерыі ідэальнага сьвятла, гуку, колеру ў маніторах, таблё, экранах, у самім паветры.
Электронная дасканаласьць, бясконцасьць, імгненнасьць, велічыні нябачныя, нематар'яльныя, але існыя – настолькі блізкія беларускім каштоўнасьцям духовага ўспрыняцьця! Краіна знакаў, сыгналяў ды імпульсаў – фантастычны вобраз для Беларусі трэцяга тысячагодзьдзя.
Афіцыйная сустрэча зь беларушчынай на першы погляд выглядае ўбога. Вам насустрач выходзіць вясковая дзяўчынка ў абавязковым фальклёрным строі, кланяецца, падаючы хлеб-соль на рушніку, а за кадрам рытуал суправаджаецца няхітрым пераборам цымбалаў з трэльлю жалейкі. Але нават тыповы шаблён нейкімі нязначнымі, інтуітыўнымі дотыкамі абуджае сэрца й чамусьці прымушае яго біцца часта й моцна. Нешта шчымлівае працінае наскрозь – і раптам, у празрыстым адкрыцьці, пачынае крынічыць глыбокая гармонія, уласьцівая геніяльна простай прыгажосьці.
Беларуская культура – найбольш яскравае выяўленьне нацыянальнага ідэалу, пакліканьня, мэнталітэту. Шэдэўры беларускае культуры – паэзія Багдановіча, хіты “Песьняроў”, або раманы Караткевіча – набліжаюць нас да вяршыняў Божага замыслу для Беларусі. Бо культура факусуе ў сабе ўсё паняцьце нацыянальнай адметнасьці.
Ladіes and gentlemen! Дамы и господа! Шаноўнае спадарства!.. Дазвольце прадставіць вам: Беларуская Культура!
Вы яшчэ не знаёмыя?
Для мяне складае вялікае задавальненьне пералічыць толькі некаторыя тытулы гэтае Ўвасобленае Сьціпласьці:
– Першыя сярод усходніх славянаў помнікі пісьменьніцтва – пячатка Ізяслава і надпіс “Гороушна” на смаленскай карчазе.
– Другая, пасьля італійскай, паводле сьпеўнасьці й мяккасьці, мова ў Эўропе – найчысьцейшая са славянскіх.
– Кнігадрукаваньне ВКЛ XVI-XVII стст., калі Беларусь стала адным з сусьветных лідэраў друку.
– Адна зь лепшых у Эўропе XVIII - пачатку XIX стст. сыстэма адукацыі, заснаваная езуітамі, піярамі й базыльянамі, зь Віленскім Унівэрсытэтам ды Полацкай Акадэміяй – сыстэма, здольная навучыць правілам шляхетнасьці нават мядзьведзя з-пад Смаргоні.
– Вялікія філаматы й філарэты ХІХ ст.: Міцкевіч, Дамейка, Зан, Чачот .
– Анёлавы постаці віленскага барока, Мірскі замак і Нясвіскі палац, цэрквы-крэпасьці ў Сынкавічах, Мураванцы, Камаях, Супрасьлі – бастыёны нашай архітэктурнай эўрапейскасьці.
– Найярчэйшыя імёны мадэрнізму ХХ ст. – мастакі Казімір Малевіч ды Васіль Каньдзінскі, філёзаф Мікалай Бярдзяеў (беларус па мацярынскай лініі), кампазітар Ігар Стравінскі.
– Дзяржаўны гімн Польшчы “Марш марш Дамброўскі” й “Яшчэ Польска не згінэла!” Агінскага, гімн Расеі – “Слаўся!” Глінкі, амэрыканскі “God Вless America!” Ірвінга Берліна (Ізі Бейліна з Магілева) – напісаныя ўраджэнцамі Беларусі.
– Беларуская паэтычнасьць, надзвычай масавая й рамантычная.
– Беларуская проза вайны ХХ стагодзьдзя, самая страшная й праўдзівая ў сьвеце: Быкаў, Адамовіч, Брыль, Пташнікаў, Алексіевіч.
– “Песьняры” – родапачынальнікі фольк-року ў СССР, савецкія “Бітлс”, якім насьледавалі “Сябры”, NRM, “Палац”, “Тройца”, “Крыві”...
– Агромністы дыяпазон народнага музычнага фальклёру.
– Нарэшце, цэлая галяктыка супэрзорак – заснавальнікаў іншых вялікіх культураў: Адам Міцкевіч, Сімяон Полацкі, Хведар Дастаеўскі, Міхал Глінка, Генрык Сянкевіч, Людвік Замэнгаф, Давід Сарноў, Марк Шагал...
Зрэшты, каб пералічыць усе вартасьці Яе Высокасьці, нам ня хопіць і сёньняшняга вечара. Таму – да сутнасьці.
У самой Беларусі культура заўжды адыгрывала ролю нацыянальнага сховішча. Калі акупанты зьнішчалі дзяржаву, эканоміку, эліту, забаранялі імя й руйнавалі храмы – заставаліся толькі родная мова з матчыным малаком, ціхія сьпевы ў падпольлі ды схаваныя за печчу кнігі. Беларусь прыніжалі, утоптвалі ў бруд, мяшалі зь зямлёй – але з кожнай вясной пяшчотная й настойлівая рунь прабівалася да сьвятла зноў.
Таму беларускі нацыяналізм часьцяком культурніцкі. Таму і культура ў нас такая “партызанская”. Таму ў Беларусі дастаткова і слова шэптам, і некалькіх нотаў, і двух рыфмаваных радкоў, каб пазнаць свайго. “Культура” – наш пароль, пасьля якога ворагі хапаюцца за рэвальвэр.
Беларуская культура выключна мяккая. Інтэлігентная, талерантная, ласкавая. Функцыя беларускасьці – зьмякчаць, расплаўляць любоўю, палагоджваць згодаю перададзенае і польскай, і расейскай, і габрэйскай культурамі – робіць сымбалем клясычнае беларускае мовы й сэнсам беларускага ўплыву мяккі знак.
Беларуская культура – унутрана сьветлая. Поўная белі, чысьціні, сьвятасьці. Адсюль лепшая адукацыя на Усходзе Эўропы, сузор’е асьветнікаў Сярэднявечча, дар навучаньня й настаўніцтва.
Беларуская культура – фэнамэнальна міжмоўная. Беларусь – зона актыўнага сынтэзу царкоўна-славянскай і лаціны, расейскай і польскай, грэцкай і нямецкай, адраджэньня іўрыту й вынаходніцтва эспэранта – арэна паразуменьня моваў на скрыжаваньні цывілізацыяў, сумоўя ў сумежжы Эўропы й Азіі, культуровага дыялёгу Ўсходу й Захаду.
Беларуская культура – напоеная стоенай сілай. Няяркай, не пыхлівай, стрыманай унутранай моцай, здольнай выбухнуць на паўсьвета фэномэнамі авангарднага мастацтва й псыхалягічнае прозы.
Беларуская культура выразна місіянерская. Культура эвангельскай місіі, якая аддае сябе бліжняму цалкам, і практычна ніколі не пакідае нічога сабе – місіі, што збудавала культуры Польшчы, Расеі й Ізраілю.
Беларуская культура – гэта культура сьпеву. Жыцьця ў трымценьні галасавых зьвязак: ад нараджэньня да сьмерці, ад крыку немаўляці, енку й радасьці, гаманы й надзіва мэлядычнага маўчаньня – і да пакаяннага плачу. Сьпеву з самага сэрца – самотнага й любоўнага.
Беларуская культура – гэта культура Слова. Ня проста слова як сэмантычнай адзінкі, як зерня вершу, кнігі, мовы, – але Слова Божага, Слова, Якое сталася целам.
Беларуская культура – гэта культура Сэрца. Сэрца ўсяе Эўропы. Культываванае чуйнасьці, адчуваньня, прачуласьці. Ёмішча эўрапейскае душы – трапяткой, вытанчанай, узьнёслай. Храма пяшчоты. Апошняй крэпасьці рамантыкі. Хрысьціянскай сарцавіны эўраатлянтычнае цывілізацыі, што аддае перавагу ўнутранай веры перад прыгажосьцю. Месца болю й канцэнтрацыі сумленьня. Сэрца, пульс якога б’ецца ў любое зьяве беларушчыны.
Настолькі духовая – адна з самых хрысьціянскіх нават сярод эўрапейскіх культураў! – культура Эўфрасіньні, Тураўскага, Скарыны, Багушэвіча, поўная болю, пакаяньня й самаахвярнасьці, крыніца ўзьнёсласьці для Захаду й апостальскае асьветы для Ўсходу, натхненьня для аднаўленьня Ізраілю... Культура Ісуса Хрыста!
Бо беларуская культура – гэта культура духовасьці. Менавіта духовасьці, а ня проста прыгажосьці ці рамантычнасьці. Вось чаму ў нас застаўся ўсяго 1% музэйных каштоўнасьцяў, архітэктурных помнікаў ды артэфактаў – і безьліч вечных словаў. Наша старажытнасьць – гэта культура Бібліі. Наша Сярэднявечча – культура хрысьціянства. Наша адраджэньне – культура духу.
Беларушчына на першы погляд здаецца слабенькай, гатовай абамлець ад першай жа сустрэчы з сур’ёзнымі цяжкасьцямі й грандыёзнымі цывілізацыямі. Слабой настолькі ж, наколькі слабы сам чалавек. Але – вялікі парадокс закону Божага! – у малітве, пакаяньні, у любові й веры, у духу Хрыстовым беларушчына зьяўляецца адной з найвялікшых культураў сьвету.
Belle, бэль – цудоўна! Так на першай па мэлядычнасьці эўрапейскай мове выяўляецца сьветлавая сутнасьць bellaрушчыны.
Беларуская культура – бліскучы дыямэнт нацыянальнае ідэі, гранёны й адшліфаваны 1000-гадовай гісторыяй, 100% празрыстасьці й ідэальнай агранкі – валяецца сабе практычна пад нагамі пасярод Эўропы. Яго лічаць то забаўным шкельцам, то таннай падробкай. Нават самі беларусы не даюць веры ўласным вачам – то мімаходзь падфутболяць дыямэнт, то аддадуць гуляцца дзецям.
Але ж гэта праўдзівы цуд сусьветнага парадку. Падыміце яго з бруду, абатрыце й дайце зірнуць экспэртам – у іх захіне дух.
Цуд, якому няма цаны!
Пранізьлівы сьпеў “Песьняроў”, патрыярхаў этнікі на 1/6 сушы, што вывелі нацыянальны фальклёр на плянэтарную арбіту, упакорылі беларускаю любоўю і Захад, і Савецкі Саюз; тых самых “Песьняроў”, канцэрты якіх наведвалі бітлы, і пра якіх у разгар халоднае вайны амэрыканская прэса крычала: “Яны заваявалі Амэрыку!”
Празрысты беларускі голас, галоўны нацыянальны інструмант, то па-анёльску высокі, як у Барткевіча, то па-тырольску галавакружна-пералівісты, як у Забэйды-Суміцкага, то хрыпаты, як ва Ўладзімера Высоцкага ці рэзкі, як у Лявона Вольскага – але заўжды шчыры, моцны, насычаны пачуцьцём неверагоднае звонкасьці. Той самы голас, што робіць хітамі сьпевы Андрэя Макарэвіча, Юрыя Шаўчука, Алёны Сьвірыдавай, БІ-2 або “Красак”.
Крышталёвая беларуская мова – самая чыстая з усіх славянскіх моваў, што навучыла акаць окаянную Москву, а затым і ўсю Расею, узбагаціла і паэзію Пушкіна, і прозу Буніна.
Бліскучы беларускі паэтычны дар высокага пачуцьця й натхнёнага патасу, што даў сьвету пачынальніка расейскага вершаскладаньня Сімяона Полацкага, патрыярхаў польскае літаратуры Каханоўскага й Міцкевіча, і эўрапейскага генія Багдановіча – і дагэтуль рыфмуе й рытмуе ўсё навокал ва ўсенародным захапленьні вершамі.
Вялікае кнігадрукаваньне XVI ст. (ВКЛ была ў тройцы сусьветных лідэраў!), сучасная менская паліграфія (найбуйнейшая база ва Усходняй Эўропе).
Сьветланоснае барока Полацкай Сафіі, Глыбоцкага касьцёлу й Менскай Катэдры: ня дойлідзтва, а ўспышка граняў, запаленая зь сярэдзіны!
Глыбокая беларуская вайсковая проза Быкава й публіцыстыка Алексіевіч, вялікая драма чалавечае псыхалёгіі ў раманах Дастаеўскага, фільме "Ідзі й глядзі" або аповесьці "Сотнікаў".
Па-дзіцячаму захапляючыя хіты "Беларусьфільма": "Прыгоды Бураціна", "Чырвоны Каптурок", "Корцік", анімацыя Ўладзіслава Старэвіча, пэрсанажы Дыснэю, нарысаваныя Аліёй Пашкевічам ці сцэны беларускае батлейкі.
"Тарас на Парнасе" ці самаіранічны "Сказ пра Лысую гару" – і нязбытна рамантычная, творчасьць Караткевіча...
Беларуская культура будавала ў сэрцы Эўропы Божы храм з раманскага й бізантыйскага стыляў. Упрыгожвала яго драўлянай скульптурай і вуніяцкім жывапісам, беларускай кафляй і аб'ёмнай "палымянай" разьбой, зіхоткім урэцкім шклом ды барокавай ляпнінаю. Запальвала сьвечы й адлівала званы. Стварала для яго гімны й прамаўляла казані. Друкавала для яго кнігі й прымала ў гэтым храме ўсе навакольныя народы. Беларуская культура стала фарпостам эўрапейскасьці для аграмадных прастораў Усходу. Беларуская культура зьмясьціла ў сабе самую сутнасьць Эўропыі. Духовасьць. Талерантнасьць. Інтэлігентнасьць. Хрысьціянскую этыку.
Беларускасьць у вялікіх культурах нашых суседзяў можна беспамылкова вызначыць па гэтых родавых рысах. Тонкіх да вытанчанасьці, сьветлых да азарэньняў, высокіх – да Найвышняга! – рысах хрысьціянскае культуры.
Беларуская культура прызначаная ў першую чаргу для культываваньня рэлігіі. Таму беларуская мова гучыць як малітва, беларуская проза – як пропаведзь, беларускі верш – як вершы Бібліі. У дойлідзтве ў нас, што б ні рабілі, заўжды атрымліваецца храм, у скульптуры – сьвятая сям'я ды апосталы, любая карціна ператвараецца ў абраз, а сьпевы – у гімны пакаяньня ды праслаўленьня.
Нажаль, сёньняшняя эўрапейская культура, пазбаўленая адпачатнага хрысьціянскага зьместу, зь яе гуманістычным узьвялічваньнем чалавечага й ігнараваньнем Божага, перажывае эпоху заканамернага тленьня. Эўропа губляе эўрапейскасьць – і менавіта таму саступае дынамічнай, ідэалістычнай і ўсё яшчэ хрысьціянскай Амэрыцы. Беларушчына, натхнёная, духовая, мае ўсе шанцы неўзабаве ўварвацца сьвежым ветрам ў затхлае закатнае валадарства Старога Сьвету – як альтэрнатыва эўрапейскаму дэкадансу, на чале цэлае хвалі з Новай, Усходняй Эўропы.
Таму будучыня беларускае культуры – у кнігах: так, як Біблія Скарыны, першадрукі Ліцьвіна, Федаровіча й Мсьціслаўца, Статут і Мэтрыка для Сярэднявечча, у сучаснай цывілізацыі інфармацыйных сыстэмаў беларускае слова, быццам ключ, зноўку адамкне сэрца Эўропы.
Будучыня беларускае культуры – у голасе. Голасе сьпеву, малітвы, казані. Любоў і вера, распушчаная ў этэры радыёхваляў, нябачная, але ўладарная – вось, што адпавядае сутнасьці бязважкай беларускай культуры!
Будучыня беларускае культуры – у мове. Мове, што адраджаецца зь віру Міжмоўя, унікальнай тысячагадовай паліфаніі на галоўным эўрапейскім скрыжаваньні.
Беларусь – самае месца для сынтэзу новай эўрапейскай літаратуры, музыкі, мастацтва. Паслухайце хаця б “Народны Альбом”, “Я нарадзіўся тут”, трыб'ют Depeche Mode, пачытайце тэксты “Arche”, пераклады Сёмухі й Баршчэўскага, паглядзіце спэктаклі Мазынскага, жывапіс Шчамлёва й графіку Селяшчука, карціны Вашчанкі ды габэлены Кішчанкі!..
Культура сымбалю, лёгкага дотыку, позірку ў нябёсы, прыслухоўваньня да шэпту, водару духу, культура адноўленае Эўропы ІІІ тысячагодзьдзя ўжо нараджаецца ў Беларусі – тут і цяпер.
Бо беларуская культура ідэалістычная, самаахвярная й місіянерская. Гэта яе асноватворная асаблівасьць і неразбуральны падмурак. Бессэнсоўна камплексаваць з прычыны адсутнасьці ў Беларусі беларускіх матар'яльных каштоўнасьцяў – бо каштоўнасьць беларускае культуры ня ў гэтым. Гены беларушчыны закладзеныя ў словах, кнігах, нотах і скарбах культураў паловы Эўропы. Якраз такое эвангельскае багацьце і ёсьць прадметам нашага нацыянальнага гонару.
Як сапраўднае сэрца, беларуская культура напампоўвала і Польшчу, і Расею, і Ізраіль жыцьцядайнымі штуршкамі.
Польская літаратура: Міцкевіч! Нямцэвіч! Сянкевіч! Ажэшка!.. Музыка: Манюшка! Карловіч! Агінскі!.. Мастацтва: Рушчыц! Орда! Стрэмінскі!.. Кожнае імя – як удар пульсу, як удых-выдых, як порцыя волі, насычанай кісьляродам.
Для велізарнай Расеі Беларусь сьціскалася ў кулак і білася яшчэ часьцей, яшчэ мацней. Рытмова, акордамі музычнае клясыкі. Глінка! Стравінскі! Рымскі-Корсакаў! Шастаковіч! Высоцкі! Макарэвіч! Растраповіч!.. Важкімі ўдарамі, прапячатваючы вечнасьць прозы й паэзіі адціскамі друку. Федаровіч! Мсьціславец! Полацкі! Дастаеўскі! Пісараў! Грын! Бярдзяеў! Еўтушэнка! Твардоўскі!.. Мімікай, жэстамі, інтанацыяй, усёй сваёй драматычнай істотай, адчайна й самааддана. Азарэвічы! Качалаў! Неміровіч-Данчанка!
Напружанае аграмаднымі абшарамі Азіі й цяжарам эўрапейскае цывілізацыі, беларускае сэрца ўсё-ткі высільвалася з астатняе моцы для Ізраілю, расьсеянага па ўсім сьвеце: Шагал! Бакст! Суцін! Азгур! Замэнгаф! Азімаў! Бэн-Эліезэр! Мэндэль-Сфорым! Бейлін! Дуглас! Сарноў!..
Беларуская культура – натура летуценная, рамантычная, задуменная. З глыбокім позіркам, што шукае вышыняў. Зь мілай усьмешкай, цярпліва хаваючай боль. Менавіта такім чынам, на прасьвет у неба, чытаюцца галоўныя беларускія тэксты. Менавіта гэтак, з малітоўна складзенымі рукамі, трэба сьпяваць шчымлівыя й балючыя беларускія песьні.
Беларуская культурная традыцыя, заснаваная на асваеньні колішніх паганскіх абрадаў хрысьціянскім сэнсам, спаўняе сваю эвангельскую місію дагэтуль. У сілу дзесяцівяковага досьведу беларушчына гатовая й сёньня апаноўваць ды мяняць знутры любую культуровую зьяву сучаснага сьвету.
Культура ёсьць iнстынктыўным або ўсьвядомленым iмкненьнем чалавека ўвасобiць нацыянальную iдэю, закладзеную Госпадам, па-Божаму творча. Беларуская культура – гэта тварэньне Духа праз рухi мiльёнаў душаў, парыў i прарыў у вышынi, да iдэалу Хрыста.
Сьцiплая, але высокая, цiхая, але пранiзьлiвая, мяккая, але моцная, някiдкая, але надзiва прасьветленая й хвалюючая!..
Толькi прыглядзiцеся – вы заўважыце яе ў кожным беларусе.
Гэтая хада, гэтыя рухi – пяшчотная ласка i чуйная плястыка, даведзеныя да дасканаласьцi ў балеце Елiзар’ева.
Цiхая гульня апушчаных вачэй, артыстычная дыпляматыя, шчырае жаданьне «каб усё было добра», удаваная лагоднасьць i шчырая спагада, усе гэтыя пераўвасабленьнi дзеля суразмоўцы ды гледача – у iдэальным выкананьнi актораў Нацыянальнага акадэмiчнага драматычнага тэатру iмя Янкi Купалы.
Паталягiчна вiнаватая ўсьмешка, ветлiвасьць, стрыманасьць, агiда да гвалту й слабасьць да вершаў… Беларуская iнтэлiгентнасьць, такая заўважная ў любым саюзе творцаў, любой настаўнiцкай ды ўвогуле любой прыстойнай кампанii ў радыюсе 300 км ад Менску.
Iнтанацыi голасу, быццам перабор струнных, сьпеўнасьць самае празаiчнае гутаркi, i высокiя-высокiя песьняроўскiя ноткi.
Сылюэты беларусачак – як сьветлае й лёгкае вiленскае барока цi готыка касьцёлу Сьвятое Ганны. Постацi мужыкоў-беларусаў – прысадзiстыя й моцныя, як цэрквы-крэпасьцi – Сынкавiчы, Мураванка, Камаi, Супрасьль.
Усе ценi, тоны, паўтоны й нюансы глыбокага беларускага мастацтва ў аблiччах!..
Калi ўваходзiш у беларускi касьцёл, стромы харал чыстага й урачыстага, i чуеш iмшу са званочкамi й дружным адказам вернiкаў, з розгаласам рэха; калi слухаеш у царкве лiтургiю, настолькi сьпеўную й мэлядычную па-беларуску, зь мiгценьнем сьвечак у такт нотам i жагнаньнем адпаведна формулам Слова; калi пяеш «Гасподзь – Пастыр мой», магутны псальм на пратэстанцкiм праслаўленьнi, цудоўную палiфанiю малiтоўных галасоў – адчуваеш, як уся твая iстота суладна гучыць, дрыжыць, дыхае… Жыве!.. I пачынаеш разумець, адкуль у Беларусi такая культура.
Адухоўленая. Натхнёная. Поўная гармонii. Сымбалiчная. Багавейная да Слова. Этычная. Паэтычная. Патэтычная.
Адсюль песьняроўскiя песьнi.
Адсюль Багдановiч, Купала, Быкаў.
Адсюль Нясьвiж, “Чорны квадрат” і “Наша Нiва”.
Вось адсюль. З храму. З душы, поўнай духу. Звыш.
Бо беларускасьць – ад Бога.
Сьпеў, вырваны з самых глыбіняў беларускага сэрца, і моцны зарад беларускае паэтычнасьці разам нараджаюць грымоты й маланку – беларускага барда.
Барды зьявіліся ў Беларусі тады, калі грозная эпоха войнаў, вялікіх адкрыцьцяў і рэфармацыяў ператварала ўвесь сьвет, калі рыцары зь іскрамі біліся на мячах, закаханыя сьпявалі сэрэнады, а паэты ўслаўлялі Бога. Самотныя й гордыя ваяры, барды маглі аднаасобна кінуць выклік тыраніі, ўзьняць войска перад бітвай і заклікаць да пакаяньня ўвесь народ.
Бард – гэта ня проста прарок, гэта яшчэ і пра-рок: у бардаўскіх акордах і крыках праўды ракочуць рок-баляды й цяжкі мэталь канца ІІ тысячагодзьдзя. У сэрцы Эўропы барды прарочылі ўсё Сярэднявечча, – і дагэтуль прадвяшчаюць сусьветныя навальніцы.
Уладзімір Высоцкі, якога ўпотай перапісваў і слухаў увесь Саюз, напружваў нэрвы, быццам струны, выдзіраў надрыўны, хрыплы крык зь сябе з крывёю, з бронхамі ды альвэоламі, з самымі каранямі на беларускім Палесьсі – і падрываў Імпэрыю зла мацней, чым заходнія галасы.
У нацыянальным руху канца ХХ стагодзьдзя бард Сяржук Сокалаў-Воюш узрушваў шматтысячныя мітынгі рабочых ды студэнтаў, адным сваім сьпевам дасягаючы эфэкту, параўнальнага зь перамогамі ўсёй апазыцыі.
Ды й цяпер лірызм Данчыка і сарказм Шалкевіча, ваярскія маршы Мельнікава й гарадзкі раманс Бартосіка, блюзы Касі Камоцкай і псальмы Алеся Камоцкага робяць для Беларусі больш, чым уся афіцыйная эстрада разам з зорнымі ростанямі, славянскімі базарамі й канцэртамі заежджае папсы.
Паглядзіце на барда падчас выступу – вось ён які, беларус, унутры. Бардаўскі сьпеў здольны рыўком вывернуць нашу душу навонкі.
Калі вораг ужо акупаваў і вуліцы, і дамы, калі навокал здрада, іншая мова й чужынскія сьпевы – беларус дастае гітару. Бярэ яе наперавес, быццам стрэльбу, і рушыць у гушчар зыкаў, прыдыханьняў і струннага бою. У смутны час, калі забыты Бог і занядбаная краіна, калі нават камяні гатовыя загаласіць, і ўся зямля вымагае закліку, ну хаця б стогну! – чакайце на сцэне беларускага барда.
Батлейка, яна ж яселькі – сярэднявечны лялечны тэатар, старая й мілая казка для дзяцей і дарослых. Як цяпер мільёны глядзяць мульцікі, фільмы й ток-шоў – так раней глядзелі батлейку. Батлейка дагэтуль іграе ў нашых каталіцкіх храмах на Гарадзеншчыне, у эўрапейскае лялечнае анімацыі, заснаванай беларусам Уладзіславам Старэвічам, і ў хітах сусьветнае індустрыі шчасьлівага дзяцінства, якую ствараў галоўны мастак Дыснэйлэнду, наш Алія Клеч (Пашкевіч).
Батлейка, або бэтлеемка, названая ад Бэтлеему, дзе нарадзіўся Ісус, ладзілася з дабраславеньня Касьцёлу або Царквы ў сьвяточны час – ад Раства да Хрышчэньня, на Каляды й Новы год. Трэба ўявіць сабе тыя засьнежаныя, іскрыстыя беларускія гарады, мястэчкі й вёсачкі з радаснымі грамадамі народу, што зьбіраліся ў храмах і на плошчах, тыя ўрачыстыя зорныя вечары, поўныя зачараванага прадчуваньня й дабраславеньня Божага, каб зразумець, якім цудам была для беларуса батлейка.
Драўляная скрыня батлейкі мела два паверхі – верхні, дзе ставіліся эвангельскія драмы, кшталту "Цара Ірада", і ніжні, са сцэнкамі маленькіх чалавечых камедыяў – і расстаўляла пэрсанажаў у гіерархію жыцьцёвых прыярытэтаў. Герояў свайго часу – Іосіфа з Марыяй, анёла ды чорта, жыда, казака, доктара, і, вядома, бабу з мужыком – народ пазнаваў адразу.
Батлейка, па-хатняму ўтульная, зь яе яскравым сымбалізмам, знарочыстай непасрэднасьцю й дзіцячай шчырасьцю разгортвала ў няхітрых спэктаклях усю беларускую псыхалёгію. Каб разыграць цэлы нацыянальны характар, батлейцы была патрэбная ўсяго пара кідкіх, афарыстычных рэплікаў, колькі тактаў музычнага суправаджэньня зь невялікага аркестрыка, і выбух захопленых воплескаў гледачоў.
Маленькая, забаўная, мілая батлеечка пры ўсёй сваёй цацачнай непасрэднасьці таіла ў сабе найвялікшы біблейскі сэнс. Усю нашую мізэрнасьць перад Богам, увесь камізм чалавечае сумятні – і спрашчэньне жыцьця да эвангельскае простасьці. Беларуская батлейка – гэта барацьба дабра са злом у хатнім інтэр'еры, драматычная інтрыга, кульмінацыя, і вядома ж, хэпі-энд, выражаныя ў рухах беларускае душы – часам наіўных, часам сьмешных, часам трагічных. Уся гісторыя чалавечых стасункаў з Богам, д'яблам і міжсобку, зьведзеная да выштукаванае сутнасьці, на вачох у публікі, з празрыстай маральлю і пазнаваньнем сябе саміх – у гэтым ёсьць і цуд, і ўнівэрсальны эфэкт беларускае батлейкі.
Вось чаму першыя ў сьвеце лялечныя фільмы Старэвіча ў 20-х гг. ХХ стагодзьдзя – "Помста кінематаграфічнага апэратара", "Маленькі народ", "Кветка папараці" – выклікалі такі фурор у Эўропе. Вось чаму сусьветную кампутаровую мультыплікацыю (“Лялечная гісторыя”, 1995 г.) запачаткаваў менавіта былы мянчук Міхал Бэрнштэйн. Вось чаму дзеці ўсяе плянэты так любяць элемэнтарныя мульцікі й цягнуць бацькоў за руку ў Дыснэйлэнд. І вось чаму ў батлейкі, казкі беларускае душы, у наш складаны й бурлівы час зайздросная будучыня старадаўняга, клясычнага, раптоўна ўзгаданага фокусу.
“Я гляджу на твае косы русыя,
Не магу наглядзецца ніяк...
Беларусачка, беларусачка –
Дарагая сяброўка мая!”
Сьветлавалосая, блакітныя вочы, гэткая вёсачка у вяночку й бел-чырвона-белым строі – мілая, сьціплая, усьмешлівая...
Насамрэч сучасная беларусачка мае больш цёмныя валасы, вочы хутчэй шэрыя, замест косаў – карэ, і сустрэць яе прасьцей ва ўнівэрсытэце, на камбінаце шаўковых тканінаў ці за прылаўкам. Апошнія войны ўздрыгваюць у яе скронях трапяткімі сінімі жылкамі, пакуты й боль падцялі ёй вусны ды надалі пранізьлівае глыбіні ў позірку. Але ў імгненьні шчырасьці й шчасьця, сярод дзяцей, у каханьні альбо малітве – гэта ўсё тая ж чароўная вясковая беларусачка са сьветлым абліччам і нябёснымі вачыма.
Сёньняшнія беларусачкі фарбуюцца пасьвятлей дзеля таго, каб вярнуцца да першапачатковага – белага-белага – вобразу.
Беларусачка ў беларускай культуры – гэта дзяўчына, маці, бабуля. І ў любой з гэтых любых іпастасяў выяўляюцца тыя ж ласкавыя, мяккія, лёгкія рысы, уласьцівыя ўсёй беларушчыне.
Мала таго, беларусачкі – гэта большасьць беларускае нацыі.
Беларусачкі працуюць і за сябе, і за тых хлопцаў, якія не вярнуліся з войнаў, турмаў ды шпіталяў. Беларусачкі цягнуць сям’ю – бо мужыкі сыходзяць, не дажываюць або сьпіваюцца. Беларусачка часам мусіць рабіцца паэткай, партызанкай або наогул трактарам “Беларус”, каб трымаць на сабе краіну.
Таму і культура, і нацыянальная ідэя, і сама Беларусь так натуралёва ўяўляюцца нам у вобразе беларусачкі. Вялікія беларусачкі – гэта князёўна Рагнеда, жонка Ўладзіміра Хрысьціцеля й маці полацкае дынастыі; Эўфрасіньня Полацкая, хрысьціянская асьветніца й апякунка Беларусі, Сафія Гальшанская, маці ўсіх Ягелонаў Настасься Алелькавіч, княжна Слуцкая; якая пасьля сьмерці мужа ўзначаліла абарону роднага гораду ад татараў; Барбара Радзівіл, каралева Залатога веку; Эмілія Плятэр, што ў 25-гадовым узросьце была душою паўстанцкага атрада; Ларыса Геніюш, асуджаная за сваю паэзію на 25 гадоў у сталінскіх лягерох; медсястра Зінаіда Тусналобава-Марчанка, якая ў апошняй вайне выратавала сотні параненых, а сама засталася без адмарожаных рук і ног; Натальля Арсеньнева, аўтарка беларускага гімну “Магутны Божа”... Першая ў сьвеце жанчына-прафэсар – беларусачка Соф’я Кавалеўская. Першая ў гісторыі жанчына ў космасе – беларусачка Валяньціна Церашкова.
У беларусачках нашмат ясьней успыхвае нацыянальная духовая прыгажосьць – цярплівасьць, далікатнасьць, чысьціня. Сапраўдныя беларусачкі вельмі нагадваюць эвангельскіх жанчынаў, што стаялі ля Крыжа Хрыстовага, а потым першымі ўбачылі уваскрослага Збаўцу – Ягоную Маці, Марыю Клеопаву, Марыю Магдалену.
Зрэшты, хлопцы, якія могуць быць размовы: лепшыя дзяўчаты ў сьвеце – беларусачкі!
“Ідзі і глядзі”, “Канстаньцін Заслонаў”, “Альпійская балада”, “Знак бяды”, “Вазьму твой боль”, “Белыя росы”, “Я родам зь дзяцінства”, “Людзі на балоце”, “Дзікае паляваньне караля Стаха”... Гэта вам не баевікі, трылеры ці блякбастэры. Гэта беларусьфільмы.
“Беларусьфільм”, легендарны “Партызанфільм” 60-х і сёньняшні канвэер танных расейскіх сэрыялаў, у ХХ стагодзьдзі зьняў усю чорна-белую вайну й лепшыя каляровыя хіты савецкага маленства.
“Беларусьфільм” – несканчоны шлях кінастужкі, што мільгае белай па чорным разьметкаю скрозь усю Беларусь. Змрочная партызанская вайна, быццам беларускі лес уздоўж дарогі – экранізацыі Быкава, Адамовіча, Брыля – праз пару кілямэтраў мяняецца сонечнымі кадрамі шчасьлівых дзіцячых успамінаў: “Прыгоды Бураціна”, “Чырвоны каптурок”, “Горад майстраў”... “Беларусьфільм” у сусьветным кінематографе – унікальны прыём настолькі кантрастнага сьветлаценю.
Беларуская стужка апярэзвае па пэрымэтры ўвесь няісны СССР – менавіта на “Беларусьфільме” зьнялі грандыёзны савецкі сэрыял “Дзяржаўная мяжа”. І тут жа, побач з трыюмфам прапаганды, робіцца самая касавая карціна Перабудовы – “Мяне завуць Арлекіна”, якую паглядзела моладзь па ўсім саюзе – 42 мільёны чалавек! Менавіта на гэтым “Беларусьфільме” пачыналі Дашук, Тураў, Рубінчык.
Тонкія псыхалягічныя грані, эпічная ўзьнёсласьць, рытм чалавечага сэрца буйным плянам, панарамы духовых бітваў – спэцэфэкты “Беларусьфільма”. У надзвычай глыбокай на прасьвет беларусьфільмаўскай хроніцы праяўляюцца й накладаюцца да сінхрону ўсе архетыпы нашае гісторыі.
Сёньня, у эпоху тэлевізацыі, кіно як галоўная культура здольнае выстаўляць нацыянальную ідэю ў эфір глыбамі. Таму менскі будынак саўковае клясыкі, што насупраць мэтро “Маскоўская”, для новай Беларусі мае ня меншае значэньне, чым тэлефон, тэлеграф і банкі.
Будучы “Беларусьфільм” – фабрыка мрояў, якіх чакае ўся краіна. Вялікія кінаэпапеі пра Полацкае княства, Грунвальд і Воршу, Залаты Век, пра беларусаў у Польшчы ды Расеі, геніяльных беларускіх эмігрантаў і духовых лідэраў ВКЛ... “Вітаўт Вялікі”, “Беларуская Рэфармацыя”, “Кастусь Каліноўскі”, “Дарога праз Курапаты”, “Апошні паход на Маскву” – вось якія сусьветныя хіты запраграмаваныя ў будучых сцэнарах “Беларусьфільма”.
Бібліятэкі ўзвышаюцца пасярод беларускай гісторыі, быццам гарады й крэпасьці манумэнтальнай архітэктуры. Замкі царкоўных кнігаў, палацы сьвецкае літаратуры, храмы Бібліяў, абжытыя беларускамоўнымі героямі й захаваныя ў сталіцах Эўропы, ствараюць больш рэальную 1000-гадовую Беларусь, чым зруйнаваныя каменныя спаруды эпохі ВКЛ або Рэчы Паспалітай.
Кніга зьявілася на гэтае зямлі ў Х стагодзьдзі, разам з хрысьціянствам, каб ад самага пачатку зрабіцца падмуркам нацыі й дзяржавы. Князь-кніжнік Ізяслаў, Эўфрасіньня Полацкая, Кірыла Тураўскі, Клім Смаляціч і Расьціслаў Смаленскі, што арганізоўвалі скрыпторыі й складвалі першыя бібліятэкі, насамрэч засноўвалі Беларусь.
Усё наступнае тысячагодзьдзе цэнтрам беларускага жыцьця былі кнігі Бібліі: Эвангельле, якое ўрачыста выносілі на прастол у храме й на якім прысягалі ў судах, “Апостал”, зь якім навучаліся ў школах, Псалтыр, паводле якога сьпявалі. Абсалютная большасьць сярэднявечных манускрыптаў і кнігадрукаў прыпадала на хрысьціянскую богаслужбовую або чытальную літаратуру: мінеі, актоіхі, трыёдзі, трэбнікі, ірмалоі, кнігі айцоў Царквы й духовых лідэраў таго часу. Беларуская цывілізацыя абарачалася й раскручвалася вакол Слова Божага.
Найбуйнейшыя беларускія бібліятэкі будаваліся ў галоўных духовых цэнтрах – храмах Полацка, Наваградка й Вільні, кляштарах Супрасьля, Куцейна, Жыровічаў, Мірскім замку й Нясьвіскім палацы, Ружанах і Шчорсах, кальвінскіх зборах Слуцка й Смаргоні, Віленскім Унівэрсытэце й Полацкай езуіцкай Акадэміі. Шматтысячныя бібліятэкі засноўвалі магнаты: Радзівілы, Сапегі, Агінскія, Храптовічы.
Сёньня большасьць шыкоўна аздобленых, рукапісных і друкаваных, ілюстраваных ды ілюмінаваных беларускіх шэдэўраў складаюць славу й багацьце знакамітых кнігазбораў сьвету. Войны, акупацыі, эміграцыі агромністым выбухам расьсеялі беларускія бібліятэкі па луўрах, вавэлях, оксфардах ды эрмітажах. Рассыпалася, азалаціла Расею велізарная, на 60 тысячаў тамоў, Полацкая бібліятэка зь легендарным летапісам. Суседзям засталіся векавыя кніжныя тоўшчы Вільні, Астрога, Смаленска. Беларуская бібліятэка Румянцава, сабраная ў Гомелі, дала пачатак галоўнай расейскай бібліятэцы – Маскоўскай Дзяржаўнай, другой па велічыні ў сьвеце. Стагодзьдзямі царскія, нямецкія, польскія, савецкія сьвяцілы навукі корпаліся ў развалінах тутэйшых бібліятэкаў, шукаючы тое Слова, на якім трымалася беларуская веліч.
Бібліятэкі сталі цытадэлямі Новага Запавету беларускае гісторыі. БНР і адноўленая Рэспубліка Беларусь паўсталі з кнігаў. Адраджэнцы ХХ ст., пачынаючы з Луцкевічаў, Багдановіча, Ластоўскага, і завяршаючы Караткевічам, Адамовічам, Быкавым, чэрпалі глыбіню зь нетраў беларускіх кнігасховішчаў. У савецкія часы, калі Беларусь жыла маўклівым чытаньнем і пісаньнем, уся сьвядомая нацыя працавала ў бібліятэках. Кожны калекцыянаваў клясыку, кніжныя сэрыі й поўныя зборы твораў, выстаўляючы кнігі ў "сьценках" і адмысловых шафах напаказ, як фасад сямейнага дамастрою. І канечне, любы мінак ведаў, як прайсьці ў бібліятэку.
Сучасныя 5.436 бібліятэкаў і 80 млн. тамоў – падмуркі нашай культуровай інфраструктуры, а фармуляры беларускіх фондаў – стратэгічная база зьвестак нацыянальнае ідэі.
Цяпер вы разумееце, чаму супэрпраект Нацыянальнай Бібліятэкі пачатку ІІІ тысячагодзьдзя – справа цалкам заканамерная. Грандыёзны дыямант, ідэальны крышталь сьвятла ў геаграфічным цэнтры Эўропы, дзе, быццам у вялізнае аранжарэі, мільёны імёнаў і назваў на стэлажах вырастаюць з глыбокіх карашкоў і імкнуцца ў вышыню ўсім трапяткім лісьцем старонак.
Беларусь, Сэрца Эўропы, магутны духовы абшар міжмоўя, краіна Хрыста, сама ёсьць грандыёзнай Бібліятэкай. Мы жывем у Бібліярусі , пра якую сказана ў Эвангельлі апостала Яна: "Многа й іншага стварыў Ісус, але калі б пісаць пра тое падрабязна, дык, думаю, і ўсяму сьвету не ўмясьціць напісаных кнігаў." (Яна 21:25)
"Пра вайну? – перапытаюць у Маскве, Бэрліне, Варшаве, Вільні, Кіеве – Чытайце беларусаў."
Пра вайну беларусы пішуць, як дышуць.
Беларуская ваенная проза – клясыка сусьветнае літаратуры. Пра што? Пра жыцьцё: "Дажыць да сьвітаньня". Пра сьмерць: "Мёртвым не баліць". Пра прах: "Я з вогненнай вёскі". Пра неба: "Жураўліны крык". Нарэшце, пра саму вайну як яна ёсьць: "Вайна пад стрэхамі", "Цынкавыя хлопчыкі", "Сыны ідуць у бой", "У вайны аблічча не жаночае”.
Беларуская ваенная проза – ані пафасу, ані цынізму. Толькі праўда.
Беларуская ваенная проза – гэта споведзь нацыі, якая вырасла на вайне. Здавалася б, афіцыёзныя міфы, кнігі пра герояў, партызанскія фільмы, тамы савецкае "Памяці" ў кожным раёне... Нібыта ніхто не забыты. Але калі бяз фальшы – чытайце беларускую прозу пакутаў, ахвяраў і ўваскрашэньняў.
Вось адкуль яно, беларускае "абы не было вайны".
Беларуская ваенная проза – гэта вайна вачыма жаўнера і партызана, жанчыны й дзіцёнка, забойцы й здрадніка. Вайна ў рэжыме рэальнага часу, з гадзіньнікам, які цікае ў сэрцы, быццам перад выбухам.
Беларуская ваенная проза – кнігі для сьвету, які так лёгка мірыцца з вайной.
Ніхто яшчэ не пісаў так моцна пра фронт, як Быкаў. Пра акупацыю, як Адамовіч. Пра тую цану, за якой не пастаялі, як Брыль. Поплеч хіба толькі Рэмарк ды Хэмінгуэй.
Гэтыя літаркі ў радках, быццам байцы, разам з чытаньнем перабягаюць у траншэях, ідуць у атаку й паміраюць дзеля нас з вамі. Літаркі й радочкі адлічваюць час у тактах сэрца, кроках хады, ва ўдыхах і выдыхах – роўна такіх, якімі вымяраецца жыцьцё на вайне.
Беларусы як ніхто адчуваюць рэальнасьць і жах вечнае вайны.
Бо ваенная проза для беларуса – адкрыцьцё ў самім сабе той сусьветнай вайны, якая ідзе паміж Богам і д'яблам. Углядваючыся ў бездані, мы пазнаем яе, пажыцьцёвую вайну са злом, бязьвер'ем, нянавісьцю. Такая беларуская вайна: у глушы, у душы, пад стрэхамі. Вайна самая страшная, няспынная, ды, па сутнасьці, адзіная.
У гэтым і ёсьць сапраўдны сэнс Беларускай Ваеннай Прозы.
Віленскае барока – шэдэўры беларускага дойлідзтва, культуровы сымбаль Новага Запавету нашай гісторыі, ідэал нацыянальнай прыгажосьці ў архітэктуры.
Віленскае барока – гэта Сафійскі сабор у Полацку, касьцёл езуітаў у Горадні, Базыльянскія муры ў Вільні, знакамітыя цэрквы ў Глыбокім, Беразьвеччы, Жыровічах, Міхалішках Быццам анёлы, белыя барокавыя храмы – каталіцкія, вуніяцкія, праваслаўныя – у XVII-XVIII стагодзьдзях сталі на варту ў сэрцах Вільні, Менску, Магілёва, Пінску, Віцебску.
Другая ў сьвеце пасьля Італіі – як і ў мове, у барока менавіта Беларусь: ужо напрыканцы XVI стагодзьдзя, на схіле Залатога веку, тут пачалі будавацца барокавыя храмы, а сьледам за дойлідзтвам як заканадаўцам моды ўрачыстым парадам рушылі барокавая літаратура, скульптура, музыка.
Заснаванае вялікім Мікелянджэлам і падхопленае езуітамі, барока напоўніла ВКЛ, высьпела да стану нацыянальнага стылю, і нарэшце сфармулявала ўласны вобраз квітнеючага, вытанчанага, адухоўленага хараства, да якога так імкнулася Сэрца Эўропы.
Эру барока для Беларусі насьцеж расхіснуў Нясвіскі Касьцёл Божага Цела, фундаваны Мікалаем Радзівілам Сіроткам і збудаваны знакамітым італьянцам Янам Марыя Бэрнардоні ў 1593г. – першы храм такога кшталту ва ўсёй Усходняй Эўропе. Назва аказалася знакавай: беларускае барока ўнікальна спалучыла цялесную прыгажосьць храма й абсалют звышнатуральнага, духовага, Божага.
З наступам каталіцтва і распаўсюдам вуніі ў XVII – XVIII стагодзях барока захапіла галоўныя плошчы соцень гарадоў і мястэчак па ўсёй Беларусі.
Эпоха барока зрабілася парой найвялікшага росквіту беларускае культуры, а віленскае барока – вянцом тае эпохі. Ілюзорна-скразныя, усе ў гульні сьветлаценю, стромкія і плястычныя фасады, надзвычай эфэктныя, шмат’ярусавыя ажурныя вежы ды франтоны ідэальных прапорцыяў – гэта і ёсьць Храмы Божага Цела.
У тыя зорныя часы вялікалітоўскае барока натхняла ўсю Ўсходнюю Эўропу. Уплыў барокавае Беларусі віраваў у інтэр'ерах Маскоўскага Крамля, у Нова-Ерусалімскім ды Новадзявочым манастырох, у езуіцкіх касьцёлах Львова ды Кракава, гравюрах кіеўскіх майстроў, у вершаскладаньні, партрэце, іканапісе ад Віслы да Волгі.
Барока Беларусі – гэта гімн вуніі. Спляценьне заходне-эўрапейскага й бізантыйскага стыляў наймацней выявіла хрысьціянскую еднасьць у храмах народнае веры, якую спавядала тры чвэрці беларусаў. Нават сёньняшнія канфэсійныя цэнтры – праваслаўны Сьвята-Духаў Катэдральны Сабор і каталіцкі Архікатэдральны Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі ў Менску, што стаяць праз дарогу адзін ад аднаго, яднае белае барока.
Віленскае барока – сьветлыя, лёгкія, узьнёслыя храмы – на ўзроўні вобразу атаясамліваюцца з самой Беларусьсю. Вось яна, гармонія бязважкай, далікатнай, трапяткой прыгажосьці, якая адрозьнівае крыляньне голуба, дыханьне закаханасьці й словы малітвы!
На гэтыя цуды глядзіш, заміраючы ад захапленьня. Найлепшы вобраз для Царквы як нявесты Хрыстовай!
Для мастакоў усяго сьвету “Віцебск!” гучыць як выбух. Віцебск зь гербам “Галава Хрыста і скрываўлены меч” – гэта арэна культуровае вайны й культавы горад авангарду.
У разгар сусьветных ды грамадзянскіх войнаў, народных паўстаньняў і рэвалюцыяў ХХ ст. мэсіі мадэрнізму, адэпты сымбалізму, геніі авангардызму сыходзяцца ў Віцебску, каб абвясьціць бітву. Бітву з рэальнасьцю. З рэалістам Іегудам Пэнам і ягонай школай. Бітву з клясыкай, і яе патрыярхам Рэпіным – вось яго сядзіба, у 10 вярстах ад Віцебска. Бітву з усім старым сьветапоглядам, з усім сьветам!.. Зноў меч, і пырскі фарбы, як кроў у люстры ляза, і ў бліках вастрыя – небывалая ўспышка іррэальнага!
Ужо знакаміты, Марк Шагал у 1918-м прызначаецца гарадзкім упаўнаважаным па справах мастацтва, адчыняе ў Віцебску школу, набірае вучняў і запрашае выкладчыкаў з усяе былое імпэрыі. Малевіч, напісаўшы “Чорны квадрат”, ляціць сюды сьцьвярджаць абсалютна новае мастацтва. Віцебск на некалькі гадоў робіцца плянэтарным полюсам выяўленчае рэвалюцыі.
Гэты выбух, што на пачатку ХХ стагодзьдзя азарыў віцебскія фэномэны Саламона Юдовіна, Мсьціслава Дабужынскага, Хаіма Суціна, Заіра Азгура, зацьміў і нацысцкія вогнішчы 1933-га, дзе спальвалі палотны тых самых авангардыстаў, і лямпы ў твар іхнім вучням на допытах НКВД 1937-га. Бліскучы сполах шагалаўскага генію, грымоты з ударнай хваляй малевіцкага ўновісу й супрэматызму, і авнгардна расфарбаваны на гадавіну рэвалюцыі горад – гэта, канечне, была карціна!..
Віцебск пачатку ХХ ст. – адно зь нямногіх месцаў у гісторыі культуры, дзе супрацьстаяньне старога й новага, рэальнага й ілюзорнага, канкрэтнага й абстрактнага дасягнула настолькі высокага, проста звышнатуральнага ўзроўню. Горад незвычайнае духовае вастрыні, дзе на зары Рэфармацыі прапаведваў Геранім Праскі, дзе за веру забілі Язэфата Кунцэвіча, дзе бальшавікі падарвалі цэлы ансабль найпрыгажэйшых храмаў Беларусі, месца, за якое д’ябл так жорстка змагаўся з Богам – апынулася на самае мяжы сьвядомасьці чалавецтва і разгарнулася вобразамі фугаснае мастацкае сілы. Віцебскі авангард – салют сымбаляў і сыгналяў, фантастычнае адкрыцьцё перад эпохай рэвалюцыяў, войнаў і таталітарных імпэрыяў. Знаменьне ў колерах, пасланьне ў рысах і кропках, быццам SOS, зразумелае ня толькі пасьвечанаму.
На карцінах Марка Шагала сьвет сапраўды выбухнуў. Гэтак скаланулася напачатку ХХ ст. уся цывілізацыя. Віцебскія домікі, дахі з коткамі, скрыпачы, абываталі трэснулі ў асколкі, рассыпаліся, быццам бітае шкло – і разьляцеліся ў касьмічнае бязважкасьці... Зьмяшаліся стылі й законы, залуналі на небе жаніхі ды сабакі... Кавадлам разьнесла цэлы сьвет. У кабалічных знаках Шагала заіскрылася ўсё габрэйскае расьсеяньне – зорны час рэвалюцыяў, прадчуваньне пагромаў “крышталёвае ночы”, Халакосту і аднаўленьня Ізраілю.
Плоскасьці Малевіча пласталі, расчлянялі чорным і чырвоным увесь белы сьвет яшчэ ясьней. Рэальнасьць у квадратах, прастакутніках – лініямі партыі, межамі й ударамі шабляў – граніла й вастрыла шагалаўскія асколкі для патрэбы новых ідэалягічных сыстэмаў. Прадвяшчаў Віцебск. Прарочыла Беларусь. Вакно ў бездань, печ крэматорыю, брама ГУЛАГу, самыя чорныя часы чалавецтва. “Ікона новага бязбожнага часу”. Чорны квадрат.
Абстракцыянізм адчайна імкнуўся зьмяніць гісторыю, ператвараючы ўжо не ваду ў віно, а кроў у фарбу і боль у бель. Авангард выбухнуў – і раскідаў Віцебск па ўсім сьвеце. Бліскучыя кавалачкі Віцебска выстаўляліся ў лепшых галерэях Эўропы. Іх падбіралі дызайнеры “Баўгаўзу”, зь іх Шагал складваў мазаікі й вітражы ў Ерузаліме ды Ніцы, зь іх канструяваў калейдаскопы Парыжскае Опэры й “Біблійнае мудрасьці”... Іх дарэмна спрабаваў раструшчыць і спапяліць Гітлер – і гэта іх зараз ацэньваюць на аўкцыёнах “Сотбіс” і “Крысьці” у дзесятках мільёнаў даляраў за штуку.
Каб асэнсаваць віцебскі авангард, не абавязкова зьбіраць яго па ашкелках па ўсім зямным шары. Варта проста прыехаць сюды, прайсьціся па гэтых вуліцах, паглядзець у люстраныя вокны й вочы, вядомыя ўсяму сьвету – і пазнаць Віцебск, калісьці ўзарваны, рассыпаны, рассартаваны на фэерычныя фарбы й рысы. Цэлы – да апошняе кропкі, да астатняе кроплі, да радзімкі.
...І што такога дала Беларусь габрэйскай культуры?
Ды ўсё: Марка Шагала й Хаіма Салавейчыка, літаратуру і мастацтва, знакамітыя іешывы, дзяржаўны ідыш і адноўлены іўрыт. Госпад Бог натхніў свой выбраны народ Беларусьсю перад найстрашнейшымі выпрабаваньнямі Халакосту й найвялікшым шчасьцем Адраджэньня. Беларускія габрэі, ствараючы Ізраіль ХХ стагодзьдзя, прывезьлі беларушчыну з сабою ў Палестыну.
Беларусы й габрэі – народы, пародненыя Богам. Напэўна, таму беларушчына й габрэйства так суладна сьпяваюць дуэтам. Карціны Шагала – суцэльны Віцебск. Скульптуры Азгура – пантэон беларускіх дзеячаў. Аркестр Фінбэрга – флагман нацыянальнай эстрады.
Тутэйшыя жылі з жыдамі адной сям'ёй. У краме, карчме, фальварку, майстэрні беларус пераймаў вечнага жыда. Вось чаму беларусы такія кемлівыя ды руплівыя. Вось чаму беларус, як і габрэй, увесьчас сабе наўме. Вось чаму ў беларусаў так шмат прозьвішчаў з габрэйскімі каранямі: Хаймовіч, Ханок, Шыманскі, Шлома, Якубовіч... Вось чаму беларус, брат габрэю па лініі Бога-Айца, з поўным правам можа пачынаць свой радавод: "Абрагам нарадзіў Ісака, Ісак нарадзіў Якуба..."
Пейсы, лапсердак, кашэрная ежа? Беларус адразу адчуе ў гэтым цымус!
Эфэкт габрэйскае прысутнасьці ахапляе ўвесь Новы Запавет беларускае гісторыі: згасаньне Залатога веку, паланізацыю й расейскую акупацыю, рэвалюцыі, войны ды барацьбу за незалежнасьць. 10-15% усяго насельніцтва і 40-70% гараджанаў складалі габрэі. Менавіта таму нас так заводзіць "Нагіла Хава", таму беларусы настолькі ўдала парадыруюць жыдоўскае вымаўленьне й так трапна ўгадваюць габрэйскія абліччы ды прозьвішчы на кіруючых пасадах, у газэтах і тытрах пасьля фільмаў. Зьмяшанае пачуцьцё шкадобы ды павагі суправаджала габрэяў у Беларусі паўсюль – у быце, забаве, фальклёры.”Жывем, як браты, а рахуемся, як жыды.” “Дзеля аднаго жыда і кірмаш будзе.” “Лепш сябраваць з жыдам галапятым, як з панам багатым.” У сваю чаргу, сьвядомыя беларусы штораз ставілі моцныя традыцыі габрэйства ў прыклад уласнаму народу.
Габрэйская культура – цэлы пласт беларушчыны. Разам з Трасьцянцом і дзесяткамі гета, спаленых у Другую Сусьветную, з забітым у Менску Саламонам Міхаэлсам, з руінамі сынагогаў і абавязковымі габрэйскімі могілкамі. Габрэйская традыцыя стала нашай зямлёй, глебай, зь якой растуць беларускія гарады.
Гэта праўда: гарады Беларусі XVIII-XIX стст. кшталтавалі ні што іншае як габрэйскасьць. У многіх беларускіх гарадоў і мястэчкаў яшчэ і зараз па-жыдоўску трагічны, згублены выгляд; дамы быццам блукаючыя, расьсеяныя ў прасторы, і сам дух узьнёслы ды прыгнечаны адначасова.
Беларускае Міжмоўе сфакусавалася для габрэйства ў прызнаньні афіцыйнага статусу ідышу й уваскрасеньні іўрыту. У Беларусі нарадзіліся клясыкі габрэйскае літаратуры Мэндэль Мойхер-Сфорым і Майсей Кульбак.
Спалучэньне беларускасьці з габрэйскай традыцыяй кідаецца ў вочы адразу. Драматычна бледнае, з глыбокім позіркам, вытанчана інтэлігентнае й абавязкова адухоўленае – штосьці вельмі знаёмае, праўда? Узгадалі? Зьмітрок Бядуля (Самуіл Плаўнік), рэпрэсаваныя паэты Зэлік Аксэльрод ды Ізі Харык, мастакі Хаім Суцін і Саламон Юдовін. Беларусь, цяжарная Ізраілем, вынасіла традыцыю сучаснага габрэйства пад сэрцам з мацярынскай ласкаю й пяшчотай, шэптам паўтараючы да Бога: "... Дзень і ноч малюся перад Табою за сыноў ізраілевых..." (Нээміі 1:6)
Савецкі міт аб спаконвечнай убогай вясковасьці беларусаў доўгі час хаваў ад нас скарбніцы нацыянальнай культуры – сярэднявечныя залі палацаў.
Веліч і слава Беларусі, яе арыстакратызм і высакароднасьць засталіся ў замках, палацах і храмах ВКЛ, у эры абуджэньня XVI – XVII стагодзьдзяў. Сёньня багацьці найбуйнейшай дзяржавы тагачаснай Эўропы, ад якіх ломяцца маскоўскія, бэрлінскія, піцерскія, лёнданскія, кракаўскія музэі, уражваюць увесь сьвет – настолькі моцнае было Божае дабраславеньне для хрысьціянскае Беларусі. Залі палацаў – гэта інтэр'ер нашай нацыянальнай ідэі. Ключавыя справы беларускай гісторыі вырашаліся тут, геніяльныя беларускія кнігі пісаліся тут, асабістыя малітвы, пакаяньні ды адкрыцьці галоўных герояў гісторыі зьдзяйсьняліся тут.
Залі палацаў – выкшталцоная аправа нашых лепшых духовых каштоўнасьцяў ува ўсім бляску золата, хрусталю ды дыямэнтаў.
Залі палацаў – гэта блікі, звон і празрыстасьць урэцкага, налібоцкага, гарадзенскага шкла. Рубінавага, эмалевага, гранёнага, ня горшага за багемскае ды вэнэцыянскае.
Залі палацаў – гэта шэдэўры беларускай рэзі ў іканастасах, капліцах і алтарах, дзе полымя дрэва гарэла неапалімымі купінамі разам з жарам веры.
Залі палацаў – гэта славутая глязураваная, рэльефная, паліхромная беларуская кафля камінаў, палатаў і галерэяў. Кафля, зробленая з простае гліны з той жа цялеснай прыгажосьцю, з гэткай жа любоўю, зь якой Бог ляпіў тут чалавека.
Залі палацаў – гэта галерэі парадных партрэтаў. Сармацкіх, родавых, адкуль, быццам зь векавога змроку, пільнуюць нашчадкаў абліччы патрыярхаў, падпярэзаных слуцкімі пасамі ў пышных кунтушах, золаце й каменьнях.
Залі палацаў – гэта каралеўскія і магнацкія Тэатары, опэра, балет: Слуцк і Нясьвіж Радзівілаў, сапегаўскія Ружаны, Слонім Агінскага, Шклоў Зорыча. Горадня Тызэнгаўза. Шыкоўныя балі для гасьцёў з усяе Эўропы, з музыкай лютні, дуды, скрыпак і сьвірэляў.
Залі палацаў – гэта пышная геральдыка, панарамныя мапы й карціны, паліроўка й люстры, фаянс і маёліка, эмалі ды парцаляны, ліцьцё й чаканка, кветнікі й аранжарэі – цудоўныя "райкі", а таксама арсэналы зброі, калекцыі манэтаў, мэдальёнаў, вазаў, атлясу, футра...
Беларуская культура можа быць раскошнай, шыкоўнай, захапляючай – сьцьвярджаюць залі палацаў.
Тады, калі Беларусь імкнулася да Хрыста, калі нашая эвангельская місія азарала ўсю Ўсходнюю Эўропу, калі любоў пераплаўляла ўсе супярэчнасьці, а вера тварыла цуды – у гулкіх, сьветлых, сьляпушчых залях адлюстроўвалася і вялікая беларуская будучыня.
Вы бачыце?
Гарадзкія аграмады, празрыстыя ад шкла й электронікі палацы-офісы, і ўрачыстыя, велічныя, поўныя народу, храмы ІІІ тысячагодзьдзя ад нарадэньня Хрыстова.
"Беларусы – натуры тонкія й інтэлігентныя" – са знаўствам кажуць дзеячы расейскае культуры. "Беларусь – гэта 10 мільёнаў інтэлігентаў" – падтакваюць дзеячы культуры польскае.
Беларуская інтэлігентнасьць – нацыянальны фэномэн, у якім крышталізуюцца і псыхалёгія, і місія, і мэнтальнасьць. Прыроджаная сьціпласьць і далікатнасьць, ветласьць і талеранцыя, стрыманасьць і ўзьнёсласьць, засяроджаная натхнёнасьць і адухоўленасьць – усе гэтыя глыбока беларускія якасьці характарызуюць унівэрсальны ідэал інтэлігента.
Беларускія інтэлігенты – гэта паэт Максім Багдановіч, пісьменьнік дзеяч Алесь Адамовіч, палітык Станіслаў Шушкевіч.
Беларуская інтэлігентнасьць – гэта культура слова й кнігацэнтрычнасьць, паліглёцтва міжмоўя, вечнае вершаваньне, сьпеўнасьць і лірычнасьць, альтруізм і рэфлексія, мяккасьць і цярплівасьць.
Беларуская інтэлігентнасьць – гэта ўнікальнае пачуцьцё кампрамісу.
Беларуская інтэлігенцыя – носьбіт нацыянальнай культуры: "Носяцца тут са сваёй культурай!.."
Беларусам агідныя гвалт і хамства, грубасьць і пыха. Для закамплексаваных і вечна пакрыўджаных гэта слабасьць, для вольных і мудрых – сіла. Сярод беларусаў звычайны, нават тыповы гэткі вінаваты выраз твару. Што ж, сапраўдны інтэлігент заўжды адчувае сваю віну за ўсё, што адбываецца. Бо беларускі інтэлігент – ня той, хто перагрызе горла за Беларусь, а той, хто дзеля Беларусі дасьць перагрызьці горла сабе.
Інтэлігентнасьць заключаецца ў самім беларускім народзе. Яна дадзеная Госпадам Богам у хрысьціянскай сутнасьці нацыянальнай ідэі. Менавіта беларуская інтэлігентнасьць пераўтварала Расею й Польшчу, прасьвятляла Украіну й Прыбалтыку, мірна суіснавала зь юдэйскай і мусульманскай традыцыямі, дазваляла ўспрымаць чужыя культуры на стыку Захаду й Усходу, сынтэзуючы духовасьць у сумежжы цывілізацыяў – і аддаваць усё лепшае іншым.
Беларусы – інтэлігентны народ. Нягледзячы на сёньняшнюю саўковую калгаснасьць, тысячагадовая Беларусь глыбока інтэлігентная. Таму нават пасьля зьнішчальных войнаў, акупацыяў, там, дзе іншым нацыям патрабаваліся дынастыі й стагодзьдзі спадчыннае арыстакратыі, Беларусь нараджала новую хвалю эліты з адным пакаленьнем.
Інтэлігенцыя – заўсёдны вораг імпэрыяў і дыктатураў. Якраз іх, адукаваных, творчых, паэтычных, імкнуліся фізычна вынішчыць у першую чаргу. Курапаты й Трасьцянцы адсюль – ад імкненьня пазбавіць гэты народ душы й сумленьня. Марна. Зьяўленьні новай інтэлігенцыі ў нашаніўскае плыні, беларусізацыі 1920-х, у БНФ канца XX ст – адраджалі Беларусь з настойлівасьцю жыцьця, якое верыць, любіць і ведае сваю мэту.
Суцэльная інтэлігентнасьць – гэта калясальны патэнцыял нацыі. Для народа, які мае гены інтэлігентнасьці, магчымае й небывалае абуджэньне, і ўсясьветная культуровая экспансія, і поўнае пераўтварэньне правінцыйнае падбітасьці ды эўрапейскага сытага застою ў веліч духовага жыцьця.
Таму беларускай інтэлігенцыі мала толькі заставацца інтэлігенцыяй. Мала скрышталізавацца ў эліту. Пара рабіцца чымсьці большым – сэрцам, душою, сумленьнем. Паўнавартасным бел-чырвона-белым колерам нацыі.
Бо беларуская інтэлігентнасьць, як і эўрапейскасьць, як і сама культура – гэта вечнае імкненьне да вышыняў. Тых, дзе ўсё прасьцей і ясьней: дзе інтэлект ператвараецца ў мудрасьць, мары – у надзею, далікатнасьць – у любоў, інтуіцыя – у веру, а сама інтэлігентнасьць – у праведнасьць.
Беларускае кнігадрукаваньне XVI-XVII стст. рассыпана ў скарбонцы сусьветнай культуры залатымі гранкамі. Друкарскія варштаты Залатога веку разам зь Бібліяй, богаслужбовай літаратурай, тэалягічнымі трактатамі й паэзіяй высокага стылю адштампавалі стандарт беларускасьці на ўсе наступныя эпохі.
Калі высьпяваньне беларускай мовы дазваляе вызначыць час фармаваньня этнасу з дакладнасьцю да стагодзьдзя – кнігадрукаваньне зафіксавала дакладныя даты пагадова. Пагартайце кніжныя старонкі XVI ст.: у ціхім шолаху, у мільганьні знакаў чорным па белым раздрукаваная ўся структура нацыянальнага ДНК.
Князь Ізяслаў – кніжнік. Эўфрасіньня Полацкая перапісвала кнігі. Кірыла Тураўскі, Клім Смаляціч, Аўрамій Смаленскі самі складалі кнігі, якія ў сваю чаргу, чыталі князі ды сьвятары Ўсяе Русі. Ці варта пасьля гэтага зьдзіўляцца, што поўную й дакладную гісторыю Беларусі можна прачытаць у Кнізе Кнігаў!
Рукапісная кніга, незвычайна дарагая й рэдкая, паўтысячы гадоў кшталтавала сьвятарства ды арыстакратыю Беларусі. Але гэта была эліта манускрыптаў. Для нараджэньня нацыі патрабаваўся маштаб масавае сьвядомасьці. І такі маштаб даў Беларусі Францыск Скарына.
Кнігадрукаваньне, пераймаючы першынства ад архітэктуры, ачоліла рэвалюцыю Новага часу. Беларускія друкарні сталі стратэгічнымі апорнымі пунктамі цывілізацыі ВКЛ, а гады іх заснаваньня – вехамі новай эры: Берасьце (1553 г.), Нясьвіж (1560 г.), Заблудава (1569 г.), Лоск (1572 г.) ... 134 варштаты. Друкарскі цэх Усходняй Эўропы!
Беларус Ян Ліцьвін распачаў кнігадрукаваньне ў самой Ангельшчыне (1480 г., Лёндан). Беларусы далі друкаваную кнігу Расеі (1564 г.), а затым і Украіне (1573 г.). Беларус Ільля Капіевіч распрацаваў кірылічны шрыфт (“Грамадзянскія літары” ці “беларускую грамату”), якім карыстаюцца сёньня колькісот мільёнаў ужывальнікаў кірыліцы. Беларусь першай ва Ўсходняй Эўропе надрукавала ноты (Берасьце, 1572 г., Цыпрыян Базылік – канцыял “Песьні хвал Боскіх”)... У XVI ст. Беларусь сталася адным з сусьветных лідэраў кнігавытворчасьці, разам зь Нямеччынай, Францыяй, Італіяй. Уся сіла і слава, усё багацьце Беларусі, увесь Залаты век, надрукаваны ў гісторыі залатымі літарамі – кнігі, кнігі, кнігі.
Безумоўны лідэр беларускай гісторыі – першадрукар. Найвялікшыя рэфарматары й эмігранты – дзеячы друкаванай кнігі. Галоўны закон – выданая вялікім накладам кніга Статуту.
Кнігай беларусы адказвалі на паланізацыі, русыфікацыі, акупацыі. Скарына, Фёдараў, Мсьціславец, Полацкі арганізоўвалі друк у Маскве, а Мікалай Радзівіл Чорны й Будны ціснулі Берасцейскую Біблію й Новы Запавет па-польску. Полацкі, Сматрыцкі, Капіевіч, Дастаеўскі набіралі, як кнігу, расейскую культуру; Міцкевіч, Сянкевіч, Ажэшка – аддрукоўвалі Польшчу.
Беларусь заставалася жыць літаральна на адных старонках нават тады, калі забаранялі яе мову й імя, калі яе нішчылі й хавалі. Друкавалі лацінкай пад выглядам польскіх, або як фальклёр па-расейску. Беларуская літаратура – бадай, адзінае нацыянальнае, што захавалася ў шырокае сьвядомасьці з часоў савецкай імпэрыі. Беларусь і сёньня ведаюць у сьвеце дзякуючы кнігам Быкава, Адамовіча, Алексіевіч.
Беларусы прымаюць друкаванае на веру й жывуць паводле кніжнага слова. Засяроджанасьць і руплівасьць, міжмоўе й бібліятэкі, вершы ды настаўніцтва, Статут і Літоўская мэтрыка – што яшчэ патрэбна, каб быць, як і габрэі, народам кнігі!
Кнігадрукаваньне – найважнейшы элемэнт нацыянальнай ідэі. Зьвярніце ўвагу на тое, што Вы трымаеце цяпер у сваіх руках.
Шматсотгадовая традыцыя памнажэньня тэксту ў эпоху інфармацыйнае цывілізацыі адкрывае перад Беларусьсю пэрспэктывы, ад якіх зацінае дух. Калі сёньня ў разьвітых краінах звыш 50% насельніцтва занята ў сфэры інфармацыі, калі ў сучасным сьвеце пануюць тэлевізія, кампутары, лічбавыя тэхналёгіі, базы зьвестак і Інтэрнэт, сэнс беларускага кнігадрукаваньня прачытваецца ўжо ў новым вымярэньні – як фэномэн Слова ў сарцавіне Эўропы.
І тое, што ў Беларусі зноў паўстала магутная паліграфія – тры агромністыя камбінаты на 70 мільёнаў асобнікаў штогод, – што Беларусь зноў друкуе кнігі для Расеі, Украіны, Прыбалтыкі й будуе гіганцкі храм Нацыянальнае бібліятэкі, насамрэч сьведчыць толькі аб адным. Менавіта зь Беларусі, набліжанай да цэнтру Галяктыкі Гутэнбэрга, чалавецтву варта чакаць вялікіх кнігаў ІІІ тысячагодзьдзя.
Міжмоўе – беларускі нацыянальны фэномэн.
Беларусь узьнікла ў сумежжы двух галоўных хрысьціянскіх моваў Сярэднявечча – лаціны й царкоўнаславянскай. Беларусь заўжды вольна разумелася з балтамі й украінцамі, і, апроч роднай, гутарыла то па-польску, то па-расейску. Беларусь стагодзьдзямі давала жытло татарам і габрэям, гандлявала з паловай сьвету, ад немцаў да арабаў – і, у рэшце рэшт, ператварыла Балта-Чарнаморскае Міжмор'е ў міжмоўе.
Беларусь міжмоўная ад нараджэньня – ад празрыстых межаў між Захадам і Усходам, ад сумоўя цывілізацыяў. Беларускае міжмоўе – моўнае гарніла глябальнага культуровага сынтэзу надмернае сілы. Гэта міжмоўе гамоніць у назовах беларускіх гарадоў, мястэчак, вёсак: Ляхавічы й Ляхі, Маскалі й Маскалёўшчына, Мазуры й Мазурына, Жмодзяйкі й Кашубінцы, Чэхі й Чашнікі, Латыголь і Швабы, Татарка, Арда, Турэц...
Беларусь увесьчас перакладала Біблію, пісала падручнікі й стварала літаратуру Расеі, Польшчы, Украіне й Прыбалтыцы. Беларусь нарадзіла пляяду сусьветна вядомых мовазнаўцаў: фэноляга Льва Шчэрбу, санскрытоляга Каятана Касовіча, складальніка першага расейска-японскага слоўніка Восіпа Гашкевіча й першага слоўніка якуцкае мовы Эдварда Пякарскага. У 20-я гады XX стагодзьдзя Беларусь – небывалы прэцэдэнт! – мела аж 4 дзяржаўныя мовы: беларускую, расейскую, польскую й ідыш. Беларускае міжмоўе ўскалыхала Іегуду бэн Эліезэра, які адрадзіў іўрыт, і Людзьвіка Замэнгафа, вынаходніка эспэранта.
Унікальнаму беларускаму міжмоўю пад сілу й славянскія, і раманскія, і германскія, і цюркскія, і сэміцкія задачы. Сама беларуская мова, у якую былі дамяшаныя прыправы з усяе Эўропы – лаціна, нямецкая, балцкая, швэдзкая, польская, француская, ангельская – і дададзена азіяцкіх пернасьцяў арабскае, татарскае, праз расейскую, пры гэтым здолела захаваць уласную чысьціню, сьпеўнасьць і мілагучнасьць.
Кожны беларус у прынцыпе моўна паліфанічны. Вось адкуль гарманічнае, зь іскрыстай гульнёю граняў, беларускае мысьленьне – і вобразнае, і вэрбальнае. Вось чаму беларусы так лёгка пераходзяць з адной мовы на іншую. Вось чаму яны так цудоўна размаўляюць, сьпяваюць і пішуць на польскай, расейскай, ангельскай ці нямецкай. Зоркі Міцкевіча, Полацкага, Касьцюшкі, Дамейкі, расейскай прозы, польскай паэзіі й габрэйскае мовы сталі магчымыя толькі дзякуючы беларускаму міжмоўю.
Міжмоўе – вось у чым сіла й слабасьць беларускае моўнае культуры. Ад міжмоўя – і наша паліглёцтва, і наша трасянка.
Беларусь зрабілася антыподам Бабілёнскае вежы: тут Госпад даў паразумецца мноству моваў. Быццам у дары Пяцідзесятніцы, Беларусь загаманіла на мовах: "І напоўніліся ўсе Духам Сьвятым, і пачалі гаварыць на іншых мовах, як Дух даваў ім вяшчаць". (Дзеі 2:4)
Як сьведчаць эпохі беларускіх адраджэньняў, міжмоўе дадзена Беларусі дзеля місіі пропаведзі й навучаньня сярод народаў. Беларусь увесь час уплывала на суседзяў й перамагала ворагаў ня зброяй, але словам – праз мовы!
Беларуская культура – гэта культура слова. І ня проста слова – слова духовага. Слова – Лёгасу. Слова – Хрыста. 2000 гадоў таму менавіта ў палестынскім міжмоўі, дзе гаварылі і на старагабрэйскай, і на арамейскай, і на грэцкай, і на лацінскай, даў Слова ўсяму чалавецтву Збаўца сьвету Ісус Хрыстос.
“Мірскі замак” – самы раскручаны архітэктурны брэнд беларускага Сярэднявечча. Імя для Беларусі выключна дарагое: у нас мір – гэта менавіта Мір (толькі б вайны не было!). Можа, таму Мірскі замак, шэдэўр нацыянальнага дойлідзтва, фарпост Рэфармацыі, родавае гняздо Радзівілаў і Сьвятаполк-Мірскіх адпавядае найбуйнейшаму наміналу сёньняшніх беларускіх грошай.
Заснаваны напачатку XVI ст. магнатам Ільлінічам, у 1568 г. Мірскі замак стаў уласнасьцю Радзівілаў. Замак быў перабудаваны пад княскую рэзыдэнцыю – з больш чым 40 пакоямі, аздобленнымі кафляй, лепкай, мармурам, зь італьянскім паркам з аленямі, аранжарэямі й каскадам ставаў. У 1812-м – арэна бою паміж расейцамі й французамі, у II Сусьветную – габрэйскае гета, у 1994 годзе гэты ўнікальны ансамбаль позьняе готыкі з рэнэсансам быў абвешчаны ЮНЭСКА помнікам сусьветнае культуры найвышэйшае катэгорыі.
Сёньня Мірскі замак – на ўсіх афіцыйных паштоўках, плякатах, краявідах. Ўлада смутна ўгадвае ў ім маналіт яшчэ не сфармуляванай беларускай ідэі: сучасны Мір каштуе ажно 10 Палацаў Спорту разам з Раўбічамі, 50 нацыянальных Мастацкіх Музэяў і цэлых 50 000 Акадэміяў Навук.
Мірскі замак – вечны супраціўнік Нясьвіжскага палацу. Гэта яму, дому Мікалая Радзівіла Чорнага, абвясьцілі вайну езуіты й ягоны сын – Радзівіл Сіротка. Гэта ў ім просты й ясны Рэнэсанс супрацьстаіць вытанчанаму, раскошнаму нясьвіскаму барока. І гэта паміж імі цяпер канкуруюць лепшыя сталічныя экскурсіі.
Мірскі замак – з разраду геніяльна простага й неапісальна прыгожага. Цяжкі абарончы замак зь нешматлікімі аконнымі проймамі сваёй гармоніяй прапорцыяў, колеравай гамай, дэкорам сьценаў з глухімі аркамі ператвараецца ў паветрана-лёгкую, сьветлую, празрыстую аграмаду.
Мір, белы з чырваньню – сьцяг беларускага адраджэньня, зары беларускай Рэфармацыі, самага разгару Залатога веку.
Мірскі замак – цудоўнае ўвасабленьне беларускай духовае цьвярдыні. Такой, як Сынкавіцкая й Мураванская цэрквы-крэпасьці, Смаргонскі ці Заслаўскі кальвінскія зборы, такой, як праваслаўная готыка Супрасьлю або вуніяцкае барока Жыровічаў. Вобраз ваяра Эвангельля:”Так што станьце, апаясаўшы сьцёгны вашы праўдаю, апрануўшыся ў браню праведнасьці, і абуўшы ногі ў гатовасьць абвяшчаць мір”! ( Да Эфэсцаў 6:15)
Бел-чырвона-белы, быццам сьцяг, грозны, быццам “Пагоня” й узьнёслы, як “Магутны Божа”, Мірскі замак – такі ж лягатып Беларусі, як грашовыя знакі або дзяржаўныя сымбалі.
Бо гэта той мір, якога так прагнем, чакаем й за які так змагаемся мы, беларусы – мірныя людзі.
Мова – плоць і кроў нацыянальнай ідэі. Фэномэн слова найбольш поўна выяўляе ў нас вобраз і падабенства Божае: "Напачатку было Слова, і Слова было ў Бога..." (Яна, 1:1)
Народжаная ў вялікім міжмоўі, беларуская мова стагодзьдзямі ўзбагачала суседзяў і прымала запазычаньні – але так і засталася найбліжэйшай да індаэўрапейскага санскрыту й самай чыстай са славянскіх.
Скрышталізаваная хрысьціянскім Сярэднявеччам, яна стала мовай першадрукара Бібліі ва Ўсходняй Эўропе, мовай эвангельскіх місіянераў у Расеі, Прыбалтыцы, Польшчы, Украіне, афіцыйнай мовай ВКЛ і сродкам дыпляматычных дачыненьняў у Балта-Чарнаморскім міжмор'і, ад Лівоніі да Валахіі. Статус дзяржаўнай беларуская мова атрымала ўжо ў ХІV ст. – у той жа час, што і ангельская – і, між іншым, раней за францускую ды расейскую.
Выціснутая польскай у тоўшчу вуніяцкага сялянства ў Рэчы Паспалітай, забароненая імпэратарам Мікалаем І разам з назвай "Беларусь", яна стагодзьдзямі вучыла акаць окаянную Россию і дзякаваць няўдзячную Жмудзь. Урэшце рэшт, яна вымкнула з самых глыбіняў у вершах Багушэвіча, п'есах Дуніна-Марцінкевіча й паэмах Купалы, каб Беларусь загучала зноў. І нягледзячы на бальшавіцкі гвалт 1933 г., "зьліццё" й 70-гадовую русіфікацыю, паводле апошняга перапісу больш 40% беларусаў пазначылі, што гутараць па-беларуску дома й 85,6% назвалі мову роднаю. Таму і ТБМ для Беларусі – не культурніцкая арганізацыя, а брэнд нацыянальнага Адраджэньня.
Ізьвесная трасянка, на каторай січас гаворыць бальшынство беларусаў, у цэлым захавала найбольш глыбінныя пласты – фанэтыку, граматыку й лад – жывое беларускае мовы, саступіўшы расейскай адно ў лексіцы. Таму поўнае аднаўленьне беларускасьці магчымае на працягу аднаго-двух пакаленьняў.
Беларуская мова ўнікальна паўнагалосная, з гаворкаю нарасьпеў. Паводле філялёгіі, гэта ёсьць адным з ключавых адрозьненьняў беларускай ад расейскай: “Рускі націск сілавы, ён моцна рэдуцыруе ўсе галосныя, апрача націскнога, літаральна сьцягваючы слова ў адзін вымаўляльны такт; беларускі ж націск характарызуецца даўжынёй (квантытатыўнасьцю), ды яшчэ з моцным тэмбравым абэртонавым раскочваньнем па ўсім складовым прасьцягу слова. Гэта – другое паўнагалосье, што адбылося ў пэрыяд узьнікненьня старабеларускай мовы, і якое не назіралася ў рускай.” (А. Яскевіч, “Сумежжа”)
Як ні стараліся захопнікі – мову ў нас не адняло.
Беларускамоўнасьць яшчэ не азначае беларускасьці. Бо, як напісана да Карыньцянаў, 3:1: "Калі я гавару мовамі чалавечымі й анёльскімі, а любові ня маю, дык я – медзь звонкая або кімвал гулкі".
Але мілагучная, вытанчаная, звонкая, паводле сьпеўнасьці другая ў Эўропе пасьля італійскае, з той празрыстай мяккасьцю, якой так бракуе цьвёрдай расейскай і якая ўжо невыпраўна шыпіць у польскай, напоўненая усім сумоўем Міжмор'я, прасякнутая эўрапейскай далікатнасьцю й налітая ўсёй славянскай сілаю – беларуская мова Самім Госпадам Богам створаная для словаў любові. Для сьлёзаў пакаяньня, малітвы й эвангельскай прамовы. Для палкае, пранізьлівае й узьнёслае пропаведзі Хрыста.
Мова веры, праўды, сьвятасьці, пяючая, захапляючая сваёй простасьцю, лёгкасьцю й мэлёдыкай – у беларускай ёсьць штосьці незямное, як у выдуманай эльфійскай ці нябёснай анёльскай.
Сучасная беларускамоўнасьць – безумоўная прыкмета эліты. Гаворыш па-беларуску – значыць, пісьменьнік, настаўнік або палітык. Беларуская мова – гэта інтэлігентнасьць. Нават больш – гэта сама культурнасьць.
У аканьні й яканьні, зацьвярдзеньні "ч" і "р", дзеканьні й цеканьні, фрыкатыўным "г" і падаўжэньні зычных у інтэрвакальным становішчы беларускай мовы пераліваецца ўсё бруеньне водаў, смак солі й маміна малако, усе шумы беларускага лесу, сьпевы птушак, стогны болю й воклічы перамогаў усяе беларускае гісторыі. У абаротах беларускае мовы спрацоўваюць твае гены, заводзяцца гармоны, зь яе іскрамі ўспыхвае мэнтальнасьць. У яе хвалях і рытмах пульсуе жывое Сэрца.
Размаўляць па-беларуску, перакладаць на беларускую, думаць на беларускай і слухаць беларускае – невымоўнае шчасьце для кожнага, хто нарадзіўся на гэтай зямлі.
Беларусы – мужыцкі народ.
"Я мужык-беларус, пан сахі і касы" – пісаў Янка Купала. "Мужыцкая праўда" – назваў свой заклік да паўстаньня Кастусь Каліноўскі. Вядома, вобраз беларуса як вясковага мужыка, навязаны пад прыгнётам, ня надта шляхетны. Але ж гэта мужык!
Беларускі мужык – гэта 20-гадовы спэцназавец пад 2 мэтры ростам у форме зь бел-чырвона-белымі шэўронамі й "Пагоняй" на барэце, які адціскаецца 100 разоў за хвіліну, ведае на памяць усіх польных гетманаў ВКЛ, цудоўна сьпявае "Мы выйдзем шчыльнымі радамі" і выконвае "Зважай!" ды "Крокам руш!" з выкшталцонасьцю ганаровай варты.
Беларускі мужык – гэта прадпрымальнік 40 гадоў, які кіруе ўласнай фірмай, збудаваў сям'і катэдж, набыў джып сабе, машыну жонцы й картынгі дзецям – і лётае на ўік-энд на Мальёрку.
Беларускі мужык – гэта 60-гадовы фэрмэр, што мае 300 гектараў зямлі, разводзіць быдла, сьвіней, авечак і зусім па-каўбойску аб'яжджае свае ўладаньні на кані са стрэльбай.
Беларускі мужык – гэта 80-гадовы паэт, які дагэтуль палымяна выступае з трыбуны зь вершамі, ды так, што ўзрушана ўстае ўся заля.
Беларускі мужык – гэта пэнсіянэр, зараз грамадзянін ЗША, якому ўжо за 100, які пасьпеў паваяваць і ў І, і ў ІІ Сусьветнай, памятае тую яшчэ "Нашу Ніву" й жывога Купалу, і са сьлязьмі замілаваньня распавядае вам на Сустрэчы беларусаў Захаду пра свайго прапраўнучка, 10-гадовага менчука, што клеіць у школе маладафронтаўскія налепкі, уначы лазіць на дахі вывешваць бел-чырвона-белы сьцяг й марыць стаць, калі вырасьце, не касманаўтам, не "сувораўцам", а сапраўдным беларускім мужыком.
Магутнага беларускага мужыка можна ўбачыць ува ўнутранай, засяроджанай, натхнёнай працы. Бо сапраўдны мужык-беларус стаіць на трох кітах: вялізная працавітасьць, стрыманая сіла, высокая духовасьць.
Мужык-беларус – моцны гарэшак. Гэта выдатна ведалі акупанты, адпраўляючы беларусаў будаваць, ваяваць і варочаць горы.
Мужык-беларус не паказны й не выкліковы. Партызан. Спакойны. Нават ціхі. Тым і моцны. Моцны й пяшчотны. Ідэал для сям'і, для храма й самаахвярнага служэньня.
Цудоўная пара для беларусачкі!
Ваяры Канстаньцін Астроскі й Кастусь Каліноўскі, князі Альгерд і Вітаўт, палітыкі Леў Сапега й Зянон Пазьняк, прапаведнік Кірыла Тураўскі й сьвятар Вінцэнт Гадлеўскі, першадрукар Францыск Скарына й пісьменьнік Васіль Быкаў – узоры мужнасьці для беларускіх хлопчыкаў. Сяляне Багушэвіча, Коласа, Купалы, вальнадумцы Караткевіча й партызаны Адамовіча – беларускія мужыкі.
Беларусь – краіна хрысьціянская, і таму патрыярхальная. Мужчына – гаспадар, кармілец, абаронца, апірышча веры й любові ў сям'і й лідэр у грамадзтве. Але калі сёньняшні мужчына не адчувае роднае зямлі пад нагамі й Госпада Бога па-над сабой, сьпіваецца, крадзе, ператвараецца ў мэблю ва ўласнай хаце – гэта разбурае і працу, і сям'ю, і нацыю.
Беларусі наканавана трымацца на мужыках. Бо "жонцы галава – муж", і "кожнаму мужу галава – Хрыстос". (Да Карыньцянаў, 11:3)
Мяккі знак – сымбаль, які адрозьнівае беларускую мову ад большасьці моваў сьвету. Мяккі знак сьведчыць пра унікальнасьць, сьпеўнасьць, пранізьлівасьць, беларускасьці, і зьяўляецца неадольнай супярэчнасьцю паміж афіцыйным “наркомаўскім” й клясычным “тарашкевіцкім” правапісамі.
Мяккі знак – крышталік бляску. Кропелька празрыстасьці. Маленькі, яле яскравы дыяманьцік нацыянальнае ідэі!
Мяккі знак зазіхацеў у беларускай мове зь лёгкай рукі Браніслава Тарашкевіча, геніяльнага лінгвіста XX ст., які ў 1918 г. выдаў сваю знакамітую “Беларускую граматыку для школаў” і сфармуляваў прынцыпы правапісу для адноўленай беларускай мовы. Мяккасьці ў мове аказалася столькі, што напісаньне зьвялося скрозь да расстаўленьня мяккіх знакаў, а сам “ь” ператварыўся ў адну з найчасьцейшых літараў беларускага пісьма. У 1933 г. бальшавікі, імкнучыся пазбавіць беларушчыну адметнасьці, скасавалі ўжываньне “Ь” паўсюль, дзе можна, а заадно і зрусыфікавалі мову да непазнавальнасьці.
Сутнасьць мяккага знаку – правільнасьць пазначэньня мяккасьці ў беларускім маўленьні: пад узьдзеяньнем цьвёрдае расейскасьці беларуская безь “ь” губляе сваю эўрапейскасьць, далікатнасьць і мілагучнасьць. І менавіта, дзеля таго, каб аднавіць чысьціню ўспрыманьня, беларускі рух канца ХХ ст. зноў узьняў на сьцяг сымбаль мяккага знаку. Апазыцыйныя “Свабода” і “Наша Ніва” пачалі выходзіць на тарашкевіцы, ці, як кажуць прасьцей, “перайшлі на мяккі знак”. І вось ужо “ь” – апазнавальны сыгналь “свой – чужы” для нацыянальнага Адраджэньня.
Дзеля справядлівасьці трэба заўважыць: у тарашкевіцкім правапісе існуе адна, мякка кажучы, цьвёрдая неадпаведнасьць. Слова “цьвёрды” пішацца зь мяккім знакам, а “мяккі” – безь яго!
У адрозьненьне ад немага расейскага імпэрскага “ъ”, што дэманстратыўна сьцьвярджаў грубасьць і жорсткасьць напрыканцы апошніх зычных (гаваркая асаблівасьць!) – беларускі мяккі знак высьвечвае на пісьме ўсю ласкавасьць і зычлівасьць Беларусі. Кранальную слабасьць – і разам з тым пранізьлівую чысьціню.
Гэта ня проста зьмякчэньне, а зьмякказначаньне.
А значыць, мяккі знак – гэта сымбаль існасьці беларускай мовы. Больш за тое – знак якасьці.
Усёпранікальны “Ь” , разам зь мяккім “л” у заходнеэўрапейскіх словах, зьбегамі зычных, што пішуцца як чуваць, скарачэньнем “у” ды “і” пасьля галосных, калі перад імі няма прыпынку й на іх падае націск, дый іншымі акалічнасьцямі клясычнага правапісу, нароўні з аканьнем, яканьнем, дзеканьнем і цэканьнем, зацьвярдзелымі “р” і “ч”, зь “і”, над якім расстаўляюцца кропкі, і, вядома, зь літарай “ў”, якой няма больш ні ў адным альфабэце сьвету – тыя каштоўнасьці, на якіх стаіць беларускасьць.
Бо само імя Беларусь пакідае па сабе ўсё той жа незьнішчальны знак мяккасьці.
Беларусь – краіна-настаўніца.
Беларусы зь Бібліяй у руках стагодзьдзямі вучылі ўсю Ўсходнюю Эўропу на царкоўнаславянскай, лаціне, польскай, грэцкай, старабеларускай. Кірыла Тураўскі, Іван Федаровіч, Сімяон Полацкі, Пятро Магіла, Мялет Сматрыцкі настаўлялі народы, быццам клясы. Беларускае выкладаньне Сьвятога Пісьма, беларускую азбуку, граматыку, лексыку, юрыспрудэнцыю, этыку, літаратуру й музыку ў вялізнай гуманітарнай школе засвойваў цэлы славянскі сьвет. Вобраз вучыцеля ў самой Беларусі стаў хрэстаматыйным – а навучаныя нацыі, як і належыць, настаўнікаў хутка забылі.
Увесь сэнс унікальнага беларускага настаўніцтва заключаўся ў апостальскім, душпастырскім выкладаньні. Сутнасна хрысьціянская, талерантная, з моцным дарам самазабыўнага служэньня, Беларусь зрабілася нацыяй-прапаведніцай – бо настаўніцтва куды больш катэгорыя духу, чым розуму.
Беларусь пачала выкладаць рана – у Полацку Эўфрасіньні, Тураве Кірылы, Смаленску Кліма й Аўрамія, галоўных цэнтрах сярэднявечнае хрысьціянскае асьветы. У той самы час, калі заходнеэўрапейскі каталіцызм змагаўся з альбігойцамі, засноўваў інквізыцыю й абвяшчаў крыжовыя паходы, а бізантыйскае праваслаўе заглыблялася ў догмы й каноны – беларускае хрысьціянства ператваралася ў місіянерскую катэдру эвангельскага вучэньня ў самым цэнтры Эўропы.
Увесь Новы Запавет нашае гісторыі – час апостальства. Пачынаючы з XVI ст., духова сталая Беларусь вучыла суседнія народы ў іхнім дзяцінстве й юнацтве: расейцаў, украінцаў, жмудзінаў, малдаванаў. За апошнія паўтысячагодзьдзя Беларусь давала хрысьціянскія ўрокі і палякам, і французам, і габрэям. "Біблія" Скарыны, 1517 г., "Катэхізіс" Буднага 1562 г., Берасьцейскі шэдэўр Радзівіла 1563 г., "Буквар" Федаровіча 1574 г., "Лексіс" Лаўрэна Зізанія 1596 г., "Алгарытм, або навука лічбы" Яна Карчана 1602 г., "Граматыка Славянская" Мялета Сматрыцкага 1619 г., "Дыдаскалія" Сільвестра Косава 1637 г. – галоўныя міжнародныя падручнікі тае эпохі. Адзін толькі Ільля Капіевіч, навучэнец знакамітай Слуцкай кальвінскай гімназіі, падрыхтаваў і выдаў для Расеі блізу двох дзесяткаў кнігаў навучальнага й асьветніцкага характару: па граматыцы, арыфмэтыцы, астраноміі, гісторыі, а яшчэ першую ў Маскоўшчыне мапу зорнага неба, а яшчэ шэраг слоўнікаў, а яшчэ распрацаваў грамадзянскі шрыфт, якім карыстаецца цяпер увесь кірылічны сьвет! Сімяон Полацкі вучыў расейскіх цароў, а ягоны "Псалтыр рыфматворны" разам з "Граматыкай" Сматрыцкага называў брамай сваёй вучонасьці Міхайла Ламаносаў. Наш Іван Ужэвіч у 1643 г. выдаў сваю “Граматыку” у Парыжы – на замову кардынала Рышэлье для ўпарадкаваньня тагачаснай францускай мовы на прыкладзе старабеларускай.
Тадышняя беларуская адукацыя – гэта Віленскі Унівэрсытэт, найстарэйшы й найбуйнейшы на Ўсходзе Эўропы, у якім адным напрыканцы XVIII ст. вучылася столькі ж студэнтаў, колькі ва ўсіх ВНУ Расейскай Імпэрыі, разам узятых; захапляючая канкурэнцыя брацкіх праваслаўных, кальвінісцкіх школаў, вуніяцкіх, піярскіх, езуіцкіх калегіюмаў. Закон Божы – ў аснове ўсіх ведаў. Дэталі кшталтавалі ісьціну ў міжканфэсійным спаборніцтве й літаратурнае палеміцы. Перад гэтым настаўніцтвам, быццам студэнты з уваходам прафэсара, павінная ўстаць з-за партаў уся сярэднявечная Эўропа! Адукацыя, аплодненая духовасьцю, нараджала ў Беларусі настаўніцкія фэномэны сусьветнага значэньня: Полацкую езуіцкую Акадэмію, дзе выкладалі сьвяцілы Эўропы й Амэрыкі; юдэйскія ешывы ў Валожыне, Міры, Слуцку, прадмет асаблівага шанаваньня любога прававернага габрэя на плянэце Зямля, кансьпірацыйныя таварыствы філаматаў ды філарэтаў у Віленскім Унівэрсытэце, якія далі нацыянальных герояў адразу некалькім краінам.
Беларусь магла навучыць нават мядзьведзя: жарты жартамі, але згадайце знакамітую Смаргонскую акадэмію!
А ўсё таму, што Беларусь мяняла душы народаў ня столькі ведамі, колькі верай і любоўю.
Настаўнікі зь Беларусі засноўвалі цэлыя культуровыя школы ў суседзяў і пакідалі па сабе пляяды бліскучых вучняў: Міцкевіч і Дастаеўскі ў літаратуры, Глінка й Манюшка ў музыцы, Шагал і Малевіч у мастацтве. Гены нацыянальнага настаўніцтва прывялі доктара філязофіі, матэматыка й пісьменьніцу беларуску Софью Кавалеўскую да пасады першай у сьвеце жанчыны-прафэсара – у Стакгольмскім Унівэрсытэце, у 1884 г.
Акупацыі апошніх стагодзьдзяў вынішчалі беларускую духовасьць і беларускую эліту – і адначасова забівалі беларускае настаўніцтва. Як толькі беларуская адукацыя губляла хрысьціянскую соль, рабілася чужамоўнай і сьвецкай – яна ніякавела, і атрымлівала "двойкі" ад тых жа Польшчы, Францыі, Расеі.
Сучаснае савецкае настаўніцтва, у сваёй масе атэізаванае, запалоханае й прыніжанае – "бюджэтнікі"! – проста "не праходзіла" жыцьцяў вялікіх нацыянальных вучыцеляў. Толькі нямногія разумеюць галоўную аксыёму: маральны аўтарытэт ня можа быць бязбожным. Разумнае, добрае, вечнае творыць не перадача інфармацыі, а менавіта настаўленьне душы.
Беларускаму настаўніцтву трэба зноў адчыніць Біблію ў Эвангельлі паводле Мацьвея, 28 разьдзел, вершы 19-20: "Дык ідзіце й навучыце ўсе народы, хрысьцячы іх у імя Айца і Сына і Сьвятога Духа, вучачы іх выконваць усё, што Я запаведаў вам..." Так сказаў Вучыцель.
Бо верыць у Бога, любіць і вучыць – вось яна, простая, як само Эвангельле, мэтадалёгія клясычнага беларускага настаўніцтва.
"Наша Ніва" – газэта-эпоха.
"Наша Ніва" – легенда беларускага друку й генэральны штаб Адраджэньня ХХ ст. "Наша Ніва" для Беларусі – гэткі ж нацыянальны сымбаль, як "Таймс" для Велікабрытаніі, "Уол Стрыт Джорнэл" для Амэрыкі ці "Фігаро" для Францыі.
Заснаваная 10 лістапада 1906 г., "Наша Ніва" бесперапынна выходзіла да 7 жніўня 1915 г., і такім чынам амаль дзесяцігодзьдзе заставалася ці не адзінай крыніцай беларускасьці на ўвесь Северо-Западный край. "Наша Ніва" была штотыднёвай праклямацыяй нацыянальнага руху, школай літаратурнай беларускай мовы, поўным летапісам пачатку ХХ ст. "Наша Ніва" таго часу – гэта і выдавецтва, і запачаткоўваньне тэатру Буйніцкага і сельскагаспадарчы часопіс "Саха", і маладзёвы – "Лучынка", і папулярны "Беларускі каляндар". Факсымільнае выданьне падшыўкі "Нашай Нівы" – фундамэнтальная хрэстаматыя нацыянальнай журналістыкі.
У літарах, словах, радках "Нашай Нівы" кшталтавалася ўскалыхнутая нацыя. Як раней Беларусь фармавалася праз кнігі, так і цяпер наша старонка ператваралася ў краіну на старонках "Нашай Нівы". "Наша Ніва" стала праграмай для абвяшчэньня БНР і беларусізацыі 20-х гадоў.
Рэдакцыя "Нашай Нівы", бліскучая каманда нацыянальных герояў, вандравала па будынках Вільні, зьбіраючы старадрукі ды пошту "З усіх старон" – і яднала вялікалітоўскую гісторыю з найноўшай беларускай. Гранёны нашаніўскі шрыфт, у якім угадваліся крупіны скарынаўскіх літараў і капіяваньне Капіевіча, быццам поўнае зерне, рупліва зьбіраў знакі тысячагодзьдзя беларушчыны, каб засеяць нашу ніву зноў. Гэтак жа напрыканцы ХХ ст. адноўленая "Наша Ніва" перабіралася ў Менск, перахоўваючы закладзеныя ў газэтных радках усе нацыянальныя генэтычныя коды.
"Наша Ніва" – кульмінацыя беларускага культурніцтва. Кніжныя бачыны, разгорнутыя ў папяровыя палі, ахаплялі літаратуру, быт, мастацтва, палітыку, фальклёр, ды й усё жыцьцё. Якуб Колас і Янка Купала, Максім Багдановіч і Максім Гарэцкі, Власт і браты Луцкевічы, Алесь Гарун і Цётка вырошчвалі на палосах "Нашай Нівы" слова як культуру дзеля аднаўленьня нацыі – і вырасталі ў постаці нацыянальнага маштабу самі. Культура мовы, культура публіцыстыкі, культура інтэлігентнасьці – усё гэта ў нас ад "Нашае Нівы" 1906-1915 гг.
"Наша Ніва" для Беларусі была й застаецца той самай эвангельскай нівай, дзе "жніво вялікае, а работнікаў мала"(Лукі, 10:2). Дзе зерне "упала на добрую зямлю і дало плод, што ўзышоў і вырас, і ўрадзіла тое трыццаць, тое шэсьцьдзесят і тое сто" (Марка 4:8). Поле сьвядомасьці, поле памяці, поле бітвы, якое штогод давала найбагацейшы валавы збор беларускае культуры, мовы, палітыкі.
"Наша Ніва" была гэткай жа простай, народнай, сялянскай, як і поле, засеянае збожжам. "Першая беларуская газэта з рысункамі" адна ўрабляла 7-мільённую вёску, падымала, быццам цаліну, стоеную ў стагодзьдзях прыгнёту ды акупацыяў беларушчыну, сеяла, зжынала, малаціла, веяла, малола, выпякала – і раздавала тыя пяць хлябоў па ўсёй згаладнелай краіне.
Тым больш цікава, як адроджаная напрыканцы ХХ ст. "Наша Ніва" зрабілася газэтай эліты. Падобнае пераўтварэньне характарызуе клясыку.
"Наша Ніва" – гэта і наша жніво, і нашае новае, нашыя навіны й нашая віна, нацыянальныя ўшанаваньні й віншаваньні. Усё Адраджэньне ХХ ст. вынайдзенае й вынашанае "Нашай Нівай".
Сёньняшняя "Наша Ніва" – аднаўленьне тае нівы – ня большай і ня меншай, ня іншай і ня "вашай" – нашай. Стрыжнявыя ідэі, праграмныя маніфэсты, галоўныя словы й найлепшыя ўраджаі ў Беларусі. "Надрукавана ў "Нашай Ніве" – гэта пячатка традыцыі, знак якасьці й гарантыя плёну.
... На прасторах гісторыі, у глушы беларускіх душаў, сярод пушчаў і балотаў нацыянальнага мэнталітэту мы маем залатое спадчыннае поле, узаранае калёнкамі на ўзор біблійных.
Нашу Ніву.
У тую грандыёзную эру, калі халодная вайна разбурала савецкую Імпэрыю зла, калі руйнаваліся ідалы й аднаўляліся ідэалы, а беларусы здабывалі незалежнасьць – на сьценах і платох Беларусі зьявіліся першыя графіці НМR – "Жыве мэталёвы рок!" На мяжы ІІ і ІІІ тысячагодзьдзяў рок-гурты сталі прарокамі пераменаў – і тады, у раскатах рокавае рэвалюцыі, у Беларусі, нарадзілася NRM.
“О’кэй, тут усё о’кэй,
толькі дыхаць мне з кожным днём цяжэй...”
Менская "Мроя" пачынала з падвалаў і падпольных вечарынаў, прарывалася з баямі празь мітынгі 90-х на хіт-парады БТ й fm-радыё. Новая Беларусь назву ўдакладніла: "Незалежная Рэспубліка Мроя". "Я рок-музыкант старых традыцый: гэта не прызваньне, гэта пазыцыя!" – у крэда "Мроі" чуваць неўміручыя акорды "Rolling Stones", "Deep Purple" i "Scorpions".
NRM са сваім грамавым, электрычна зараджаным першаклясным рокам, літаральна адным канцэртам разграміла ўсе беларускія сялянскія комплексы лірыкі ды мінору. NRM ажыцьцявіла сапраўдны пераварот у беларускай музыцы. Хард, – панк, – гранж, – арт – па-нашаму – усё гэта рок эн-эр-эм!
Надрыўны рокавы роў, гітарны матор і гарлавы вакал, грукат ударнікаў і дружны хор прыпеваў, рокат нізкіх частотаў і пранізьлівы звон высокае струны нарэшце разгортвалі беларускую стоеную сілу, якая драмала стагодзьдзямі. NRM зрабілася абрэвіятурай музычнага супраціву і пазыўнымі, якія немагчыма пераблытаць. NRM стала гімнам маладога, энэргічнага беларускага Адраджэньня. NRM стварыла арыі нацыянальнае ідэі – "Партызанская", "Мая краіна", "Тры чарапахі", "Катуй-ратуй", "Чыстая-сьветлая", "Лёгкія-лёгкія" і "Паветраны шар".
“Падымі мяне па-над зямлёю,
Падымі мяне ў сьветлы абшар...”
Так NRM абвесьціла наступ беларускае generation-2000, новай генэрацыі маладое гарадзкое Беларусі, дзяцей перабудовы й падлеткаў незалежнасьці, юнацтва дыктатуры, моладзі Нямігі ды Інтэрнэту, хрысьціянскага абуджэньня – Пакаленьня Маладога Фронту.
NRM, рок-каралі Беларусі, зрабіліся правадырамі цэлае музычнае хвалі. "Краму", "Уліс", "Новае Неба", "Нэйра-Дзюбель", "Мясцовы Час", "Zet", "Partizone" моладзь мяжы тысячагодзьдзяў характарызавала паняцьцямі "крута", "файна", "супэр" або папрасьцей: "Ну ты што! – гэта ж тыпа NRM!"
NRM – ня культ, а зьява культуры. Менавіта музыкі NRM адыгралі галоўную ролю ў залатой сэрыі супольных музычных праектаў, кожны зь якіх можна іменаваць нацыянальным : трыб'ют песьняроўскіх хітоў у рок-апрацоўцы "Песьнярок"; унікальны збор заходнебеларускіх шлягераў на 4-х мовах "Народны Альбом"; калядны кампакт "Сьвяты Вечар"; "Крамбамбуля" з наборам сьпеваў, прысьвечаных разнастайным алькагольным напоям сьвету; рэмікс беларускіх гімнавых хітоў "Я нарадзіўся тут..."
Нездарма лідэр NRM, Лявон Вольскі – сын славутага хрысьціянскага паэта Артура Вольскага і ўнук пісьменьніка Віталя Вольскага. Цяпер воля па-беларуску – гэта рок на шматтысячных канцэртах моладзі.
Гэтыя канцэрты больш нагадваюць мітынгі. Расейскамоўная моладзь сьпявае NRM па-беларуску на лесьвічных клетках і ў пераходах. Іх вершы цытуюць часьцей, чым літаратурных клясыкаў. NRM зрабіла для беларускай ідэі больш, чым усе палітычныя партыі нашае эпохі.
“Мы закрычым: “На абардаж!”
і гэты горад будзе наш!..”
NRM – гэта не вэтэраны, не дыназаўры й не куміры. Беларускія рок-рыцары, гарачыя й іранічныя, грозныя й віртуозныя – прарокі нацыянальнае культуры новага пакаленьня.
Нясьвіж, бліскучы Нясьвіж – сталіца роду Радзівілаў, цэнтар кнігадрукаваньня й Контаррэфармацыі, эталён эўрапейскасьці ў Беларусі. Цуд халоднае прагажосьці!
Заснаваны яшчэ ў X ст. разам зь Беларусьсю на самым Балта-Чарнаморскім водападзеле, набыты праз пяцьсот гадоў Радзівіламі, за часы Мікалая Радзівіла Чорнага ператвораны ў рэзыдэнцыю найбуйнейшай магнацкай дынастыі, з канца XVI ст. Нясьвіж забудоўваўся паводле клясычнай рэнэсансавай схемы Дзюрэра – у выглядзе чалавечага цела. Княскі замак быў галавой, калегіюм езуітаў з касьцёлам – сэрцам, гандлёвая плошча з ратушай – страўнікам, а кляштары й цэрквы па пэрымэтры выконвалі ролю рук і ног. Нясьвіж яўна насьледаваў Хрысту ў спалучэньні людзкога й Боскага: якраз тут у 1593 г. знакамітым італьянцам Янам Марыя Бэрнардоні быў створаны другі ў сьвеце барокавы храм, Касьцёл Божага Цела. І адначасова зь ім – каралеўскі палац з райскім паркам. Гэта тут у 1562 г. Сымон Будны выдаў славуты пратэстанцкі “Катэхізм”, а ў 1563 г. выракся Ісуса як Бога. Тут Мікалай Радзівіл Чорны марыў пра веліч Беларусі й выхоўваў юнага Льва Сапегу, свайго пераемніка. Тут сын Чорнага, Сіротка, вернуты езуітамі ў каталіцтва, пракляў Рэфармацыю, сабраў і спаліў кальвінскія друкі свайго бацькі. Радзівіл Рыбанька закладваў мануфактуры, што выраблялі сукно, дываны й шаўковыя паясы, ягоная жонка Уршуля пісала й ставіла ў тэатры свае драмы. А Караль Станіслаў, Пане Каханку, ладзіў шыкоўныя балі з марскімі бітвамі на возеры, катаньнем на мядзьведзях па саляных дарогах, рассыпаных на вярсту, цыганскімі вясельлямі й бясконцымі “гісторыйкамі” – байкамі пра сябе, любімага. Нясьвіж схаваў тайну радзівілаўскіх багацьцяў, 12 апосталаў з пазалочанага срэбра амаль ў поўны рост, незьлічоныя скарбы каштоўных камянёў, якія так шукалі Напалеон, Гітлер і Сталін.
Нясьвіскі палац – наступнік і супернік рэфармацкага Мірскага замку. Крышталёва каталіцкі, да цалі арыстакратычны, з урачыстасьцю лепшых цырымоніймайстраў ён раскрэсьліў антычныя прапорцыі, увасобіўшы саму summa summarum, гармонію між розумам і вераю, вылічаную яшчэ Тамашом Аквінскім. Нясьвіская Альба – гэта Беларусь сьляпушча прыгожая й велічная, пранізьліва чыстая, але грозная. Уся матэматычна вылічаная культура езуіцкай лаціны – у нясьвіскіх алеях і альтанках, залях і вокнах, партрэтах і скульптурах XVI – XVIII стст.
Калі вы жадаеце ведаць, што сапраўды азначае “Беларусь у Эўропу!”, калі марыце хоць на хвіліну адчуць сябе некаранаваным каралём Вялікае Літвы або Рэчы Паспалітай, калі шукаеце мяжы паміж Старым і Новым Запаветамі беларускай гісторыі ці хочаце спасьцігнуць трагедыю вераадступніцтва – прыяжджайце ў Нясьвіж. Пашпацыруйце сярод дрэваў альбаўскага парку, зайдзіце ў халадок пакінутага гулкага палацу, які прабірае да вусьцішных дрыжыкаў, угледзьцеся ў адлюстраваньні і прыслухайцеся да крохкага рэха ўласных крокаў ...
І тады спытайце сябе – а ці трэба вам насамрэч ведаць усё тое, што тоіць Нясьвіж?
У рыфму жыць і ўзьнёсласьці рабіць –
Паказьнік гэтай нацыі найпершы.
Таму паэтам можаш ты ня быць,
Але як беларус – ты пішаш вершы.
У рыфму мы ніколі не змаўчым,
На вобраз і натхненьне зробім стаўку –
Адсюль Франьцішак, Янка і Максім,
Гілевіч, Барадулін і Бураўкін.
Адсюль і душы-крылы нарасьпеў,
І дзе яшчэ такіх людзей знайду я:
Народ, які пакутваў і цярпеў,
Ледзь знойдзе узвышэньне – дэклямуе!
І будзе верш, як беларускі кон –
На паў-Эўропы геніяў расьсеем:
Адам Міцкевіч, Полацкі Сымон –
Бацькі-паэты Польшчы і Расеі.
Краіна, як вялізны белы верш,
Зь любові і крыві, з надзеі й болю.
Краіна-верш, інакш не назавеш,
Такіх краінаў і ня знойдзеш болей.
Тут заклік – паэтычны абарот,
Тут в е р ш н і к белы скача у Пагоню,
Тут чыстая папера – увесь народ,
І сьцяг – радок крыві на белым фоне.
Ты адчуваеш генэтычны код?..
Чытай на памяць – пакаленьні твораць:
Малітва, набажэнства, хросны ход,
І Біблія, што в е р ш а м і гаворыць.
Таму у нас і сьпевы як псальмы,
Што Беларусь насьледуе Ісусу.
Таму і пераконваемся мы,
Што строфы ў ДНК у беларусаў.
Пакуль мы маем в е р у – вершу жыць,
І нашае натхненьне не астыне,
Бо ў Беларусі верш пачнеш тварыць –
Найвышні
завяршае
у вышынях.
На сцэне вакальна-інструмэнтальны ансамбаль пад кіраўніцтвам народнага артыста Ўладзімера Мулявіна...
“Песьняры”. Імя Беларусі, вядомае ва ўсім сьвеце. “Песьнярамі” беларусы ганарацца і казыраюць паўсюль, як італьянцы – сваёй “Ля Скала”, аўстрыйцы – Моцартам, а расейцы – балетам (заснаваным, зрэшты, таксама беларусамі). “Песьняры” – само ўвасабленьне беларускай мэлядычнасьці, адухоўленасьці, любові.
У самотных 70-х, на тле сусьветнага нафтавага крызысу й палётаў у космас, калі камунізм і глябалізм супольна нішчылі ўсё нацыянальнае, створаны пры менскай Філярмоніі ансамбаль “Песьняры” вандраваў па Беларусі, зьбіраючы народныя сьпевы, мэлёдыі ды матывы. І калі яны выходзілі на сцэну ў стылізаваных белых сьвітках або расшытых вялікалітоўскіх кунтушах, калі, як мурашкі па скуры, прабіралі гітарным рокавым рытмам, калі пачыналі сьпяваць, нават не сьпяваць – гучаць, моцна, плаўна й шматгалоса – залі заміралі. Гэта было нешта з далёкіх-далёкіх вякоў, з глыбіні тых часоў, калі Госпад Бог ствараў чалавецтва. Беларусы цягнулі ноты, вышэйшыя за звон струнаў. Ня горлам, не галасавымі зьвязкамі, нават ня лёгкімі. Сэрцам. Песьняры перадавалі дух усёй душой, на адным дыханьні.
Уся Беларусь, пяшчотная, мяккая, мілая, расхінулася ў “Песьнярах”. Уся сьпеўнасьць мовы, уся сьветліня беларускасьці, уся лірыка, якая толькі магчымая ў року, захапіла мільёны людзей ва ўсім Савецкім Саюзе, агаломшыла крытыкаў і ўскалыхнула хвалю пасьлядоўнікаў. “Песьнярам” было дастаткова прачулага шэпту на грандыёзным канцэрце – і гледачы плакалі.
“Песьняры” – гэта была амаль малітва. “Купалінка”, “Белавеская пушча”, “Вераніка”, “Спадчына”, “Рэчанька”, “Алеся”... “Песьняры” сталі нашым адказам на вынішчэньне беларускасьці й “зьліцьцё моваў”, на мілітарыскую прапаганду й саўкова-папсовую эстраду. “Песьняры” прыжыцьцёва былі прызнаныя клясыкай сусьветнага фольк-року.
У 1976 г. у зэніце славы “Песьняры” адправіліся ў знакамітае турнэ па ЗША. Выступы ў 13 штатах, канцэрты па самых вялікіх гарадох, вокладка “Білбарда”... “Уварваньне рускага року” – ахрысьцілі гэта ўражаныя амэрыканцы. “Песьнярам” пляскалі ў ладкі музыкі “Бітлз”, мільярдэры й прэзыдэнты – і гэта ў разгар “халоднай вайны”!
Ад беларускай пяючай шчырасьці й ласкі сэрцы таялі настолькі, каб палюбіць ворага.
Геніяльная мулявінская апрацоўка фальклёру, паэзія Купалы й Багдановіча, фэнамэнальны вакал Барткевіча, Дайнэкі, Місевіча, Пені адваёўвалі душы ў імпэрыі й нянавісьці. Слухайце й вучыцеся: гэта называецца “місія нацыі ў культуры”. “Песьняры” сталі яскравым прыкладам беларускай перамогі любоўю – такой любоўю, якая дорыць сьлёзы ад перажываньня прыгажосьці й шчымлівага шчасьця.
Аж тры сучасныя ансамблі з той жа назвай; “Сябры”, “Верасы”, “Палац”, “Троіца”, “Крыві”. Пазнаеце? Гэта ўсё яны, песьняры Вялікае Беларускае Любові.
Калі ўзрушаная хрысьціянскім абуджэньнем XVI ст. Вялікая Літва пад пагрозай маскоўскай акупацыі злучылася з Польшчай, і Контаррэфармацыя пачала паланізацыю Беларусі – духовая, узьнёслая, рамантычная беларушчына хлынула насустрач ёй на Захад, аддаючы Кароне ўсю сябе .
Беларусь – радзіма патрыярха польскае літаратуры Адама Міцкевіча, галоўных пісьменьнікаў Рэчы Паспалітай эпохі Асьветніцтва Франьцішка Багамольца, Адама Нарушэвіча, Франьцішка Князькіна, Юльяна Нямцэвіча; клясыкаў прозы й паэзіі, ад Уладзіслава Сыракомлі да Генрыка Сянкевіча. Беларусь стварыла Польшчы опэру й сымфонію, падаравала ёй нацыянальны гімн і палянэз Агінскага.
Каталіцызм і лаціна, рацыянальныя й бліскучыя, кшталтавалі натхнёную й паэтычную беларускасьць, расхінаючы перад ёю ўсю Эўропу. Дзякуючы гэтаму, Міцкевіч здолеў стаць сусьветным лідэрам рамантызму, а гістарычныя раманы Генрыка Сянкевіча, ляўрэата нобэлеўскай прэміі, чытала ўся плянета. Менавіта таму "Пан Тадэвуш", "Дзяды", "Крыжакі", "Патоп" захавалі для чалавецтва цэлую Вялікую Літву ў вобразах, легендах і асобах. А якую яшчэ папулярную мастацкую літаратуру пра раньняе хрысьціянства мог афіцыйна ўхваліць Ватыкан, як ня "Quo Vadis"!
Магутны, усепаглынальны беларускі ўплыў дагэтуль віруе ў польскае музыцы. Бацька польскай опэры – беларус Станіслаў Манюшка. Пачынальнік польскага сымфанізму – наш Мечыслаў Карловіч. Найвядомейшы ў сьвеце палянэз – Міхала Клеафаса Агінскага.
Зь Беларусі ў Польшчу ўвесь час веяла духовасьцю – ад часоў пабожнага Ягайлы, ад "Берасьцейскай Бібліі" Мікалая Радзівіла Чорнага, "Новага Запавету" Буднага, ад каталіцкай, пратэстанцкай, вуніяцкай, праваслаўнай публіцыстыкі па-польску. І нездарма: паглядзіце на сёньняшнюю хрысьціянскую Польшчу, радзіму Папы Рымскага!
Больш ідэалу! Больш рамантызму! Больш духу! – так гучыць перададзенае праз польскую культуру беларускае пасланьне Захаду.
Вялікая Расейская Культура і цяпер прымушае са значэньнем падымаць вочы ўгару цяперашняе насельніцтва 1/6 сушы. Вялікая Расейская Культура пасёньня выхоўвае геніяў і захоўвае арэол сьвятасьці. Вялікую Расейскую Культуру ведае й любіць увесь сьвет. А ўсё таму, што Вялікая Расейская Культура трымаецца на беларушчыне .
Так было цэлае тысячагодзьдзе суседзтва. Чым больш Беларусь пазнавала Расею, і чым большай рабілася Расея – тым больш Беларусь імкнулася зьмяніць Расею. І калі перабіраеш беларусаў, якія тварылі ў Расеі – да глыбіні душы ўражвае гэтае бясконцае ахвяраваньне сабою, нават сваёй беларускасьцю, дзеля аграмаднай краіны, дзеля свайго блізкага, дзеля ворага, у адказ на гвалт, заваёвы й прыніжэньні .
Біблія Скарыны, Фёдарава, Мсьціслаўца. Цудоўная аздоба цэркваў ды манастыроў – іканапіс, беларуская рэзь, кафля, ліцьцё, шкло ... У 1662 г. толькі ў Маскоўскай Срэбнай Палаце працавала больш за 40 майстроў толькі зь Віцебска й Полацка. Кнігі Полацкага, падручнікі Капіевіча, граматыка Сматрыцкага, беларуская мова, паэзія, барока ... Беларуская душа, узвышаная й сьветлая, струменіла, праменіла, пераплаўляла.
Беларусь у поўнай ступені вычула на сабе бяздушнасьць імпэрыі, цяжар усходняе пыхі, драпежнасьць Масквы й жорсткасьць Піцера. Адказам стаў наймагутнейшы дар драматычнага, прарочага хрысьціянства – Дастаеўскі. "Злачынства і пакараньне", "Ідыёт", "Браты Карамазавы", "Бесы". Ня проста вялікія псыхалягічныя раманы – удары ў самае сэрца монстра. "Загадкавая руская душа"? Колькі грубасьці, жорсткасьці й хамства было ў тае душы, што дзеля яе Беларусь патраціла паўжыцьця й столькі геніяў!
Беларускую чысьціню, узьнёсласьць, інтэлігентнасьць у Расеі заўважыш адразу і не пераблытаеш ні з чым. Беларушчына ў Расеі – гэта "Гора ад розуму" Аляксандра Грыбаедава, якое, з гора ці ад розуму, разабралі на цытаты ; вольналюбівая публіцыстыка Зьміцера Пісарава й Валерыі Навадворскай ; самая рамантычная мроя дзяцінства "Пунсовыя ветразі" Аляксандра Грына, казка Юрыя Алешы "Тры таўстуны". Нават “Дуброўскі" Пушкіна – гэта адсюль: прататып Дуброўскага – аршанскі шляхціч Астроўскі.
Беларушчына ў Расеі – гэта Іван Бунін з роду Гедзімінавічаў, пранізьлівы лірык, геніяльны і ў прозе, і ў паэзіі, які да апошняга заклікаў Русь трымацца Бога – і напісаў пра нашэсьце бальшавікоў "Акаянныя дні" (Нобэлеўская прэмія не абы-якога – 1933 году).
Беларушчына ў Расеі – гэта Музыка. Такія хвалі насамрэч могуць ускалыхнуць найвялікшую на зямлі краіну ад Масквы да самых да ўскраінаў. Глінка, Стравінскі, Рымскі-Корсакаў, Шастаковіч, Растраповіч!..
А знакаміты расейскі балет, якім так ганарацца расейцы ? Яго заснавалі балерыны Азарэвічы са Шклова й Восіп Казлоўскі, які працаваў у Слоніме ды Троках.
Берасьцейскія, магілёўскія, віленскія, барысаўскія, рэчыцкія, смаленскія, ігуменскія шляхцічы, дзеці паўстанцаў Касьцюшкі ды паплечнікаў Каліноўскага, соль нацыі, ехалі ў Маскву, Піцер, Ніжні – каб пераадольваць імпэрыю словам, мэлёдыяй і духам.
Беларусь так хацела пераўвасобіць Расею!.. Беларусы наглядна паказвалі, як гэта робіцца, ў першых тэатрах, якія пачалі выступаць у Расеі. Але імпэрыя заставалася сабой – і Беларусь выводзіла на сцэну паплечніка Станіслаўскага, Неміровіча-Данчанку.
Беларусь, чыстая, сьветлая, натхнёная, скразіла і ў паэзіі беларусаў Яўгена Яўтушэнкі й Міхала Ісакоўскага, у адкрыта лібэральным "Новом Мире" беларуса Аляксандра Твардоўскага, у шчырых да хрыпаты сьпевах беларуса Ўладзіміра Высоцкага й іранічных балядах беларуса Андрэя Макарэвіча!
Ува ўсіх іх – вы ўзгадайце, у радках і нотах, інтанацыях і тэмбрах – адчуваецца штосьці да болю наскае, такое пранізьлівае, мяккае й сьпеўнае. Усіх іх родніць крынічная празрыстасьць і прыдыханьне любові. Беларуская культура, нябачнае войска маленькага акупаванага краю, зрабіла полем бітвы ўсю гіганцкую імпэрыю – і ўрэшце ўзьняла па-над ёю пераможныя сьцягі вялікае літаратуры, мастацтва, музыкі.
Не дэспатыі! Не тыраніі! Дэмакратызм і талеранцыя! Праўда й свабода! – гэта пасланьне Ўсходу ад Беларусі бачнае сёньня ўсяму сьвету празь Вялікую Расейскую Культуру.
Беларускі рушнік – гэта наш хатні бел-чырвона-белы сьцяг.
Гэтую белую ільняную палатніну, шырынёю 25-40 см і даўжынёю ад мэтру да трох, тканую на кроснах, чырвона-узорную, зь вязанымі ці плеценымі карункамі, прошвамі ды махрамі, можна вешаць у рамку замест габэлену ці выцінанкі, або сапраўды падымаць як штандар па-над домам. Бел-чырвона-белы рушнік абдымае самыя дарагія й каштоўныя для беларуса рэчы: на ім госьцю падаюць хлеб-соль, ім ахінаюць абразы на покуці, яго абавязкова навязваюць на крыжы пры дарозе.
Паводле ўнікальнага рысунку й стылю беларускіх рушнікоў можна вызначыць мясьціну, дзе яны зробленыя. Пасачкі, ромбікі, завіткі, шахматкі, васількі розных куткоў Палесься, Падняпроўя, Падзьвіньня, Панямоньня мазаікай складаюцца ў цэлую мапу Беларусі. У вышываных шыфрах беларускага рушніка знаходзіш і соль, і сала, і сонца, і абяцаньне шчасьця – усю нацыянальную ідэю ў бел-чырвона-белых элемэнтах, усю мэнтальнасьць у манумэнтальнай арнамэнтальнасьці.
Рушнікі ў Беларусі – лепшы пасаг дзяўчыне й падарунак навасёлам. Без рушнікоў не абыходзіцца ані ўмываньне нараніцу, ані абедзенны стол, ані вечаровая лазьня. Бел-чырвона-белы рушнік – візытоўка будучага беларускага сэрвісу.
Рушнік – гэта беларуская культура чысьціні й сьвежасьці. Наш рушнік мае вельмі беларускую місію: прымае на сябе ўвесь бруд. Ацірае рукі, ногі ды твары, працуе ўхваткай, посьцілкай, покрывам – а назаўтра зноў бялюткі. Там, дзе сьвяцейшае, бліжэйшае да Бога, дзе абраз, крыж або прычасьце – там будзе і беларускі рушнік.
Проста Беларусь ведае, што чысты рушнік – гэта з Эвангельля. Ісус укрываў рушніком галаву ад палестынскае сьпёкі, рушніком мыў ногі на тайнае вячэры апосталам – "узяўшы рушнік, апярэзаўся, потым уліў вады ва ўмывальнік і пачаў умываць ногі вучням і выціраць рушніком, якім быў апярэзаны" (Яна 13:45) – і якраз на ўбрусе, паводле паданьня, застаўся крывавы адбітак Ягонага аблічча, Спас Нерукатворны.
…Лунае, палошчацца ў самое Беларусі ільняны бел-чырвона-белы рушнік.
Слуцкія паясы – чатырохмэтровыя залачоныя шэдэўры з шоўку й кашмірскае воўны. Цёмна-чырвоныя, малінавыя, блакітныя, зялёныя, белыя ды чорныя, з узорамі квітнеючага лугу й райскага саду, з адным толькі ім уласьцівым пераліўным бляскам… Знакамітыя слуцкія пасы – азнакі багацьця й магутнасьці нашае гісторыі. Пасы ў сярэднявечнае Беларусі насілі і сяляне, і шляхта, і магнаты. Дарагі пас быў дэманстрацыяй заможнасьці, прыкладам як зараз шыкоўны гальштук ці “Ролекс”. Адрозьнівалі пасы на штодзень, на сьвята, вясельле, пахаваньне, на маленьне – у моцных гаспадароў пасаў у гардэробе было незьлічона. Магнацкія пасы, у якіх адно золата важыла да двох фунтаў, каштавалі па 500 дукатаў – з ладны фальварак.
У сярэдзіне XVIII ст. Беларусь замест саматканага вырабу пасаў асвоіла мануфактурны – і Радзівіл Рыбанька, Тызэнгаўз, Сапегі засноўваюць адмысловыя фабрыкі ў Нясьвіжы, Слуцку, Ружанах ды пад Горадняй – пэрсыярні. Пачаўшы зь імпартовых узораў, майстры хутка пераходзяць на родныя валошкі й гвазьдзікі, ствараючы непаўторны рай залатое беларускае раскошы – зьзяючыя, іскрыстыя, квітнеючыя цуды ткацтва. Паводле Максіма Багдановіча, дайшло да гэтага вельмі кранальным чынам:
…І тчэ, забыўшыся, рука,
заміж пэрсыдзкага узору
цьвяток радзімы васілька.
Найбуйнейшая й самая знакамітая фабрыка Радзівілаў у Слуцку вырабляла залатыя, срэбныя ды шаўковыя пасы тысячамі. Попыт сярод шляхты ды замежнікаў быў шалёны (аж да тых пор, пакуль расейская улада не забараніла насіць нацыянальныя кунтушы). І, як усякія шэдэўры, слуцкія пасы падраблялі па ўсім сьвеце – у Парыжы, Ліёне, Варшаве, Кракаве, Гданьску, Стамбуле ... Ды арыгіналы засталіся непераўзыдзенымі. Менавіта слуцкія пасы па цяперашні час прымушаюць прымружвацца і млець наведнікаў лепшых музэяў плянэты.
Слуцкія пасы – водбліск нашага Залатога веку й зьнітоўваньне Залатога пасу самое Беларусі – Нясьвіжа, Слуцка, Клецка, Ружанаў, Горадні.
Зрэшты, залацісты шык і бляск у слуцкіх пасах – эфэкт зьнешні. А вось цяпер пра самае важнае.
Паводле Бібліі, падпярэзацца пасам азначала быць гатовым да справы, адказным і прыстойным – у супрацьлегласьць тым, хто распаясаўся.
Вы ведаеце самы беларускі музычны інструмант? Адмыслоўцы хорам сьцьвярджаюць: гэта ўнікальны вакал. Госпад Бог даў беларусам незвычайна сьпеўны, высокі, мэлядычны голас.
"Песьняры". NRM. Барды. Опэра. Міхал Забэйда-Суміцкі. Аграмадны збор пяючага фальклёру. Уладзімір Высоцкі, Андрэй Макарэвіч, Алена Сьвірыдава, Юры Шаўчук, БІ-2, Яраслаў Еўдакімаў... Галасы Беларусі!
Беларускі голас перадае ўсю драматычную ўнутраную нацыянальную мэлёдыку – жаль і боль, веліч і ахвяру, веру і любоў. Беларускі голас пазнавальны паўсюль – ягоны высокі тон, тэмбр, інтанацыі адразу адрозьніш ад гарлавога нямецкага, прахалоднага прыбалтыйскага ці грубаватага расейскага. Беларускі вакал – голас опэраў, арт-року й сольных канцэртаў а-капэла, голас настолькі моцны й чысты, што ад ягонае сілы ды вышыні выбухаюць шклянкі й затойваюць дыханьне мільёны.
У беларусаў і лад гаворкі, і сама мяккая, пранізьлівая мова, і манэра вымаўленьня, і аб'ём грудзей, і склад вуснаў, і струны галасавых зьвязак наладжаныя крыніцай: голас бруіцца, струменіць, зьвініць. Ён ці тонкі й звонкі, ці глыбокі й пералівісты, ці поўны празрыстае яснасьці, ці зьзяючы ўсімі адценьнямі зыкаў, фэерычна зіхоткі, быццам пераборы арфы.
Беларускі голас ператварае наша аканьне ў арыю аргану. А звонкае беларускае дзэканьне й ціўканьне, сьвісьцячыя трэлі й залівістая мяккасьць родняць беларусаў з найлепшымі пеўчымі птушкамі.
Беларускі голас струнна напружаны, як нэрвы, што працінаюць і зьнітоўваюць усю істоту. Таму беларус ня проста сьпявае – ён гучыць. Беларускія песьні жальбы, абрадавыя падгалосьсі Палесься й палацавая музыка Сярэднявечча – перапевы й пералівы таго голасу, які перадае лёгкімі ўсю лёгкасьць гуку, вуснамі ўвесь жар жарсьці, у якім слова, узьнятае ад паднябеньня да паднябесься, набывае ўласьцівасьці сымфанічнага цуду. Беларускі сьпеў, што імкнецца да вяршыняў мужчынскага лірычнага тэнару й жаночага каляратурнага сапрана, што возьме голасам і соль трэцяй актавы, і 20.000 герцаў, мяжу чалавечага слыху, дрыжыць, як крылы ў палёце, льецца сьлёзамі шчасьця, і кранае так соладка!...
Беларускі голас – сапраўды дар Божы. Менавіта мэлядычная гармонія чысьціні й узьнёсласьці самых верхніх рэгістраў найлепш выяўляе любоў – нацыянальную ідэю Беларусі. Любы, хто прыслухаецца, зразумее, для чаго прызначаны гэты дар. Беларускі голас – голас малітвы, літургіі, царкоўных і касьцёльных хораў, псальмоў і гімнаў.
Голас Духу, што падымае слухачоў у высі Валадарства Нябёснага. Сьпеў з самага сэрца. Эвангельскі заклік!
Беларускі вакал – голас новага эўрапейскага абуджэньня. Сьпеў, народжаны ў міжмоўі, зразумелы і Захаду, і Усходу, голас, які захлынае душу пяшчотай і ласкаю з самага сэрца, яшчэ агучыць пропаведзь і малітву на хрысьціянскім радыё і тэлевізіі для ўсяго сьвету:
"Узышоў Бог пад воклічы,
Гасподзь пад гукі трубныя.
Сьпявайце Богу нашаму, сьпявайце!.."
(Псальмы 46:6-7)
Сялянская тэма ў беларускай літаратуры – зьява гэткага ж эпічнага парадку, што й "Адысея", "Рамаяна" альбо "Сьпеў аб Нібэлюнгах". Ніводзін эўрапейскі народ ня мае такой фундамэнтальнай хрэстаматыі вясковае прозы й паэзіі, як беларусы.
Сялянскі эпас – масыў нашае нацыянальнае ідэі, паводле маштабу параўнальны хіба з ваеннай прозай.
Вялікі Сялянскі Эпас ня проста шматтомны – ён шматтонны. Яго цэлае стагодзьдзе стваралі фальклярысты, народнікі, нашаніўцы й сябры Саюза Пісьменьнікаў. Вершы Багушэвіча й драмы Дуніна-Марцінкевіча, паэзія Купалы ды Гаруна – гэта толькі эпіграфы. Главы-глыбамі: "Новая Зямля" і "На ростанях" Коласа, "Людзі на балоце" Мележа, "Трывожнае шчасьце" Шамякіна, "Знак бяды" Быкава... Ды яшчэ сотні раманаў, аповесьцяў, зборнікаў усё пра тое ж.
У бібліятэцы беларускага сялянскага эпасу – п'есы Купалы, байкі Крапівы, апавяданьні Гарэцкага, вялікая частка прозы Быкава, Брыля. Багушэвічаў Аліндарка, Халімон Дуніна-Марцінкевіча, купалаўскія мужык ды жнейка, коласаўскія палясоўшчык Міхась са сьціжмай дзяцей, дзядзька Антось, Сымон-Музыка й дзед Талаш, лынькоўскі Міколка-Паравоз, мележаўскія Васіль ды Ганна, вясковыя інтэлігенты Гарэцкага, быкаўская Сьцепаніда – ды ў гэтай вялікай вёсцы ўсе ведаюць адзін аднаго!
Парадокс, але беларускі сялянскі эпас паўстаў адначасова з хваляй урбанізацыі – бо яна масава запаўняла вяскоўцамі гарады. Цэлая нацыя падымалася зь вёскі ХХ ст, на тле рэвалюцыяў і войнаў, разам з Адраджэньнем – відовішча сапраўды эпічнае. Дзякуючы беларускай сялянскай літаратуры, мы ніколі не забудземся на тую патрыярхальную краіну вясковае простасьці й глыбіні, дзе жарсьці віравалі не слабейшыя, чым у Гамэра, ворагі былі ня менш жорсткімі, чым у ісляндзкіх сагах, а карова адыгрывала ня меншае рытуальнае значэньне, чым у індыйскае міталёгіі. Тую зямлю, лясы, cенажаці, сады, гарады й хаты, у якіх нацыя выжыла скрозь стагодзьдзі акупацыяў, войнаў і прыгнёту – той страчаны рай, зь якога мы выбіраліся да свайго гарадзкога адкрыцьця, да біблейскага Новага Ерусаліму.
У школьных падручніках "Беларускай літаратуры" вялікі сялянскі эпас усё яшчэ адыгрывае ролю клясыкі. Але новая нацыянальная хрэстаматыя, гарадзкі эпас Беларусі, пачаты Караткевічам, ідзе яму на зьмену з хуткасьцю беларускай урбанізацыі.
Драматызм беларускай гісторыі спарадзіў унікальны беларускі тэатар.
Беларусам так часта даводзілася йграць ролі й пераўвасабляцца, што тысячагадовы тэатар на сцэне паміж Захадам і Усходам даўно стаў іх жыцьцём, а "людзі-акторы" – нацыянальным амплюа. Беларусы прымалі й пераймалі столькі розных ідэяў і формаў, столькі чужых паставаў і жарсьцяў, мімікі й жэстаў, інтарэсаў і інтанацыяў!... Менавіта такая Беларусь дала сьвету батлейку, Неміровіча-Данчанку й Купалаўскі акадэмічны.
"Схадзіць у тэатар" – каронны нумар культуровай праграмы беларускага інтэлігента: у "Тутэйшых", "Несьцерку" або "Князі Вітаўце" прынята шукаць жывую нацыянальную ідэю.
Тэатар – адзін з нашых базавых архетыпаў. Які прынцып тэатру? Ператварэньне ў іншага. А гэта магчыма толькі тады, калі любіш. Любі блізкага свайго, як самога сябе – адчуй сябе на месцы нашага, перажыві, будзь ім! Так што імкненьне да пераўвасабленьня – гэта вельмі па-беларуску. Больш таго – гэта сапраўды па-хрысьціянску.
Тэатральная традыцыя, закладзеная яшчэ скамарохамі й батлейкаю Сярэднявечча, расквітнела ў пастаноўках магнацкіх тэатраў XVI-XVIII стст. – Нясьвіскага й Слуцкага ў Радзівілаў, Слонімскага ў Агінскага, Шклоўскага ў Зорыча, – і пад акупацыяй аднавілася ў народніцкіх спэктаклях Дуніна-Марцінкевіча. Беларускі тэатр – гэта Уршуля Радзівіл і Ігнат Буйніцкі. Беларускі тэатар – гэта сялянская клясыка Купалы: "Паўлінка", "Тутэйшыя", "Раскіданае гняздо". Гэта беларуская вайна: "Трыбунал" Макаёнка, "Апошні шанец" Быкава, "Радавыя" Дударава. Драматургія й рэжысура сусьветных трагедыяў. І калі вы сёньня чуеце захопленыя водгукі знаёмых – ах, Пінігін!. Бачыў Мазынскага?. А Курэйчык!... – Майце на ўвазе, гэта ўсё той жа беларускі тэатар.
Ад беларускае тэатральнасьці – і балетныя шэдэўры Елізар'ева, і опэра Глебава, і акторскія геніі Інакенція Смактуноўскага, Расьціслава Янкоўскага, Стэфаніі Станюты, Пятра Алейнікава, Кірка й Майкла Дугласаў.
Тэатар – беларуская палітыка: зь першых пастановак адраджэнцаў і да выкліковых бел-чырвона-белых дэкарацыяў "Тутэйшых" сучаснасьці гледачы – нацыянальна сьвядомая грамада й студэнты, а прэм'еры – акцыі пратэсту. Нават Усебеларускі Зьезд 1917 г., кульмінацыя пераўвасабленьня самое Беларусі, адбыўся ў будынку сёньнішняга Купалаўскага тэатру.
Тэатар – невычэрпны патэнцыял беларускай культуры. Рэпэртуар – уся гісторыя сэрца Эўропы. Заслона тут мусіць апускацца на сцэну толькі дзеля таго, каб аддзяліць спэктакль ад наступнага.
Саламяны брыль, сялянскі строй ды гарапашны настрой – такім быў афіцыйны сувэнірны набор беларускай культуры ў савецкія часы. Само паняцьце “нацыянальны” вычэрпвалася фальклёрам. Фальклёрныя гурткі ў кожным райцэнтры, фальклёрныя дзяўчаты з хлебам-сольлю, фальклёрныя ансамблі на экспарт, нават чапурыстая паласа арнамэнту на бутафорскім сьцягу ... Агромністая карпарацыя сялянскага наіву даводзіла, што мы, беларусы – народзец мілы, ды лапатны. На дэкарацыях вясковага быту хіба што не хапала цэтліку: “Адзіны від беларускай культуры”.
У гэткім фальклёры глянцам блішчэла фальш.
За масавай паказухай таілася зьявішча першароднае ды нязьмернае. Беларусь, як ніхто з суседзяў, захавала глыбіні спаконвечных традыцыяў, закладзеных калісьці Творцам у гэты народ. Бывае, бабулька сто гадоў, ледзь ходзіць з палачкай, але ж як сядзе сьпяваць, як прыасаніцца – людцы мае!..
Беларускі фальклёр – гэта тысячагадовае змаганьне хрысьціянства з паганствам, традыцыйнае формы з Хрыстовым зьместам. Асваеньне й паглынаньне абрадаў, рытуалаў ды сьвятаў, адваёўваньне душаў. Беларускі фальклёр – гэта руіны культу, якія нараджаюць масавую культуру: калядаваньне, гуканьне вясны, шуканьне папараць-кветкі й спаленьне аўтамабільных пакрышак на Купальле. Даўнія адзеньні, рыштунак, звычаі ды сьпевы могуць растлумачыць нам прычыны шмат якіх генэтычных хваробаў і вялікіх грахоў сучаснае нацыі, успадкаваных ад паганства.
Фальклёр – найглыбейшае вымярэньне нацыянальнага стылю. Аснова рытмаў, рыфмаў і архетыпаў. Беларускія пісьменьнікі XX ст. вядуць свой род наўпрост ад фальклярыстаў XIX ст. – адсюль і народніцтва, і этнакультурніцтва, і вясковасьць. З фальклёрных прадоньняў чэрпалі й Баршчэўскі для “Шляхціца Завальні”, і Купала для сваіх паэмаў, і Багдановіч для вершаў, і Колас для “Казак жыцьця”, і беларуская Філярмонія, і “Песьняры” – і дагэтуль бяруць фольк-рокавыя “Крыві” ды “Троіца”, мадэльеры й дызайнэры...
Беларускі фальклёр – гэта жывыя бел-чырвона-белыя сьцягі нацыянальных строяў, “Лявоніха” ды “Харошкі”, “рытмовы шум” лесу, ветру, ракі ў беларускай музычнае этніцы, ажурныя выцінанкі, саламяныя шэдэўры – аж да царскіх брамаў з саломы ў палескіх цэрквах: 950 самадзейных народных калектываў, 84 фальклёрных і 18 фальклёрна-этнаграфічных групаў, 6 ансамбляў і хораў, і колькідзесят тамоў занатаваных сьпеваў (аналягаў няма ва ўсёй Эўропе!).
І усё-такі эпоха вясковага фальклёру ў Беларусі сыходзіць. На зьмену ёй ідзе адкрыцьцё нацыянальнага Сярэднявечча – эўрапейскага, хрысьціянскага падмурку новай беларускай гарадзкой культуры.
"Чорны квадрат" Казіміра Малевіча – адзін з найвялікшых мастацкіх вобразаў у гісторыі чалавецтва. Напісаны ў 1914 г., у год пачатку I Сусьветнай, у прадчуваньні рэвалюцыі й прадбачаньні таталітарызму, ён сфармуляваў свой час як чорны ў квадраце. "Чорны квадрат" – гэта поўная адсутнасьць колеру. Чорны паглынае святло. "Чорны квадрат" – гэта сьветапоглядны тупік: вялікая чорная квадратная кропка ў сусьветным мастацтве. Белы холст, чорны квадрат – няма нічога прасьцей. Няма нічога. Уся цывілізацыя XX ст. у адным знаку. "Чорны квадрат" – сапраўдны "абраз новага бязбожнага часу", кажучы словамі самога Малевіча. Вакно ў пустыню душы. Брама сьмерці. Адсутнасьць сьвятла ў канцы тунэлю. Сьвет бяз Бога. "Чорны квадрат" – гэта акт безагаворачнай капітуляцыі культуры. І калі Бярдзяеў абвесьціў культуру " найвялікшай няўдачай чалавецтва" – Малевічу для гэтага хапіла проста намаляваць чорны квадрат. Прарочае адкрыцьцё “Чорнага квадрату" – папярэджаньне беларускай нацыянальнай ідэі ўсяму сьвету. Чорны квадрат мог вынайсьці толькі беларус. Толькі Беларусь зь яе белью, сьветлінёю й сьвятасьцю магла настолькі прачуць абсалют чорнага. Толькі краіна белага сьцягу, счарнелая ад пакутаў, у жахлівым відзежы імпэрыі зла й Чарнобылю магла ўявіць сабе той самы квадрат, у які Леанарда да Вінчы ўпісваў ідэальныя прапорцыі чалавечага цела, чорным.
Прывітаньне, шаноўнае спадарства – чытачы, слухачы, гледачы першага нацыянальнага!
Толькі сёньня разам з намі вы маеце магчымасьць назіраць за трансьляцыяй відовішча, якога ўся Беларусь чакала ні больш, ні менш – усю сваю 1000-гадовую гісторыю.
Алімпіяда нацыянальнае ідэі ў спорце.
Такім чынам, увага!
Запрашаем вас у Менск, Беларусь. У самы цэнтар Эўропы, на скрыжаваньне шляхоў, на галоўную арэну кантынэнту. Вы чуеце гэты гул, агромністы гул, з-за якога я сам ледзь чую рэжысэра рэпартажу... Гул 10 мільёнаў заўзятараў! Так, 10 мільёнаў – бо ўсе, ад малых дзяцей да глыбокіх старых, хоць раз у жыцьці хварэлі за нашых. Таму сёньня ўсе яны тут, уся нацыя – у жывым эфіры, на арэне спаборніцтва, у рэжыме рэальнага часу – перад намі.
Гэтая краіна бачыла за свае тысячу гадоў і турніры, і сярэднявечную барацьбу, дужаньне “да крыжу” й “на крыжы”, і дзікае паляваньне, і ловы, увекавечаныя ў “Песьні пра зубра” ды раманах Караткевіча, і рыцарскія двубоі, і страляніну з лукаў ды арбалетаў, і чэмпіянаты Эўропы ды сьвету, і залатыя мэдалі “Дынама-82”, і перамогу футбольнай зборнай Беларусі над Галяндыяй у 95-м, і трыюмф беларускіх тэнісістаў у матчах з Расеяй ды Аргентынай у Кубку Дэвіса ў 2004-м... Але сёньня – асаблівы дзень. Сёньня ўпершыню ў гісторыі ўсе гэтыя спаборніцтвы сыходзяцца ў адной вялікай Алімпіядзе.
Уладкоўвайцеся зручней, бо наперадзе нас з вамі чакае нешта фэерычнае. Грандыёзнае відовішча Адкрыцьця, прадстаўленьне поўнае нацыянальнае dream-team, сотні лепшых спартоўцаў Беларусі, а затым – 14 відаў спорту ў абавязковай праграме. Дзесяткі тысячаў запрошаных, гасьцей і журналістаў. Вы бачыце на свае ўласныя вочы: перад вамі, з вышыні птушынага палёту, стадыён “Дынама”, поўная чаша ў самым цэнтры Менску, лядовыя палацы ў абласных цэнтрах ды сталіцы, вось супэрсучасны футбольны манеж у Вясьнянцы, Менскі Палац Спорту, адна зь лепшых у Эўропе спартовая база “Стайкі”, вось іпадром “Ратамка”; гэта – вы, вядома, пазналі, – комплекс “Раўбічы”, знакамітыя трампліны, побач – гарналыжны курорт пад Лагойскам, беларуская Швайцарыя, і ўсе нашыя 225 стадыёнаў, 222 плавальных басэйны, 5 тысячаў спартовых заляў і 14 тысячаў спартовых пляцовак, адначасова адчыненых сёньня дзеля таго, каб прыняць Алімпіяду Нацыянальнай Ідэі.
Абсалютна дарэчы будзе зараз згадаць адзін гістарычны факт. Мы з вамі можам ганарыцца перад усім сьветам тым, што менавіта беларус стаяў ля вытокаў адраджэньня Алімпійскіх гульняў. У Афінах 1896 г., дзе адбывалася першая сучасная Алімпіяда, гарадзкой гаспадаркай кіраваў наш выбітны зямляк, герой Грэцыі Зыгмут Мінейка. І менавіта ён рыхтаваў тую самую першую Алімпіяду.
Перад абліччам бліскучага беларускага алімпійскага ансамблю, напярэдадні шыкоўнага шоў, што чакае нас у бліжэйшыя гадзіны, варта паўтарыць: такі ажыятаж, такая ўсенародная цікавасьць, такі агульнанацыянальны аншляг тут адзначаецца, безумоўна, упершыню.
Калі раней, на працягу 70 гадоў у сусьветных турнірах беларусы фігуравалі ў складзе “зборнай СССР” і ўсе называлі іх “рускімі” – нам заставалася хіба што ціха хварэць за землякоў. Але ўжо ў 90-х гадох мінулага стагодзьдзя заўзятары з усяе плянэты пачалі сустракаць імя “Belarus” на чэмпіянатах сьвету й алімпійскіх гульнях, у спаборніцтвах па гімнастыцы, барацьбе, гандболе, біятлёне, хакеі, веславаньні, настольным і вялікім тэнісе, фрыстайле, лёгкай атлетыцы... Беларускія трыюмфы пад бел-чырвона-белым сьцягам на Алімпіядзе ў Барсэлёне 1992 г. – 17 залатых мэдалёў! – на лёгкаатлетычных чэмпіянатах сьвету ў Гётэборгу (1995 г. –12 мэдалёў, 2-е агульнакаманднае месца пасьля ЗША) ды Парыжы (2003 г. – 8 мэдалёў, 3-е месца), біятлённыя перамогі ўсяго апошняга дзесяцігодзьдзя – прымусілі гаварыць пра Беларусь ва ўсім сьвеце з захапленьнем. Якраз спорт зрабіў Беларусь і беларусаў вядомымі сярод мільярдаў зямлянаў, і якраз-такі спорт узьняў мільёны нашых суайчыньнікаў да нацыянальнае сьвядомасьці – хай сабе пакуль эмацыйнае, але масавае. “Золата” ў чэмпіянаце сьвету па спартовае гімнастыцы 2002 г., месцы на п’едэстале ў мастацкіх гімнастак, сэнсацыйная перамога ў хакейным чвэрцьфінале зімовай алімпіяды ў Солт-Лэйк-Сіці над фаварытамі – зборнай Швэдзіі 4:3, сусьветнае чэмпіёнства настольнага тэнісіста Уладзімера Самсонава – і вось ужо ў спорце, спадарства, адзначаецца даўно, ня бачаны гісторыяй, палітыкай, эканомікай, культурай эфэкт: зь Беларусьсю пачынаюць лічыцца.
Бо спорт, шаноўныя гледачы, для многіх мільёнаў людзей ёсьць найпрасьцейшае й найясьнейшае выяўленьне гонару за сваю краіну. Спорт дае ўнікальную магчымасьць кожнае нацыі, на вачох усяго чалавецтва давесьці, чым яна ёсьць і чаго вартая. Ды ўрэшце рэшт – скажыце, хіба я ня маю рацыі! – само жыцьцё ёсьць спортам: шматгадовай чарадой трэніровак, адборачных цыкляў, спаборніцтваў, паразаў і трыюмфаў у імкненьні атрымаць узнагароду, і аднойчы, на вяршыні п’едэсталу пад успышкі тэлекамэраў, разам са шматтысячным хорам тарсіды прасьпяваць легендарны хіт усіх часоў і народаў: “We Аre The Champions!..”
Спорт, спаборніцтва, спосаб пераадолець самога сябе – мэханізм, закладзены ў чалавечую натуру Самім Госпадам Богам. Той самы мэханізм, які дазваляе слабому й грэшнаму чалавеку змагацца зь бязьвер’ем, лянотай і страхам, падымацца пасьля падзеньня, высільвацца, выжыльвацца празь “не магу”, спорт – бліскучае сьведчаньне моцы, характару, духу асобы й нацыі. Бо спорт – і я мяркую, вы пагадзіцеся са мною, дарагія заўзятары – гэта ня толькі й ня столькі фізычная культура. Гэта культываваньне волі й веры – якраз таго, што вызначае сілу духу. Так што знакамітыя “маральна-волевыя”, на якія так упіраюць трэнэры, выхоўваючы вялікіх спартоўцаў ды вялікія каманды, і гульцы, выйграючы вялікія матчы, і ёсьць сапраўдным зьместам няхітрых, здавалася б, гульняў у рознакаляровых майках з нумарамі на грудзях, сьвістком судзьдзі й мільёнамі апантаных фанаў.
Спорт, які замяняе народам войны! Спорт, увасобленая сіла! Спорт, імкненьне да дасканаласьці й перамогі, сумленны, шчыры спорт, што вызваляе патэнцыял народу – цэнтральная арэна розыгрышу нацыянальнага гонару й галоўнае відовішча сучаснасьці!
Выдатны трамплін для разгону беларускае сьвядомасьці да стану лунаючае духовасьці.
Бо, як піша апостал Павал у І Пасланьні да Карыньцянаў, “Хіба ня ведаеце вы, што тыя, хто бяжыць на стадыёне, бягуць усе, але толькі адзін здабывае ўзнагароду? Дык бяжэце так, каб здабыць”! (І да Карыньцянаў 9:24).
Спадзяюся, шаноўныя гледачы, вы даруеце мне гэты патас, гэтую апалёгію спорту – даруеце, бо самі разумееце: сёньняшняе відовішча сапраўды вартае самых высокіх словаў.
Такім чынам, дарагія сябры – вашай увазе прапануецца Нацыянальная ідэя ў спорце. Нацыянальная ідэя ўласнай пэрсонай, у фармаце сусьветных правілаў гульні й унівэрсальных стандартаў, у спаборніцтве зь іншымі. У самых эфэктных вобразах, у дасягненьнях, бясспрэчных для любога жыхара плянэты Зямля.
Вы, вядома, памятаеце: нам доўга даводзілі, што няма такой краіны, няма такой дзяржавы, няма такога народу. Але беларускі спорт абвясьціў на весь сьвет – ёсьць!
Нам даводзілі, што мы ўмеем адно падначальвацца, цярпець паразы й выціраць подыюмы для іншых. Але беларускі спорт усіх пераканаў – мы народжаныя ня поўзаць там дзесьці, і не пралятаць над Парыжам, а быць лідэрамі й пераможцамі!
Дайшло да таго, што большасьць беларусаў займелі мускульную атрафію, ёмістае брушка, устойлівае бязьвер’е ды абыякавасьць да ўласнага лёсу. Але беларускі спорт сьцьвердзіў: трэба толькі паверыць, сьціснуць у кулак волю, адважыцца – і ўвесь сьвет убачыць тую Беларусь, якую задумваў Усемагутны Госпад Бог. Арэна кантынэнту – так! Сэрца Эўропы – так! Мышца №1 у грудзях – так! Сардэчная мышца, здольная быць вялікім рухавіком, біцца ў сусьветным напружаньні волі Божай й ставіць абсалютныя рэкорды!
“Бо ня мечам сваім яны зямлю набылі, і ня іхняя мышца іх выратавала, а Твая правіца і мышца Твая і сьвятло аблічча Твайго” – абвяшчае Псальм 43, верш 4 Бібліі.
Для тых, хто жыве й дыхае спортам, хто хоць аднойчы на стадыёне зароў на ўсю глотку, калі нашы забілі гол, зразумеў слодыч здабытае перамогі й адчуў угар заўзятарскага патрыятызму, хто купляе “Прэсбол” замест “Аргумэнтаў і фактаў”, хто тыднямі жыве ў чаканьні сьвята, і нарэшце замірае перад экранам тэлевізіі, дзе трансьліруюць Лігу Чэмпіёнаў, толькі таму, што ў нямецкім “Штутгарце” гуляе беларускі легіянэр Аляксандр Глеб, а лёнданскім “Чэлсі” валодае нашчадак беларускіх магнатаў Абрамовічаў – ня трэба тлумачыць, дзе мы знаходзімся й што чакае нас сёньня. Аматары й фанаты, канечне ж, трымаюць у галаве ўсе імёны, усе ключавыя турнірныя табліцы й паказьнікі беларускага спорту. Але зараз сярод нашае аўдыторыі як ніколі багата тых, каму невядомая балельшчыцкая эўфарыя, хто лічыць захапленьне спортам марнаваньнем часу, для каго Валяньцін Бялькевіч – гэта муж рыжанькай зь “Віагры”, а Нэлі Кім – мадэльер віцебскага трыкатажу, дык вось для іх, наіўных навічкоў, шчасьлівых першаадкрывальнікаў, нэафітаў беларускага спорту, для іх (і для пратаколу, вядома) – склад нашае алімпійскае каманды.
Увага! Зорная беларуская зборная – сто найлепшых спартоўцаў Беларусі за ўсю яе гісторыю! Не пабаюся гэтых словаў, нацыянальныя героі нашага часу, зьяўляюцца на дарожках менскага стадыёна “Дынама”, як на парадзе. Мы выйдзем, як той казаў, шчыльнымі радамі!
Мы бачылі іх паасобку на розных спаборніцтвах, у чырвонай, зялёнай ды немаведама якой яшчэ форме... За подпісам “СССР”, “Белоруссия”, „Weis Russland“ або пад умоўнай маркай “савецкая школа”... Але ж сёньня нашае сьвята. Сёньня мы з вамі, усе 10 мільёнаў беларусаў, з гонарам гаворым усяму сьвету: “Гэта мы – Беларусь!” Нацыянальная зборная Беларусі ўсіх відаў спорту. Найлепшыя. The Best. Каманда-мара! Сёньня мы з вамі можам усё. І таму зараз нашыя – у бел-чырвона-белай форме, пад вялізным нацыянальным сьцягам, з гербам “Пагоня” на грудзях, і таму сёньня на ўрачыстае цырымоніі будзе гучаць наш вялікі гімн – “Магутны Божа”.
Ну вы толькі паглядзіце!
Бел-чырвона-белыя камбінэзоны са срэбрам! Якая прыгажосьць! Як хвалююча, як сьвежа і сьветла! Ці паверыце, шаноўныя чытачы, у нас тут у камэнтатарскай першага нацыянальнага, я так паглядваю на калегаў-асыстэнтаў, проста сьлёзы ўваччу ад радасьці. Проста захлынаецца сэрца... Гэта цуд. Гэта наша Радзіма. Гэта Беларусь.
Вы ведаеце, хай мяне папракнуць, як бы сказалі раней, за палітыку – але не магу не адзначыць: ох, як шмат залежыць ад таго, пад якім сьцягам выступае краіна! Вы памятаеце, наколькі ўбога глядзеўся той чырвона-зялёны савецкі штандар: яго было лёгка пераблытаць з арабскімі, зь нейкімі афрыканскімі, ці, як яго там, з мадагаскарскім... І наколькі адметна й прыгожа зараз, сярод шматколерных сьцягоў сьвету, выглядае наш бел-чырвона-белы! Адзіны й непаўторны. Проста зьзяе. Проста сьвеціцца.
Беларускі бел-чырвона-белы сьцяг Хрыста – сьцяг перамогі!
Той, хто падымае на сьцяг кроў Ісуса Хрыста – той ня можа прайграць. Ня мае такога права. Той абавязаны трываць боль, трымаць удар, верыць – бо ўся ягоная радзіма сканцэнтраваная зараз тут, на невялікай пляцоўцы, у гэтым моманьце часу. Той, хто ідзе пад Боскім сьцягам, урэшце рэшт пераадолее ўсе цяжкасьці дзеля славы пакутнай і вялікай Бе-ла-ру-сі!
Спадзяюся, вы ацэніце гэты высокі лад і даруеце наша трапятаньне ў голасе, бо, упэўнены, падзяляеце пачуцьці, якія ў гэтую хвіліну перапаўняюць любога беларуса. І спадзяюся – дазволіце мне, нарэшце, прадставіць іх, галоўных герояў Алімпіяды Нацыянальнае Ідэі.
Такім чынам, эксклюзіў у нашым эфіры! Сотня лепшых спартоўцаў Беларусі за ўсе часы! 100 асобаў –100 адсоткаў!
Прэм’ера нацыянальнага рэйтынгу топ-сто!
Першымі – з поўным правам – у шэрагах нацыянальнае зборнай і ў пачатку сьпісу ідуць беларускія гімнасты, гонар і слава Беларусі.
Нумар адзін! Безумоўны лідэр беларускае зборнай, найлепшы спартовец плянэты 1993-га, герой Барсэлёнскае алімпіяды, 6-разовы алімпійскі чэмпіён, 13-разовы чэмпіён сьвету й 10-разовы Эўропы, гімнаст-супэрмээ-эн... імёны такіх людзей раскручваюць голасам, перакрываючы роў трыбунаў, цэлай опэрнай арыяй:
— Віітаааль ШЧЭРБАА-А-А!!!
Вы, канечне ж, памятаеце яго, гэткага шыкоўнага беларускага хлопца, бялявага й блакітнавокага, і памятаеце ягоныя фантастычныя выступленьні якраз у пару аднаўленьня нашае незалежнасьці – 92-гі, 93-ці, 94-ты.
Побач зь ім – цудоўная пара, пагадзіцеся! – нумар два, яшчэ адна легендарная беларуская гімнастка, якая заслужыла тытул першай спартоўкі зямнога шару ў далёкім 1972-м, якая ўпакорыла і Эўропу, і Амэрыку беларускай грацыяй, гнуткасьцю й сілай... Трохкратная алімпійская чэмпіёнка Мюнхена-72, алімпійская чэмпіёнка Манрэаля-76, чэмпіёнка сьвету й Эўропы, ды яшчэ ў дадатак жонка саліста “Песьняроў” Лявона Барткевіча – Вольгааа Корбуу-ут!!! Вось, вось яна з ласкавай усьмешкай!
Пад нумарам трэцім у нацыянальнай алімпійскай камандзе – Іван Іванкоў, пераемнік Шчэрбы, двойчы абсалютны чэмпіён сьвету, шматразовы чэмпіён Эўропы, супэрзорка канца 90-х. У пары зь ім – глядзіце, нават за ручку! – гэткая ж бліскучая нашая гімнастка Сьвятлана Багінская: двукратная алімпійская чэмпіёнка Сэула-88, чэмпіёнка Алімпіяды-92 у Барсэлёне, шматкратная чэмпіёнка Эўропы й сьвету...
Нумары 5,6,7,8,9 – яшчэ пяцёрка бліскучых беларускіх спартовых гімнастак: Нэлі Кім, 5-кратная алімпійская чэмпіёнка (Манрэаль’76, Масква’80), абсалютная чэмпіёнка сьвету 1976 г.; Ларыса Петрык, двухразовая алімпійская чэмпіёнка 1968 г.; Алена Ваўчэцкая, пераможца Алімпіяды-64 у Токіё; Алена Піскун, чэмпіёнка сьвету 1995-96 гг., уладальніца Кубку Эўропы’97; Тамара Лазаковіч, пераможца сусьветнага першынства 1971 г. й алімпійская чэмпіёнка 1972 г.
А сьледам за імі – пад нумарамі 10, 11, 12, 13 – зоркі мастацкае гімнастыкі: Марына Лобач, алімпійская чэмпіёнка Сэулу-88, чэмпіёнка сьвету; Марыя Лазук, срэбра Алімпіяды’2000 у Сіднэі; срэбная прызёрка чэмпіянату сьвету-97 у складзе зборнай Беларусі, Яўгенія Паўліна, абсалютная чэмпіёнка Рэспублікі Беларусь, Юля Раскіна, і чэмпіёнка сьвету 1994 г. сярод клюбаў, Вольга Перапяліца.
14-ты, 15-ты й 16-ты нумары ў нацыянальным хіт-парадзе беларускага спорту – тройца асілкаў, наймацнейшыя цяжкаатлеты плянэты. Давід Эхт, што ўстанавіў 19 усесаюзных і 3 сусьветныя рэкорды. Лявон Тараненка, алімпійскі чэмпіён Масквы-80, чэмпіён сьвету 1980 і 1991 гг., чэмпіён Эўропы 1980, 88, 91, 92 гг., уладальнік двух дзесяткаў сусьветных рэкордаў. Аляксандр Курловіч, алімпійскі чэмпіён 1988 й 92 гг., чэмпіён сьвету 1987, 89, 90 гг., чэмпіён Эўропы 1987 й 90 гг.! Быццам калёны, міфічныя атлянты, якія трымаюць на плячох нябёсную сфэру, каржакаватыя, як трактар “Беларус” або “БелАЗ” – эпічныя героі беларускае нацыі!
І, канечне, тут жа, у шыхце сусьветна вядомых беларусаў – тытаны лёгкай атлетыкі, каралі й каралевы спорту! Гвардыя беларускіх штурхальнікаў ядра, шпурляльнікаў дыску й кідальнікаў молату: №17 – легендарны Рамуальд Клім, малатабойца, алімпійскі чэмпіён 1964 г., рэкардсмэн сьвету й Эўропы; №18 – ягоны калега, Міхал Крываносаў, срэбны прызёр Алімпійскіх гульняў 1956 г. у Мэльбурне, 6-разовы рэкардсмэн сьвету й чэмпіён Эўропы; №19 – Іван Ціхан, золата чэмпіянату сьвету 2003 г. у Парыжы, алімпійскае срэбра Афінаў-2004; №20 – Эліна Зьверава, дыск, алімпійская чэмпіёнка 2000 г., чэмпіёнка сьвету, лепшая лёгкаатлетка Рэспублікі Беларусь 1971г; №21 – Ігар Астапковіч, молат, “вечна срэбны”, другі на чэмпіянатах сьвету 1991, 93 й 95 гг., срэбра Алімпіяды ў Барсэлёне 1992 г., срэбра Кубку Эўропы ’95 і чэмпіянату Эўропы 1990 г.; №22 – Уладзімер Дуброўшчык – уладальнік Кубку сьвету, срэбны прызёр Атлянты’96 і чэмпіён сьвету; №23 – Яніна Карольчык, алімпійская чэмпіёнка Сіднэя-2000; №24 – Ірына Ятчанка; №25 – Васіль Капцюх й №26, Андрэй Міхневіч, усе –чэмпіёны сьвету... Якая сіла, якая моц – проста нашчадкі Давіда!..
Маладзейшыя заўзятары, магчыма, не пазнаюць герояў наступнага шэрагу, а вось балельшчыкі старэйшага веку, вядома ж ведаюць вялікую пляяду беларускіх фэхтавальнікаў 60-70 гг. ХХ ст.: тры мушкецёры й дзьве бліскучыя д’артаньянкі!
№27 – Віктар Сідзяк, пераможца Алімпійскіх гульняў 1972 г. у Мюнхене, 1976 г. у Манрэалі й 1980 г. у Маскве, 6-разовы чэмпіён сьвету.
№28 – Аляксандр Раманькоў, 5-кратны чэмпіён сьвету, алімпійскі чэмпіён Сэулу-88, прызёр Манрэальскай і Маскоўскай алімпіядаў.
№29 – Сяргей Прыходзька, чэмпіён сьвету 1970 й 75 гг.!
№30 – Тацьцяна Самусенка, легендарная алімпійская чэмпіёнка 1960 г. (Рым), 1968 г. (Мэхіка), 1972 г. (Мюнхен), срэбная прызёрка Токіё 1964 г.!
№31 – Алена Бялова, двойчы алімпійская чэмпіёнка 1968 г., алімпійская чэмпіёнка 1972 г. у Мюнхене й 1976 г. у Манрэалі, шматразовая пераможца першынстваў сьвету й Эўропы!
За вэтэранамі фэхтаваньня – нашы знакамітыя біятляністы. Лепшыя партызаны на плянэце, што наводзяць жах на немцаў ды рускіх падчас этапаў Кубку сьвету, у эстафэтах і гонках патрулёў на чэмпіянатах сьвету й алімпійскіх гульнях:
№32 – Аляксандр Папоў, чэмпіён сьвету 1989, 96-97 гг., срэбны прызёр Алімпійскіх гульняў 1990 г. у Альбэрвілі.
№33 – Сьвятлана Парамыгіна, пераможца Кубку Сьвету 1994 г., чэмпіёнка сьвету 1990-91 гг. й 1994 г., срэбная прызёрка Алімпійскіх гульняў 1994 г. у Лілехамэры.
№34 – Юрась Кашкароў, чэмпіён Алімпіяды 1984 г. у Сараева.
№35 – Вадзім Сашурын, 3-хразовы чэмпіён сьвету й Эўропы, пераможца многіх этапаў Кубку Сьвету.
№36 – Алег Рыжанкоў, чэмпіён сьвету 1996-97 гг.
№37 – Пятро Івашка, чэмпіён сьвету 1996-97 гг.
Наступная намінацыя – веласпорт!
№ 38, алімпійскі чэмпіён 1976 г. Уладзімер Камінскі.
№39, пяціразовая чэмпіёнка сьвету Натальля Цылінская.
Далей? Далей – чацьвёрка вялікіх беларускіх веславальнікаў (байдаркі ды каноэ):
№40 – трохразовы алімпійскі чэмпіён Масквы-80, Уладзімер Парфяновіч;
Чэмпіёны Алімпійскіх гульняў 1960 г. №41 – Сяргей Макаранка й №42 – Лявон Гейшар.
№43 – алімпійская чэмпіёнка 1996 г. у Атлянце й 2000 г. у Сіднэі, 3-хкратная абсалютная чэмпіёнка этапаў Кубку сьвету 1997 г., Кацярына Хадатовіч.
А вось і магутная кампанія беларускіх барцоў! На чале, пад №44, безумоўна, Аляксандр Мядзьведзь, чэмпіён Алімпійскіх гульняў 1964 г. у Токіё, 1968 г. у Мехіка, 1972 г. у Мюнхене, 7-разовы чэмпіён сьвету й 3-разовы чэмпіён Эўропы ў вольнай барацьбе!
№45 – Натальля Масквіна, чэмпіёнка сьвету 1992 й 97 гг., чэмпіёнка Эўропы’95 па дзюдо.
№46 – Камандар Маджыдаў, чэмпіён Алімпіяды’88 у Сэуле, чэмпіён сьвету 1986-89 гг., Эўропы 1984-85 гг.
№47 – Алег Караваеў, пераможца Алімпіяды 1960 г. у Рыме (клясычная барацьба).
№48 – Сяргей Ліштван, срэбны прызёр Алімпійскіх гульняў 1996 г. і чэмпіён Эўропы 1996 г. у грэка-рымскае барацьбе.
№49 – Уладзімер Япрынцаў, чатырохразовы чэмпіён сьвету, 3-хразовы чэмпіён Эўропы, уладальнік Кубку Сьвету'87 па самба.
№50 – Ігар Макараў, алімпійскі чэмпіён Афінаў-2004 г. па дзюдо.
№51 – Лявон Лібэрман, чэмпіён сьвету 1973 г. і чэмпіён Эўропы'72 у клясычнай барацьбе.
А побач – нашыя фэнамэнальныя зборныя па тайскім боксе й кікбоксінгу, што прымусілі казаць пра Беларусь як другую пасьля Тайлянду радзіму гэтых адзінаборстваў:
№52 – Уладзімер Задзіран, чэмпіён сьвету 1993 г. сярод прафэсіяналаў кікбоксінгу.
№53 – Сяргей Івановіч, чэмпіён сьвету 1994 г., уладальнік Кубку лепшага байца, віцэ-чэмпіён сьвету 1997 г., пераможца Кубку Прынца'95 у Тайляндзе.
№54 – Аляксей Пякарчык, пераможца Кубку Эўропы'96 (2 золата), чэмпіён сьвету 1996 г., чэмпіён Эўразіі 1996 г. (2 золата й срэбра).
№55 – Даша Машара, чэмпіёнка сьвету 1996 г. і Эўропы таго ж году па кікбоксінгу.
№56 – Аляксандр Злыгосьцеў, віцэ-чэмпіён сьвету 1993 г. па кікбоксінгу, бронзавы прызёр чэмпіяната сьвету 1993 г. па тайскім боксе.
А вось і клясычны баксёр, №57 нашага рэйтынгу, Вячаслаў Яноўскі – пераможца Кубка Сьвету й Алімпіяды 1988 г. у Сэуле, пераможца чэмпіянату Германіі сярод прафэсіяналаў, 6-кратны чэмпіён Японіі!
А вось і каратыст, №58, Аляксей Тэн, уладальнік Кубка СНД 1992 г.
Як вам байцы?
Ну, а цяпер капелюшы далоў!
Супэрзорка настольнага тэнісу! Пад 59-м нумарам у зборнай Беларусі – нумар першы ў сьвеце Уладзімер Самсонаў, шматразовы чэмпіён Эўропы й сьвету па пінг-понгу! Побач – 60-ты, Яўген Шчацінін, чэмпіён Эўропы-2003 г.
І – беларускі тэніс робіцца вялікім! Што я маю на ўвазе? Глядзіце: вось яны, нашыя сьвежыя героі, пераможцы зборных Аргентыны (4-я ў сусьветным рэйтынгу) і Расеі (3-я) у розыгрышы Кубка Дэвіса 2004 г. ужо па вялікім тэнісе: Макс Мірны (19 перамогаў у сусьветных турнірах у пары – №61), Уладзімер (Уладзіятар!) Ваўчкоў (№62)!.. А поплеч зь імі – чысты геній жаночага парнага разраду, Натальля Зьверава (№63), шматразовая пераможца Уімблдону, чэмпіянатаў Аўстраліі, Францыі, ЗША, лепшая тэнісістка 1997 г. у пары.
Мы бачым сярод зорак і нашых вялікіх шахматыстаў – Барыса Гельфанда (№64 – у 90-х гг стабільна ўваходзіў у дзесятку наймацнейшых грасмайстраў сьвету, цяпер зборная Ізраіля) і Віктара Купрэйчыка (№65 – дзесяткі ягоных партыяў уваходзяць у залаты фонд сусьветных шахматаў... між іншым, гэта ён, адзіны зь нямногіх не збаяўся выступіць супраць Лукашэнкі на выбарах старшыні Нацыянальнага алімпійскага камітэту). А вось і неаднаразовы чэмпіён сьвету па шашках – Анатоль Гантварг (№66).
Вочы разьбягаюцца – каго ж мы бачым! Якія людзі! Якія ўспаміны! – пад 67-м нумарам наш выбітны канькабежац, шасьціразовы чэмпіён сьвету, прызёр Алімпійскіх гульняў Ігар Жалязоўскі; пад 68-м – берасьцейскі стралок з луку, алімпійскі чэмпіён 1980 г., двухразовы рэкардсмэн сьвету й чэмпіён Эўропы Барыс Ісачэнка; пад 69-м – шасьціразовы пераможца першынства сьвету, шматкратны рэкардсмэн сьвету й Эўропы ў кулявой стральбе Ігар Басінскі; пад 70-м – чэмпіёнка й рэкардсмэнка Сэульскае алімпіяды ў той жа дысцыпліне Ірына Шылава; пад 71-м – уладальніца Кубку Сьвету 2002 г. па фрыстайле Ала Цупэр; пад 72-м – яе калега, чэмпіён сьвету Зьміцер Дашчынскі; пад 73-м – звышзорка гіравога спорту, уладальнік 54 нацыянальных рэкордаў па пад'ёму цяжараў, 10 зь якіх ня маюць аналягаў у сьвеце, Вячаслаў Харанека; пад 74-м – алімпійскае золата’88 у эстафэце 4 х 400 і срэбра таго ж Сэула на дыстанцыі 400 м з бар’ерамі – Тацьцяна Лядоўская; пад 75-м – срэбны прызёр Атлянты-96 і бронзавы – Сіднэя-2000, сяміборка Натальля Сазановіч...
У-ух, сіла!!! Заўважце, гэта ўсё парад індывідуальных відаў спорту! Вось ён, цуд беларускага пэрсаналізму! Вось яны, беларусы, інтравэрты, гатовыя і сьвет перавярнуць адзінаасобна!..
Так, беларусы надзвычай моцныя паасобку, гэта факт. Што ж у нас з каманднымі відамі спорту?
Беларуская каманда – невялікая, але згуртаваная. Такая, як у біятлённай эстафэце, хакейным зьвяне або, максымум, гандбольнай дружыне. 3-4, самабольш 7 чалавек. Беларускі спорт стрыманы, сьцяты ў кулак, на ўзор усёй стоенай нацыянальнай сілы. Беларусы дамаседы – і таму беларусы наймацнейшыя, калі пачуваюцца як дома. На невялікай пляцоўцы. На памосьце. На гімнастычным снарадзе. За сталом пінг-понгу. За шахматнай дошкай.
Але, калі надыходзіць пара, беларус разгортваецца, быццам спружына. Так што з масавым спартовым уздымам, з абуджэньнем усяе нацыі, мы зможам усё. Будуць і футбольныя стадыёны, поўныя, як "Дынама" у 1963-м ці 1982-м. Будзе Ліга Чэмпіёнаў і свой Кубак Незалежнасьці. Будуць грандыёзныя алімпіяды – і летнія, і зімовыя! Паверце – усё гэта ў беларусаў яшчэ наперадзе!..
А пакуль у сотні лепшых – зорныя каманды гандбалістаў, хакеістаў і футбалістаў.
Лепшая гандбольная зборная Беларусі за ўсю яе гісторыю – безумоўна, залаты склад СКА (Менск), супэрчэмпіёна канца 80-х – пачатку 90-х: сямёра беларусаў – лічы, палова зборнай сьвету!
№76 – наш капітан, чэмпіён сьвету, уладальнік Кубку чэмпіёнаў і Кубку Кубкаў, алімпійскі чэмпіён –92‘ з наймагутнейшым кідком – Міхась Якімовіч.
№77 – двухмэтровы асілак таго ж чэмпіёнскага складу: ўбойна шпурляў мяч з апорнага становішча – Алесь Тучкін.
№78 – бліскучы абаронца, пераможца Сэульскае алімпіяды, Рыгор Сьвірыдзенка.
№79 – чэмпіён сьвету Алесь Маліноўскі.
№80 – левы форвард, майстар кручаных мячоў, срэбны прызёр Маскоўскай алімпіяды 1980 г. і чэмпіён Сэулу-88, Алесь Каршакевіч.
№81 – правы нападаючы, Кастусь Шаравараў.
№82 – галкіпэр з фантастычнай рэакцыяй і расьцяжкай, Андрэй Мінеўскі (Кубак чэмпіёнаў 1989 –90 гг., Кубак Кубкаў 1990-91 гг., алімпійскі чэмпіён Алімпіяды 1992 г. у Барсэлёне).
Запытайцеся ў любога гандбольнага адмыслоўца на пяці кантынэнтах: “СКА” (Менск) – адна зь лепшых, калі ня лепшая ўвогуле, каманда за ўсю гісторыю сусьветнага ручнога мяча!
Наступная каманда – пяцёрка беларускіх хакеістаў разам са сваім брамнікам. Аляксандра Лукашэнкі, тут, вядома, няма – затое ёсьць сапраўдныя лядовыя рыцары:
№83 – Сяргей Фёдараў – чэмпіён сьвету 1989-90 гг., у 1994 г. – самы каштоўны гулец НХЛ, уладальнік Кубка Стэнлі й Кубка эўрапейскіх чэмпіёнаў.
№84 – Руслан Салей, НХЛ, "Магутныя Качкі", герой фіналу Кубка Стэнлі 2003 г.
№85 – Андрэй Скабелка.
№86 – Андрэй Кавалёў.
№87 – Аляксандр Цыплакоў.
№88 – натуралёва, Аляксандр Шумідуб.
Нарэшце, найвялікшая дэлегацыя ў складзе сотні нацыянальных герояў беларускага спорту – футбольная каманда. 11 лепшых за ўсю гісторыю – і, зьвярніце ўвагу, адна зь лепшых на кантынэньце паўабаронаў!
№89 – Сяргей Алейнікаў, паўабаронца "Дынама-82", "Ювэнтусу", удзельнік чэмпіянатаў сьвету 1986 й 1990 гг. у складзе зборнай СССР, гулец зборнай сьвету 1990 г.
№90 – Сяргей Гоцманаў, паўабаронца "Дынама-82" й савецкай зборнай.
№91 – Міхал Мустыгін, бронзавы прызёр першынства СССР 1963 г., нападаючы, лідэр знакамітага "Дынама-63".
№92 – Эдуард Малафееў, форвард, напарнік Мустыгіна ў бронзавай камандзе 1963 г.
№93 – Аляксандр Пракапенка, паўабаронца, чэмпіён СССР 1982 г., бронзавы прызёр 1983 г., таксама бронза Алімпіяды 1980 г.
№94 – Андрэй Зыгмантовіч, паўабаронца "Дынама-82" й зборнай СССР.
№95 – Сяргей Герасімец, “Зэніт” (Санкт-Пецярбург), паўабаронца, капітан зборнай Беларусі сярэдзіны 90-х гг. ХХ ст., аўтар адзінага й пераможнага голу ў браму Галяндыі ў 1995 г.
№96 – Аляксандр Глеб ("Штутгарт", Германія), паўабаронца, у 20 гадоў – ужо ў тройцы лепшых футбалістаў Бундэслігі, лідэр зборнай Беларусі пачатку ХХІ ст.
№97 – Валяньцін Бялькевіч ("Дынама", Кіеў), паўабаронца, лепшы футбаліст чэміянату Украіны, унікальны дыспэтчар зборнай Беларусі апошніх гадоў.
№98 – Эрык Яхімовіч, абаронца "Дынама" (Масква).
№99 – Альбэрт Дзенісенка – галкіпэр "Дынама" (Менск) і зборнай Беларусі сярэдзіны ХХ ст.
Нарэшце, 100-е месца – быццам клічнік напрыканцы сказу! – трыюмфальны акорд беларускага спорту: 2004 год, Афіны, мільярды гледачоў, бег на 100 м у жанчын, найпрэстыжнейшая алімпійская дысцыпліна!.. Канешне, гэта яна, беларуская сэнсацыя, залатая Юлія Несьцярэнка! 100%-вы вобраз перамогі Беларусі!
...Яны ідуць, быццам калышацца адзін велізарны бел-чырвона-белы сьцяг. І ў кожным іх руху спрацоўвае зарад стоенай сілы, важкасьці і гармоніі, падуладных беларусам. З кожным іх крокам – ці ня так, шаноўныя чытачы! – гэтая сіла зараджае нас.
Што ж, мы працягваем трансьляцыю Алімпіяды Нацыянальнай Ідэі. Чаканьне, здаецца, зьвініць, напружаньне расьце, гул трыбунаў закладае вушы... Ня ведаю, ці чуеце вы мяне, шаноўныя слухачы, але ж, пэўна, бачыце ўсё, што творыцца тут, на алімпійскае арэне! Мы на першым турніры, які адкрывае праграму гульняў: "Змаганьне са слабасьцю!"
"Беларусь слабенькая" – так кажуць суседзі, супернікі, ды й часта падхопліваюць самі беларусы. Народзец, маўляў, кволы, дохленькі, хліпкі – выцягнуць сябе самога з балота сілёнак няма!..
Але на памост выходзяць Аляксандр Курловіч і Лявон Тараненка. Маўклівыя волаты. Стаўпы! Курловіч падыходзіць да штангі... Узяўся... З крэхтам – у-ух!.. Трымаць! І – ёсьць! Сусьветны рэкорд! Побач – Тараненка. Уявіце сабе, удвая больш уласнае вагі – узьняць і ўтрымаць па-над сабою на выцягнутых руках!
А вось і дыскаболы з малатабойцам ды штурхальнікі ядра: Клім, Міхневіч, Зьверава... Кідок! Штуршок! Шпурляньне!..
Вы бачылі, у чым сіла?! Засяроджаная, стрыманая. Без бравады. Без шумлівае рэклямы. Без пантоў, прабачце ўжо гэтае слова. Беларуская сіла – гэта сіла духу, здольная моўчкі, на жылах, на цярпеньні, на бясконцых трэніроўках, у вырашальнае імгненьне адужаць не абы што – прыцягненьне плянэты Зямля!
Скажаце, хай сабе сіла – чым яна ёсьць бяз волі? Слушна – бо наступнае шоў адкрыцьця Нацыянальнае Алімпіяды – "Адольваньне бязвольнасьці".
Паралюш нацыянальнае волі – гэта сур'ёзна. Гэта праблема нашай роднай бездуховасьці, несвабоды, закамплексаванасьці. Так, апошнім часам у беларусаў часта апускаліся рукі. Агульная млявасьць і абыякавасьць да жыцьця, ці ня так гэта называецца ў нас, шаноўныя гледачы?..
Што ж скажа беларускі спорт?
А вось што! Да снарадаў выходзіць беларуская зборная па спартовай гімнастыцы. Прыгажуны й прыгажуні, га?!. Віталь Шчэрба, Воля Корбут, Сьвета Багінская, Іван Іванкоў... Пачынаюць практыкаваньні адначасова, разам! Вы толькі паглядзіце на гэтыя зараджаныя позіркі, на гэтую фантастычную акрабатыку, на сьцятыя ў кулак чалавечыя целы! Вось яна, Воля Корбут – увасобленая беларуская воля!.. Саскокі, прызямленьні – практычна сынхронна: ай-яй-яй, якія малайцы! Вылітыя – на пастамэнт! Помнікі волевым беларусам... Так, і паказаць: зафіксавалі, раскінуўшы рукі... Супэр! Авацыя! Уся заля ўстае! Будзь тут судзьдзі, усе б далі па 10 балаў!..
Але ж беларусы здольныя і на нешта большае! Нам паказваюць удзельнікаў Паралімпійскіх гульняў. Вы ўсе бачыце самі. Людзі бяз ног, бяз рук, на інвалідных калясках... Зборная Беларусі – сярод лідэраў! У 1996-м на Паралімпійскіх гульнях у Атлянце Беларусь заваявала 17 мэдалёў, а ў 2000-м, у Сіднэі – 23, а ў 2004-м 30 удзельнікаў-інвалідаў здабылі 29 алімпійскіх узнагародаў!
Уладзімер Ваўчкоў, які выходзіць на корт пасьля кастылёў, з жахлівай траўмай – і выйграе ў расейца Міхала Южнага вырашальны матч Кубку Дэвіса! Аляксандр Мядзьведзь, які на вачох у свайго суперніка, на арэне, сам сабе ўпраўляе выбіты палец – і перамагае!
Вось што значыць Народная Воля.
Воля, заснаваная на веры. Воля, якая пераадольвае фізычныя законы, бо ведае закон вышэйшы – закон духу. Воля нацыі, якая адчувае толькі родную зямлю пад нагамі й Госпада Бога па-над сабой!
Што ж дарагія сябры, яшчэ ня сьціхлі пераможныя воклічы й шматтысячнае рэха воплескаў, а мы пераходзім да аднаго з эпіцэнтраў сёньняшняга відовішча – адкрытай арэны адзінаборстваў. “Страх супраць адвагі”. Вы чуеце, трыбуны сьвісьцяць і галёкаюць. Вы бачыце, на чыім баку натоўп. Плякаты: “Хавайся ў бульбу!”, «Белорус – не боец» , «Распни его!», "Трус, трус – белорус!"
Але на рынгу – Вячаслаў Яноўскі. Што гэта, бой зь ценем? Не, гэта бой супраць улюбёнца натоўпу – Страху!
Вячаслаў атакуе сходу. Хук зьлева, апэркот – і найстрашнейшы ўдар правай у лоб! Гатоў! Страх павержаны на першых жа сэкундах. Можна нават не лічыць да дзесяці – ён проста адключыўся. Ну-у, спадарства, беларускае кайло! "Молат на крушэньне камянёў схізмы", здаецца, так казалі ў Сярэднявеччы? Тут бы і звышцяж Жах скапыціўся.
А на азораны вагнямі рынг ужо выходзіць зборная Беларусі па грэка-рымскай барацьбе, дзюдаісты, самбісты... А вось і каманда-ураган, непераможная зборная па кікбоксінгу! І наапошак – сам Аляксандр Мядзьведзь!.. Зьвярніце ўвагу на трыбуны – куды дзеліся ўсе плякацікі?.. Не – замест іх ужо бел-чырвона-белыя сьцяжкі са знакам "віктары"!
Той, хто раз за разам кідае выклік беларусу, не пакідаючы варыянтаў апроч схваткі сам-насам, каму ўдаецца выцягнуць беларуса на арэну – той трапляе адзіны раз у жыцьці, і больш так ня робіць. Што такое двубой зь беларусам – лепш за ўсё ведаюць скалечаныя, зламаныя й зьбітыя на горкі яблык!
Так, страх беларуса глыбокі. Але пад гэтым слоем, яшчэ глыбей, захавалася тое, што даў нам Бог. Найвышэйшая адвага і львінае сэрца. Каму, як ні нам з вамі ведаць, дарагія гледачы, што беларус ніколі не нападае першым. Ніколі! Беларус унікае, дакуль гэта магчыма. Беларус церпіць, стрымліваецца, трывае. Беларус нават ахвотна падстаўляе абедзьве шчакі, калі ўсё абыдзецца поўхамі... Але калі б'юць далей, заганяюць у самы родны кут, а там таўкуць і топчуць нагамі – сьледуе ціхі, ледзь чутны шчаўчок. Беларус пераключаецца ў рэжым "Не разьбіць, не спыніць, не стрымаць!" – і тады агрэсару дазваляецца толькі адно: даць лататы.
...Сьледам за ўявай бліскучых баёў рэжысэры Адкрыцьця прапануюць Беларусь у вобліку маленькага чалавека. Невялікае рэспублікі. Што мы такога, маўляў, можам у нашае беленькае русі, ды хто мы такія супраць моцных сьвету гэтага?
“Маленькія супраць вялікіх.”
І паверце мне, зараз будзе беларускі адказ!
Вось на вашых экранах Вольга Корбут і Віталь Шчэрба – найлепшыя спартоўцы сьвету 1972 г. і 1993 г.!.. Лязэрныя праекцыі на ўвесь стадыён! Што творыцца на трыбунах!..
Паглядзіце, а на агромністым экране ўжо неверагодны гол Герасімца ў браму футбольнага гранда, зборнай Галяндыі на “Дынама” 7 чэрвеня 1995 г. – і перамога 1:0 у Менску!
Вы бачылі – знакаміты кідок Копаця ў хакейным чвэрцьфінале Алімпіяды ў Солт-Лэйк-Сіці 2002 г. Шайба! І выйгрыш 4:3 – павержаныя швэды!
А гэта ўжо біятлённая траса, дзе і Нямеччына, і Францыя, і Італія, і Нарвэгія саступаюць месца на п’едэстале беларускім партызанам – хуткім белым снайпэрам!
Беларусы здольныя біцца на роўных з найвялікшымі дзяржавамі як ня шмат якія з краінаў гэтага сьвету. Такіх супернікаў яшчэ называюць “моцнымі гарэшкамі”. Трэба толькі верыць – і, бачыце, можам, калі захочам!
А цяпер мы з вамі наведаем той цэнтральны алімпійскі подыюм, дзе вырашаецца лёс іміджу беларускай нацыі. Наш супернік – магутны стэрэатып. “Беларусь? – нешта невыразнае”, кажуць нам. Някідкая. Непрыгожая. Ніякая, адным словам. Мы чуем гэта на кожным кроку. Рэжысэры даюць нам карцінку. М-да... Бывае, даем падставы... Але ж у выніку мы нешта бледнае альбо ўсё-такі Беларусь?!
Пачынае гучаць музыка... Пазнаеце – наш вялікі Шастаковіч! І вось на арэне беларускія прыгажуні – квартэт мастацкіх гімнастак, цудоўная “срэбная” зборная Беларусі 2002 года. Маленькія грацыі ў паветраным танцы матылькоў. Лепшы рэклямны кліп, лепшая прэзэнтацыя беларускай прыгажосьці – пагадзіцеся, шаноўныя сябры! Эталён, эфэкт беларускай прыгажосьці – ціхі, бліскучы, мілы. Чароўная ўспышка, ахінутая мяккім, зьзяючым, амаль казачным сьвятлом!..
І вельмі, вельмі дарэчы будзе зараз прамое ўключэньне з Раўбічаў. Шоў фрыстайлу. Ала Цупэр, Аляксей Грышын, Зьміцер Дашчынскі: якія кульбіты ды піруэты! Якая бліскучая сьнежная акрабатыка!..
Беларускія спартоўцы сваім іміджам цягнуць за сабою цэлыя палітычныя й гандлёвыя брэнды. Яніна Карольчык – «Беларусь Сегодня». Жэня Паўліна – АНТ. Максім Мірны – “АнтыСНІД”. Уладзімер Парфяновіч – “Беларускі парлямант”.
Адкрыцьцё нацыянальнай Алімпіяды завяршаецца. Наперадзе вас чакаюць спаборніцтвы ў 14-ці відах праграмы. Жывыя трансьляцыі. Толькі фіналы.
Але напрыканцы, наапошак, хочацца сказаць колькі словаў.
Калі ўзгадваеш гэтыя захапляючыя, фантастычныя беларускія матчы, – спадарства, не пакідае ўражаньне цуду. Скажыце самі – праўда ж, нешта найвышэйшае. Проста містычнае!
Бо перамога – і спартоўцы цудоўна гэта ведаюць – дасягаецца толькі тады, калі воля адольвае стому, высільваецца са слабасьці цела, і выбух духу мабілізуе ўсю істоту, для таго, каб пераадолець мяжу магчымага. Чалавечых сілаў для такога замала. Перамога – гэта сапраўды штосьці звышнатуральнае.
Перамога – ад Бога.
І зараз, спадарства, зараз, тут і цяпер, якраз у Беларусі, у якой жывеце вы, момант такое кульмінацыі. Момант ісьціны. Кожны з нас бачыць нашу нацыянальную слабасьць, нашу немач... Некаманднасьць, неспартовасьць, бязвольнасьць, якія спазмамі й сутаргамі паралізуюць усё цела... Нас цягне да зямлі – толькі б упасьці!..
Але мы адчуваем і яшчэ нешта мацнейшае. Пульс нацыянальнае годнасьці – з самага сэрца Эўропы. Позву духу – звыш. Подых волі Божае, якая можа ўсё.
Вы сёньня самі бачылі на ўласныя вочы: беларусы могуць перамагчы сябе. А значыць – і ўсіх астатніх.
Кульмінацыя Адкрыцьця – у Беларусі запальваецца алімпійскі вагонь.
І вы чуеце, чуеце! – пацьверджаньне маіх словаў! – скандаваньне на трыбунах... Увесь народ, паглядзіце, устае са сваіх месцаў для дружнага:
УСЁ ПАД СІЛУ!
УСЁ ТЫ МОЖАШ!
БЕЛАРУСЬ – ТЫ ПЕРАМОЖАШ!!!
Той, хто сутыкаецца зь беларусам у асабістым супрацьстаяньні, дарма разьлічвае на мірны нацыянальны характар або комплекс слабейшага. Адзінаборства – гэта спаборніцтва духу. Таму Беларусь мае алімпійскіх чэмпіёнаў і чэмпіёнаў сьвету ў грэка-рымскай і вольнай барацьбе, боксе, дзюдо – і наймацнейшыя на кантынэньце каманды па тайскім боксе, кік-боксінгу й таэквандо.
Увогуле, беларусы ня любяць гвалту. Але калі ўжо сышліся твар у твар, калі пытаньне "альбо ты – альбо цябе" – моцная ўнутраная цярплівасьць і стоеная воля ваяра гатовыя даць адпор каму заўгодна.
Беларусі хопіць адно плечавога поясу, як клясычным дужбітам Алегу Караваеву, алімпійскаму чэмпіёну 1960 г., Лявону Лібэрману, пераможцу першынства сьвету 1973 г. ці Сяргею Ліштвану, чэмпіёну Эўропы 1996 г. і срэбнаму прызёру Алімпійскіх гульняў 1996 г. у Атлянце, каб заламаць любога супраціўніка. Беларусь адолее і Амэрыку, і Расею, і Японію, падобна алімпійскаму чэмпіёну Афінаў-2004 дзюдаісту Ігару Макараву. Беларусь можа схапіць на вагу й грохнуць вобзем, як наймацнейшы ў сьвеце вольнік Аляксандр Мядзьведзь – трохразовы алімпійскі чэмпіён (Токіё 1964 г., Мэхіка 1968 г., Мюнхэна 1972 г.). А калі даць волю рэзкім ударам з акрабатычнай расьцяжкай, дык адным прыёмам кік-боксінгу або таэквандо адправім у накаўт кожнага, хто лічыць беларуса няздольным да бою: Уладзімер Задзіран – чэмпіён сьвету 1993 г. сярод прафэсіяналаў па кік-боксінгу, Аляксандр Злыгосьцеў – віцэ-чэмпіён таго ж году; Аляксей Пякарчык – пераможца Кубку Эўропы, чэмпіён сьвету й Эўразіі 1996г., а таэквандыстка Алеся Чарнецкая – уладальніца 22 мэдалёў чэмпіянатаў сьвету й Эўропы!
Беларусы здольныя перамагаць сябе – а значыць, і ўсіх астатніх.
Цьвёрдыя гарэшкі, беларусы з часоў Полацкага княства практыкаваліся ў дужаньні: асабліва была папулярная "барацьба да крыжа", калі хлопцы намагаліся распластаць адзін аднаго на зямлі з раскінутымі рукамі.
У вялікіх бітвах Сярэднявечча беларусы заўжды перамагалі меншымі сіламі – бо былі мацней духам, выкарыстоўвалі тактыку раптоўнага ўдару, і біліся да апошняга.
Беларусы цудоўна засвоілі галоўнае правіла адзінаборстваў: выкарыстоўваць напор супраціўніка, каб яго перамагчы. Чуйная й лёгкая разьведка, амаль пяшчотная асьцярожнасьць і партызанская пільнасьць у першых дотыках, прыземістая й ёмістая стойка, сыход ад удараў, лясныя ўлоўкі, хованкі, адступленьне ў самы кут… І раптам – эфэкт грознага разгортваньня сьцятай да болю спружыны. Выбух сілы, настолькі ж разбуральны, як падрыў мосту пад цягніком!.. Гэта – беларускі стыль.
У большасьці выпадкаў беларус выходзіць змагацца супраць байцоў вялікіх краінаў. Супраціўнікі яўна пераважаюць у сіле й агрэсіўнасьці. Таму беларускае адзінаборства – гэта стратэгія Давіда ў баі з Галіяфам. Беларус – менавіта адзінаборца. Не ў натоўпе, не кагалам – ён сам за сябе і адзін на ўсіх.
Тады, калі ўласнае цяжкае дыханьне надрыўна раве ўвушшу, адрэналін шыпіць у мышцах, сэрца, здаецца, вось-вось лопне ад напругі, а падаўленае чужой магутнасьцю цела здраджвае – у сапраўдным беларусе прабуджаецца дух. Ён сьціскае волю ў кулак, раптам разгортвае стагодзьдзямі хаваную моц, разрывае жалезныя захваты, і наносіць удар за ўдарам, і мільгае паніка ў вачох насупраць, і вось яна, перамога!
Станьце ў шэраг, тварам да сьцягу. Прыкладзіце далонь да сэрца. Быццам гімн на ўзнагароджаньні, гучыць:
— Імя і сілу беларуса
Няхай пачуе й бачыць той,
Хто сьмее нам нясьці прымусы
І першым выкліча на бой!
Прыцэлься… страляй! – і бяжы, хутчэй бяжы, каб праз колькі хвіляў задыхана бухнуцца ў сьнег, замерці, выцэльваючы чарговую злую чорную пляму на паражэньне.
Так беларусы жылі стагодзьдзямі. Спачатку на паляваньні, потым у партызанцы падчас войнаў, а цяпер вось – у біятлёне.
Біятлён – гэта нешта вельмі беларускае. Нашыя палясоўшчыкі лётаюць на лыжах па засьнежаным лесе й страляюць па мішэнях лепш за ўсіх.
Беларусы ўваходзяць у эліту сусьветнага біятлёну й выбіваюць залатыя алімпійскія мэдалі ў індывідуальных гонках, эстафэтах, гонках патрулёў з часоў СССР. За незалежнасьцю беларускі біятлён дасягнуў піку. Зараз беларусы ўваходзяць у лік фаварытаў у большасьці біятлённых дысцыплінаў.
Юрась Кашкароў – алімпійскі чэмпіён 1984 г. у Сараева, чэмпіён сьвету 1985, 86, 89 гг.; Аляксандр Папоў – чэмпіён сьвету 1989, 1996, 97 гг., срэбны прызёр Алімпійскіх гульняў 1990 г. у Альбэрвілі; Алег Рыжанкоў – чэмпіён сьвету 1996 – 97 гг.; Вадзім Сашурын – трохразовы чэмпіён сьвету й чэмпіён Эўропы; Сьвятлана Парамыгіна – пераможца Кубку Сьвету 1994 г., чэмпіёнка сьвету 1990, 91, 94 гг., срэбра Алімпійскіх гульняў 1994 г. у Лілехамэры; Алена Зубрылава й Уладзімер Драчоў – чэмпіёны сьвету й неаднаразовыя пераможцы этапаў Кубку Сьвету. Зборная Беларусі некалькі разоў выйгравала сусьветныя эстафэты.
Біятлён – вяршыня беларускага партызанскага іміджу. Лясныя байцы, хуткія, моцныя й па-снайпэрску дакладныя, ўвесьчас даваліся ў знакі акупантам. Біятлён – сучасная партызанка, толькі бяскроўная, захапляючая й відовішчная.
Калі бачыш, як беларусы й беларускі лятуць па дыстанцыі каньковай хадой, абыходзяць машынаў-немцаў зь іх скрышальнай мэханічнасьцю, або рускіх жанчынаў, здольных спыніць на скаку каня й увайсьці ў палаючую хату, калі пакідаюць за сабою нарвэжцаў, фінаў, італьянак ды францужанак – пачынаеш разумець, што ў кожным з нас жыве біятляніст.
Беларусы трываюць на грані змогі, апантана сапуць, працуючы на дыстанцыі, стойваючы дыханьне заміраюць перад агнявой мяжой – і шчоўк паражанае мішэні ды харавы гул трыбунаў з кожным трапным стрэлам чарговы раз даводзіць: Беларусь зноў першая!
Усё сучаснае жыцьцё падначалена пачарговаму бегу навыперадкі й таму, як зрабіць паменей промахаў. І беларускі біятлён сьведчыць: беларусы гатовыя стаць у спаборніцтве зь іншымі народамі лідэрамі.
Гандбол – прарыў Беларусі ў гульнявых, камандных відах спорту.
Раскручаны народнай папулярнасьцю 70-х, беларускі гандбол ужо ў 1981-м трыюмфуе на першынстве Савецкага Саюза, а праз год урываецца на цэнтральныя арэны сьвету. Беларусы здабывалі чэмпіёнствы й кубкі скрышальнымі кідкамі, нягледзячы ні на якія аўтарытэты, блёкі й лініі абароны, усе 80-я й 90-я.
Менскі “СКА” тых часоў – шматразовы чэмпіён СССР (1981, 84-86, 88-89 гг.), уладальнік Кубку Эўрапейскіх Чэмпіёнаў 1987, 1989, 1990, Кубку Кубкаў 1983 г. й 1988 г., а таксама Супэркубку 1989 г. Беларусы – алімпійскія чэмпіёны Сэўлу (1988 г.) ды Барсэлёны (1992 г.), дзе яны складалі аснову камандаў СССР ды СНГ.
Так і стаіць перад вачыма тая зорная дружына Спартака Мірановіча – бялявыя й вусатыя прыгажуны-беларусы, што грамілі і Маскву, і немцаў, і швэдаў. Як жа забойна шпурляў мяч Якімовіч, як бамбіў здаля вялізны Тучкін, як падкручваў у палёце з нулявога кута Каршакевіч! А Барбашынскі, Шаравараў, Сьвірыдзенка, Мінеўскі, Галуза!..
Гэта тыпова наша: трымаць абарону ля брамы, на лініі, за якую адступаць нельга, з узьнятымі рукамі, блёк усім целам, прымаючы на сябе гарматныя ўдары – каб потым, пад воклічы з рэхам адправіць мяч цераз усю пляцоўку, атрымаць пас і, абыграўшы суперніка адным няўлоўным рухам, зь віскам паркету ўзьляцець, залунаць па-над зонай, і закруціць галкіперу-акрабату такі кідок, ад якога ён страціць раўнавагу ды заваліцца ў сетку разам з голам... І тады трыбуны ўзравуць, падымаючы дружным уставаньнем на ногі і цябе самога, са зьбітымі аб падлогу лакцямі ды каленямі.
Беларус, гуляючы ў гандбол, адчувае сябе як дома.
Гандбольная пляцоўка ня надта вялікая, беларускага стандарту. Брама на размах рук, мяч адно як узяцца, гульцоў на сямёх, быццам сям'я ў хаце – усё тут беларусу ладна ды ёміста. Ды й сам гандбол, вынайдзены ў такой падобнай да Беларусі Даніі, – гульня на спрыт, раптоўнасьць ды трапны ўдар, а гэта ўжо зусім па-наску, па-партызанску. Для нас “гандбол” ня проста “ручны”, а зручны мяч.
Гандбол пакліканы стаць масавым нацыянальным відам спорту. Танны, ён не патрабуе стадыёнаў, палацаў, каткоў ды даражэннага рыштунку, і ўмяшчаецца ў звычайнай школьнай спортзалі. Даступны практычна кожнаму, здольны захапіць дзяцей, падлеткаў, моладзь так, як калісьці ў 70-я-80-я – павальна. Гандбол – цэлая праграма разнабаковага фізічнага разьвіцьця, выдатная трэніроўка рук, ног і корпусу, сумяшчэньне атлетыкі зь гімнастыкай. Гандбол разам дае навыкі вялікае трыяды – футболу, валейболу і баскетболу.
Гуляй, Беларусь!
“Дынама” – вядучае беларускае спартовае таварыства. "Дынама" – футбольны клюб зь Менску, які ў 1982 годзе стаў чэмпіёнам СССР. "Дынама" – галоўная арэна Беларусі, стадыён з катлавінаю на 45 тысячаў, наш Калізэй.
Таварыства "Дынама" (з грэцкай – “моц”), заснаванае ў 1923 г. як фізкультурнае аб'яднаньне міліцыянтаў і пажарных, за некалькі дзесяцігодзьдзяў дынамічнага разьвіцьця зрабілася сілай і славаю беларускага спорту. Зараз "Дынама" – гэта інфраструктура клюбаў па ўсёй краіне, 20 алімпійскіх відаў спорту, дзесяткі мэдалёў чэмпіянатаў сьвету, Эўропы й алімпіядаў, стадыёны й спарткомплексы ў Стайках і Раўбічах. Легендарныя фэхтавальшчыкі Самусенка, Бялова, Раманькоў, весьляры Макаранка і Парфяновіч, баксёр Яноўскі, біятляніст Папоў, стралкі Шылава й Лукашык – "дынамаўцы".
Для Беларусі "Дынама" – правобраз магутнага спартовага брацтва нацыянальнай гвардыі, паліцыі, войска, выратавальнікаў, спэцназу. Брацтва, якое б выхоўвала сапраўдных патрыётаў і абаронцаў, мужыкоў-беларусаў, гатовых адстойваць гонар Айчыны перад ўсім сьветам.
"Дынама”, Менск – легенда беларускага футболу. "Бела-сінія" – у колерах Беларусі й неба.
За "Дынама" гулялі беларускія знакамітасьці ХХ ст. – Мустыгін, Малафееў, Зарэмба, Савосьцікаў. 19 лістапада 1982 г., выйграўшы ў апошнім туры саюзнага першынства ў маскоўскага "Спартака" й пакінуўшы ззаду дынамаўцаў Кіева, "Дынама" Менск стала чэмпіёнам СССР.
"Дынама-82" – наша залатая футбольная мара, гістарычныя перамогі ў эўракубках і найярчэйшыя імёны: Пракапенка, Пудышаў, Гоцманаў, Алейнікаў, Зыгмантовіч, Бароўскі, Гурыновіч, Курненін... Каманда зорак, якія гулялі за зборную Савецкага Саюза, лепшыя клюбы Эўропы й нават зборную сьвету. Сёньня "Дынама" Менск – адзін з лідэраў футбольнага чэмпіянату незалежнае Беларусі, самы папулярны сталічны клюб, культ для выбуховых голагаловых фанатаў – "дынамітаў".
Нарэшце, "Дынама" – гэта стадыён у самым цэнтры беларускае сталіцы, збудаваны яшчэ ў 1934 годзе, адноўлены пасьля вайны й рэканструяваны да Алімпіяды 1980 г. Найбуйнейшы рэчавы кірмаш у Беларусі, дзе атаварваецца паўкраіны – і эпіцэнтар галоўных відовішчаў. "Дынама" бачыла і канцэрты сусьветных зорак, і перадвыбарчы мітынг БНФ пры поўных трыбунах, і эвангелізацыю на 50 тысячаў чалавек.
"Дынама" – гэта ўся моц ста тысячаў вачэй. Непаўторнае пачуцьцё арэны, дзе можна разглядзець у твар амаль кожнага. Усе ўскрыкваюць, ускокваюць і нават уздыхаюць разам! Калі на “Дынама” штосьці адбываецца – увесь цэнтар горада ракоча раскатамі й скаланаецца ад выбухаў голасу народа. Ад рову і рэха, якім вялізарны дынамаўскі рупар надае розгалас грымотаў, дробна дрыжыць шкло і ў Доме Ураду, і ў будынку КДБ, і ў прэзыдэнцкае Адміністрацыі.
Калі Беларусь жыве гэтым матчам, гэтым выступам, гэтым шоў, калі ўся астатняя нацыя ля тэлевізараў – сэрца краіны замірае й шалёна калоціцца там, у гіганцкім дынаміку "Дынама".
"Дынама" – генэратар велізарнае энэргіі, зарад магутнасьці, што дрыжыць ўнутры гэтага народу. Тае самае стоенае сілы, што гатова падняць усю Беларусь – грандыёзнай стадыённай хваляй.
Лёгкая атлетыка – каралева спорту. Чэмпіянат сьвету па лёгкай атлетыцы уваходзіць ў першую тройку папулярнасьці разам з Алімпіядай і футбольным першынствам плянэты.
Беларусы – атлетычная нацыя, што бярэ каралеўскія вяршыні на сусьветных спаборніцтвах. Нароўні зь гімнастыкай ці біятлёнам лёгкая атлетыка – залатаносная жыла беларускага спорту: мы ходзім, бегаем, скокаем, шпурляем дзіды й молаты ня горш за легендарных герояў Элады.
Беларуская лёгкая атлетыка, запачаткаваная на спаборніцтвах у жыцьцялюбе-Гомелі яшчэ ў 1913 г., зь незалежнасьцю дасягнула трыюмфу: у Барсэлёне 1992 у нашых лёгкаатлетаў было 8 мэдалёў, у 1995 г. на чэмпіянаце сьвету ў Гётэборгу нацыянальная зборная Беларусі заняла другое (!) агульнакаманднае месца ўсьлед за зборнай ЗША, на першынстве ў Парыжа 2003 г. мы былі трэцімі.
Вышэй! Хутчэй! Мацней! – беларусы робяць гэта па-майстэрску і прыгожа.
У беларусах лёгка пазнаць нашчадкаў караля Давіда: шпуляць дыскі, штурхаць ядры, кідаць дзіды й молаты – наш каронны нумар. Міхаіл Крываносаў, кідальнік молату – 6-разовы рэкардсмэн сьвету й срэбны прызёр Алімпіяды ў Мельбурне 1956 г., Рамуальд Клім – алімпійскі чэмпіён у Токіё 1964, Эліна Зьверава, дыск, – чэмпіёнка сьвету 1995 г. і алімпійская чэмпіёнка 2000 г., Яніна Карольчык, ядро, – алімпійская чэмпіёнка Сэула-2000 г. пераможца першынства сьвету 2002, Натальля Шыкаленка – срэбра Барсэлёны-92 і чэмпіёнства ў Гетэборгу-95, Ігар Астапковіч, молат, – 2-гі на чэмпіянатах сьвету 1991, 93, 95 гг., срэбны прызёр Алімпіядаў і Кубку Эўропы. Іван Ціхан, кідальнік молату, Ірына Ятчанка, дыскаболка, Андрэй Міхневіч, штурхальнік ядра – залатыя пераможцы Парыжу 2003.
Лёгкая атлетыка – аснова фізкультуры й спорту ў нацыянальным маштабе. Лёгкія, атлетычныя, ладныя мужчыны й жанчыны – такімі Бог ствараў беларусаў. Менавіта лёгкая атлетыка павінна павесьці за сабою масавы рух здаровага ладу жыцьця й выявіць моцную й квітнеючую Беларусь. Краіну, якая перасільвае ўласныя слабасьці дзеля дасягненьня мэты. Краіну, здольную на волю й веру ў спаборніцтве з мацнейшымі. Краіну, гатовую ў адзін цудоўны момант набраць паветра ў лёгкія, пераадолець сябе ды ўвесь астатні сьвет – і быць каранаванай як пераможца. Так, як зрабіла гэта наша алімпійская чэмпіёнка Юля Несьцярэнка ў Афінах-2004.
Бо, як пісаў апостал Павал, “Тыя, якія бягуць навыперадкі, бягуць усе – але толькі адзін здабывае ўзнагароду.” (І Да Карыньцянаў 9:24)
Мастацкая гімнастыка – цудоўны гімн Беларусі.
Хто бачыў нашых дзяўчынак-матылькоў у акрабатычным танцы – таму ня трэба тлумачыць, наколькі беларускасьць вытанчаная, плястычная, грацыёзная. Беларусы заваёўвалі мэдалі любых вартасьцяў у індывідуальным і камандным разрадах чэмпіянатаў сьвету і алімпіядаў. Алімпійская чэмпіёнка Марына Лобач, пераможца першынства сьвету Вольга Рабіновіч, уладальніца золата на чэмпіянаце сьвету сярод клюбаў Вольга Перапяліца, абсалютная чэмпіёнка Беларусі Юлія Раскіна, срэбныя прызёркі сусьветнага першынства Валерыя Ваткіна й Яўгенія Паўліна – бліскучая каманда!
Сама Беларусь, маленькая, стройная, мілая, выходзіць на арэну з гэтымі дзюймовачкамі – і пачынае паказваць цуды, спадарства, сапраўдныя цуды! Усплёскі музычных акордаў пераліваюцца ў танцы, дзяўчаты перабягаюць, быццам бруяць крынічкі. Плястыка ня целаў – рачное плыні! – і хвалі захапленьня коламі захлынаюць залю! Пяшчотны дотык пальчыкаў, – так вецер кранае лісьце, дружна ўзлятаюць стужкі – так салютуюць у паветра птушкі, у мяккіх тактах калышацца поле, развінаецца шлях, уся нашая краіна зачараванае гармоніі ў мэлёдыі любові... Так выгінаюцца беларускія узгоркі й лагчыны, так, у шпагаце, расьцягваецца смуга па даляглядзе, так, з сальтам гімнасткі, пругка выпростваецца маладое дрэўца, і дырыжыруюць у рытме вальсу пчолкі ля меданосных кветак, і расхінаюцца ў небе крыламі белыя аблокі, і кружыцца галава, як увесь зямны шар.
Усе хараство Беларусі, увесь цуд тварэньня Божага ў вобразе й падабенстве Ягоным!
І ў момант поўнае фінальнае цішыні, калі змаўкае музыка, калі бліскучыя дзяўчаты разам заміраюць, задыханыя, радасныя, і сардэчкі калоцяцца, пульс шалее, і толькі шчасьлівае зьзяньне ўваччу – гледачы, журы, журналісты выбухаюць грамавымі воплескамі! І тады ў іх, якія аддалі ўсё, што маглі, да ўздыху, да кропелькі змогі, у якіх і сілаў засталося адно каб стаяць балюча, але стаяць! – буйным плянам тэлевізіі перад усім сьветам, у дрыжачых, трапяткіх, крылатых – адкрываецца табе Беларусь, самаадданая, юная, каханая.
Пасьля Лукашэнкі ва ўсім сьвеце Belarus – гэта ўжо ня трактар, а прэзыдэнт з хакейнай клюшкай.
Ледзь апынуўшыся на палітычным Алімпе, Аляксандр Лукашэнка вырашыў сыграць ва ўласную гульню: сур'ёзна заняўся спортам.
Прэзыдэнт, які ўзяўся кіраваць Нацыянальным Алімпійскім Камітэтам (супраць выказаліся адзінкі, кшталту гросмайстра Купрэйчыка) – гэта, канешне, скандал. Прэзыдэнт прылюдна, з нагоды й безь яе, у ахвотку лупіць па шайбе, арганізоўвае лыжаролерны прабег на сьвята й сам прыходзіць першым, або ганяе ў бронекамізэльцы ў футбол на "Дынама". Цырк? Але, наперакор шоку ў Эўропе ды раздражненьню эліты, – народу падабаецца.
Спартовы, моцны – нават магутны – "бацька", які ня паліць і ня п'е, спавядае дэманстрацыйна здаровы лад жыцьця й асабіста "ўстаўляе" за паразу зборнай – вобраз яўна выйгрышны. Хоч ня хоч, першабытны архетып асілка, ад якога млеюць жанчыны.
Што застанецца Беларусі ад прэзыдэнта-алімпійца? Лядовыя палацы ў кожным абласным цэнтры, гіганцкі сталічны футбольны манэж, гарналыжная траса пад Лагойскам ды перакупленыя ў Расеі й Украіны спартоўцы.
Што яшчэ? Эпоха хакею. Беларуская зборная ў васьмёрцы мацнейшых, перамога над Расеяй на Чэмпіянаце сьвету ў Піцеры-2000, сэнсацыйны выйгрыш над швэдамі 4:3 на Алімпіядзе ў Солт-Лэйк-Сіці... "У Крамлі спадару прэзыдэнту раяць паменей махаць клюшкай, асабліва ў бок Вашынгтону" – расейская дыпляматыя тае пары.
Прэзыдэнт-алімпіец узяў ды раздаў нацыянальныя спартовыя фэдэрацыі ў нагрузку высокапастаўленым дзяржаўным чыноўнікам. Хакей – міністру ўнутраных справаў (такія ў нас справы), футбол – старшыні Савету Бясьпекі (а то як жа – самы масавы спорт!), гімнастыку, што характэрна – гнуткаму кіраўніку сваёй адміністрацыі. У адказ чамусьці пасьледавалі правалы на Алімпіядах: калі ў 1992 г. у Барсэлёне Беларусь заваявала 17 залатых мэдалёў, у Атланце 1996 г. толькі 1, у Сіднэі-2000 – тры, у Афінах-2004 – дзьве.
Нацыянальнага спартовага буму не атрымалася – хутчэй, асабісты піяр. Усе ачкі, галы й сэкунды, якіх не далічылася Беларусь, запісаў на свой уласны рахунак прэзыдэнт-алімпіец. Нягледзячы на забароненыя прыёмы й паўтузін чырвоных картак ад міжнародных фэдэрацыяў, Аляксандра Рыгоравіча ніхто ня змог выдаліць з поля. Старшыня Нацыянальнага Алімпійскага Камітэту ўсё-такі.
Любая гульня калі-небудзь заканчваецца.
Але аднойчы, за тэхналягічным і высакалобым кіраўніком-дэмакратам, гледзячы па тэлевізіі трансьляцыю чарговага чэмпіянату, беларускі народ уздыхне з настальгіяй: "Вось жа, быў у нас калісь прэзыдэнт. Алімпіец!"
Раўбічы – нацыянальная база зімовых відаў спорту.
У 70-х Раўбічы пабудаваў Машэраў. Сыстэма лыжных трасаў, тры трампліны, ролікадром, стрэльбішчы, гатэлі. Шыкоўны хрусталёвы сэрвіз для краіны, якая траціну года жыве ў сьнягох і захапляецца біятлёнам, лыжамі, фрыстайлам ды рознымі іншымі цудамі з ільдом.
У 1974 г. Раўбічы 100-тысячнымі трыбунамі прымалі чэмпіянат сьвету па біятлоне, летась, праз 30 гадоў, эўрапейскае першынство. У Раўбічах пастаянна трэніруюцца нацыянальныя зборныя па зімовых відах спорту, сьнежныя каралі і каралевы беларускага спорту.
Раўбічы разьмяшчаюцца на поўнач ад Менску, у беларускай Швайцарыі. Найвышэйшыя у Беларусі ўзгор’і, нагрувашчаныя ледавіком, стомэтровыя схілы, парослыя хваёвым лесам, чыстае паветра й далёкія горныя панарамы, не раўнуючы альпійскія або скандынаўскія.
У Раўбічах знаходзіцца адно з прэзыдэнцкіх лецішчаў, рэзыдэнцыя амэрыканскага амбасадара й цэлае мястэчка элітных катэджаў.
Раўбічы – беларуская зімовая казка. Заінелыя хвоі, мароз і сонца, усё іскрыцца. Людзі, як гномікі ў вязаных шапачках, румяныя і пухнатыя, зухавата зьяжджаюць на лыжах з гары. А па-над усім гіганцкія трампліны, бачныя з ускраіны Менску й зь 5-тысячнай купюры беларускіх рублёў.
Чым ёсьць Раўбічы для нацыянальнай ідэі?
Крышталік белае-белае беларускае зімовае мары. Сьняжынка. Унікальны іскрысты цуд празрыстага бляску, які ў марозны і ясны дзень растае пякучым пацалункам на шчаце, каб зноў жыць у небе – на вышыні птушынага палёту, раскінуўшы ўзоры-крылцы, быццам лыжнік, што выляцеў з трампліну.
Раўбічы – наш трамплін у Алімпійскія гульні. Чаму б не? Зімовая Алімпіяда пад Менскам – гэта ня холадна, гэта бліскуча.
Магутнасьць, красу, грацыю і плястыку, заключаныя ў чалавечым целе, здольнасьць трымацца на адбітках пальцаў, завязваць сябе вузлом і нават лётаць спалучае ў вадно нешта фантастычнае – беларуская спартовая гімнастыка.
Беларусы выдатна ведаюць, што такое дасканаласьць цела. Паводле Бібліі, цела – храм духу, і хрысьціянства адрозьнівае паважнае стаўленьне да таго, у чым Госпад Бог памясьціў нашую істоту: “Ці ня ведаеце, што целы вашыя – храмы Сьвятога Духа, Які ў вас жыве?” (І Да Карыньцянаў 6:19)
Можа быць, таму спартовая гімнастыка – адна з самых прэстыжных у сьвеце дысцыплінаў. Вялікія дзяржавы змагаюцца за першынства на брусах, колцах, перакладзіне зь геапалітычнай прагаю. Беларусь умешваецца ў гэтыя бітвы тытанаў, выходзіць на памост, творыць цуды – і перамагае.
Беларуская зямля, зь якой зьлепленыя гэтыя цудоўныя біцепсы, зьвязкі ды пальцы, зямля з самага сэрца Эўропы, сьцінаецца й перасільвае ўсе неабсяжныя прасторы Расеі, даліны й горы Кітаю, аж да самага Тыбету, і разьлеглую між трох акіянаў Амэрыку. Пругкасьць, мяккасьць, гнуткасьць, стоеныя ў Беларусі, аказваюцца наймацнейшымі на плянэце.
Беларусь дала сьвету супэрзорак спартовае гімнастыкі – 6-разовага алімпійскага чэмпіёна і 13-разовага чэмпіёна сьвету Віталя Шчэрбу, 5-разовую алімпійскую чэмпіёнку Нэлі Кім, Вольгу Корбут, уладальніцу чатырох залатых алімпійскіх мэдалёў, двухразовую пераможцу Алімпіяды Ларысу Петрык, Сьвятлану Багінскую (3 алімпійскіх золата, срэбра і бронза, чэмпіёнства Эўропы і сьвету), двухразовага абсалютнага чэмпіёна сьвету Івана Іванкова... У 1994 г. мужчынская зборная Беларусі стала першай у Эўропе, а ў 2001-м – у сьвеце. Беларускія гімнасты Вольга Корбут у 1972-м і Віталь Шчэрба ў 1993-м былі прызнаныя лепшымі спартоўцамі году на ўсім зямным шары!
Беларусь – гэта сіла. На кані, на бервяне, у апорным скачку, на перакладзіне. На колцах, на брусах, у вольных выступах. Сальта, махі, сілавыя элемэнты, пералёты ды саскокі – ідэальныя. Калі нашыя гімнасты робяць практыкаваньні – у цішы, толькі пошум выдыхаў, стогн снарадаў і хрумст суставаў, калі трымцяць бліскучыя мышцы, налітыя, напятыя, напружаныя да звышсілы, – замысел Божы разгортваецца з грандыёзнай прыгажосьцю. Ты бачыш у гэтых постацях і чалавека, і нацыю, і краіну.
Паглядзіш беларускую спартовыю гімнастыку – і пачынаеш разумець, чаму Творца ўваскрашае людзей для Царства Нябёснага ў целе.
Беларусь – краіна дваровага пінг-понгу, радзіма абсалютнага чэмпіёна па настольным тэнісе Ўладзіміра Самсонава й найлепшых гульцоў парнага разраду ў вялікім тэнісе – Максіма Мірнага й Натальлі Зьверавай.
Сталы для маленькага тэнісу расстаўленыя ў нас паўсюль: ля пад’ездаў, у школьных спортзалях, інтэрнацкіх пакоях. Беларускі фармат – разьмінаеш усе мышцы да ўзмакрэлае распаранасьці, не адыходзячы ад стала, са спартовым снарадам вагою зь яечную шкарлупінку. Можна рэзацца гадзінамі сам-насам, навылет або камандамі. Ідэальны пакаёвы спорт для гарадзкое цывілізацыі!
Толькі найноўшая Беларусь магла вырасьціць на такіх сталох сусьветныя цуды. Наш Уладзімір Самсонаў – чэмпіён сьвету, супэрзорка настольнага тэнісу. Перамагчы ўсю Эўропу й нават фэнамэнальных кітайцаў – тут сапраўды трэба быць беларусам. Уладзімір Самсонаў, быццам біблійны Самсон, расправіўся з тысячай супраціўнікаў маленькай, памерам з далонь, штуковінай: “Знайшоў ён сьвежую асьліную сківіцу, і, працягнуўшы руку сваю, узяў яе і забіў ёю тысячу чалавек.” (Судзьдзяў 15:16)
Увесну 2003 г. мужчынская зборная Беларусі на чале з Самсонавым выйграла залатыя мэдалі каманднага чэмпіянату Эўропы.
Настольны тэніс патрабуе імгненнае рэакцыі – такой валодаюць паляўнічыя, пілёты-асы або людзі з лёсам мішэняў. Амаль бязважкі шарык страляе ў цябе разам з імпэтным шчоўкам аб стол – адбівай!
Шарык-плянэта круціцца, як электрон, зьвініць – і ягоная траекторыя падуладная толькі твайму натхненьню. У настольным тэнісе ва удар адначасова ўкладваеш і моц – з размаху, усім целам – і пяшчоту лёгкага дотыку. Долі сэкунды, момант падкруткі, ты інтуітыўна адчуваеш, як ставіць далонь з ракеткай, як пацэліць, а перад табой ужо наступны ўдар.
Б’е, ляціць хутчэй за думку – працуюць адныя імпульсы – а ты будзь пільным!
Такое тэніснае спалучэньне моцы й ласкі, стрыманасьці і сілы, чуйнасьці й трапнасьці, уласьцівай і партызанскаму біятлёну, і спартовай гімнастыцы, і найэфэктнейшым прыёмам адзінаборстваў, і выяўляе беларуса.
Ці не адсюль наш апошні спурт у вялікім тэнісе й фантастычны сэзон 2004 году:
Кубак Дэвіса, 1/8, супэрматч Максіма Мірнага й подзьвіг Уладзіміра Валчкова: 3:2 – б’ем другую ў сьвеце зборную Расеі! 1/4, Беларусь – Аргентына, 5:0!
Паўфінал – і зборная Беларусі ўваходзіць у дзесятку мацнейшых!
Такі тэніс – быццам зацятая спрэчка. Абмен зьлёту бліскучымі словамі. Двубой думак. Так усе імгненна, твар у твар, тэт-а-тэт... У гэткіх жа бязважкіх, імклівых, трапных словах, думках, ідэях беларусы – чэмпіёны.
Увогуле, за сталом – бяседным, пісьмовым ці тэнісным – мы сярод лідэраў на плянэце.
Пінг-понг, тып-топ, цік-так – мозг зь ледзь заўважным мільгаючым рытмам рэгіструе факты й абароты, толькі што прачытаныя ў кнізе.
Прымай падачу!
Спорт №1, відовішча мільярдаў, 22 гульцы на вялізным полі, сусьветная індустрыя, дзе мяч круціцца, як цэлая плянэта – што ён можа дадаць да беларускай нацыянальнай ідэі?
Можа, тое, што амаль усе беларускія хлопчыкі, пачынаючы з двароў і школьных стадыёнаў, днямі апантана носяцца зь мячом, спрабуючы спрытна абвесьці, адпасаваць пяткай, прабіць церазь сябе й закалаціць у самую “дзевятку”?
Можа, тое, што падчас вялікіх матчаў, чэмпіянатаў сьвету, Лігі Чэмпіёнаў і гульняў зборнае Беларусі ва ўсёй краіне спыняюцца тэлесэрыялы, музыка і навіны – і мільёны захопленых беларусаў зь вячэрай, півам, дзецьмі гняздуюць каля тэлевізараў у прадчуваньні сьвята, хвалюючага й відовішчнага?..
Можа, тое, што ў 1982-м менскае “Дынама” выйграла чэмпіянат СССР і бліскуча выступіла ў Эўракубках – і гэта выклікала выбух нацыянальнай сьвядомасьці сярод балельшчыкаў?.. Моладзь з чырвона-зялёнымі бэсэсэраўскімі сьцягамі, якія адбіралі міліцыя, валіла на стадыёны і, называючы фанатаў маскоўскіх клюбаў “маскалямі”, раўла “Жыве Беларусь!”
Можа быць, перамогу над грандам сусьветнага футболу, зборнай Галяндыі ў чэрвені 1995, пасьля сумнавядомага рэфэрэндуму па зьмене дзяржаўнае сымболікі – калі тысячы бел-чырвона-белых сьцягоў, ужо забароненых, калыхаліся морам на “Дынама”, і 50 тысячаў балельшчыкаў на заканчэньні матча апанавалі цэнтар сталіцы? Найбуйнейшая маніфэстацыя 95-га – нацыянальнае шчасьце пад бел-чырвона-белымі сьцягамі!
Можа, Сяргея Алейнікава ў “Ювентусе”, Сяргея Гурэнку ў “Роме”, Валянціна Бялькевіча й Александра Хацкевіча, аснову кіеўскага “Дынама”, Аляксандра Глеба, які сёньня ўваходзіць у тройку вядучых гульцоў Бундэсьлігі, Віталя Кутузава, запрошанага выступаць за “Мілан” – нашых зорак-беларусаў у супэрклюбах?..
А можа, рэгіянальных пераможцаў незалежных чэмпіянатаў Беларусі – мазырскую “Славію”, барысаўскі “БАТЭ”, бабруйскую “Белшыну”, “Гомель, салігорскі “Шахцёр”, гарадзенскі “Нёман” – якія ўздымалі шматтысячныя нацыянальныя хвалі ў сваіх гарадох і натхнялі цэлыя краі масавай нацыянальнай сьвядомасьцю.
Але, як хорам пяюць футбольныя заўзятары – але, але, але, але...
Няхай пакуль Беларусь у дзевятым дзесятку сусьветнага рэйтынгу FIFA, няхай прайграем усім суседзям і на мундыялях хварэем хіба што за прыгожую гульню – жаданьне перамагчы Бразылію ды Італію ўсё роўна мацней. Мы марым пра беларускіх супэрфорвардаў, зорныя клюбы і поўныя бел-чырвона-белых сьцягоў трыбуны.
А значыць, Беларусь будзе гуляць ў футбол, дакуль ня стане чэмпіёнам сьвету.
Беларусь ХХ ст. спарадзіла грандаў пякучай халоднай зброі.
– Віктар Сідзяк з бляскам працяў усе 70-я маланкавай сэрыяй перамогаў. Быццам сыгнальныя ўспышкі ад трапных уколаў – 4 залатыя алімпійскія мэдалі 1972, 1976, 1980 гг.!
– Алена Бялова налыгала на сваю рапіру 8 званьняў чэмпіёнкі сьвету і вытанчана, на вастрыі, здабыла чатыры алімпійскіх золата: 1968, 1972, 1976 гадоў!
– Тацьцяна Самусенка выканала захапляючую камбінацыю на трох Алімпіядах: золата 1960, 1968, 1972 гг.!
– Аляксандр Раманькоў правёў усё жыцьцё ў дзёрзкай атацы з жарсьцю д’Артаньяна: 5-разовы чэмпіён сьвету, чэмпіён алімпійскага Сэула 1988 г., прызёр алімпіядаў 1976 і 1980 г.!
– А яшчэ чэмпіёны сьвету й Эўропы Прыходзька, Ніканчыкава, Паўлоўскі, Алёхін, Карэцкі, Расолька!...
Бліскучае, зіхоткае, з россыпам медалёў беларускае фэхтаваньне – звонкія згукі тых часоў, калі ўся наша шляхта насіла зброю й білася на дуэлях ня горш за мушкецёраў Дзюма.
У XVII – XVIII стст. беларускія шляхцічы выцягвалі шаблі з похваў штораз, як ішлося пра гонар. На павятовых сойміках супраціўнікі рубіліся проста ў залі паседжаньняў. Фэхтаваньне было цэлай навукай, якую вывучай зь дзяцінства разам з лацінай і матэматыкай. Спорт насамрэч высакародны. Вытанчаны, арыстакратычны, нават далікатны. Калісьці ў двубоях на шпагах раны хутчэй нагадвалі расьсячэньне скальпэлем, а шнары насілі годна, як родавую геральдыку. Цяпер уся соль выключна ў дотыку.
Фэхтаваньне вымагае імгненнай рэакцыі, чуйнасьці, і нэрваў – сталёвых і вострых, як лязо. Усяго таго, чаму навучылі беларуса лясныя гушчары й грозная гісторыя. Цікуеш за супраціўнікам, асочваеш драбнюткія рухі вачэй ды мышцаў, ловіш выпад, каб адвесьці яго адным блікам сваёй рапіры, і тут жа высьлізгваеш з-пад ягонай рукі, і джаліш раскрытага – так, як іголкай прыколваюць матылька.
Жыцьцё на вастрыі – гэта настолькі па-беларуску!...
Сучаснае фэхтаваньне, якім, паводле афіцыйнай спартовай статыстыкі, у Беларусі зараз займаецца 1615 энтузіястаў, глядзіцца як дзіўнае прытанцоўваньне з рэзкімі выпадамі, дзе ўсё вырашаюць цалі сэкунды, а ўкол працінае, быццам маланка. Век электронікі – суцэльная хуткасьць і сканцэнтраванасьць.
Беларусь зь юнацкіх гадоў бліскуча валодае гэтым сьмяротным майстэрствам. Пільнасьцю. Вострай імклівасьцю. Раптоўным ударам, які працінае наскрозь.
Дай жа, Божа, каб фэхтаваньне заставалася для беларусаў толькі спортам!
У хакей гуляюць сапраўдныя мужчыны. Беларус гуляе ў хакей!
Ды й яшчэ як гуляе: Беларусь – радзіма Лукашэнкі, прэзыдэнта з клюшкай, будаўніка лядовых палацаў; Васіля Копаця, што шакіраваў швэдаў страшнай шайбай на Алімпіядзе ў Солт-Лэйк-Сіці і вышыб іх з паўфіналу; і, вядома ж, хакеіста № 1 у сьвеце, супэрзоркі Нацыянальнай хакейнай Лігі Уэйна Грэцкі.
Мала таго, Беларусь уваходзіць у дзесятку наймацнейшых зборных сусьветнага хакею.
Беларускі хакей – гэта выйгрыш у Піцеры 2000 г. у зборнай Расеі, гаспадароў чэмпіянату сьвету, і гістарычная перамога 4:3 на Алімпіядзе 2002 г над фаварытам – зборнай Швэцыі.
Беларускі хакей – гэта турнір цяжкаўзброеных рыцараў. Ёсьць нешта сярэднявечнае ўва ўсіх гэтых дасьпехах, шлемах, шчытках, бліскучай і вострай сталі, лётаньні па лязу з росчыркамі й іскрыстымі пырскамі. У імклівых сутыкненьнях з трэскам клюшак, як мячоў і дзідаў, у кідках пад удар, магутных штуршках на борт – такіх, што здрыгаюцца ўсе трыбуны, масках галкіпэраў, расьсечаных жорсткім позіркам, крыках, калі рубяцца зьлёту, і крыві на лёдзе.
Рыхтык рыцарскі бой – хіба што канькі замест коней.
І калі беларуская дружына ў бела-чырвоных колерах рушыць у атаку – верыцца, што гэта нашчадкі тых, хто ўдзельнічаў у Лядовым пабоішчы, хто граміў тэўтонцаў пад Грунвальдам, хто дазваньня разьбіў маскоўскіх захопнікаў пад Воршай. У хакейным грукаце й бляску сёньняшніх дзён чуецца вокліч ліцьвінскага рыцарства й ярасны гул бітваў на гарачым лёдзе.
Беларусь можа лічыцца вялікай хакейнай дзяржавай хаця б таму, што галоўная легенда хакею – кароль Артур НХЛ Уэйн Грэцкі – паходзіць зь сям'і беларускіх эмігрантаў. Вандроўны лядовы рыцар зь Беларусі заваяваў мільёны халодных сэрцаў па ўсім сьвеце і стаў прыкладам волі, веры й мужнасьці для падлеткаў.
Спадары рыцары, да бою!
Беларус Руслан Салей – абаронца сэнсацыйных "Магутных Качак" з Анахайма 2003 г., што закінуў рашаючую шайбу ў адным з матчаў фінальнай сэрыі Кубка Стэнлі "Д'яблам" з Нью-Джэрсі .
Беларус Андрэй Кавалёў – чэмпіён СССР апошніх гадоў яго існаваньня, чыя зорка зазьзяла на поўную моц у НХЛ .
Беларус Сяргей Фёдараў, чэмпіён сьвету 1989-90 гг., – самы каштоўны ігрок НХЛ, уладальнік Кубку Стэнлі й кубку Эўрапейскіх Чэмпіёнаў. Ды й знакаміты Павал Бурэ, якога ў НХЛ называюць "рускай ракетай" – родам зь Менску.
Беларускі хакей – гэта не Лукашэнка. Наш хакей – гэта грозны беларус у рыцарскае брані.
Найлепшы нацыянальны вобраз для раскруткі баявога духу!
Так, гэта нялёгкая атлетыка.
Цяжкаатлет, які б’е сусьветны рэкорд, умомант робіцца легендай: а як жа – самы моцны чалавек на зямлі! Для дзяцей, якія мараць вырасьці й стаць дужымі, ягонае імя набывае магічнае значэньне. Быць як Курловіч. Гнуць манэты, перакручваць падковы й завязваць вузлом цьвікі, як Тараненка. За 1 гадзіну падымаць адной рукой без адпачынку, не апускаючы на зямлю, 32-кіляграмовую гіру – 1032 разы! – як Харанека.
Беларусы ў асобах цяжкаатлетаў перамагалі і Расею, і Амэрыку, і ўсю Эўропу. Аляксандр Курловіч – алімпійскі чэмпіён Сэула-88 і Барсэлёны-92, чэмпіён сьвету 1987, 1989, 1990 гг., чэмпіён Эўропы 1987, 1990 гг. Лявон Тараненка – пераможца Алімпіяды 1980 г. і чэмпіянатаў сьвету 1980 й 1991 гг., уладальнік 19 рэкордаў сьвету. Ганна Бацюшка – срэбная прызёрка апошняй Алімпіяды з сусьветным рэкордам у рыўку. Вячаслаў Харанека – супэрчэмпіён у гіравым спорце, уладальнік 54 нацыянальных рэкордаў па пад’ёме цяжараў, зь якіх 10 ня маюць аналягаў у сьвеце й зафіксаваныя ў Кнізе рэкордаў Гінэса. Вось яна, клясычная беларуская праца – пад’ём цяжараў бяз стомы!
Ані Рэмба, ані Шварцнэгер так ня здолеюць.
Беларусы падымалі краіну з руінаў пасьля кожнае вайны. Трывалі страшны гнёт акупацыяў і рэжымаў. Здужалі ўсё, выціснулі на руках – і кінулі гэтую вагу, пераможаную, на памост гісторыі.
Беларуская цяжкая атлетыка – фэномэн з таго ж шэрагу, што і БелАЗ, трактар “Беларус” або колавыя цягачы менскага аўтазавода. Гэтая здольнасьць нацыянальнае ідэі называецца пад’ём цяжару.
У Беларусі быў цяжкі лёс?
Вытрымала.
Ато дзіва – найзнакамітшымі спартоўцамі даваеннае Беларусі былі таксама цяжкаатлеты Александровіч й Сакалдзінскі.
Гэтак растуць на беларускае зямлі дрэвы-волаты. Корч курганам, ствол у тры абхваты, раскідвае крону на паўнеба.
Гэтак нясуць беларусы свой крыж – аграмадны, з таго самага дрэва.
І калі Беларусі надыдзе час падымаць Эўропу ды браць на сябе Расею – будзе так. Мужык-беларус – гара, што перасоўваецца! – выйдзе на арэну перад усім сьветам. Успыхне белы пылок тальку, якім аціраюць далоні. Возьмецца, каб ямчэй, за самую вось Усход-Захад. Зьбярэцца. Паднатужыцца. Крэхне – і йрване на сябе з жыламі цяжэнны й бліскучы груз, пераадольваючы ўсю сілу зямнога прыцягненьня. Пакладзе на грудзі. Выпраміць ногі, стане, каб аддыхацца... Усе змоўклі, адно беларус сапе, бы той колавы цягач. І нарэшце штурхне ўгару непамысную вагу, аж затрашчыць усё навокал!...
Выцягне на руках яе, узьнятую – і пад захоплены роў трыбунаў паставіць у чалавечае гісторыі новы сусьветны рэкорд.
Ты, ведаеш, Беларусь – гэта штосьці вельмі асабістае. Ня проста асаблівае – асабістае. Бо Беларусь – краіна асобаў.
І ты сам, і твая нацыя, і ўсё чалавецтва – перадусім асобы. Незвычайныя, унікальныя й пры гэтым падобныя. Бо, як кожная асоба, ты – вобраз і падабенства Божае. Як і кожная асоба, ты носьбіт унікальнай місіі ў гэтым сьвеце. Як і кожная асоба, ты – і клетачка сваёй нацыі, і мікракосм усяго чалавецтва.
Як там кажуць у галівудзкіх фільмах? “Нічога асабістага”?
Але ў Беларусі ўсё асабіста!
“Гэта асабістае” – скажуць табе беларусы і пра мову, і пра любоў да Радзімы, і пра веру ў Бога.
Асабістае – бо кожны з нас сустрэўся зь Беларусьсю празь нейкую асобу – гістарычную ці сучасную, незнаёмую ці родную, паэтычную ці палітычную.
Асабістае – бо ў Беларусі нацыянальная ідэя дагэтуль ня сталася масавай. Нацыянальная эліта і дацяпер хутчэй не адзіны арганізм, а броўнаўскі рух атамізаваных асобаў.
Асабістае – бо ў адрозьненьні ад індывідуалістычнага Захаду й калектывісцкага Ўсходу Беларусь спрадвеку ўвасабляла гарманічную раўнавагу паміж адзінкай ды супольнасьцю, залатую, сутнасна хрысьціянскую раўнавагу ПЭРСАНАЛІЗМУ.
Адсюль і сіла, і слабасьць Беларусі. І сотні геніяў, і “мая хата з краю”. I самавітыя людзі, і невыразны народ. I моцная сямейнасьць, і кволая нацыянальная салідарнасьць.
Пэрсаналізм – ня менш беларуская якасьць, чым цярплівасьць, гасьціннасьць альбо, напрыклад, стоеная сіла. У сваю чаргу беларускасьць – гарантыя цэласнасьці й каштоўнасьці асобы.
Нарэшце, беларускасьць выключна асабовая, бо адпачатку духовая: асоба – гэта катэгорыя духу.
Беларусы, дзесьці сьвядома, але ў большай ступені інстынктыўна, адчуваюць у сабе вобраз і падабенства Божае Асобы. Асобы Хрыста, ад якога бярэ пачатак уся сутнасьць беларускасьці. Першаасоба ў беларуса настолькі моцная, што ўпару казаць пра фэномэн на ўзор габрэйскага – нацыю асобаў. Нацыю геніяў, нацыю апосталаў. Нацыю прарокаў, кніжнікаў і скончаных эгаістаў.
Настолькі ж асабістая Біблія: напісаная пра Асобу і асобаў, праз асобаў і для асобаў, яна найпаўней з усіх кнігаў адкрывае чалавеку ўвесь непаўторны сьвет асобаснага.
Асабістае – таемнае, вельмі свойскае, нават інтымнае. І як любоў не абстрактная, а асабістая, так і беларушчына арыентаваная на канкрэтнага ўнікальнага чалавека.
Асоба як элемэнтарная адзінка роду чалавечага, можа дасягнуць унівэрсальнага ўзроўню толькі ў нацыянальным абліччы.
У нетрах асабістага ўзьнікаюць магнацкія дынастыі й гіганцкія транснацыянальныя карпарацыі, народныя эпасы і плеяды патомных геніяў; праз асобу, і ніяк інакш, разбудоўваліся ўся аграмада Старога Запавету й падваліны цывілізацыяў Усходу ды Захаду. Кожная асоба мусіць ведаць свайго родапачынальніка; мець поўную скарбаў, зьдзяйсьненьняў і тытуляванае геральдыкі Кнігу Быцьця; памятаць трагедыю, што разыгралася ў сховах даўняга часу; і, канечне, падпарадкоўваецца свайму наканаванаму року, цi гэта сорак гадоў блуканьня, ці стогадовая адзінота, ці тысячагодзьдзе змаганьня за волю.
Самае крышталёвае й сьвятое з усіх пачуцьцяў, што здольная даць асобе нацыя – гэта адчуваньне сябе на вяршыні чалавечае гісторыі, грандыёзнай піраміды продкаў, збудаванай ў імя цябе. У тваёй гісторыі скрозь тысячагодзьдзі сьцінаюцца лініі лёсаў, памкненьні кожнае роднаснае душы, адказнасьць перад ўсімі сваімі, хто быў, і за ўсіх, хто будзе, абуджаюцца нечуваныя сілы, магутнасьці краіны й народу скрыжоўваюцца стакроць, і ўзносяць цябе думкамі й дзеямі ў вышыню – да Госпада Бога.
Беларусь – 10 мільёнаў такіх асобаў. Таму менавіта праз асобу выяўляюцца й галоўныя заканамернасьці нацыянальнае ідэі.
Тыя, хто чакае цябе за дзьвярыма некалькіх наступных старонак – найславуцейшыя і найвядомейшыя нацыянальныя героi. Большасьць зь іх, уяўляеш, большасьць! – духовыя правадыры й лідэры слова. Апосталы, паэты, прапаведнікі. 12 – сьвятары й місіянеры. 10 – паэты й пісьменьнікі. 8 – кіраўнікі дзяржавы. 6 – палітычныя лідэры, прычым у асноўным таксама духовага пляну. І ўсяго чатырох можна акрэсьліць як вайскаводцаў.
Кожныя два з трох – людзі , якія верылі ў Хрыста і аддалі ўсё сваё жыцьцё духовае місіі.
Гэта не пантэон куміраў і ня збор сьвятых. Гэта выбраныя вобразы нацыі. Галерэя фамільных партрэтаў. Нашая радаслоўная. Так, гэта людзі – а значыць, слабыя й грэшныя. Сёньняшняя Беларусь – гэта ня толькі вынік іх велічы, але й іх слабасьці.
Ты пачынаеш пазнаваць Беларусь у гэтых абліччах. Твары добрыя й цярплівыя. Мяккасьць і скругленасьць рысаў. Ажур зморшчынак. Пакутлівыя складачкі ля вачэй. Падцятыя вусны. Жылка на скроні. Позірк хутчэй сумны, але спакойны, адначасова пранізьлівы і балючы. Усё аблічча адухоўленае, запамінальнае, і быццам прасьветленае знутры. Глыбокая стоеная сіла.
Ты пазнаеш беларускасьць як ціхую, чыстую, зачараваную прыгажосьць. Аблічча, сама адпаведнае сьвятасьці.
Углядаесься ў гэтую чалавечую прыгажосьць, прымружваючы вочы, з затоеным дыханьнем – і раптам плоскасьць партрэту акунаецца ў глыбіню. І ты бачыш самога сябе – як у люстры.
Бо гэта ты сам, беларус.
Табе так шмат гаворыць гэтая манэра прамаўляць, гэты сьпеўны голас са схаванаю пяшчотаю, гэтая ласка крадком, цішком, гэтыя скулы й бровы…
І гэтыя вочы, беларускія вочы!
Пакутлівыя, пакаянныя або апантаныя.
Вочы дзіцёнка Божага. Вочы сьвятара. Вочы грэшніка.
Такая яна, тыповая беларуская асоба – штосьці пасярэдняе паміж Пазьняком, Шушкевічам і Лукашэнкам.
І ў той момант, калі ты чытаеш гэтыя радкі, ты сам робісься ключавою асобаю нацыянальнае ідэі. Твой выбар, тваё рашэньне вызначаюць: быць ці ня быць Беларусі. Бо цяпер я кажу табе асабіста: Беларусь – гэта тваё.
І гэтая кніга, і гэтая ідэя, і гэтая краіна – менавіта для цябе, ты чуеш!
Чытай. Абдумвай. Вырашай.
Бо Беларусь – гэта тваё пакліканьне. Твой лёс. Твая місія. Унікальны сэнс твайго жыцьця.
Твая асабістая ідэя.
Разумееш, чалавек быў створаны Богам ідэальнай асобай. Цэласнай, геніяльнай, шчасьлівай. Паводле вобразу й падабенства Свайго. Але, маючы поўную свабоду, чалавецтва пакінула Бога і выбрала грэх. Тое, што мы бачым сёньня навокал – гэта шматаблічныя вынікі грэхападзеньня. І для таго, каб зьмяніць сьвет, патрэбнае адраджэньне асобы. Бо не ў брудных вуліцах наша праблема, а ў брудных сэрцах. Перамяніць чалавека! – вось лёзунг дзейснай нацыянальнай ідэі.
Ведаеш, я ішоў да гэтага сам. Пытаў дарогі ў людзей, спрабаваў знайсьці шлях у падручніках, хадзіў туды, куды вочы глядзяць.
Мне самому даводзілася ня раз корпацца ў генах і пералічваць сузор’і радзімак, шукаючы прарочых кодаў ува ўласнай радні – і, між іншым, там выяўляліся многія не пазбаўленыя значэньня абставіны. Чыста беларускі фокус па матчынай лініі, калі з аднаго боку палякі з-пад Кракаву, зь іншага – расейскія чыгуначнікі, а між імі засьцянковая пінская шляхта нашаніўскіх часоў, чыё прозвішча дзіўным чынам можна стрэць праз стагодзьдзе ў гісторыка Сагановіча; глыбокая сямейная легенда, бясцэнная кропелька крыві з Палестыны – хрышчаны жыд Янкель, ад якога, гавораць, прабабка Наста захавала фэнамэнальныя матэматычныя здольнасьці, а яе ўнучка, настаўніца Тацьцяна, – цені сумненьня ў сваёй канчатковай славянскасьці; па бацьку – адборныя пакаленьні тутэйшых спадчыных бандароў; прадзед Пётар, які з маўзэрам у руках усталёўваў савецкую ўладу ў вёсцы, ад чаго ягоных дзяцей і ўнукаў закляймілі “дэкрэтамі”; ён, які пры канцы жыцьця залёг на печы, як за кулямётам, і, ашалелы крычаў свайму сыну, майму дзеду: “Пашка! Падай патронаў, белыя пруць!...” – якраз таму дзеду Паўлу, што вывучаў у 30-я ў школцы беларускія вершыкі й сёньня, паралізаваны, у восемдзесят зь нечым без запінкі расьпявае іх на памяць, аднаногі з фронту, тлумачыць унукам, што ўсякая вайна ёсьць проста забойствам, а разумнікі, кшталту вунь сына Косьці, павыдумлялі абы-чаго; вось, нарэшце, бацька Кастусь, зь юначых часоў філфаку знаёмы ці не з паловаю Саюзу пісьменьнікаў, пішучы журналіст і паэт, і пасьля ўсяго гэтага, уявіце сабе, – сын у Маладым Фроньце.
Мой асабісты шлях заключаўся ў тым, каб ісьці проста – і да канца. Уяўляеш, я заходзіў усё далей – і ня бачыў сэнсу ані ў мінулым, ані ў будучыні. Заглыбляючыся ў сябе, я ўвесь час трапляў у тупік жахлівай выпадковасьці жыцьця і страху немінучай сьмерці. У тупіку апынаўся мой лёс, у безнадзейным тупіку стаяла мая радзіма, і, як агромністы тупік, паўставаў перада мной увесь сьвет. Але ў гэтым лябірынце я ўсёй душой адчуваў прысутнасьць Кагосьці, Хто ведае выйсьце. Я ішоў на сьвятло – і нарэшце сустрэў Яго. Ён Сам, разумееш, Сам і ёсьць Выйсьцем. Сэнсам. Ісьцінай.
Шукаючы сэнс жыцьця, я знайшоў Бога.
Сустрэўшыся з Богам, я знайшоў Беларусь.
Гэта проста.
Ты гэта таксама зможаш.
Ведаю, табе ня проста ўявіць Бога як Асобу. Не безаблічную сілу, не разьліты ў прыродзе розум, не далёкую абстракцыю, а Жывую Асобу. Айца. Сына. Духа Сьвятога. Згодны, прыняць абсалют Асобы – цяжка праблема для чалавечага мысьленьня, асабліва ў эпоху тэорыі адноснасьці. Але толькі пасьля размовы з Богам ты здолееш спазнаць Беларусь напоўніцу.
Ён – гэта адзіны Ідэал беларуса.
Мы – гэта Ягоны вобраз і падабенства.
Гэта Яго прысутнасьць у Х, ХІІ, ХVI, XX стагодзьдзях стварала нацыю.
Гэта Яму маліліся, адкрываліся, каяліся, у Яго верылі – і, як браты Ягоныя, нараджаліся звыш сьледам за Ім.
Да Яго хадзілі ў храм, зь Iм размаўлялі ўва ўсякай патрэбе.
Ён выхоўваў, Ён ахвяраваўся – і гэта празь Яго ўваскрасала ўся краіна.
Гэта Ягоная любоў, праўда й вера, шчырасьць і ласка сьвецяцца ў Беларусі.
Усё, што ёсьць добрага ў Беларусі – гэта ад Яго, Ісуса Хрыста.
Таму пошук Беларусі – у першую чаргу пошук Хрыста.
Сустрэча зь Беларусьсю – гэта найперш сустрэча зь Ісусам.
Любоў да Беларусі – гэта перадусім любоў да Хрыста.
Таму табе абавязкова трэба пазнаёміцца зь Ісусам Хрыстом. Бо Беларусь – гэта Ягонае.
...Табе здаецца, што я замнога кажу пра Бога? Ведаеш, нашы продкі Залатога веку былі яшчэ больш пабожнымі.
Закон жыцьця: ўсё трымаецца на асабістых стасунках. І асабістыя стасункі з Богам – галоўнае пытаньне для кожнага беларуса.
Таму, калі беларус губляе Бога – ён губляе і нацыянальную адметнасьць, і сваю асаблівасьць, і ўвогуле ўласную асобу, ды пераўтвараецца ў каліўца безаблічнае шэрае масы.
Цяпер ты адчуваеш, дзе намацваецца кропка апірышча для паваротнага рычага нацыянальнага руху? Вось яна, фундамэнтальная база разьвіцьця беларускага грамадзтва на груньце сям’і й царквы: “Бо, дзе двое ці трое зьбяруцца ў імя Маё, там і Я сярод іх” – кажа Ісус. (Мацьвея 18:20)
Хрысьціянскі пэрсаналізм – ключавое вымярэньне нацыянальнае ідэі. Нароўні з элемэнтарным узроўнем моцнае асобы, беларускі пэрсаналізм фармулюецца ў выглядзе невялікае групы, гэткае “малое супольнасьці” зь цеснымі пэрсанальнымі стасункамі. Малая супольнасьць памерам з добрую сям’ю, але замалая для кляну. Гэткая свойская сябрына. “Кола бліжніх” – асабліва блізкіх сваякоў, сяброў і знаёмых. Малекула, якая надае нацыянальнай матэрыі надзвычайнай трываласьці ў прыватных, лякальных выпадках – але не гарантуе моцных сувязяў на масавым, глябальным узроўні.
Сацыялягічныя апытаньні ў Беларусі выяўляюць адну да болю знаёмую акалічнасьць: большасьць беларусаў гатовыя жыць і нават паміраць толькі дзеля сваіх блізкіх. “Палюбі бліжняга твайго” – для беларуса гэта азначае “палюбі блізкага”.
Беларускі пэрсаналізм – глыбінны падмурак для народнай хрысьціянскай дэмакратыі, грунтаванай на правох асобы й вядомай па амэрыканскім рэспубліканскім электараце (“вялікай маўклівай большасьці”) і выбаршчыках народных партыяў Эўропы. Розьніца адна: заходняя хрысьціянская дэмакратыя, ужо на закаце, беларуская – яшчэ на ўзыходзе.
Бо Беларусь увесьчас нараджала асобаў, здольных перавярнуць цэлыя краіны й кантынэнты.
Асобаў-зорак. Асобаў-лідэраў.
Разьмешчаная на скрыжаваньні галоўных эўрапейскіх шляхоў, дзе сышліся Ўсход і Захад, каталіцтва й праваслаўе, ёмішча вялізнае духовае сілы й талеранцыі, гэтая вялікая маленькая Беларусь сталася калыскай для гадаваньня і расейскае, і польскае і габрэйскае эліты! Галоўным радовішчам асобаў ува Ўсходняй Эўропе.
Беларускія асобы выхоўваліся ў гарніле войнаў і пакутаў, граніліся ў акупацыях і эміграцыях, набывалі захапляючы бляск і ўсясьветную вядомасьць – але заўжды захоўвалі тую празрыстасьць і духовую глыбіню, у якой беспамылкова пазнаеш крыніцу. Яркасьць сьвятла. Шчырасьць сэрца. Сутнасьць солі. Сілу слова. Чыстую беларускасьць!
Бо гэта Беларусь нараджала людзей эвангельскага духу, геніяльнае мэлядычнасьці, вялікіх вынаходнікаў ды палітыкаў, правадыроў слова і справы.
Менавіта Беларусь дала Эўропе хрысьціянскіх асьветнікаў – такіх як Эўфрасіньня Полацкая, Кірыла Тураўскі, Клім Смаляціч, Францыск Скарына, Мялет Сматрыцкі, Язэп Руцкі, Сільвэстар Косаў, першадрукар Ангельшчыны Ян Ліцьвін, мітрапаліт Мэльхісэдэк і біскуп Богуш-Сестранцэвіч.
Беларускія геніі засноўвалі літаратуры цэлых народаў, як Сімяон Полацкі, Адам Міцкевіч, Хвёдар Дастаеўскі, Чэслаў Мілаш. Сьцьвярджалі эпохі музычнае клясыкі – як Глінка, Шастаковіч, Стравінскі, Рымскі-Корсакаў, Манюшка. Беларускія палітыкі будавалі вялікія дзяржавы, як Альгерд і Вітаўт, Касьцюшка і Пілсудзкі, Станкевіч ды Шушкевіч, Старавойтава ды Чубайс, Шазар і Пэрас, Мэір і Рабін. Беларускія грамадзкія лідэры адстойвалі свабоду іншых народаў, як Агінскі, Мінейка, Адамовіч, Навадворская, Кавалёў.
Героі, народжаныя Беларусьсю, далі чалавецтву касьмічныя караблі, як Казімір Семяновіч, Сямён Косбэрг, Барыс Кіт; кібэрнэтыку, як Аляксандар Маліноўскі й Нойбэрт Вінэр; рэактыўныя самалёты, як Павал Сухі; бяздротавую сувязь, як Якуб Наркевіч-Ёдка; сучасную мэдыя-індустрыю, як кiраўнiк Радыёкарпарацыі ЗША і спонсар каляровай тэлевізіі Давід Сарноў; імгненны затвор фотаапарату, як Сяргей Юркоўскі, геліябіялёгію й знакамітую Люстру Чыжэўскага, як Аляксандар Чыжэўскі; адрадзілі іўрыт, як Егуда Бэн-Эліезэр і вынайшлі эспэранта, як Людвік Замэнгаф.
Беларусь – радзіма геніяў мастацтва, якія глядзелі на сьвет духовымі вачыма: Марк Шагал, Казімір Малевіч, Васіль Каньдзінскі, Хаім Суцін, Алія Пашкевіч, Фэрдынанд Рушчыц, Уладзіслаў Стрэмінскі, Вітаўт Бялыніцкі-Біруля, Напалеон Орда, Іван Хруцкі.
Менавіта ўраджэнцы Беларусі зь іх місіянерскім запалам адкрывалі сьвету Цэнтральную Азію, як Пржэвальскі й Грум-Гржымайла, Японію, як Язэп Гашкевіч, Арктыку, як Отта Шмідт, Анды, як Ігнат Дамейка, Сібір і Далёкі Усход, як Тамаш Зан і Ян Чэрскі; усю плянэту, як нязьменны вядучы “Клюба кінападарожнікаў” Юры Сянкевіч; ды нават космас, як Пятро Клімук, Уладзімір Кавалёнак і першая жанчына-касманаўт Валяньціна Церашкова.
Менавіта зь Беларусі паходзілі францускі паэт Гіём Апалінэр і польскі бэлетрыст Франьцішак Багамолец, амэрыканскія акторы Кірк і Майкл Дугласы, супэрзорка НХЛ Уэйн Грэцкі й першая ў сьвеце жанчына-прафэсар Соф’я Кавалеўская.
Ты не падлiчваў, колькi ўраджэнцаў Беларусі атрымалі нобэлеўскія прэміі?
Генрык Сянкевіч, літаратура – Польшча, 1905 г.
1. Уладзіслаў Рэймант, літаратура – Польшча, 1924 г.
2. Лявон Кантаровіч, эканомiка – СССР, 1975 г.
3. Ільля Прыгожын, хімія – Бэльгія, 1977 г.
4. Менахем Бегін, прэмія міру – Ізраіль, 1978 г.
5. Чэслаў Мілаш, літаратура – Польшча-ЗША, 1980 г.
6. Аарон РабінР Клуг, хімія – ЗША, 1982 г.
7. Іцках Рабін, прэмія міру – Ізраіль, 1994 г.
8. Шымон Перас, прэмія міру – Ізраіль, 1994 г.
9. Жарэс Алфёраў, фізыка – Расея, 2000 г.
Вось яно, агромністае радовішча асобаў. Раскопваеш іхняе паходжаньне, і бачыш, наколькі яны беларусы!
Гэтая невынішчальная беларускасьць скразіць у сьпевах Уладзіміра Высоцкага й аповедах Эдварда Радзінскага, у вершах Уладзіслава Сыракомлі, у вакале Міхала Забэйды-Суміцкага, у культавай “Матрыцы” братоў Вачоўскіх, у вачох знакамітага акуліста Сьвятаслава Фёдарава, у геніяльных тыпажах Інакенція Смактуноўскага, у бліскучай сатыры Віктара Шэндэровіча, у антыўтопіях Уладзіміра Вайновіча, балядах Андрэя Макарэвіча й канцэртах Мсьціслава Растраповіча...
Менавіта Беларусь разгарнула на поўную сілу таленты францускага пісьменьніка Рамэна Гары й расейскага музыкі Ўладзімера Мулявіна, паэткі з роду Лермантавых Натальлі Арсеньневай, і найуплывовейшага езуіта ХІХ стагодзьдзя Габрыэля Грубэра, прарока каталіцтва й ідэоляга вуніі, Пятра Скаргі й яго візаві, вялікага праваслаўнага мітрапаліта ХVII стагодзьдзя Пятра Магілы...
Сёньня мы сабралі лепшых зь іх разам. Упершыню. Для цябе. Ты чуў пра іх, ты іх ведаеш. Але табе абавязкова трэба пазнаёміцца зь імі асабіста.
Калі цябе цікавіць нацыянальная ідэя ўласнай пэрсонай – адчыняй старонку.
Цябе чакае сама Беларусь у чалавечым абліччы.
Гэта ён, той самы Агінскі.
Памятаеце, ля-мінор: мі – рэ – мі – фа – мі – до – до – сі – ля...
Міхал Клеафас Агінскі з магнацкага роду Агінскіх, што займалі найважнейшыя дзяржаўныя пасады ў ВКЛ і збудавалі знакаміты канал. Геніяльны кампазытар, дыплямат, змагар за незалежнасьць. Аўтар Праекту “ВКЛ- 1811", музыкі польскага гімну й сусьветна вядомага палянэзу "Разьвітаньне з Радзімай".
Музыка, у якую Агінскі ўклаў усю душу – ягоны ўласны вобраз. Прывід эпохі. Палянэз ля мінор: само "Разьвітаньне з Радзімай " у чалавечым абліччы.
Палянэз, бо гэта быў век паланізацыі. Большасьць беларускай шляхты й магнатэрыі пачуваліся правінцыяламі Рэчы Паспалітай. Панавалі каталіцызм, лаціна ды польская мова. Палянэз "Разьвітаньне з Радзімай" – так для ВКЛ называецца ўсё XVIII стагодзьдзе. Змагаючыся за Вялікую Літву, Агінскі змагаўся і за Вялікую Польшчу. Падскарбі вялікі літоўскі, ён падтрымаў Канстытуцыю 3 траўня і стаў адным з правадыроў паўстаньня Касьцюшкі. Ахвяраваў на барацьбу з захопнікамі 190 тысячаў злотых асабістых грошай. Сам, цывільны, на чале атраду стральцоў у 480 чалавек рабіў рэйды супраць расейскага войска. Тут, у паходах, і нарадзіліся ягоныя знакамітыя гімнавыя маршы: "Марш паўстанцаў", "Марш-марш Дамброўскі", "Яшчэ Польска не згінэла".
Палянэз ля-мінор. Мэлёдыя вялікае трагедыі. Агінскі быў Асобай самых страшных часоў новазапаветнай гісторыі Беларусі – мяжы XVIII і XIX стагодзьдзяў. Рэч Паспалітая дэградавала. Яе, бездапаможную, рвалі на часткі тры імпэрыі. Нацыя гінула. Вы толькі паслухайце, як было балюча Агінскаму !.. Але мэлёдыя жалю й суму гучала высакародна, моцна, адухоўлена.
Гэта было разьвітаньне з Радзімай.
Чуеце Агінскага – як гэта : пражыць усё жыцьцё, разьвітваючыся з Радзімай ... Надзвычайны амбасадар у Галяндыі, дзяржаўны дзеяч, айчыну якога дзялілі акупанты, сэнатар у чужое Расеі і, нарэшце, эмігрант з эўрапейскай вядомасьцю ў Італіі. Толькі сярод паўстанцаў у беларускіх лясах ды родавым Залесьсі ля Смаргоняў, цудоўным спадчынным маёнтку, ён быў дома – у чаканьні чарговага расстаньня. Адлучанасьць, адчуджанасьць – скрыпічная, адчайная і настолькі настальгічная!
Разьвітаньне з Радзімай...
Агінскі, адзін з апошніх лідэраў Вялікае Літвы, спрабаваў адзінаасобна адрадзіць дзяржаву. У 1811 г ён падае Аляксандру I праект: 8 губерніяў і дзьве акругі аб'ядноўваюцца ў Вялікае Герцагства Літоўскае з цэнтрам у Вільні. Вось ён, астатні акорд сярэднявечнай велічы! Імпэрыя была ў шоку ад гэтае дзёрзкасьці: з ВКЛ ужо разьвіталіся. Але радзіма Агінскага ўсё-такі ўваскрэсла – як Беларусь.
"Разьвітаньне з Радзімай" – сусьветны шэдэўр настальгіі й адна з самых пранізьлівых нотаў беларускай нацыянальнай ідэі.
Сёньня, калі палова беларусаў хоча выехаць з гэтае краіны куды падалей, калі эмігранты ўжо не спадзяюцца вярнуцца, калі нацыянальная сьвядомасьць, беларуская мова і незалежнасьць трымаюцца адно Божай воляю – "Палянэз Агінскага" месяцамі займае першае месца ў хіт-парадах FM. Мы вельмі баімся страціць Беларусь. А значыць, Беларусь жыве.
Вечны палянэз, дух Агінскага, шчыміць сэрцы й рвецца да далёкае Радзімы.
"Кліча да сябе, бо немагчыма з гэтым краем разьвітацца!"
Алесь Адамовіч – клясык беларускай ваеннай прозы і літаратурнай крытыкі, буйны грамадзкі дзеяч і бліскучы публіцыст. Адзін зь нямногіх, хто супрацьстаяў імпэрыі зла знутры і набліжаў яе да краху.
"Вайна пад стрэхамі", "Сыны ідуць у бой", "Хатынская аповесьць", раман "Карнікі" і, сумесна з Брылём ды Калеснікам, "Я з вогненнай вёскі" – гэта Адамовіч.
Сьветлае беларускае аблічча. Шасьцідзесятнік у акулярах. Інтэлігент зь вінаватым, нават сарамлівым выразам твару. Характэрны для беларуса высокі й ціхі голас. Сьціплы, але настойлівы. І прымружаныя вочы. Прачула, пакутліва, як ад болю. Ён глядзіць з фатаздымкаў далёка-далёка, быццам бачыць тое, што адбываецца ў Беларусі зараз.
Падлетак-партызан, ён стаў навукоўцам і літаратарам, доктарам філялягічных навук, прафэсарам.. Напісаў фундамэнтальныя для кнігацэнтрычнае Беларусі манаграфіі "Маштабнасьць прозы" і "Беларускі раман". Узначаліў НДІ кінамастацтва.
Адамовіч – прарок, выгнаны з айчыны. Зацкаваны мясцовымі камуністамі, ён жыў у Маскве. Ягоным крыжам стала справа Скарыны, Фёдарава, Полацкага, Дастаеўскага, вечная беларуская місія – збаўляць Расею. Выступаў у друку супраць партыйнага дыктату, шавінізму і ваеншчыны, падпісваў пэтыцыі, хадзіў па цэкоўскіх кабінэтах...
Савецкія генэралы дагэтуль памятаюць, як ён адным пытаньнем ускрываў сэрца. "Вы кіруеце ядравымі аб'ектамі. Уявіце сабе, што Амэрыка напала, нанесла ўдар першай: загінула палова чалавецтва. Вы аддасьцё загад нанесьці ўдар у адказ? Зьнішчыце тых людзей, што засталіся?.. Заб'еце чалавецтва?.."
Гэта вышэй "вока за вока". Гэта ўжо Нагорная пропаведзь.
У Адамовіча моцна адчуваецца біблейскі корань прозьвішча. “Адам", першаадкрывальнік трагедыі чалавецтва. Адамовіч – першы з нашых сучасьнікаў, праз каго прайшлі пакуты, ахвяры, гора эпохі.
Адамовіч быў першым, хто пачаў біць ва ўсе званы пасьля Чарнобылю. Гэта дзякуючы яму на 1/6 сушы даведаліся пра ядравы распад СССР.
Адамовіч быў настаўнікам жанчыны, якая адкрыла беларускі боль усяму сьвету – Сьвятланы Алексіевіч. Гэта ягоная фраза "У вайны аблічча не жаночае" – дала пачатак і назву яе першай кнізе, стала адамам усёй яе прозы.
У Адамовічы, як у адным вузьле нэрваў, сышоўся боль гарачае II Сусьветнае вайны й вайны халоднай, беларускі боль ад камунізму ды Чарнобылю.
Алесь Адамовіч – постаць сусьветнага маштабу. Сумленьне эпохі. Наш Сахараў.
З той толькі розьніцай, што ён не вынаходзіў вадароднай бомбы, а напісаў "Хатынскую аповесьць".
Ягонае імя нездарма стаіць ў самым пачатку нацыянальнага альфабэту. Ён валадарыў у Беларусі 32 гады, зьбіраючы землі й мацуючы дзяржаву. Вызваліў Украіну ад ардынскага іга. Удвая павялічыў тэрыторыю ВКЛ. Утаймаваў і крыжакоў, і Маскву...
Шаноўнае спадарства! Просім усіх устаць.
Легендарны герой беларускага Старога Запавету, сын Гедзіміна й бацька Ягайлы, Вялікі князь Літоўскі, Жамойцкі й усяе Русі – Альгерд.
У гіерархіі герояў нацыянальнай ідэі Альгерд – перадусім дзяржаўны муж. Мудры, моцны, справядлівы. Нарошчваньне магутнасьці ВКЛ, спалучэньне дыпляматыі з эканамічным ціскам, часьцей дэманстрацыя сілы, чым яе ужываньне, і аб'яднаньне усходніх славянаў у найбуйнейшую дзяржаву сярэднявечнае Эўропы – такое было пад сілу толькі вялікаму палітыку.
Сваім паходам 1362 г. Альгерд ачысьціў ад качэўнікаў і далучыў да ВКЛ Украіну. Агромністае беларускае войска ў бітве на Сініх Водах разграміла аб'яднаныя сілы трох ордаў і трыюмфальна ўвайшло ў Кіеў. На дзьвесьце гадоў чарназёмны стэп стаў нашай галоўнай жытніцай.
Альгерд пэрсаніфікаваў у сабе беларускі геапалітычны цэнтар сілы паміж Усходам і Захадам. Крыжакі шэрагам ягоных удараў і манэўраў былі выціснутыя з Жмудзі на самыя берагі Балтыкі. Масква, што разгортвала экспансію з прыцэлам у сэрца Эўропы, у выніку альгердавых паходаў 1368, 1370 і 1372 гг. мусіла адступіць аж да Мажайску ды Каломны. Менавіта Альгерд усталяваў у Міжмор'і поўны беларускі кантроль, на які потым будзе абапірацца Вітаўт, і які стане базаю для шырокамаштабовай беларускай місіі ва Ўсходняй Эўропе. Траціну стагодзьдзя вось Усход-Захад, як раўнавагу на шалях, трымала сваім вастрыём альгердава дзіда.
Альгерд, у хрышчэньні Аляксандр, пашыральнік і апякун беларускага праваслаўя, стаў патрыярхам палітыкі біблейскага кшталту. Ягоная спакойная, пабожная, але ўладарная сіла выклікала захапленьне ўласнага народа, зайздрасьць суседзяў, і павагу супернікаў. Альгердава талеранцыя, унутраны мір, посьпех у кіраваньні, грунтаваны на дзяржаўніцкай мудрасьці й справядлівасьці, сфармавалі стандарт нашага палітычнага ладу – беларускага і хрысьціянскага.
Нарэшце, незвычайнае для тых часоў доўгажыхарства Альгерда – прамое сьведчаньне дабраславеньня Божага, дараванага і Ною, і Абрагаму, і Майсею. "... Памёр у старасьці добрай, вельмі стары й насычаны, і прылучаны да люду свайго." (Быцьцё 25:8)
Альгерд – з тых вялікіх валадароў, чые выявы чаканяць на манэтах і друкуюць на купюрах. Рысы гравіраванае рашучасьці, ясны позірк і сіла духу ва ўсім абліччы. У вольнае Беларусі Ордэн Альгерда стане мараю дзяржаўных чыноўнікаў, сталічная Акадэмія Кіраваньня будзе насіць ягонае імя, а нацыянальная паліталёгія адвядзе цэлы разьдзел эпосе Альгерда.
"...Ня піў не віна, ня піва, меў вялікі розум, і ваяваў ня лікам, а ўменьнем" – менавіта словы аб Альгердзе зь сярэднявечных рускіх летапісаў выбраў сваім дэвізам Аляксандр Сувораў – каб падпарадкаваць дзяржаву, калісьці Альгердам створаную.
Калі з глыбіняў беларускай гісторыі падымаецца рэха збройнай сечы, тупат капытоў і баявыя воклічы – раптам разьбіраеш: гэта гулка выгаворваецца імя й прозьвішча. Канстаньцін Астроскі.
Гетман найвышэйшы ВКЛ. Трыюмфатар бітвы пад Воршай. Пераможца ў 63-х баталіях.
У асобе Канстаньціна Астрожскага Беларусь атрымала нацыянальны манумэнт мужнасьці й ваярскага духу. Канстаньцін, як і першы імпэратар-хрысьціянін Бізантыі, як Каліноўскі й Езавітаў – па-грэцку "цьвёрды", "непарушны", – Астроскі быў канстантай беларускай гісторыі Старога Запавету.
Канстаньцін Астроскі – найбуйнейшы талент нацыянальнай стратэгіі: імклівай, грознай і вынаходлівай. Мабілізацыя духу й волі. Стоенасьць і манэўравасьць. Канцэнтрацыя колькасьці на другасных участках, а якасьці – на галоўным кірунку ўдару. Раптоўная атака меншымі сіламі – і перамога!
Усё жыцьцё Астроскі граміў значна большыя й па-драпежніцку агрэсіўныя татарскія загоны ды маскоўскія полчышчы. Але галоўны ягоны бой адбыўся 8 верасьня 1514 г. Пад Воршай, на беразе Дняпра, дзе сышліся 80-тысячная акупацыйная маскоўская армада і 35-тысячнае войска ВКЛ.
Навідавоку ў непрыяцеля Астроскі загадвае войску перапраўляцца празь Дняпро. Адразае шлях да адступленьня сабе й адначасова наносіць псыхалягічны ўдар супраціўніку. Сходу расстаўляе харугвы парадкам вялізнага арбалета з нацягнутай стралой, каб схаваць у самае вастрыні сабраную ўвадно артылерыю. Распачынае бітву флянгавай атакай, і ўяўным адыходам выводзіць маскоўскі наступ на гарматы.
Шквальныя залпы артылерыі праламілі цэнтар маскоўскага фронту й агаломшылі ваяводаў Чалядніна й Галавіна. Не даючы ворагам ачомацца, Літва зь пераможнымі воклічамі расьсекла расейскія баявыя парадкі. Маскавіты кінуліся наўцёкі. Пагоня зьнішчыла й узяла ў палон дзесяткі тысячаў.
Розгалас аршанскае перамогі пракаціўся па ўсёй Эўропе. Астроскага віншавалі з бліскучай вікторыяй кіраўнікі вядучых дзяржаваў і сам Папа Рымскі.
Канстаньцін Астроскі – беларускі ваяр: увесь стрыманая сіла й сьцятая ў кулак воля. Барадаты, каржакаваты, ён пільна пазірае з-паб дрымучых броваў, як Белавеская Пушча ці партызанскі лес глядзіць з глыбіняў кожнай беларускай душы.
"На д'ябла – крыж, на ворага – меч!" – такі быў дэвіз Астроскага. Ідэал патрыятычнага хрысьціянства, якое ўхваляе вызвольную вайну. Нацыянальны вобраз вайскаводца, што ў гонар перамогаў уласным коштам будаваў капліцы й цэрквы. Ён з тых жаўнераў, якія прыходзілі да Яна Хрысьціцеля, пытаючы: "А нам што рабіць?.."
Астроскі пакінуў Беларусі ня толькі перамогі й храмы. Яшчэ сына. Канстаньціна Канстаньцінавіча. Абаронцу кальвінізму й палітычнага лідэра праваслаўя, мэцэната, заснавальніка Акадэміі пры сваім двары, які ў 1581 г. выдаў першую ва Ўсходняй Эўропе поўную царкоўна-славянскую Біблію – Астроскую.
Так гісторыя яшчэ раз паўтарыла для Беларусі ягонае імя.
Бо гэта ягонага вобразу не стае сучаснаму беларускаму войску. Гэта ягоных бюстаў няма ані ў Генштабе, ані ў Міністэрстве абароны, ані на стале ў галоўнакамандуючага. Гэта ягонае прозьвішча павінныя былі б набыць вуліцы суворавых ды кутузавых, жукавых ды ракасоўскіх.
Канстаньцін Астроскі, ваяр-хрысьціянін, найвышэйшы гетман ВКЛ.
Максім Багдановіч. Якое імя – максымум беларускай паэтычнасьці! Якое прозьвішча – геній, Богам дадзены!
“Толькі ў сэрцы трывожным пачую
За краіну радзімую жах...”
Малады, навечна 25-гадовы, рамантычны ўлюбёнец нацыянальнага руху, Багдановіч і на радзіме й быў усяго некалькі месяцаў. Беларускую мову вывучыў у бібліятэцы. Дасканала. Пісаў вершы, практычна наноў ствараючы беларускую літаратуру. Памёр на чужыне ад сухотаў, маючы ўсяго адзін выдадзены зборнік. Але сышоў як Байран, Лермантаў ці Рэмбо – ужо зоркай сусьветнай паэзіі.
“Вось сымбаль твой, забыты краю родны!”
Народжаны ў Траецкім прадмесьці Менску, Максім амаль усё жыцьцё пражыў у Ніжнім Ноўгарадзе й Яраслаўлі, з бацькам, беларускім этнографам. Вырас сярод кнігаў, у глыбі Расеі, зачараваны Беларусьсю. Кнігацэнтрычная беларуская культура паставіла ў Багдановічы экспэрымэнт крышталёвае чысьціні. Гарадзкі хлопчык, які ў тае Расеі ня чуў жывое мовы і падпісваўся псэўданімам "Кніжнік", выявіў фэнамэнальнае чуцьцё беларускасьці. Усіх пераліваў і адценьняў, усёй раскошы, мяккасьці, сьпеўнасьці, гучнасьці.
“У бубны дахаў вецер б'е
Грыміць па іх, зьвініць, пяе...”
Максіма Багдановіча ў Беларусі ня проста памятаюць, чытаюць або цытуюць. Яго любяць. Яго проста кахаюць. Па мілым Максіме сохнуць летуценныя школьніцы й студэнткі беларускамоўнае філялёгіі. Усё беларускае літаратуразнаўства дагэтуль томіцца, ці публікаваць ягоны інтымны дзёньнік.
“Зорка Вэнэра ўзышла над зямлёю,
Сьветлыя згадкі з сабой прывяла... “
Максім Багдановіч – юнацкае каханьне Беларусі.
Геніяльная лірыка! Багдановіч здолеў сэрцам пераплавіць у беларускасьць цэлыя культуры. Юны Максім адзінаасобна ажыцьцявіў неймаверны нацыянальны паэтычны рывок, узбагаціўшы беларускую літаратуру самымі бліскучымі й вытанчанымі формамі вершу.
“Калісь глядзеў на сонца я,
Мне сонца асьляпіла вочы.
Ды што мне цемень вечнай ночы,
Калісь глядзеў на сонца я.”
Санэты. Трыялеты. Рандо. Актавы. Тэрцыны. Шэдэўры эўрапейскае клясыкі. А цудоўныя пераклады Гарацыя, Авідзія, Шылера, Пушкіна, Вэрлена на беларускую! А ягоныя Шаўчэнка, Франко, Купала, перакладзеныя для Расеі!..
Вершы Багдановіча немагчыма проста прабегчы вачыма. Імі дыхаеш. Ад іх трапечаш. Настолькі яны празрыстыя, пяшчотныя, ажурныя. Іх трэба сьпяваць – так, як гэта зрабілі "Песьняры":
“Навакол усё паветра
Ў струнах сонца залатых.
Ён дрыжачымі крыламі
Звоніць ледзьве чутна ў іх.”
Так, ён сам быў матыльком. Раптоўным і захапляючым цудам беларускага вершаваньня, за крыляньнем якога, стаіўшы дыханьне, сачыла ўся нацыянальная эліта. Які самаахвярна ўспыхнуў і згарэў, каб Беларусь стала яшчэ крыху сьвятлейшай.
І – унікум беларускасьці! – у такіх лёгкіх і ласкавых вершах Максіма мкне небывалая сіла. Максымальная моц любові. Мкне, фантануе, быццам з самай душы Беларусі:
“Старадаўняй Літоўскай Пагоні
Не разьбіць, не спыніць, не стрымаць!”
Франьцішак Багушэвіч – хросны бацька беларускага Адраджэньня.
Менавіта Багушэвіч на поўны голас агучыў новае імя краіны, што ўваскрэсла з пахаваньнем Вялікае Літвы. "Беларусь", "беларуская мова" – напісаў Багушэвіч, і з тых пор мы беларусы.
Добры хросны зь вялізнымі вусамі, Францішак Багушэвіч вынес з народа ўсю беларускую нацыянальную ідэю. Проста ўзяў на рукі, як ахрышчанае немаўля, і панёс. А за ім пайшлі ўсе фальклярысты, народнікі, паэты й палітыкі.
Сам Багушэвіч паходзіў з сэрца Вялікага княства Літоўскага, зь Віленшчыны. Скончыў Віленскую гімназію, і пасьля Пецярбурскага Ўнівэрсытэту вярнуўся настаўнічаць пад Воранава. Удзельнічаў у паўстаньні Каліноўскага. Паранены, хаваўся на Ўкраіне. Нарэшце, зноў вярнуўся да Вільні, дзе стаў адвакатам судовае палаты.
"Мужыцкі адвакат" – такім яго й будзе ведаць уся ваколіца. Гэта яму, “Мацею Бурачку", па сьмерці простыя сяляне паставяць на магіле помнік. "Мужыцкі адвакат" – такім ён і застанецца ў беларускай гісторыі. Абаронца ўбогіх, галодных, бяспраўных. Прарок Беларусі, які самотна блукаў і голасна клікаў сярод нэндзы, пакутаў і гора цэлае нацыі.
Сваімі хрысьціянскімі вершамі наш хросны Багушэвіч, народная глыба, нагадвае яшчэ аднаго вялікага беларускага Франьцішка – Скарыну. Таксама кнігі. Таксама боль і любоў. Таксама народу. І, як найвялікшы з Францыскаў – Францыск Асізскі – ён з гэткім жа жалем ды замілаваньнем ставіўся да "простага люду". Багушэвіч, Скарына, Асізскі – жабрацкія браты-франьцішканцы.
У гэтай простай, шчырай і паэтычнай міласэрнасьці – Сам Ісус Хрыстос: "Дух Гасподні на Мне, бо Ён памазаў Мяне зьвеставаць убогім і паслаў Мяне ацаляць зламаных Сэрцам, прапаведваць палонным вызваленьне, сьляпым празрэньне, адпусьціць спакутваных на свабоду." ( Лукі 4:18 )
Багушэвіч, спадкаемца скарынаўскае традыцыі адухаўленьня народа, даў пачатак вершам Купалы, Коласа, ды ўсёй " Нашай Ніве ". Стаў беларускім кабзаром – нашым Шаўчэнкам .
Багушэвіч адчуваў, наколькі мэлядычная беларушчына. "Дудка беларуская" (Кракаў, 1891), "Смык беларускі" (Познань, 1894), "Скрыпка беларуская" (дагэтуль ня знойдзеная). Цэлы аркестар паэтычнае сьпеўнасьці. Сымфонія Багушэвіча... Ён не пасьпеў скласьці яе поўнасьцю, але Беларусь загучала.
Прадмова ягонае першае кнігі – эпіграф да беларускага Адраджэньня XX стагодзьдзя.
"Браткі-беларусы, дзеткі маці-зямлі маёй…"
Вы чуеце?..
"Чытаў я ці ня мала старых папераў, па дзьвесьце, па трыста гадоў напісаных у нашай зямлі, і пісаны вялікімі панамі, а нашай мовай чысьцюсенькай, як бы вось цяпер пісалася..."
Якая ласка, якая любоў!
"Нашая мова для нас сьвятая, бо яна нам ад Бога дадзеная."
Нацыянальная ідэя Божага Слова – у двух радках !
"Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб ня ўмёрлі."
Франьцішак Багушэвіч памёр увесну 1900 г. На парозе XX стагодзьдзя – веку, які пачаўся й скончыўся беларускім Адраджэньнем.
Сымон Будны – наколькі маштабовая, настолькі й супярэчлівая асоба беларускай гісторыі. Адзін з апосталаў беларускага Абуджэньня, які выракся Хрыста. Пераклаў Новы Запавет для Польшчы – але з крытычнымі камэнтарамі. Друкаваў скарынаўскімі шрыфтамі – і пры гэтым абвяргаў Біблію.
А як цудоўна пачынаў Сымон Будны! Выкладчык-катэхізіст кальвінскага збору Вільні. Эвангельскі хрысьціянін, да цалі рацыянальны, зь веданьнем лаціны, грэцкае, польскае, царкоўнаславянскае й габрэйскае. Як бліскучы прапаведнік і тэоляг, запрошаны лідэрам Рэфармацыі Мікалаем Радзівілам Чорным ў сваю вотчыну – Клецак, а затым і ў Нясьвіж.
Друкарня Буднага мела стаць пляцдармам нацыянальнай эвангелізацыі. Зь Вільні адмысловым загадам Астафія Валовіча ў Нясьвіж былі перавезеныя шрыфты Скарыны. Ужо ў чэрвені 1562 г. Будны выдаў тут знакаміты "Катэхізм", а ў кастрычніку – "Апраўданьне грэшнага чалавека перад Богам". Пачаў перапіску з эўрапейскімі дзеячамі Рэфармацыі й расейскімі багасловамі. Сустракаўся зь Іванам Федаровічам і Пятром Мсьціслаўцам.
Будны вырастаў у апостальскую постаць.
Хто ж ведаў, што адбудзецца з Будным... Што ў пакліканым будзіць народ, будаваць духовую будучыню Будным збудзецца пракляцьце аднаго з дванаццаці! Што ён забудзе Хрыста, пазбудзецца веры, будзе блудным сынам і ня вернецца...
У асобе Сымона Буднага, як калісьці ў народзе юдэйскім, спрацуе той жа крытычны пункт, які падзеліць Стары й Новы Запаветы беларускае гісторыі.
18 красавіка 1563 г., у вырашальны для Беларусі год – год прывілею талеранцыі, выданага Жыгімонтам Аўгустам, год страты нашае хрысьціянскае калыскі, Полацка, калі Федаровіч і Мсьціславец ужо заснавалі ў Маскве першую друкарню й пачалі выдаваць Біблію для Расеі, Будны ў сваім лісьце ў Цюрых знакамітаму прапаведніку Генрыху Булінгеру піша, што ён не прымае Ісуса Хрыста як Бога.
Будны надламіўся гэтак жа, як і ўся нацыя. Людзі, слабыя й грэшныя, ня вытрымалі выпрабаваньня Божае прысутнасьці ў самым Сэрцы Эўропы.
У разгар Абуджэньня XVI-XVII стст., у час прышэсьця Хрыстовага Беларусь перажыла ўкрыжаваньне: міжканфэсійныя сваркі, здачу незалежнасьці і, урэшце рэшт, адмаўленьне ад Бога. Усё тое, што падарвала духовасьць, разваліла ВКЛ, скончылася паланізацыяй, а затым расейскай акупацыяй. Усё тое, што вылілася ў кроў, пакуты й ахвяры Новага Запавету.
Будны стаў ідэолягам антытрынітарыяў, "літоўскіх братоў", якія адвяргалі Тройцу й раскалолі Рэфармацыю. Перабраўшыся да Яна Кішкі ў Лоск, у 1574 г. Будны друкуе там пераклад на польскую Новага Запавету з пазыцыяў, як адзначаецца ў энцыкляпэдыях, "рацыяналістычнае крытыкі". Затым выдае "Кароткі доказ, што Хрыстос не зьяўляецца такім жа Богам, як і Айцец". Затым едзе ў Полацк – на дыспут зь езуітамі, адстойваць тэзу аб тым, што душа памірае зь целам, і што няма ані пекла, ані раю.
Напрыканцы жыцьця Будны пасварыўся і з арыянамі: ягоныя ідэі ўжо набліжаліся да атэізму. Бадзяўся па выпадковых прыстанках. Выракаўся сваіх поглядаў і зноў вяртаўся да іх.
Паміраў Будны страшна: сьведкі пішуць, што некалькі дзён з двара, дзе ён канаў, чуліся енкі й нечалавечы роў.
Такім быў Сымон Будны, галоўны герэтык Беларусі.
Нам вядомая толькі адна ягоная тагачасная выява – партрэт Буднага ў пекле, зроблены езуітамі. Лысаваты чалавечак з вострым позіркам, па горла ў кіпячай смале.
Буднага як ключавую асобу эпохі заўжды раскручвалі супраціўнікі хрысьціянства, разнастайныя гуманісты ды камуністы. Насамрэч імя Буднага – знак для Беларусі хутчэй трагічны, чым гераічны. Усё ягонае жыцьцё – адлюстраваньне вялікае драмы беларускай гісторыі. Сымптом блізкага краху ВКЛ. Абраз людзкое нішчымнасьці бяз Бога.
Ня будзь Будным! – папярэджвае беларуса гісторыя.
Той, хто калісьці пабачыў вочы ворага, хто хоць гадзіну жыў на мяжы сьмерці, хто ўжо аднойчы перамагаў інстынкт самазахаваньня – будзе чытаць прозу Быкава запоем, як уласны дзёньнік.
Клясык сусьветнае літаратуры. Франтавік і фронтавец. Чалавек, які напісаў усё пра вайну.
Малады Быкаў вучыўся ў Віцебскім мастацкім тэхнікуме. На скульптара – ляпіць людзей. І вось вайна, дзе людзей забіваюць.
18-гадовым трапіў на фронт. Камандзір стралковага ўзвода і батарэі легендарных “саракапятак”, быў паранены й нават пахаваны. Бацькам прыйшла пахаронка, а пад Кіраваградам дагэтуль імя на надмагільлі. Але ён выжыў, каб мы ведалі, як гэта – паміраць.
Разам з вайною Быкаў абышоў паў-Эўропы: Украіну, Румынію, Вугоршчыну, Аўстрыю. Гэта потым, у палітычнай эміграцыі, ён атрымае прытулак у Фінляндыі, Чэхіі й той самай Нямеччыне. Падарожжы апостальскага размаху. А ягоныя кнігі абыдуць увесь сьвет: больш за 3 мільёны асобнікаў на 72-х мовах.
Быкаў, які пісаў пра Беларусь і беларусаў, дазволіў чалавецтву ўбачыць вайну беларускімі вачыма.
Ваенная проза Быкава простая й стэнаграфічна дакладная. Да апошняе думкі, да імпульсу, да нэрвовага рэфлексу. Ува ўсіх перакладах. Проза, што жыве ў рытме рэальнага часу і б'ецца ў скронях, як пульс. Псыхалягічны злом вайны поўнасьцю выварочвае нутро, раскрывае чалавечую асобу да астатняе клетачкі.
Адкрыцьцё чалавека з усім яго грэхам і страхам, з воляю і вераю, з усім што ў ім. Рэдка каму даецца такі дар. Гэта ад Бога.
У Быкава ўражвае гранічная яснасьць чалавечага выбару. Момант ісьціны, да якога ідзеш сьлед у сьлед за ягонымі героямі. Момант як стрэл. Як выбух. Быкаўскую прозу складаюць не сюжэт, не мастацкія вобразы, а жыцьцё душы як яно ёсьць. Абсалютна Усё Важна. "Так" у Быкава значыць так, "не" – не, бо ягоны стыль – гэта праўда.
Усё жыцьцё самога Быкава – вайна за праўду.
Калі ў 1959 г. у "Маладосьці" выйшаў "Жураўліны крык" – яго, сярод грукату, раскатаў і фанфараў афіцыёзнае паваеннае літаратуры, пачулі ўсе. Пранізьлівы жураўліны крык, быццам зь неба. Потым былі "Трэцяя ракета", "Круглянскі мост", "Альпійская баляда", "Праклятая вышыня", "Яго батальён"... Быкава чакалі, друкавалі й чыталі згаладалыя па праўдзе франтавікі. А калі быкаўскія аповесьці пачалі выходзіць у "Новом мире" яшчэ аднаго беларуса Аляксандра Твардоўскага – імі зачытваўся ўвесь Савецкі Саюз.
Камуністычная прапаганда заўжды была варожай да Быкава. Пасьля найвастрэйшага "Мёртвым не баліць" Быкаў жыў у стане вайны з сыстэмай. "Правда" публікавала разгромныя артыкулы, ідэолягі-камуністы кляймілі з трыбунаў, у доме ў Горадні білі шкло. Быкаў змагаўся да апошняга: "Сотнікаў", "Знак бяды", "У тумане", "Аблава", "Сьцяна", “Доўгая дарога дадому”. І перамог.
Кнігі Быкава падрывалі галоўныя падмуркі імпэрыі зла – камуністычную ідэалёгію, сыстэму хлусьні аб чалавеку, вялікі міф аб вайне. Быкаў дажыў да таго часу, калі праўду назвалі праўдай.
І таму на гістарычным Аргкамітэце Беларускага Народнага Фронту 19 кастрычніка 1989 г. менавіта выступ Быкава забясьпечыў БНФ прарыў у вялікую палітыку. Намэнклятура панічна адступала. Быкаў зрабіўся сьцягам нацыянальнага руху.
Ён ваяваў за праўду і тады, калі рэжым Лукашэнкі здаваў здабытую незалежнасьць, і тады, калі яго афіцыйна замоўчвалі, і тады, калі вымусілі зьехаць зь Беларусі.
Ён і загінуў, як жаўнер. За некалькі дзён да сьмерці вярнуўся на Радзіму, як на баявы пост. Дачакаўся даты пачатку вайны. І памёр, папрасіўшы пахаваць яго пад бел-чырвона-белым сьцягам. Шматтысячнае шэсьце на праспэкце Скарыны зь ягонай труной на руках ператварылася ў нацыянальную маніфэстацыю.
Бітву працягваюць кнігі Быкава.
Бо Васіль Быкаў, геній нацыі, якой адно б не было вайны, пісаў праўду пра вайну вечную. Вайну ўнутры кожнага з нас. Вайну супраць страху, хлусьні і сьмерці.
Астафі Валовіч – канцлер ВКЛ, бацька ІІ Статуту, адзін зь лідэраў хрысьціянскае Рэфармацыі й адданы незалежнік XVI ст.
Цягавіты вол беларускай гісторыі. Ды што там вол – Волат.
Паплечнік Мікалая Радзівіла Чорнага, папярэднік Льва Сапегі й дарадца Сьцяпана Батуры, Валовіч займаў галоўныя ўрадавыя пасады: найвышэйшага пісара, маршалка дворнага, земскага падскарбія, падканцлера, канцлера, троцкага й віленскага кашталянаў, нарэшце, віленскага ваяводы – і зрабіў для Беларусі чатыры найважнейшыя справы:
— Падрыхтаваў і адрэдагаваў Статут ВКЛ 1566 г., прыняўшы эстафэту ад І Статуту Альбрэхта Гаштольда, і перадаўшы яе ІІІ Статуту Сапегі.
— Ажыцьцявіў кардынальную аграрную рэформу – “Валочную памеру”, якую з поўным правам можна назваць валовічавай.
— Зацяты незалежнік, ён дамогся, каб ВКЛ захавала свой сувэрэнітэт у Рэчы Паспалітай нават пасьля Люблінскай вуніі 1569 г.
— Нарэшце, як адзін зь лідэраў Рэфармацыі, разам зь Мікалаем Радзівілам сьцьвердзіў хрысьціянства як прынцып беларускай дзяржаўнай палітыкі й аснову нацыянальнай ідэі.
Астафі Валовіч застаўся ў гісторыі дзякуючы не вайсковым перамогам, не багацьцю, не драматызму лёсу. Шчыры вернік, сумленны палітык, моцны гаспадар – на такіх, як канцлер Валовіч, у пару свайго росквіту трымалася аграмада ВКЛ. На такіх зямля стаіць.
Вобраз глыбока беларускі: трываць на плячох цэлую краіну, пакуль не пачнуць трашчаць косьці, займацца і законамі, і фінансамі, і дыпляматыяй, працаваць запар круглыя суткі – і час ад часу зьдзіўляць гісторыю цудамі сваёй працы. Колькі ж трэба сілаў, каб на вяршыні палітыкі ўтрымацца ад спакусаў славы, няправеднага суду, хлусьні ды гвалту! Аказваецца, усё проста: трэба шчыра верыць у Ісуса Хрыста, пачынаць працоўны дзень зь Бібліі і завяршаць яго малітвай, а зь іншымі абыходзіцца так, як хацеў бы, каб абыходзіліся з табою.
Прымружаныя вочы з жывым позіркам, беларускія пухнатыя вусы, высокія надброўныя дугі, найвышэйшы лоб, нос крэйсэрскі і барада выбітная, як таран... Стрыманая сіла, жылістая й цягавітая, у кожнай зморшчыне аблічча.
Вы не зьвярнулі на яго ўвагі ў падручніках ці зборніку "150 пытаньняў і адказаў зь гісторыі Беларусі"? Цяпер знаёмцеся – праведнік, апірышча нацыі, Астафі Валовіч.
Ён адышоў з гэтага сьвету на закаце Залатога веку. Адышоў, пакінуўшы тэстамэнт, у якім абвяшчаў вольнымі ў сваіх уладаньнях усіх нявольнікаў, усталёўваў фундаваньне сіротаў і прытулак для жабракоў.
Імя гэтага Вялікага князя ўпісанае ў гісторыю Беларусі вялікімі літарамі: ВІТАЎТ.
Вітаўт вялікі, як Княства Літоўскае XV ст. За часы Вітаўта ВКЛ стала цэнтралізаванай дзяржавай, самай вялікай краінай тагачаснае Эўропы й адным з самых уплывовых гаспадарстваў сьвету.
Вітаўт вялікі, бо яму як валадару падначальваліся і Арда, і Масква, і Ноўгарад, і Цьвер; намесьнікі Вітаўта кіравалі Чэхіяй і Малдовай. Імпэрыя Беларусь задзіночвала ўсю Ўсходнюю Эўропу пад уладай Вільні.
Вітаўт вялікі, бо сам, пабываўшы і праваслаўным, і каталіком, па-хрысьціянску талерантна ставіўся і да каталікоў, і да праваслаўных, і да мусульманаў, і да габрэяў, яднаючы народ ня сілаю, а ідэяй моцнае дзяржаўнасьці.
Вітаўт вялікі, бо толькі вялікім належыць такі драматычны й бліскучы лёс, поўны выпрабаваньняў, зьдзяйсьненьняў і цудаў – як у Якава, Майсея або Давіда.
Для беларусаў Вітаўт такі ж вялікі, як і Пётр I для расейцаў, імпэратар Карл для французаў ці Аляксандр Македонскі для антычнага сьвету.
Эпоха Вітаўта высіцца ў беларускай гісторыі аграмаднай гарой, на якой паўсталі замкі, палацы й храмы Залатога веку. Гэта Вітаўт адваяваў для Беларусі геапалітычны абшар плошчаю больш мільёна квадратных кілямэтраў і заклаў капітальны падмурак для ўтварэньня й разгортваньня нацыі. Гэта Вітаўт выявіў маштаб беларускай магутнасьці й адкрыў велічыню нашага патэнцыялу.
Вітаўт Вялікі – увасобленыя воля й сіла, стоеныя ў беларусах. Воля, якая змагалася й перамагала, мяняла сьвет і вырашала гістарычныя лёсы. Сіла, якая часам магла быць і зьменлівай, і жорсткай – але заўжды зыходзіла зь інтарэсаў Радзімы.
Напэўна, гэта маюць на ўвазе тыя бацькі, што сёньня называюць сваіх Віталікаў Вітаўтамі.
"Вітаўт Вялікі" – супэрфільм галівудзкага кшталту, які зробіцца адным з хітоў нацыянальнага эпасу.
Уяўляеце, зь цемры Сярэднявечча паўстаюць руіны замкаў, і гучыць глыбокі голас за кадрам: " Малады Вітаўт, пляменьнік Вялікага князя Альгерда, уступае ў змаганьне за Сэрца Эўропы пасьля таго, як законны нашчадак Ягайла забівае ягонага бацьку. Схоплены й пасаджаны ў Крэўскую вежу Ягайлам, Вітаўт бяжыць адтуль, пераапрануты ў адзежу служанкі. Супрацьстаяньне, у якім барацьба за ўладу ідзе побач з помстай, разгараецца зноў. Валодаць Сэрцам Эўропы будзе мацнейшы – бо прыняць выклік эры Грунвальда, Косава й Кулікова поля здолее толькі Вялікі князь!.."
Вітаўт – гэта й жахлівая параза ад татараў на Ворскле 12 жніўня 1399 г., пасьля якой краіна вісела на валаску, і грандыёзная перамога над Тэўтонскім Ордэнам у Прускай вайне 1410 г. і Гарадзельская вунія 1413 г., замацаваньне хаўрусу з Польшчай, і ўпакорваньне Арды, якое на стагодзьдзе пазбавіла Беларусь усходняе пагрозы.
На карціне Матэйкі, конна, пасярод грунвальдзкае сечы, з растрапаным валосьсем і занесеным мячом, з успышкай грознае жарсьці ў абліччы – гэта й ёсьць сапраўдны вобраз Вітаўта Вялікага. Вобраз-выбух. Вобраз-пагоня. Вобраз-эпоха.
Перад сьмерцю, сабраўшы ў кулак у Вільні каралёў і князёў Эўропы, Вітаўт чакаў кароны ад Папы Рымскага. Не дачакаўся.
Бо Вялікаму Княству Госпад Бог прадвызначыў лёс не каралеўскае, а духовае ўлады. Больш велічнай, чым улада Вітаўта Вялікага.
Гадлеўскі Вінцэнт (Вікеньцій Іванавіч). Ксёндз. 1888 года нараджэньня (мястэчка Поразава, Гарадзеншчына). Рост сярэдні, твар авальны з вострымі рысамі, кароткая стрыжка, акуляры. Ідэоляг беларускага нацыянальнага руху 20-х – пачатку 40-х гг. ХХ стагодзьдзя. Удзельнік Усебеларускага зьезду 1917 г. Сябра Рады БНР. Старшыня падпольнай Беларускай Нацыянальнай Партыі. Аўтар праграмных тэкстаў “Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі”. Падчас нямецкай акупацыі – галоўны школьны інспэктар пры генэральным камісарыяце Беларусі. Адкрыты супраціўнік савецкай ўлады. Тайны вораг гітлераўскай адміністрацыі. Выдатны кансьпіратар.
Яшчэ маладым Вінцук Гадлеўскі стаў нефармальным лідэрам Беларускай Хрысьціянскай Дэмакратыі, нацыянальнага руху каталіцкіх сьвятароў. Яшчэ тады, напачатку страшнага веку гвалту й крыві, ён выбраў найцяжэйшы крыж – праводзіць у Беларусі палітыку Ісуса Хрыста.
"...Напамінаць грэшнаму, навучыць ненавучанага, даваць добрыя парады, пацешыць самотнага, цярпліва зносіць прыкрасьць, шчыра дараваць крыўды, маліцца за жывых і памерлых..."
Вінцэнт Гадлеўскі ведаў, з чаго пачаць. Гэта ён пераклаў для Касьцёлу Новы Запавет на беларускую мову і пачаў служыць імшу ў Менску па-беларуску.
"... Падзякуем Пану Езусу за тое, што вучыў нас, як мы павінны жыць па-Божаму, па-хрысьціянску..."
Вінцэнт Гадлеўскі быў апосталам нацыянальнай ідэі тады, калі Беларусь руйнавалі дзьве сусьветныя вайны, рвалі рэвалюцыі, тапталі таталітарныя рэжымы. Ва ўмовах акупацыі й няспыннага генацыду, на мяжы жыцьця й сьмерці здрадзе, хлусьні й нянавісьці маглі супрацьстаяць толькі воля і вера, падуладныя Богу.
"...Успамінаючы, Божа, збаўленную муку Сына Твайго і Яго цудоўнае ўваскрасеньне і ўшэсьце ў неба, а таксама чакаючы паўторнага Ягонага прыйсьця, з удзячнасьцю складаем Табе гэтую жывую й сьвятую ахвяру..."
Таемна, быццам і ўзапраўды на Эўхарыстыі, у распаласаванай фронтам ІІ Сусьветнай вайны Беларусі Гадлеўскі заснаваў газэту "Беларускі фронт" і камітэт "Беларускі Народны Фронт". Так Вінцэнт Гадлеўскі стаў хросным бацькам БНФ – аб'яднаньня нацыянальных сілаў пад акупацыяй.
"...Калі пайду я далінай сьмяротнага ценю, не ўбаюся ліха, бо Ты са мною, Тваё жазло і Твой посах – яны супакойваюць мяне...".
За ім палявалі НКВД, дэфэнзіва і гестапа. Ён арганізаваў беларускае падпольле й халаднакроўна вёў замежныя перамовы з заходнімі саюзьнікамі тады, калі паўсьвету правальвалася ў апраметную. Заўжды ў сэрцы падзеяў, ксёндз Гадлеўскі быў першым, хто маліўся й змагаўся за Беларусь.
"...Гэта чаша крыві Маёй новага й вечнага запавету, якая праліваецца за вас і за многіх для адпушчэньня грахоў..."
Толькі Богу ведама, як неймаверна цяжка гэта было. У той самы час, калі нямецкія пастары падтрымлівалі Гітлера, а расейскія папы здавалі прыхаджанаў чэкістам, простаму беларускаму пробашчу пасярод бітвы супрацьстаяць і фашызму, і камунізму.
"Ойча, калі хочаш, адхілі ад мяне гэтую чашу. Аднак, ня мая воля, а Твая няхай станецца..."
Айца Вінцэнта Гадлеўскага арыштавалі гестапаўцы. У ноч перад Раством – 24 сьнежня 1942 г. Пасьля імшы, ад самага касьцёла, яго завезьлі ў Трасьцянец і расстралялі.
Вінцэнт Гадлеўскі – сьвятар, які стаяў за Беларусь перад брамаю пекла. Імша Гадлеўскага значыць для Беларусі ня менш, чым Крыж Эўфрасіньні й Біблія Скарыны.
Горная парода магутнага роду, дынастычная глыба беларускасьці паміж разломаў ды землятрусаў ХХ ст. – трое Гарэцкіх. Карыфей прозы нашаніўскае пары, Максім Гарэцкі, ягоны брат, патрыярх беларускай геалёгіі, Гаўрыла Гарэцкі, і сын Гаўрылы, навуковы й грамадзкі лідэр эпохі незалежнасьці, Радзім Гарэцкі.
Максім, востры публіцыст і моцны патрыёт, якога арыштоўвалі і палякі ў Заходняе Беларусі, і бальшавікі ў БССР – вяршыня беларускай літаратуры пачатку ХХ ст. Зь вясковае глебы "Нашае Нівы" проза Максіма ўздымала цэласную аграмаду нацыянальнага характару. "Рунь", "Дзьве душы", "Камароўская хроніка", “Віленскія камунары” і, нарэшце, "Ціхая плынь" дагэтуль застаюцца капітальнымі падручнікамі беларускай псыхалёгіі й энцыкляпэдыяй нашай інтэлігенцкай рэфлексіі.
Максіма забілі ў ГУЛАГу ў 1938-м.
Гаўрыла сьледам за братавым словам, быццам казачны асілак, падняў усю беларускую зямлю. Дасьледчык нашага ўнікальнага антрапагену (паверхневых адкладаў, намножаных пры жыцьці чалавецтва – у нас адзін з самых багатых комплексаў у Эўропе!), ён стаў бацькам палеапатамалёгіі, навукі пра старажытныя рэкі. Геалёгію пры будаўніцтве Беламорканалу, Волга-Дону, дняпроўскіх ГЭС распрацоўваў Гаўрыла Гарэцкі.
Гаўрылу рэпрэсавалі ў 20-х – 30-х – і аднавілі ў званьні акадэміка Акадэміі Навук Беларусі толькі ў 60-х.
Радзім, ягоны сын, заснаваў беларускую школу тэктонікі й вывучаў такія глыбіні Беларусі, да якіх не пранікаў яшчэ ніхто. Віцэ-прэзыдэнт Акадэміі Навук, у 90-х, падчас крушэньня Савецкага Саюза, менавіта ён быў абраны кіраўніком Згуртаваньня Беларусаў Сьвету і сустаршынём Усебеларускагаг Зьезду за Незалежнасьць.
Гарэцкія, даўні шляхецкі род, сталі па-магнацку магутным апірышчам Беларусі ў ХХ ст. Цэлыя пляяды геолягаў і пісьменьнікаў, НДІ й галіны літаратуразнаўства трымаюцца на гарэцкіх стаўпах.
Гарэцкія – фундамэнтальныя дасьледчыкі ёмішчаў і нетраў нацыянальнай ідэі: зямлі, душы, слова. Яны дасканала вывучылі тое, з чаго Бог стварыў беларусаў і Беларусь. Гарэцкіх як дынастыю яднае глыбінная любоў да зямлі. Любоў, якая дае грунт нацыянальнай ідэі й нясе на сябе краіну, якая прасякае Богам дадзенае мацерыковае сэрца. Любоў да праху чалавечага. Да зямлі абяцанай.
У Максіма – у палёх, шляхох і глебе. У Гаўрылы глыбей, у пясках ды палеарэках. У Радзіма – яшчэ глыбей, у разломах, крышталёвым фундаманьце й тэктоніцы плітаў.
Ды й самі яны гэткія – мацакі, маналітныя, зямное прыцягальнасьці й цьвёрдае пароды.
Род Гарэцкіх – горны хрыбет беларускай гісторыі. Гарэцкія маюць роўнае права выводзіць сваё прозьвішча і ад гары, і ад "араць", і ад " гарэць".
Таму, калі дзе-небудзь у Беларусі вы сустрэнеце Гарэцкага, можаце не сумнявацца – перад вамі моцны гарэшак.
Вялікі князь Гедзімін, чый род летапісцы вядуць ад полацкіх князёў – тройчы герой беларускай гісторыі. Па-першае, як будаўнік дзяржавы. Па-другое, як аўтар праекту "Вільня". Па-трэцяе, як заснавальнік дынастыі Гедзімінавічаў.
Падчас валадараньня Гедзіміна, у 1316-41 гг., у склад Вялікага княства Літоўскага ўвайшлі Менск, Віцебск, Тураў, Пінск. ВКЛ Гедзіміна зьяднала землі да межаў сёньняшняе Беларусі й займела ўласную, незалежную ад Масквы, праваслаўную мітраполію. Дзяржава расла й сталела зь мірным далучэньнем земляў пад знакамітым гедзімінаўскім дэвізам "старыны ня рушым, навіны ня ўводзім".
У 1323 г. Гедзімін засноўвае новую сталіцу ВКЛ – Вільню. Ход Вільняй – адзін з наймацнейшых крокаў усяе беларускае гісторыі Старога Запавету. Шах крыжакам, схоў ад Усходу, і, нарэшце, пераможная пячатка славянскага наступу, што цэлае Сярэднявечча асіміляваў балтаў аж да самае Балтыкі. Уся сутнасьць Гедзіміна – у гэтым бліскучым горадзе, які наступныя паўтысячы гадоў будзе душою Беларусі.
Гедзімін спарадзіў разлогае дрэва валадароў і сваёй дзяржавы, і Польшчы, і Маскоўшчыны. Альгердавічы, Ягелоны, Трубяцкія, Бельскія, Сангушкі, Алелькавічы, Мсьціслаўскія... Каралі, князі, магнаты... і так ажно да нобэлеўскага ляўрэату па літаратуры, найпершага арыстакрата расейскае прозы, Івана Буніна – Гедзімінавічы.
Вось ён, на гравюры залатога XVI стагодзьдзя, легендарны ваяр і стратэг, гаспадар і бацька, закаваны ў рыцарскія латы. Позірк з-падылба каранаванага шалома, рука – на мячы, і тырчма, быццам вялізныя іклы, вусны важара.
На Замкавай гары пасярод Вільні, наверсе знакамітае вежы Гедзіміна, адкуль відаць усе горы й храмы старазапаветнае беларускае гісторыі, адчуваеш веліч ягонае постаці – сэрцам, якое замірае ад вышыні.
У бліскучым каралеўстве эўрапейскае культуры эпохі Адраджэньня ён, аўтар "Песьні пра зубра", сакратар Эразма Вітэліюса, дыплямат і паэт Мікола Гусоўскі – надзвычайны й паўнамоцны амбасадар Беларусі.
“Неяк у Рыме пры сьціжме людзей незьлічонай
сьведкам відовішча быў я – бою быкоў на арэне.”
У 1522 г. у Рыме, сталіцы сьвету, у размове з папам Ільвом Х, апантаным паляўнічым, падчас бою быкоў Гусоўскі распавядае аб беларускім зубры – і атрымлівае найвышэйшую замову: напісаць пра гэта паэму. Так нараджаецца знакамітая "Песьня пра выгляд, лютасьць зубра й паляваньне на яго".
“Хай ён рыкне, і прарвецца ў радкі мае рэхам
Тое рыканьне – набудзе гармонію песьня.”
Гусоўскі, сучасьнік Скарыны, піша духоваму валадару каталіцкае Эўропы, urbi et orbi, пра аграмадную краіну, яе сілу й славу – якраз напярэдадні вялікага хрысьціянскага абуджэньня Беларусі. У вобразах Зубра, Вялікага Княства, Вітаўта варочаецца гіганцкая магутнасьць беларускага характару, якая ўжо рыхтуецца да пасіянарнага выбуху.
“Пара клубіцца з-пад чэрава, з ноздраў, а грыва
Нават бязь ветру ўзьлятае. І зьвер гэты ў бегу –
Быццам сама ўтрапёнасьць, імклівасьці сімвал
Кожная жылка ў парыве, і ў позірку – іскры.”
Гусоўскі піша шэдэўр на выкшталцонай лаціне, што іскрыць беларускасьцю. Антычны верш, велічны й урачысты, падпарадкоўвае сабе дыханьне, ток крыві, розум. Так у вялікіх творах вялікія пішуць пра вялікае.
“Мы на пярэднім краі Хрысьціянства заставай
Орды варожыя грудзі на грудзі прымаем.”
Адной толькі песьняй Гусоўскі зьдзейсьніў у Эўропе нацыянальную місію. Культуровае азарэньне. Адкрыцьцё Беларусі. Заклік да яднаньня хрысьціянскай Эўропы.
“Зубр на паляне стаіць нерухомы, як быццам
Роздуму поўны над сьветам і зьменлівым лёсам...”
500-годзьдзе Гусоўскага пад эгідай ЮНЭСКА адзначалі ў дзесятках краінаў сьвету.
Ігнат Дамейка – сусьветная зорка беларускае місіі, самая яркая ў галяктыцы нашых вялікіх вандроўнікаў: Пржэвальскага, Чэрскага, Русецкай, Казлова, Грум-Гржымайлы, Гашкевіча, Мінейкі, Судзілоўскага...
Усё сваё жыцьцё Ігнат Дамейка ахвяраваў беднай і занядбанай індзейскай дзяржаве Чылі, каб зрабіць яе багатай і разьвітай. Працаўнік па-беларуску магутны, ён адзіны ўзьняў на плячох навуку, адукацыю й гаспадарку на вялізнай тэрыторыі ад антарктычных ільдоў Вогненнае Зямлі да пэруанскіх тропікаў.
Сваёй фэнамэнальнай чылійскай адысэяй Дамейка выявіў ня толькі багацьце цэлае краіны, але й патэнцыял беларускае асобы. Уся ягоная эпічная біяграфія – суцэльная апостальская дзея.
Нарадзіўшыся ў сэрцы Вялікае Літвы, на Наваградчыне, Дамейка пачынае свой шлях з моцнай хрысьціянскай адукацыі ў піярскім калегіюме Шчучына, і паступае на фізмат Віленскага Ўнівэрсытэту. Разам зь Міцкевічам, Занам, Чачотам удзельнічае ў таварыстве філаматаў (потым у "Дзядах" Міцкевіч выявіць яго як добрага гаспадара Жэготу), а затым у паўстаньні 1830-31гг.
Але расейская акупацыя не пакідала ў Беларусі месца такім як Дамейка.
Ён эмігруе ў Эўропу, дзе заканчвае парыскую Горную школу, рыхтуе й выдае лепшы на той час геаграфічны атляс Рэчы Паспалітай. Ужо як вядомаму навукоўцу Дамейку прапануе кантракт чылійскі ўрад – і так пачынаецца ягонае падарожжа працягласьцю на ўсё астатняе жыцьцё.
Дамейка за пару месяцаў вывучае гішпанскую мову, і адразу наладжвае шэраг геалягічных экспэдыцыяў, падчас якіх адкрывае вялізныя паклады салетры й меднае руды – тыя самыя, па якіх Чылі дагэтуль займае першае месца ў сьвеце. Арганізоўвае ў Сант'яга вадаправод, мэтэаралёгію, лябараторыі й музэі. Праводзіць этнаграфічныя дасьледваньні. Уводзіць у Чылі сыстэму мераў і вагі. Ягоную "Мінэралёгію" на працягу некалькіх дзесяцігодзьдзяў чытае ўся Лацінская Амерыка. "Дон Ігнацыё" чатыры разы выбіраўся рэктарам Унівэрсытэту Сант'яга й заслужыў імя "Вялікага асьветніка".
Гэта было сапраўднае адкрыцьцё Чылі – зь нетраў да самых вяршыняў.
"Дамейка." Мінэрал, выкапнёвы сьлімак, фіялка, горад і порт, горны хрыбет, вяршыня ў Андах усяго каля сотні найменьняў... Дамейка стаў ня проста народным героям Чылі – ён зрабіўся нацыянальным брэндам.
Нават адкапаны ў тых краёх нядаўна – ужо ў ІІІ тысячагодзьдзі! – новы від дыназаўра ўдзячнае чалавецтва назвала "дамейязаўрам".
Напрыканцы жыцьця Дамейка пакінуў Чылі, калісьці самую адсталую краіну рэгіёну, адной зь перадавых дзяржаваў Паўднёвае Амэрыкі – каб, як патрыёт, наведаць радзіму, і, як шчыры вернік, Сьвятую Зямлю…
Львіная доля сусьветнага меднага рынку, знакаміты чырвоны перац і соўс "Chili", Сальвадор Альендэ й Аўгуста Піначэт, эканамічны цуд ХХ стагодзьдзя й бліскучы футбол – усё гэта дала сьвету краіна, адкрытая беларусам Дамейкам.
Жыгімонт Аўгуст – валадар Залатога веку Беларусі.
Жыгімонт Аўгуст – VIP-пэрсона талеранцыі ў сярэднявечнай Эўропе.
Жыгімонт Аўгуст – успышка каханьня, вясельля, каранаваньня й трагічнае сьмерці Барбары Радзівіл, такая ж яркая, як драма зорнае пары Жаклін Радзівіл і Джона Кэнэдзі праз чатырыста гадоў.
Беларускія гісторыкі звычайна абмінаюць асобу Жыгімонта Аўгуста, занятыя Скарынам, Будным або Сапегам. Але сярод усіх лідэраў Беларусі апошняга паўтысячагодзьдзя менавіта ён, кіраўнік дзяржавы, прэтэндуе на прыз глядацкіх сымпатыяў. Чым больш мы ўзіраемся ў глыбіні легендарнага XVI стагодзьдзя, тым больш зачароўвае нас гэтае спагадлівае, мяккае й удумлівае аблічча.
Жыгімонт Аўгуст, Вялікі князь літоўскі й кароль польскі – ціхі геній Залатога веку.
Маладога Жыгімонта Аўгуста, сына Жыгімонта Старога й італьянкі Боны Сфорцы, лепшага сябра дому Радзівілаў, у вялікія князі вылучылі беларускія магнаты. Таемна абвянчаны з прыгажуняй-беларусачкай Барбарай Радзівіл, Аўгуст стаў каралём – і страціў жонку: атручаная зламысьнікамі, яна згарэла за 6 месяцаў. Перадаў усе справы Вялікага княства ў рукі канцлера Мікалая Радзівіла Чорнага – і гэтым даў волю Рэфармацыі ды захаваў беларускую незалежнасьць.
Шчасьлівы Жыгімонт Аўгуст, бо пад ягонай уладай ВКЛ дасягнула найвышэйшага духовага ўздыму!.. І гора яму, бо ў ягоны час створаная хрысьціянскім абуджэньнем нацыя адчула ўвесь боль ахвяры Новага Запавету. Сам Жыгімонт стаў выразным увасабленьнем натхнёнае духовасьці, што пакутвала ад слабасьці чалавечае.
І як сымбалічна: у валадараньне Кесара Аўгуста на зямлю прыйшоў Хрыстос – і ў час Жыгімонта Аўгуста Божае зьяўленьне перажывала Беларусь!
Для ўсёй Эўропы, што скаланалася ад рэлігійных войнаў паміж каталікамі, пратэстантамі й праваслаўнымі, Жыгімонт Аўгуст быў ідэалам верацярпімасьці. Гэта яму, каралю талеранцыі (каталіку!) прысьвяціў свой знакаміты пераклад Бібліі Марцін Лютар. Гэта яму ахвяраваў тлумачэньні да Пасланьняў апосталаў Жан Кальвін. Гэта да яго пісалі Папа Рымскі, Гескер, Булінгер, найвядомейшыя тэолягі ды прапаведнікі з усяго Старога сьвету.
"Не магу прымушаць да веры – казаў Жыгімонт ІІ, – гэта робіцца наіцьцем Сьвятога Духа".
Вось вам манарх мяккі, як мяккі знак беларускасьці.
Аграрная рэформа й эканамічны рост у некалькі разоў, бурлівая ўрбанізацыя, росквіт культуры, Статут 1566 г. – справаздача дзяржаўнага кіраваньня Жыгімонта Аўгуста.
Але Інфлянцкая вайна, страта Полацку й Люблінская вунія – гэта таксама Жыгімонт ІІ.
Шукайце, і знойдзеце ўсе ключы да тайнаў XVI стагодзьдзя ў самім жыцьці Жыгімонта Аўгуста – апошняга зь Ягайлавічаў. Караля Залатога веку, які не пакінуў па сабе нашчадкаў.
У кожнай нацыі абавязкова ёсьць такі легендарны паўстанец. Малады. Ідэаліст. Змагар супраць акупацыі, які церпіць паразу, але не скараецца – і перад сьмерцю пакідае за сабой апошняе, крылатае слова.
"Толькі тады, народзе, зажывеш шчасьліва..."
У савецкія часы Каліноўскага раскручвалі як рэвалюцыянэра – і на гэтых словах з-пад шыбеніцы цэнзура ставіла шматкроп'е.
Пра Каліноўскага дарэчна сказаць: годны сын беларускага народа. У 24 гады ён узначаліў паўстаньне, ужо ў 26 загінуў.
Шляхціч з Заходняе Беларусі. Студэнт Піцерскага юрфаку. Лідэр моладзі. Незалежнік. "Яська – гаспадар з-пад Вільні". Абаронца вуніі... Каліноўскі кінуў выклік усёй імпэрыі й яе генэрал-губэрнатару Мураўёву-вешальніку. Расейскаму штыку, расейскай школе й расейскай царкве.
“Бог стварыў чалавека, каб ён карыстаў з вольнасьці справядлівай” – пісаў Каліноўскі ў “Мужыцкай праўдзе”.
Каліноўскі больш года кіраваў паўстаньнем 1863-64 гг. у Беларусі й наладжваў падпольны супраціў пасьля разгрому ўзброеных атрадаў. Арыштаванага на кансьпірацыйнай кватэры ў Сьвятаянскіх мурох Вільні, яго прысудзілі да пятлі.
Рэдактар нелегальнае "Мужыцкае праўды" быў сапраўдны мужык. Рашучы, цьвёрды, жалезнае вытрымкі й ваярскага духу. Хлопчыкаў-"сувораўцаў" належыць пераймяноўваць якраз у "каліноўцаў".
Кастусь Каліноўскі – прозьвішча чаканае й навостранае, быццам клінок. Каліноўскі – заклік калёнае сталі. "Каліноўскі" – і колькі пакаленьняў устае з каленяў!
Каліноўскі быў чырвоны. Радыкальны колер каліны. Насуперак белым кансэрватарам, ён ставіў на рэвалюцыю: "далоў самадзяржаўе", "зямлю – сялянам", "у нас няма дваранаў – усе роўныя". Але вясковай Беларусі, пазбаўленай мовы, гісторыі й гораду, былі патрэбныя яшчэ й сьляпушчы выбух сьвядомасьці, і чыстая эліта, і сьветлае духовае адраджэньне. Беларусь чакала бел–чырвона–белага!
Кастусь Каліноўскі – галоўны герой нацыянальнага адчаю. Паўстаньне адпачатку было асуджанае на правал: самі сяляне потым лавілі й здавалі мяцежнікаў. Параза была непазьбежнай ня толькі таму, што Расейская імпэрыя валодала несувымерна большай сілай. Проста Беларусь заўжды перамагала ня гвалтам, ня зброяй, а духам і словам.
І ўсё-такі мужнасьць ёсьць мужнасьць, і воля ёсьць воля. Таму ў моманты адчаю Беларусь першым узгадвае яго. Кастуся Каліноўскага.
Уладзімір Караткевіч быў, ёсьць і будзе галоўным рамантыкам беларускай нацыянальнай ідэі.
Цягам усяго кароткага жыцьця кнігу за кнігай Караткевіч ствараў той нацыянальны міф, які іншыя народы пісалі стагодзьдзямі – раманы, поўныя рамантыкі.
Пасьля вайны, калі стаханаўцамі, будатрадамі й героямі пяцігодак адбудоўвалася савецкая імпэрыя – ён падымаў зь векавых руінаў Беларусь.
Гістарычны эпас, вершы, п'есы й кінасцэнары аднаўлялі ў масавай сьвядомасьці ўсю аграмаду Беларусі часоў ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Уладзімір Караткевіч стаў нашым Вальтэрам Скотам, Аляксандрам Дзюма й Шарлем дэ Кастэрам у адной асобе.
Караткевіч пісаў ужо для мільёнаў пакаленьня ўрбанізацыі, што ў 60-х – 80-х зрабілі Беларусь гарадзкой – і расказваў менавіта пра гарадзкую Беларусь Сярэднявечча. Беларускія палацы, замкі, храмы! – для сырое вясковае нацыі, якая перабіралася ў хрушчоўкі й панэльныя шматпавярхоўкі, гэткае адкрыцьцё было грымотамі сярод яснага неба.
Караткевіч – гэта бліскучы, пранізьлівы й навостраны стыль. Такое ўражаньне, што Караткевіч змагаецца за чытача кожнай фразай.
Прозу, п'есу, публіцыстыку Караткевіч па-беларуску геніяльна й проста ператвараў у паэзію, а саму паэзію рабіў эпічнай. Вялікія вобразы Караткевіча – хіты нацыянальнае ідэі. "Каласы пад сярпом тваім", "Хрыстос прызямліўся ў Гародні", "Сівая легенда", "Чорны замак Альшанскі", "Дзікае паляваньне караля Стаха", і, нарэшце, "Зямля пад белымі крыламі".
Караткевіч тонка адчуваў, наколькі чалавек слабы і грэшны.
У Караткевічы гучыць стогн душы, якую разрывае трагедыя роднае зямлі ў бязбожны час. Надрыўныя сказы – ранамі. Словы вострыя, бліскучыя, як клінкі Сярэднявечча – ягоная ўлюбёная зброя. Сваімі кароткімі, рэзкімі, моцнымі сказамі, пранікальнымі й паражаючымі, Караткевіч б'е ў самае сэрца – так, што хочацца крычаць ад жаху ці плакаць ад шчасьця. Месцамі заміраеш – чытаць проста балюча.
Караткевіч стварыў масавую нацыянальную сьвядомасьць, масавы попыт на беларускую літаратуру, першы фэномэн нацыянальнае масавае культуры – і гэта пры тым, што ягоная клясыка была ў прынцыпе элітарнай. Дзясяткі тысячаў сьвядомых беларусаў дагэтуль зачытваюцца менавіта Караткевічам.
У Караткевічы да самага далягляду раскінулася прастора вольнага Падняпроўя, поўнага крыві, сьлёзаў і сьвятое вады... Вялікі пясьняр нацыі, ён апеў беларускую веліч на найвялікшым абшары краіны.
Так, Караткевіч піў – тады творцы пілі, быццам сыходзілі ў партызаны. Караткевіч гуляў – так, як можа гуляць адчайны жыцьцялюб у задухе застою. Караткевіч верыў і выракаўся, каяўся – і выступаў як багаборца, хаця для тагачаснага ваяўнічага атэізму само прызнаньне Бога лічылася грэхам. Але – сярэднявечны вальнадумец! – ён здолеў данесьці да чытача адкрыцьці Беларусі, даступныя толькі праведнікам, прарокам і вялікім пісьменьнікам.
Ён не памёр – як і большасьць ягоных герояў, ён загінуў. Згарэў дарэшты, выканаўшы сваю місію. І пакінуў гэты сьвет рыхтык напярэдадні перабудовы й Адраджэньня – у 1984-м.
Але дагэтуль бачыцца: у белай, адпрасаванай кашулі, як ён пісаў заўжды, сьпяшаючыся й баючыся не пасьпець – адрывіста, востра, аўтаручкай, быццам пяром, Караткевіч расстаўляе кропкі над "і" й зьнічкі "у" кароткага.
Тадэвуш Касьцюшка – генэрал паняволенай Беларусі, які адстойваў свабоду для ўсяго сьвету.
У век францускай рэвалюцыі, вайны за незалежнасьць ЗША, росквіту каляніяльных імпэрыяў і нараджэньня нацыянальна-вызвольных рухаў Тадэвуш Касьцюшка стаў ідэалам вольналюбівай эпохі. Нацыянальны герой ЗША й Польшчы, ганаровы грамадзянін Францыі, папулярны ад Расеі да Амэрыкі й ад Эўропы да Аўстраліі, Касьцюшка заўжды заставаўся ліцьвінам з тутэйшага вуніяцкагаг роду, жывым сымбалем і гонарам Беларусі.
Тадэвуш Касьцюшка – пэрсаніфікацыя беларускае цьвёрдасьці. Касьцяк беларускасьці. Наша косьць. Цікава, як у самых цьвёрдых ваярах нацыі адгукаюцца гэтыя косьці. Канстаньцін Астроскі. Кастусь Каліноўскі. Касьцюшка.
Яшчэ падчас навучаньня ў піярскай школе Тадэвуш узяў на ўзбраеньне словы зь Бібліі: “Такім чынам, стойце ў свабодзе, якую даў вам Хрыстос, і не схіляйцеся зноў пад ярмо рабства” (Да Галятаў 5:1).
Ваяваць за свабоду стала ягоным пакліканьнем.
Варшаўскі кадэцкі корпус і Парыская акадэмія далі Тадэвушу Касьцюшку грунтоўную вайсковую адукацыю. У 1776 г. на заклік Ураду ЗША ён адправіўся ў Амэрыку змагацца за незалежнасьць навастворанае дзяржавы ад Ангельшчыны.
Сем гадоў генэрал Касьцюшка адстойвае вольнасьць тае краіны, якая ў ХХ ст. зробіцца апірышчам міжнароднае дэмакратыі й лідэрам свабоднага сьвету. Касьцюшка абсталяваў абарончую фартыфікацыю тагачаснае сталіцы Штатаў, Філядэльфіі, кіраваў будаўніцтвам умацаваньняў у знакамітай бітве пад Саратогай, і стварыў цытадэль Уэст-Пойнт, сёньня галоўную вайсковую акадэмію ЗША – месца, дзе наступныя 200 гадоў будуць вучыць стаяць за свабоду ва ўсім сьвеце.
Касьцюшка зрабіўся асабістым сябрам бацькоў-заснавальнікаў ЗША, першага прэзыдэнта Джорджа Вашынгтона й аўтара “Дэклярацыі незалежнасьці” Томаса Джэфэрсана, і атрымаў ад іх найвышэйшую вайсковую ўзнагароду – Ордэн Цынцыната (яго Касьцюшка потым перадасьць у дар вуніяцкай царкве).
У 1784 г. Касьцюшка вярнуўся на Радзіму. Менавіта ў гэтым месцы, у гэты час для яго свабодалюбства й цьвёрдасьці прабіў момант ісьціны. 3 траўня 1791 г. у Варшаве абвяшчаецца першая ў Эўропе дэмакратычная Канстытуцыя. Напалоханыя рухам за волю ў Сэрцы Эўропы, Расейская, Пруская й Аўстра-Вугорская імпэрыі пачынаюць разбор Рэчы Паспалітай. Касьцюшка ўзначальвае паўстаньне.
Касьцюшка аказаўся тым увасабленьнем рашучае беларускае волі, якая здолела сьцяць у кулак дэмаралізаваную, разбэшчаную анархіяй Рэч Паспалітую. Паўстаньне ахапіла большую частку беларускіх і польскіх земляў.
Касьцюшка выдаў знакамітыя унівэрсалы – выклікі акупацыі й маніфэсты свабоды для народу.
Касьцюшка адчайна біўся на тры фронты, зьдзіўляючы ворагаў сваёй самаадданасьцю.
Нават паранены й паланёны пад Мацяёвіцамі, Касьцюшка, вязень Кацярыны ў Петрапаўлаўскай крэпасьці, застаўся сьцягам вызвольнае барацьбы: уся Эўропа са спачуваньнем і захапленьнем сачыла за ягоным лёсам.
Потым будзе вызваленьне, зноў Амэрыка, Францыя, Швайцарыя, сустрэчы з Напалеонам, Талейранам, Аляксандрам І… І – беларускі лёс! – сьмерць у эміграцыі.
Вечны змагар за нашу і вашу свабоду, Касьцюшка нават у тэстамэньце завяшчаў Томасу Джэфэрсану выкарыстаць усю сваю маёмасьць у ЗША на выкуп неграў з рабства.
“Тадэвуш Касьцюшка карыстаўся вялікай пашанай усёй Эўропы, быў гразой для ворагаў і боствам для народа, узвышаны да рангу Начальніка, ня ведаў іншага гонару як служыць Айчыне і змагацца за яе, заўсёды сьціпла сябе паводзіў. Не насіў ніякіх знакаў вышэйшае ўлады, хадзіў у сурдуце з простага шэрага сукна й сталаваўся так, як звычайны афіцэр” – пісаў аб ім Міхал Клеафас Агінскі.
Касьцюшка, шляхетны, інтэлігентны, высакародны – узор афіцэрскага гонару для сучаснага бларускага войска й квінтэсэнцыя самой беларускасьці. Чалавек, у прозьвішчы якога спалучылася косьць і ласкавасьць, быў якраз з такога нацыянальнага сплаву цьвёрдасьці й далікатнасьці.
У Тадэвушы Касьцюшку вялікая беларуская місія Новага часу – Вольнасьць! Ідэалізм! Дэмакратыя! – дасягнула піку. Трыюмф Амэрыкі, імкненьне да вызваленьня Польшчы й найвышэйшая кропка Аўстраліі – вяршыні Касьцюшкі.
Постаць Касьцюшкі ўзвышаецца і пасярод беларускае гісторыі, быццам грандыёзная статуя Свабоды, бачная ўсім народам:
“Стойце ў свабодзе!…”
Якуб Колас, нароўні зь Янкам Купалам – заснавальнік сучаснай беларускай літаратуры. Яны абодва, нават народжаныя ў адным 1882 годзе, як Кірыла й Мяфодзій, заўжды стаяць поплеч: парай у альфабэце, побач у хрэстаматыях, дублем у сьвядомасьці. А сапраўднае прозьвішча Коласа – Міцкевіч – і эпічная веліч родняць яго зь яшчэ адным беларускім калосам – тым самым Міцкевічам.
У беларускай нацыянальнай ідэі Якуб Колас займае такое ж месца, як і ягоны вялізны чыгунны помнік у Менску. Якуб Каласальны ў кампазыцыі з партызанам Дзедам Талашом і юным геніем Сымонам-музыкам высіцца гарой на п'едэстале аднайменнае плошчы ў цэнтры сталіцы. Перад ім – галоўны ў Беларусі праспэкт Скарыны, насупраць – Дзяржаўная Філярмонія, леваруч – Нацыянальны Алімпійскі Камітэт, праваруч – знакаміты паліграфічны камбінат, таксама імя Якуба Коласа, дзе друкуюць ягоныя кнігі, і выставачная заля сучаснага мастацтва “На ростанях”, а за плячыма – цэнтральны харчовы кірмаш краіны, Камароўка. Словам, уся энцыкляпэдыя народнага жыцьця.
Якуб Колас – найвялікшы працаўнік нашае літаратуры. Коласаўская проза й паэзія, манумэнтальныя і паводле зьместу, і паводле аб'ёмаў, вырабленыя з руплівасьцю клясычнага беларускага кшталту.
Колас ствараў адну зь першых падпольных беларускіх школак. Настаўнічаў. Пісаў у "Нашу Ніву". Сядзеў у “Валадарцы”.
Колас – знакавая зьява таго беларускага пісьменьніцтва, што вырасла з каранёў сялянскае нацыі, нашай нівы пачатку ХХ стагодзьдзя. Ягоныя буйныя й цэласныя творы, быццам кутнія камяні, складаюць падмурак вялікага вясковага эпасу Беларусі.
І кожны зь іх – фундамэнтальны архетып нацыянальнай ідэі.
"Казкі жыцьця", сьведчаньне нязбытнага ідэалізму беларускага сьветапогляду.
"Новая Зямля" (1911-1923 гг.), вершаваны шэдэўр з эвангельскай назвай, пра такія простыя, такія важныя й такія беларускія рэчы: сям'я, зямля, дзяцінства, праца, Радзіма. "Мой родны кут, як ты мне мілы!..."
"Сымон-музыка" (1911-1928 гг.), сымфонія сьпеўнае паэтычнасьці, поўная лірызму, жалю й любові – ключавых пачуцьцяў нашае мэнтальнасьці.
"Дрыгва", партызанская сага, прароча напісаная ў страшным 1933-м, у год пачатку масавых чыстак у СССР і прыходу да ўлады Гітлера – беларускі адказ усім акупантам.
Нарэшце, "На ростанях" (1923-1954 гг.), раман пра нацыянальны крыж скрыжаваньня паміж Захадам і Усходам, пакуты беларускай інтэлігентнасьці ў пошуках ідэнтычнасьці.
Якуб Колас, быццам біблійны Якуб-Ізраіль, бацька 12 каленаў, спарадзіў цэлую дынастыю твораў, заклаў падмуркі народу – і павёў яго да Новае Зямлі.
Да тае самае новае зямлі, дзе зерне Слова стала коласам "і ўрадзіла плод: адно ў 100 разоў, а тое ў шэсьцьдзесят, а тое ў трыццаць". (Мацьвея 13:8)
Янка Купала – наш Пясьняр. Пачынальнік стагодзьздя вялікай беларускай паэзіі.
“Спачатку яно шалясьцела
Вельмі нясьмела,
А потым лізнула аконца
Ціха, як сонца.”
Галоўны Тэатар краіны – Купалаўскі. Цэнтральная станцыя сталічнага мэтро – Купалаўская. Тыя, хто хочуць людзьмі звацца, запоем чытаюць і цытуюць Янку Купалу.
“Назаўтра ўзьняло галасочак,
Нібы званочак
Ды ў час празьвінела так далей
Збуджанай хваляй.”
Купала – тыпова беларускі фэномэн: паэт-лідэр. У духовай, сьпеўнай, узвышанай Беларусі валадары слова фармулявалі ў вершах і грамадзкі заклік, і палітычную праграму, і саму нацыянальную ідэю. Сімяон Полацкі, Адам Міцкевіч, Франьцішак Багушэвіч, Якуб Колас, Пімен Панчанка, Ніл Гілевіч, Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін – публічныя постаці вялізнага грамадзкага ўплыву на сучасьнікаў. Але найвялікшым паэтам-трыбунам у беларускай гісторыі трэба прызнаць Янку Купалу.
“На трэці дзень чуцен быў гоман
Хоць і надломан.
Але ўжо больш вольны, дасьціпны
К сэрцу прыліпны…”
Ужо ў пачатку ХХ стагодзьдзя ў нашаніўскіх вершах і першых кніжках беларускага Адраджэньня Купала загучаў голасам шматмільённай беларускай вёскі – простым, але небывала розгаласным і магутным."Я мужык-беларус...". Трубная моц пачуцьця й буйныя ўдарныя рытмы расьпіралі рыфму, выкоўвалі мову й уладна вялі за сабою рэй нацыянальнага руху. Стоеная сіла вершаў-лёзунгаў, вершаў-воклічаў, вершаў-прамоваў зрабіла Купалу бясспрэчным правадыром Беларусі ў эпоху сусьветных войнаў і рэвалюцыяў.
“Па пушчах пайшло бураломам –
Дома, за домам
Бунтарскае грымнула слова –
Аж да аковаў.”
Вершы Купалы настолькі ж глыбокія й плыткія, як і паўнагалосьсе ягонага імя. "Курган", "Магіла льва", найлепшыя нізкі, вязынкі й ляўкі ягонае паэзіі спалучылі сымбалічныя беларускія фэномэны: сьпеўнасьць голасу, цякучасьць вады, чуйнасьць сэрца.
Янка Купала купаў беларускую душу, як праўдзівы Ян Прадвесьнік, каб ачысьціць для новага жыцьця тых, хто там ідзе. Сялянская Беларусь у агромністай такой грамадзе прайшла праз купель Купалы, быццам воднае хрышчэньне, пад гімн "Малітвы":
"Малюся я небу, зямлі і прастору,
Магутнаму Богу Ўсясьвету малюсь
Ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору
За родны народ Беларусі!.."
Купалу ламалі.
Камуністы адчулі ў ім голас народа. Сьпярша пад яго падкопваліся. Цкавалі паклёпамі, душылі падспудна, баючыся крануць адкрыта. Але напрыканцы 20-х сыстэма навалілася ўсёй сваёй бальшавіцкай масай. Страшная купалаўская драма – невыносна моўчкі назіраць, як нішчаць Бацькаўшчыну! – так і замерла ў 30-х немым крыкам. Вось адкуль надрыў "Тутэйшых", вось адкуль штучнасьць савецкіх вершаў, вось адкуль геніяльная купалаўская драматургія.
Вось адкуль упаў Купала ў лесьвічны прахон гатэлю "Масква" 28 чэрвеня 1942 года.
Янка Купала – нацыянальны партрэт з галерэі вялікіх эталёнаў. Мяккае, адухоўленае й трагічнае аблічча, такое мілае й такое наша... Вось ён, твар Беларусі ХХ стагодзьдзя! У фотаздымках Купалы розных гадоў, як у таемным люстры, можна ўгледзець лёс краіны. Такі малады, сьветлы, сьвежы яшчэ ў 27-м, у 1933-м ужо надламаны, надтрэснуты зморшчынамі, а ў 1937-м – страшэнна стары й перадсьмяротна цёмны.
"Мне сьняцца сны аб Беларусі..."
Брацтва Луцкевічаў дала нам Беларускую Сацыялістычную Грамаду, "Нашу Ніву" й незалежнасьць Беларускай Народнай Рэспублікі.
Браты Луцкевічы – лідэры галоўных праектаў беларускага Адраджэньня пачатку ХХ стагодзьдзя, падвойны матор нацыянальнага руху.
Браты Іван і Антон, як Майсей і Аарон, як апосталы Пётр і Андрэй, рабілі гісторыю ўдваёх. Старэйшы, Іван, археоляг, падымаў Беларусь зь зямлі. Малодшы, Антон, літаратуразнаўца – з кнігаў. Іван зрабіў калекцыю беларускай старыны (на 13 тысяч прадметаў), што стала асноваю Віленскага Музэю. Антон перакладаў на беларускую Біблію, складаў падручнікі, пісаў артыкулы. Іван арганізоўваў славутую Віленскую гімназію. Антон – узначальваў Беларускае выдавецкае таварыства.
Іван і Антон Луцкевічы былі ініцыятарамі стварэньня ў 1903 годзе Беларускай Рэвалюцыйнай Грамады, якая ў 1903 годзе ператварылася ў БСГ, у 1906-м заснавалі газэту "Наша Доля", а затым і "Нашу Ніву". Два браты зьяўляліся там, дзе вырашаўся лёс Беларусі, дружна браліся за справу, і нацыянальны рух адразу пачынаў віраваць.
Трыюмфам братоў Луцкевічаў стала абвяшчэньне БНР. 25 сакавіка 1918 г. яны, лідэры віленскае дэлегацыі, зрабілі ідэю беларускай незалежнасьці рэальнасьцю. Гэта была кульмінацыя ў жыцьці Луцкевічаў – і вялікі дзень у гісторыі Беларусі.
Лёс разарваў братэрства Луцкевічаў, як і саму Беларусь, войнамі й рэвалюцыямі. Старэйшы, Іван, памёр ад сухотаў у Польшчы ў 1919-м. Малодшы, Антон, яшчэ пасьпеў правесьці паспяховую кампанію выбараў у Польскі Сейм і стварыць Пасольскі клюб, каб абараніць правы беларусаў пад акупацыяй… Але ў 1939-м трапіў у бальшавіцкія засьценкі – і загінуў там у страшны для Беларусі 1942-гі, год сьмерці Купалы й Гадлеўскага.
Іван і Антон Луцкевічы – вось хто злучыў Беларусь з роднай Вільняй, перадаўшы нам у спадчыну скарбы й дух Вялікага Княства.
Усім нам, беларусам – братам Луцкевічаў.
Мітрапаліт, сын малдоўскага гаспадара Сімяона й беларускі сьвятар, асоба духова магутная, уладная й харызматычная, Пятро Магіла – сапраўдны правадыр сусьветнага праваслаўя XVII стагодзьдзя.
Размаўляючы й пішучы па-старабеларуску, Магіла аказваў аграмадны ўплыў:
— на Украіну, бо кіраваў адноўленай Кіеўскай мітраполіяй;
— на Польшчу, бо ўзначальваў праваслаўную царкву ўсяе Рэчы Паспалітай;
— на Расею, бо адпраўляў туды місіі й прымаў адтуль манахаў на вучобу;
— на Малдову, бо заставаўся галавой гаспадарскае сям'і;
— ды й на ўвесь тагачасны праваслаўны сьвет: узровень духовае адукацыі й арганізацыі беларускага праваслаўя быў узьняты ягонымі высілкамі да эўрапейскіх стандартаў, а ў заснаваны ім Кіева-Магілянскі калегіюм ( будучую акадэмію) пачалі зьяжджацца студэнты з усяе айкумены грэцкае веры.
Вянцом жыцьця Пятра Магілы стала напісанае ім у 1640 годзе "Праваслаўнае спавяданьне веры" – у 1672 -м на Сінодзе ў Ерусаліме яно было зацьверджана як афіцыйная дактрына ўсіх праваслаўных цэркваў.
Супраціўнік фармальнага й прымусовага аб'яднаньня з каталіцтвам, Магіла ажыцьцявіў унутраную рэформу праваслаўя, паводле маштабаў і зьместу параўнальную з вуніяй. Стварэньне эўрапеізаванае сыстэмы праваслаўнай адукацыі – ад пачатковае да вышэйшае – навучаньне для лепшых у заходніх унівэрсытэтах, упарадкаваньне богаслужбовай літаратуры й кананічных тэкстаў, пераклад і тлумачэньне Сьвятога Пісьма, увядзеньне роднай мовы ў казанях, стварэньне элітарных асьветніцкіх гурткоў – своеасаблівых праваслаўных ордэнаў – усе гэтыя дасягненьні Пятра Магілы сабралі ўвадно агромністую 700-гадовую спадчыну беларускага праваслаўя, склалі сілу й славу нацыянальнага хрысьціянства й ператварылі Беларусь у цэнтар праваслаўнага Адраджэньня XVII стагодзьдзя.
Геніяльны настаўнік і прапаведнік, Пятро Магіла напісаў "Эвангельле вучыцельнае" (1616), "Анфалагіён" (1636), "Катэхізіс" (1640), "Ліфас, або Камень" (1642), "Эўхалагіён, ці Трэбнік" (1646) – кнігі, якія выкарыстоўваліся як падручнікі ў духовых навучальных установах славянскага сьвету амаль 400 гадоў – да пачатку XX ст.! – і застаюцца клясыкай дагэтуль.
Гэта Магіла, апостал паводле натуры, накіраваў у расколатую Расею два перакладчыцкія пасольствы – каманду Епіфанія Славінецкага, што ўзначаліў грэка-каталіцкую школу ў Чудавым манастыры, і групу Сімяона Полацкага, які вырас да патрыярха расейскае літаратуры.
Муж тытанічнае беларускае працавітасьці, Магіла ўзьняў праваслаўе ў Вільні, Віцебску, Слуцаку, Воршы, у час вуніяцкага наступу аднавіў Магілёўскую праваслаўную епархію, даў Беларусі шэраг знакамітых манастыроў, школаў і друкарняў.
Для Беларусі тае эпохі Пятро Магіла застаўся вялікім лідэрам Усходу – так, як ягоны цёзка Пятро Скарга зрабіўся апалягетам Захаду. Гэтая эпоха вялікага супрацьстаяньня, час Сапегі, Сматрыцкага, Кунцэвіча, Руцкага, завяршыла Залаты век, бліснуўшы грандыёзнымі азарэньнямі – і абрынулася ў міжканфэсійную барацьбу й Невядомую вайну 1654-67 гг., каб скончыцца крахам цывілізацыі ВКЛ. Эпоха вялікае тэалягічнае палемікі, імклівай паланізацыі шляхты й русыфікацыі простага люду, эпоха росквіту рэлігіі й заняпаду веры, эпоха Магілы – ключ для разгадкі Новага Запавету беларускай гісторыі.
Магутнае беларускае праваслаўе сышло ў магілу разам зь Пятром Магілам. Ён памёр у 1647-м, а ўжо ў 1648-м, быццам гром, грымнула жорсткая грамадзянская вайна. Казаччына, Пераяслаўская рада, патоп, Маскоўская акупацыя... Але як Ісус, забіты й пахаваны, уваскрос зь мёртвых – так і Беларусі, і беларускай духовасьці, і беларускаму праваслаўю наканавана паўстаць з Магілы.
Калі вам яшчэ пашчасьціць засьпець мітынг жывых беларускіх камуністаў, сярод рытуальных кумачовых палотнаў, зморшчаных абліччаў і абразоў Леніна-Сталіна вы абавязкова заўважыце партрэт пільнага, падцятага, строгага мужчыны зь незапамінальнымі рысамі й тварам школьнага дырэктара. Гэта Пятро Міронавіч Машэраў, першы сакратар Цэнтральнага Камітэту Камуністычнай Партыі Беларусі 70-х гадоў XX ст. – культавая асоба беларускай савецкай гісторыі.
Самы папулярны кіраўнік БССР, Машэраў "дбаў пра народ", вітаўся з усімі за руку й час ад часу хадзіў на працу пешшу ды без аховы. Кананічны ўзор правільнага начальніка з савецкіх кніжак, архетып "бацькі" й генэтычны ўспамін пра вялікага князя – усе нацыянальныя мары сышліся ў гэтым моцным лідэры й тыповым камуністычным чыноўніку.
Машэраў, чый бацька загінуў у сталінскіх лягерох і чыю маці расстралялі гестапаўцы, меў легендарную біяграфію. Камсамолец з глыбінкі, настаўнік у Расонскім раёне з пачаткам вайны стварыў падпольле й сышоў у партызаны разам са сваім выпускным клясам. Стаў камбрыгам, праводзіў пасьпяховыя баявыя апэрацыі – і пасьля вайны разам з "партызанскім клянам" увайшоў у вышэйшае партыйнае кіраўніцтва.
Насамрэч у Пятры Машэраве не было нічога асабліва харызматычнага. Гэта быў проста моцны беларус, пакінуты на гаспадарцы пры крамлёўскае акупацыі, увесь сакрэт народнай папулярнасьці якога заключаўся якраз у невынішчальнае беларускасьці. Машэраў увасобіў у сабе і бум "зборачнага цэху", і цуд урбанізацыі Беларусі, і "чарку ды скварку" агульнасаўковага застою. За Машэравым шмат будавалі, перавыконвалі саюзныя пляны, і тэмпы росту ВУП па рэспубліцы дасягалі 15% штогод. Гэта ў часы Машэрава беларусы адчулі ціхі нацыянальны гонар за "БелАЗы", спорт ды "Песьняры".
Кім быў Пятро Машэраў? Прыхільнікам творчасьці Караткевіча ды Быкава й кіраўніком, за часы якога ў Менску не засталося аніводнай беларускай школы. Па-беларуску працавітым, руплівым і далікатным дзядзькам, і адначасова па-савецку абмежаваным ды дагматычным таварышам. Можа быць таму ў народнае памяці Машэраў паўстае ў гэткім залацістым арэоле бэсэсэраўскага герба.
Дагэтуль існуюць вусныя сагі аб тым, як Машэраў спачатку забяспечваў мясам і бульбай Беларусь, а ўжо потым незадаволены "цэнтар". Як, зьбіраючыся пракласьці ў Менску мэтро, ён за пару гадоў давёў колькасьць сталічнага насельніцтва зь 700 тысячаў да патрэбнага мільёну – і дамогся крамлёўскага дазволу. Урэшце рэшт, як кандыдат у члены Палітбюро ЦК КПСС Машэраў умяшаўся ў клянавую барацьбу за пасаду генеральнага сакратара – і ў выніку за два тыдні да зацьвярджэньня Старшынём Савету міністраў СССР быў забіты.
Факт неаспрэчны: сьціплы, сучасны й энэргічны беларускі першы сакратар глядзеўся побач з дарагім Леанідам Ільічом Брэжневым яўна выйгрышна. Але адкуль насамрэч выехаў напярэймы машэраўскай "чайцы" той фатальны гружаны бульбай КамАЗ на маскоўскай трасе 4 кастрычніка 1980 г. – усё-такі тайна.
Пятро Машэраў належаў да выкапнёвага пакаленьня савецкіх нацыянал-камуністаў паваеннае эпохі, якое пасьля развалу СССР здолела захаваць уладу ў колішніх рэспубліках і ператварыцца ў дзяржаўнікаў. Калі б не раптоўная сьмерць, Машэраў мог бы стаць для Беларусі такім жа пераходным лідэрам, як Назарбаеў для Казахстану, Аліеў для Азэрбайджану, Шэварнадзэ для Грузіі ці Бразаўскас для Летувы.
Сучасны праспэкт Машэрава ў Менску – гэта шлях з сэрца сталіцы, Нямігі, да ўрадавага гарадку Дразды. На Машэрава – нацыянальны выстаўны цэнтар "Белэкспа", Палац Спорту й тры найлепшых у Беларусі гатэлі.
Дакуль картэж беларускага прэзыдэнта будзе ехаць з дому на працу па Машэрава – Пятро Машэраў застанецца галоўным нашым мітам савецкага часу.
Міндоўг – заснавальнік Вялікага Княства Літоўскага, першы й апошні кароль ВКЛ.
Менавіта празь Міндоўга сьвятая Белая Русь апаноўвала паганскую Літву – але адначасова прымала яе імя.
Як заснавальнік Вялікае Літвы, Міндоўг асоба выключна цікавая. У ім, як у зародку, сфакусаваліся й сіла ВКЛ, што разгорнецца ў наступныя паўтысячы гадоў, і слабасьці, што ўрэшце рэшт прывядуць краіну да краху.
Міндоўг, адзін з вайскаводцаў балцкага сумежжа Беларусі, у 1246 г. хрысьціўся ў праваслаўе й быў запрошаны навагародзкай знацьцю на княскі пасад. У 1252 г., заваяваўшы для Беларусі ўсю Літву, Міндоўг абвясьціў Вялікае Княства.
Тутэйшы люд паўтараў сьледам за біблійным Ізраілем:
"...Хай цар будзе над намі, і мы будзем як іншыя народы: будзе судзіць нас цар наш, і хадзіць перад намі, і весьці войны нашыя". (1 Царстваў 8:19-20)
Дзяржава Міндоўга ў сярэдзіне XIII ст. раптоўна паўстала паміж мангола-татарскай Ардой і крыжацкім Ордэнам. Тады, калі пад ударамі Батыя адно за адным падалі гарады й царствы Усходу, а Эўропа трушчылася пад нагамі жалезных рыцараў, стварэньне ВКЛ на стыку цывілізацыяў было проста цудам Божым.
У 1253 г. Міндоўг зьвярнуўся да Папы Рымскага Інакеньція IV, публічна ахрысьціўся ў каталіцтва разам з 600 найзнатнейшымі баярамі, каб стаць каралём. Карона Міндоўга, што дагэтуль блішчыць дыямэнтамі зь Сярэднявечча, так і засталася для нас абяцаньнем каралеўскае велічы.
Міндоўг – увасобленая мадэль нашага балцкага субстрату. Вось ён, спадар славянізаваны балт уласнай пэрсонай. Гэтак жа, як і славяне ў I тысячагодзьдзі асымілявалі, а затым хрысьціянізавалі балтаў – так і беларуская гісторыя, быццам з сырое гліны, ляпіла зь Міндоўга першую асобу дзяржавы, у якой нарэшце скрышталізуецца нацыя. Воля, энэргія, мужнасьць зьмяшаныя ў ім зь цьмяным паганствам – і, быццам біблійны Адам, Міндоўг уводзіць гэты першародны грэх ва ўсю дынастыю вялікіх літоўскіх князёў. Міндоўг выбірае эўрапейскі шлях, калі прымае хрост і карануецца – але адначасова працягвае прыносіць чалавечыя ахвярапрынашэньні. Прымае форму – але пазбаўляе яе зьместу.
Хрысьціянства Міндоўга было толькі палітыкай. Паганская душа караля Вялікае Літвы, што так і ня вызнаў Хрыста, таіла ў сабе вечную небясьпеку, якую любы чалавек носіць у цёмным куточку свайго сэрца.
У час найвялікшых духовых выпрабаваньняў XVII ст. ВКЛ падарвалася на міне Міндоўга.
Празь 10 гадоў пасьля каранацыі ўначы, у выніку змовы, Міндоўг быў забіты разам з абодвума сваімі сынамі.
Так пачалася гісторыя вялікае дзяржавы. Дзяржавы, якая ўмясьціла Беларусь, але ня вытрымала цяжару яе духовае місіі. І развалілася, даючы жыцьцё новай краіне.
Беларусь яшчэ доўга будзе згадваць Міндоўга. Да тых пор, пакуль ідалапаклонства, жорсткасьць і разбэшчанасьць будуць нормай жыцьця. Пакуль нацыя ня прыме Ісуса Хрыста ўсёй душою, усім сэрцам, усімі сіламі сваімі.
Адам Міцкевіч. Сапраўдны Адам польскае паэзіі, клясык польскае мовы й бацька польскае ідэі. Чалавек, які зрабіў Польшчу Польшчай.
Ліцьвінскага паходжаньня, польскае мовы, эўрапейскае культуры, Міцкевіч быў беларусам у поўным сэнсе гэтага слова.
Адам Міцкевіч паходзіў з самага сэрца Беларусі. Наваградчына, чароўная чаша Наднямоньня, дзе нарадзілася Вялікая Літва, узгадавала яго й жывіла геніяльную паэзію, і невычэрпны рамантызм, чысьціню й сілу пачуцьцяў. "Міленькі Адам" усё сваё жыцьцё піў з гэтае беларускае чашы любові й пяшчоты. Уся віртуозная творчасьць, усе трапяткія й хрусталёвыя вершы Міцкевіча скразяць, пераліваюцца празрыстасьцю, сьветласьцю й ласкаю чыстага беларускага ідэалізму.
Міцкевіч, які размаўляў па-польску, па-француску, па-італійску, па-нямецку, па-ангельску, па-лацінску, па-грэцку, на сваіх знакамітых лекцыях у Парыскім Калегіюме казаў пра родную мову як самую гарманічную, і з усіх славянскіх моваў найменш зьмененую: "На беларускай мове, якую называюць русінскай або літоўска-русінскай, гаворыць блізу дзесяці мільёнаў чалавек; гэта найбагацейшая й найчысьцейшая гаворка, якая ўзьнікла даўно й цудоўна распрацаваная".
Яшчэ ў маладосьці місія Міцкевіча цягнула яго да справаў вялікіх і таемных. Разам зь землякамі-наваградцамі Ігнатам Дамейкам і Янам Чачотам Міцкевіч арганізаваў у Віленскім Унівэрсытэце кансьпірацыйныя таварыствы філаматаў ды філарэтаў. Быў суд, сьледзтва – і царскія ўлады раскідалі студэнтаў-патрыётаў па абшарах аграмаднае імпэрыі. Ссыльны ўжо ў 26, Міцкевіч больш ніколі не пабачыць Радзімы, і ў наступныя тры дзесяцігодзьдзі аб'езьдзіць паўсьвету як вялікі Эмігрант.
У Рэчы Паспалітай, падзеленай паміж імпэрыямі, беларускі паэт Міцкевіч сьледам за беларускім ваяром Касьцюшкам разгарнуў бела-чырвоны сьцяг, бачны ўсёй Эўропе – і прыняў на сябе цяжар польскай нацыянальнай ідэі. Гэта ён, галоўны клясык Польшчы, стварыў у парыскае эміграцыі знакамітыя "Кнігі польскага народа й польскае пілігрымства" – прароцтвы аб вызваленьні народа на ўзор біблійных.
Польшча сто лят жыла, спадзявалася й верыла дзякуючы Міцкевічу. У сьвеце ягоных твораў, мрояў, паэзіі існавала і шляхта, і вольнасьць, і гонар Кароны. У Польшчы Міцкевіча нарадзіліся і Пілсудзкі, і "Салідарнасьць", і Караль Вайтыла. Але найвялікшыя ягоныя творы – "Дзяды" й "Пан Тадэвуш" – назаўжды захаваюць нам эпічныя вобразы тае Вялікае Літвы, тае Беларусі...
Адам Міцкевіч надаў максымум беларускай узьнёсласьці, паэтычнасьці, глыбіні й пачуцьця слова па-заходняму рацыянальнай, кшталтаванай каталіцкай польскасьці. Выгнаньнік і місіянер, Міцкевіч стаў самым вялікім беларускім ахвяраваньнем Польшчы.
У сярэдзіне XIX стагодзьдзя менавіта Міцкевіч зрабіўся духоўным лідэрам эўрапейскае дэмакратыі. Сябра дзекабрыстаў, Гётэ, Шапэна, Пушкіна, герой літаратурных салёнаў і эмігранцкіх сходаў Парыжа, Рыма, Дрэздэна, Жэнэвы, ён абуджаў усю Эўропу. Выдаваў легендарную "Трыбуну народаў", дзе заклікаў да свабоды ўсе паняволеныя нацыі. Вэрбаваў і натхняў змагароў у Францыі, Італіі, Турэччыне для змаганьня "за нашу і вашу свабоду" супраць імпэрыяў.
Эўропа, ускалыхнутая вясной народаў, была ў захапленьні ад Міцкевіча – а ён, нястомны, асаністы прыгажун з пакутлівым абліччам, стомленым позіркам і пышнай сівізной, лётаў як дух, пісаў, заклікаў...
Міцкевіч змагаўся й адчайваўся, грашыў і каяўся. Але да скону жыцьця наймацней за ўсё ён любіў Радзіму й верыў у Бога. І гэта надае ўсяму ягонаму ахвярнаму эмігранцкаму жыцьцю надзвычай сьветлы, прамяністы, адухоўлены арэол:
Я і Радзіма – адно... за людзей мільёны
Цярпець катаваньні мушу.
Гляджу я на край свой змучаны,
Як сын...
Зянон Пазьняк – палітычны абсалют нацыянальнай ідэі. Хрысьціянін. Паэт. Эмігрант. Самотны лідэр апошняга беларускага Адраджэньня.
Пазьняк адкрыў усяму сьвету Курапаты. Заснаваў Беларускі Народны Фронт. Узначаліў апазыцыю ў Вярхоўным Савеце на хвалі развалу СССР. Дамогся незалежнасьці.
У Беларусі імя Пазьняка стала сынонімам палітыкі нацыянальных інтарэсаў.
Пазьняк – вылітая воля й вера Беларусі. Пазьняк, які адкопвае чарапы ў курапацкіх ямах, ідзе ў першых шэрагах на Чарнобыльскім шляху, прамаўляе з трыбуны – найярчэйшыя кадры кронікі беларускага руху. У Пазьняку пэрсаніфікаваная ўся ўнутраная сіла, адпорнасьць і ідэалістычная прынцыповасьць, глыбока схаваныя ў кожным беларусе. Уся ахвярнасьць і пакута, узьнёсласьць і боль беларускай гісторыі выявіліся ў гэтай высокай, хударлявай і годнай постаці, у аграмадным бліскучым лобе, моцным падцятым падбародзьдзі, у глыбокіх чорных вачох.
Вось чаму так панічна баяліся Пазьняка камуністы, кадэбэшнікі й Крэмль.
Пазьняк стоік, як і заснавальнік стаіцызму – Зянон. Аскет. Па-манаску стрыманы й па-пурытанску строгі. Арыстакрат духу, як і ўсякі нацыянальны герой, Пазьняк – вяршыня цэлае дынастыі. Дзед, Ян Пазьняк, дзеяч БНР, засноўваў Беларускую Хрысьціянскую Дэмакратыю і быў расстраляны бальшавікамі. Бацька, Станіслаў, ваяваў з фашыстамі й загінуў на фроньце ў 1944-м.
Кажуць, што Зянон спазьніўся на пару стагодзьдзяў. Нам бы, маўляў, такога правадыра ня ў 1994-м, а ў 1794-м! Насамрэч ён зьявіўся вельмі своечасова. Тады, калі атупелыя, абалваненыя, зьнявераныя беларусы забыліся, кім яны ёсьць увогуле. Нацыя была фактычна ў стане клінічнае сьмерці. Пазьняк яе рэанімаваў.
Археоляг і фатограф Зянон Пазьняк у 1987 г., з пачаткам Перабудовы, апублікаваў жахлівыя матар'ялы раскопак у Курапатах, якія сам таемна вёў доўгія гады – і ўмомант стаў жывым сьцягам антыкамуністычнага руху. Ужо 19 кастрычніка 1988 г. ён стварае Аргкамітэт Беларускага Народнага Фронту, а праз два тыдні ачольвае першае масавае шэсьце “Дзяды”, жорстка разагнанае міліцыяй.
Пазьняк на чале парлямэнцкай апазыцыі – усяго 30 дэпутатаў! – здолеў пераламіць сытуацыю ў пракамуністычным Вярхоўным Савеце пачатку 90-х гг. Трыста саўковых нардэпаў пад няўмольным позіркам Пазьняка прымалі “Дэклярацыю незалежнасьці”, бел-чырвона-белы сьцяг і “Пагоню”, стваралі ўласнае войска, мытню, бюджэт... Стваралі дзяржаву.
“Не кілбасы мусім шукаць, а Бога!” – казаў тады Пазьняк.
І гэта быў сапраўды цуд Божы: перамога над Імпэрыяй зла.
Геній нацыяналізму, полюс непадкупнасьці, чалавек сталёвых нэрваў, Пазьняк адначасова заставаўся мастацтвазнаўцам, лірычным паэтам, поўным пяшчоты да свайго краю й любові да Бога. "Ave Maria" на ягоныя словы стала "Песьняй года -1994". Пасьля ягоных белых вершаў хочацца плакаць і цалаваць беларускую зямлю.
Але няма прарока ў сваёй айчыне. Пасьля шматтысячных маніфэстацыяў Вясны-96 пад пагрозай расправы Пазьняк мусіў зьехаць за мяжу й папрасіць палітычнага прытулку ў Амэрыцы.
Пазьняк – харызматычны лідэр і палітык крышталёвае чысьціні, а гэта тая яшчэ рэдкасьць. Яго аблівалі брудам, яму здраджвалі паплечнікі, яго замоўчвалі – але ён ані на цалю не зьмяніў сваіх прынцыпаў. Яго папракалі ў бескампраміснасьці й катэгарычнасьці – але ці можа крышталь ня быць цьвёрдым!
Так, цяпер Пазьняку прынята прыгадваць палітычныя памылкі. Але ж сярод сучасьнікаў, менавіта Пазьняк, найбольш ясна сфармуляваў беларускую нацыянальную ідэю ў сваіх кнігах “Сапраўднае аблічча”, “Gloria Patria” і “Новае стагодзьдзе”.
Пазьняк, як моцны магніт, прыцягвае й адштурхоўвае, абуджае веру сябраў і выклікае шал ненавісьнікаў. Але нават ворагі трапечуць у ягонае прысутнасьці. Калі Пазьняк глядзіць табе ў вочы – мурашкі ідуць па скуры, а жар зьмяняецца холадам.
Бо Пазьняк ня проста кажа. Ён прарочыць. Ягоныя выразы кшталтаваныя й адточаныя, ягоны голас гучыць уладна й велічна – і ягоныя словы збываюцца. "Усё так, як казаў Пазьняк!" – у Беларусі ўжо даўно расхожая фраза.
Фэномэн Пазьняка тлумачыцца проста. Зянон Пазьняк – беларускі хрысьціянін на ўсе 100%. У ім гэта ад Ісуса Хрыста – выкрываць і заклікаць. Пазьняк робіць гэта па-каталіцку гранёна й бліскуча – так, што працінае да самага сэрца.
Постаці такога маштабу можна разгледзець толькі здалёк. Іх ацэньвае гісторыя. І Беларусь урэшце рэшт ацэніць.
Таму што рана ці позна будзе так, як казаў Пазьняк.
Рагнеда – першая легенда Беларусі.
Рагнеда – першая беларуская хрысьціянка.
Полацкая князёўна, жонка Ўладзімера Хрысьціцеля й маці Яраслава Мудрага.
Зорка Рагнеды выбліснула ў самы раньні час Беларусі: на сьвітаньні Полацкага княства, з прыняцьцем Хрыста ўсходнімі славянамі. Такім чынам, X стагодзьдзе, момант X: у Полацку валадарыць Рагвалод, які мае прыгожую дачку на выданьне...
12-гадовая нявеста, юная й чыстая, чакае вырашэньня свайго лёсу – вы толькі паглядзіце, гэта ж сама Беларусь! Драму Рагнеды звычайна трактуюць як цікавы эпізод старажытнасьці, выбух жаночага гонару, максімум – вобраз барацьбы за незалежнасьць. Насамрэч усё глыбей: Рагнеда-легенда стаіць першай знакавай асобай у шэрагу вялікіх духовых постацяў нацыянальнае гісторыі, стаіць у поўны рост.
Тут сымбалічна ўсё да цалі.
Да Рагнеды сваталіся наўгародзкі Ўладзімер і кіеўскі Яраполк. Уладзімеру Рагнеда адмовіла. У адказ у 978 г. той захапіў і спаліў Полацк, забіў Рагвалода, ягоную жонку й сыноў, а Рагнеду сілаю ўзяў сабе пад імем Гарыслава. Так, з разбурэньнем Полацка, распачынаецца знакамітая летапісная трагедыя беларускай гісторыі Старога Запавету. Праз паўтысячагодзьдзя ўдар у Полацк, быццам у звон, паўторыць Іван Жахлівы – і гэта азначыць пачатак Запавету Новага...
Уладзімер робіцца кіеўскім князем; жанчынаў у яго, паводле паганскага звычаю, цэлы гарэм; Гарыслава з сынамі жыве наводшыбе. Але аднойчы, калі Ўладзімер прыяжджае адведаць жонку, уначы – Рагнеда вырашае адпомсьціць. І – выключны выпадак для тых часоў! – робіць замах: кінжалам у сэрца.
Уладзімер нечакана прачнуўся.
Абуджэньне выратавала яго ад сьмерці. Уявіце сабе – за некалькі месяцаў да хрышчэньня Русі, перад кульмінацыйнай падзеяй усходнеславянскай гісторыі, Уладзімер быў як ніколі блізкі да сьмерці. Усё зло, якое ён напладзіў у паганстве, увесь гвалт, страх, нянавісьць ягонага жыцьця, крыважэрнасьць і блуд – сышлося на вастрыі, у адной сьмяротнай кропцы. Жыцьцё і сьмерць, падзеленыя лязом, як мяжой! Але Бог спыніў адплату. Сэрца, празь якое наканавана абвесьціць Хрыста ўсходняму славянству, было ўратаванае.
Жаль? Промах? Містыка? Рагнеда не забіла.
Кінжал Рагнеды – папярэджаньне звыш. Збаўленьне цудам. Так б'е бліскавіца – з успышкай адкрыцьця. Пасьля такіх адкрыцьцяў чалавек і прыходзіць да Бога.
...Уладзімер загадаў жонцы ўрачыста апрануцца й чакаць сьмерці. Зноў беларускі архетып: Рагнеда ў белым – перад забойцам. І – вось яшчэ адзін знак: сямігадовы сын, Ізяслаў, становіцца зь мечам на абарону маці. Уражаны Уладзімер дараваў Рагнедзе жыцьцё – і выслаў абодвух у Заслаўе. Другі сын, Яраслаў, будучы Мудры, у выніку перажытага шоку ацаліўся ад прыроджанага паралюшу й стаў на ногі.
Гісторыя здаецца неверагоднай – але гэта зафіксаваная летапісамі праўда. На вастрыі ляза сышліся жарсьці тысячагодзьдзя. Замах Рагнеды стаў драматычным прадвесьцем хрысьціянства. Вось яно, вастрыё волі Божае!
Зброя на момант стала Боскай – так, як нож Абрагама, занесены над Ісакам. Уладзімер быў узварушаны да глыбіні душы. А празь некалькі месяцаў адбыўся знакаміты Хрост: зьвяржэньне ў Дняпро ідалаў, прыняцьцё Хрыста – і пачатак абуджэньня ва ўсім славянскім сьвеце.
Рагнеда першай узяла ў рукі беларускую зброю – зброю папярэджаньня. І кінжал Рагнеды, і меч Ізяслава, і Альгердава дзіда – сымбалі адплаты й справядлівасьці – як сродак забойства не ўжываліся. Беларусь перамагала духова, сілай Божай, ахвярай і пакутай. Менавіта Рагнеда – наша першая хрысьціянка, яе сын Ізяслаў – князь-хрысьціянін, кніжнік, а прапраўнучка Эўфрасіньня – сьвятая заступніца Беларусі!
Рагнеда спарадзіла цэлы фаервэрк князёў і каралеўнаў, чыя ўлада ахапіла тагачасную айкумэну да самых даляглядаў. Яе сыны – Полацкая дынастыя й Яраславічы. Рагнеда будзе сьвякроўю чэскага князя Баляслава III Рудага й вугорскага прынца Ласла Сара Лысага. Рагнедзіны ўнучкі зробяцца жонкамі эўрапейскіх манархаў: Настасься – вугорскага караля Андрыя I, Лізавета – караля нарвэскага Гаральда III, а пасьля караля дацкага Свэна II, Ганна – Генрыка I Капета...
Рагнеда прыняла Хрыста й стала манашкай пад імем Настасьсі. Настасься – з грэцкай "Уваскрослая". Усё астатняе сваё жыцьцё ўваскрослая Рагнеда правяла ў малітве пад Менскам – на тым месцы, дзе ў XVI ст., напачатку Новага Запавету беларускае гісторыі паўстане знакаміты кальвінскі збор, сымбаль духовае Рэфармацыі. Там, адкуль у Сьвіслач цякуць рэчкі, Чарніца й Княгінька – і ўспойваюць будучую сталіцу.
Памёрла Рагнеда ў 1000-м годзе нашае эры. Праз тысячу гадоў пасьля зьяўленьня на зямлі Ісуса Хрыста. За тысячу гадоў да нашага нараджэньня.
Белая нявеста, узятая гвалтам на полацкім пажарышчы, сярод крыві й сьмерці. Пакінутая жонка, чыё пачуцьцё, быццам іскра, выбухнула гіганцкімі духовымі ўзрушэньнямі. Чорная манашка, самотная маці, чые нашчадкі будуць валодаць паловай Эўропы.
Уся Беларусь застанецца для нас у гэтым першым моцным, прыгожым, хвалюючым, быццам бліскавіца, азарэньні гісторыі.
Рагнеда-легенда. Гарыслава-Беларусь. Уваскрослая Настасься.
Кожная вялікая краіна мае свайго вялікага рэфарматара.
У Амэрыцы гэта Абрагам Лінкальн, змагар з рабствам. У Расеі Пётр I, стваральнік імпэрыі. У Турцыі – "заходнік" Атацюрк.
Для Беларусі зь яе духовай гісторыяй правадыром эпахальных пераменаў стаў лідэр Рэфармацыі Мікалай Радзівіл Чорны. Ключавая асоба духовага абуджэньня XVI ст., Мікалай Радзівіл стаіць у шэрагу найвялікшых постацяў Сярэднявечча поплеч з Франьцішкам Скарынам, Вітаўтам Вялікім і Львом Сапегам.
Мікалай зьявіўся на сьвет у 1515 г., у Нясьвіжы, родавай калысцы Радзівілаў. Дзяцінства правёў у Кракаве, пры каралеўскім двары – разам з будучым каралём Рэчы Паспалітай Жыгімонтам Аўгустам.
Ужо ў маладосьці дзейсны й харызматычны Мікалай Радзівіл стаў нефармальным лідэрам беларускай магнатэрыі. Гэта ён у 1544 г. прапанаваў абраць Жыгімонта II Вялікім князем Літоўскім, што адначасова ўзмацняла беларускую незалежнасьць і пазыцыі самога Радзівіла. Ваявода берасьцейскі й троцкі, вялікі маршалак, Мікалай Радзівіл Чорны ўжо ва ўзросьце Хрыста стаў фактычным кіраўніком ВКЛ. Калі ж улічыць яшчэ й пасаду канцлера, атрыманую ў 1551-м, стрыечнага брата Мікалая Радзівіла Рудага, прызначанага вялікім гетманам літоўскім, сястру Барбару, што зрабілася жонкай Жыгімонта, а затым і каралевай польскай, княскі тытул, уручаны Папам Рымскім, ды яшчэ права захоўваць у сябе ў Нясьвіжы дзяржаўны Архіў ВКЛ – стане зразумела, што ў сярэдзіне XVI стагодзьдзя Мікалай Радзівіл Чорны сканцэнтраваў у сваіх руках аграмадную ўладу й зрабіўся адным з самых уплывовых валадароў Эўропы.
І менавіта яму, наймагутнейшаму з Радзівілаў, Госпад Бог даручыў ролю лідэра Рэфармацыі ў Беларусі.
Вясною 1553 года, вярнуўшыся ў Вільню з Эўропы, узбуджанай Лютэрам, Цьвінглі й Кальвінам, Мікалай Радзівіл Чорны абвясьціў, што прымае эвангельскую веру – і заклікаў да хрысьціянскага абуджэньня. Калі Скарына быў прадвесьнікам Рэфармацыі, Мікалай Радзівіл стаў яе непасрэдным правадыром.
Тое, што "дзеля вяртаньня сапраўднай веры Хрыстовай" удалося зрабіць Чорнаму за наступныя 12 гадоў, называецца духовай рэвалюцыяй. Дзесяткі магнацкіх і тысячы шляхецкіх сем'яў сьледам за Мікалаем Радзівілам каяліся ў грахах, ахвяравалі сваё жыцьцё Богу й пераходзілі ў эвангелікі – так, як лютэране ў Нямеччыне, гугеноты ўва Францыі ды пурытане ў Ангельшчыне. Па ўсёй краіне на сродкі Радзівіла й яго прыхільнікаў былі адчыненыя сотні пратэстанцкіх збораў, выдадзены дзесяткі тысячаў асобнікаў хрысьціянскае літаратуры. 10 запаведзяў, казаньні й малітвы рабіліся рэальным эпіцэнтрам жыцьця беларускай эліты. Трыюмф рэфармацкага хрысьціянства выклікаў сустрэчны ўздым і каталіцтва, і праваслаўя: краіна пераўвасаблялася літаральна на вачох. У агмяні духовага жару стваралася нацыя.
За 12 зорных гадоў Мікалаем Радзівілам Чорным была праведзеная “Устава на валокі”, падрыхтаваны II Статут ВКЛ, выданы Віленскі прывілей 1563 г. аб роўнасьці ўсіх хрысьціянскіх канфэсіяў і ўніфікаваны грашовы абарот – адбыліся найбуйнейшыя гаспадарчыя, палітычныя й грамадзянскія рэформы. У часы Радзівіла Рэфарматара пачалася бурлівая ўрбанізацыя й адукацыйны бум, а валавы ўнутраны прадукт павялічыўся ўтрая.
Душа беларускае Рэфармацыі й шчыры вернік, Мікалай Радзівіл Чорны быў настолькі ж гарачым абаронцам незалежнасьці. Супернік Івана Жахлівага ў справе яднаньня ўсходняга славянства, ён адначасова зрабіўся й галоўным супраціўнікам вуніі з Польшчай. Пашыраючы кальвінізм, ён марыў пра нацыянальную веру, якая кансалідуе вялізную дзяржаву й зробіць Беларусь сапраўдным сэрцам Эўропы.
Адной з галоўных справаў жыцьця Мікалая Радзівіла Чорнага стала выданьне кальвінскай Бібліі па-польску. Друкуючы яе вялізным накладам – на гадавы даход ад усіх уладаньняў, 10 тысячаў дукатаў! – Радзівіл такім чынам разьлічваў узьняць рэфармацыйную хвалю ў каталіцкае Польшчы. Найбуйнейшы геапалітычны праект беларускай эвангелізацыі павінны быў пераўвасобіць Польшчу й спыніць яе экспансію ў ВКЛ.
Мікалай Радзівіл рэфармаваў усё Вялікае Княства.
Але Контаррэфармацыя аказалася мацней.
Паміраючы, Мікалай Радзівіл Чорны пакінуў пераемніка, брата й цёзку Рудога, што зрабіўся апекуном Рэфармацыі, і нашчадка – сына Мікалая, які неўзабаве вернецца ў каталіцтва й пачне вынішчаць спадчыну бацькі.
Жыцьцё й сьмерць біблійнага драматызму!
Мікалай Радзівіл, празваны Чорным дзеля колеру сваёй барады, на партрэтах таго часу апрануты ў чорнае, з абліччам строгім і адухоўленым, быццам на абразах, паўстае ў пераломны момант беларускае гісторыі ў вобразе простага сьвятара.
Пастыр усяе Беларусі.
Дзяржаўнік і хрысьціянін, адзін з патрыярхаў і духовых лідэраў тысячагадовае нацыі – наш Рэфарматар Мікалай Радзівіл Чорны.
Радзівілы. Род і Радзіма. Гэта яны нарадзілі дзіва Літвы!
Наймагутнейшы магнацкі род у гісторыі Беларусі, сіла й слабасьць, слава й ганьба ВКЛ. Некаранаваныя каралі Рэчы Паспалітай, што не саступалі вялікім манархам, чыёй кульмінацыяй стала XVI стагодзьдзе – Залаты век Беларусі. Дзяржаўныя дзеячы, духовыя лідэры, вайскаводцы, найбагацейшыя магнаты – Радзівілы сусьветна роўныя дынастыям Кенэдзі, Ротшыльдаў, Мальбара.
Называныя то "польскімі магнатамі", то "літоўскімі фэадаламі", Радзівілы насамрэч былі родам глыбока беларускім. Радзівілы будавалі, абаранялі й узбагачалі для нашчадкаў беларускую дзяржаву, мову ды веру.
Нясьвіж, Мір, Біржы, Вільня – родавыя гарады Радзівіліяды.
Радзівілы спарадзілі аграмадную калекцыю нацыянальных легендаў, сымбаляў і цудаў. Шыкоўная Радзівілаўская, або Берасьцейская Біблія, апостальскае выданьне для Польшчы. Радзівілаўскі летапіс, прызнаны шэдэўрам беларускага Сярэднявечча. Радзівілаўская бібліятэка, самая вялікая ў ВКЛ. Радзівілаўскі скарб з 12 апосталамі ў чалавечы рост з пазалочанага срэбра, якіх стагодзьдзямі шукалі пад Нясьвіжам захопнікі з усяго сьвету.
Гэта была грандыёзная сям'я са сваімі традыцыямі й трагедыямі, трыюмфамі й заняпадамі, фамільнымі партрэтамі, непамыснымі тытуламі й родавымі рысамі, што перадаюцца ў спадчыну. Вялікая Сям'я. Супэрсям'я.
У гэтае Сям'і быў і міфічны Хросны, вяльможа са сьвіты Гедзіміна, які радзіў, дзе пабудаваць Вільню.
Быў Дзед – бліскучы вайскаводзец, празваны сучасьнікамі Літоўскім Геркулесам, Юры Радзівіл (1480 – 1541), пераемнік Канстаньціна Астроскага на пасадзе вялікага гетмана, пераможца ў 30 бітвах з татарамі, крыжакамі й маскавітамі, заснавальнік біржанскае галіны роду.
Быў і Бацька, сапраўдны галава Сям'і, канцлер ВКЛ, князь Мікалай Радзівіл Чорны (1515 – 1565), патрыярх беларускае Рэфармацыі, дзяржаўны дзеяч маштабу Вітаўта, гарачы хрысьціянін і абаронца незалежнасьці.
Быў і ягоны Сын, Мікалай Сіротка (1549-1616), што выракся бацькі, скупаў і паліў выдадзеныя ім кнігі, стаў асноўным фундатарам Контаррэфармацыі й заснаваў мураваны Нясьвіскі палац ды фарны касьцёл.
І яшчэ адзін Сын – Мікалая Рудага – Крыштап Радзівіл Пярун (1547 – 1603), пры двары якога працавалі Рымша, Волан, Рысінскі, Пельгрымоўскі, і які ўсё жыцьцё канструяваў геапалітычную канфэдэрацыю Рэчы Паспалітай, ВКЛ і Маскоўскае дзяржавы на чале зь Вільняй.
І Сястра, прыгажуня Залатога веку, Барбара (1520 – 1551), дачка Юрая Радзівіла, якая таемна стала жонкай Жыгімонта Аўгуста й прабыла каралеваю ўсяго тры гады да сваёй загадкавай сьмерці.
І малады гетман Януш Радзівіл (1612 – 1655), найадукаванейшы вайскаводзец свайго часу, што ўзначальваў абарону краіны ў страшную пару патопу – швэдзкага прыходу, казацкіх паўстаньняў і Невядомае вайны з Масквою.
Унукі, заснавальнік знакамітых мануфактураў. Мікалай Радзівіл Рыбанька (1702 – 1762), і яго жонка, пісьменьніца, Уршуля Радзівіл (1705 -1753), стваральніца Нясьвіскага Тэатару, аўтарка 16 драматычных твораў, і Генрык Антоній Радзівіл, кампазытар, якому прысьвячалі свае творы Бэтховэн, Мэндэльсон і Шапэн, адзіны ў Эўропе аўтар опэрнае музыкі, лібрэта да якой напісаў сам Гётэ (знакаміты "Фаўст"!)...
Вядома ж, у добрым родзе удасца і шэльма, і злодзей – бачыце, псыхічна хворы самадур Геранім Радзівіл, які вешаў сваіх падданых, што недарэчы трапляліся на вочы.
Ага, яшчэ быў Дзядзька, Караль Станіслаў Радзівіл, Пане Каханку (1734 – 1790), легкадумны аўтар неверагодных баек пра сябе, любімага, і гаспадар цыкляпічных баляў, які ладзіў прагулкі на санях, запрэжаных мядзьведзямі, па саляных дарогах, і глядыятарскія баі на азёрных караблях.
І Праўнучка, Магдалена Радзівіл, што матэрыяльна падтрымлівала нацыянальны рух нашаніўскае пары, друкаваньне багдановічава “Вянка” і спансавала Раду БНР...
Радзівілы – узор тых магутных родаў, якія выйшлі проста з Кнігі Быцьця і на якіх трымаюцца цэлыя краіны. Такія сем'і – фундамэнтальнае апірышча любое дзяржавы й нацыі. У хрысьціянскае Беларусі менавіта такая біблейская дынастыя магла выхаваць асобаў, здольных павярнуць хаду гісторыі.
Стаць Радзівіламі. У нацыянальнай ідэі гэта мара беларускае сям'і.
Мітрапаліт Кіеўскі й усяе Русі, арганізатар Ордэну базыльянаў, стваральнік беларускае народнае веры XVII-XIX стст., Язэп Руцкі быў чалавекам, якому ўдалося аб'яднаць сусьветнае хрысьціянства ў маштабах цэлае краіны. Больш таго, у самым сэрцы Эўропы.
Руцкі паходзіў з-пад Наваградку. З тых мясьцінаў, якія нарадзілі і ВКЛ, і першую незалежную ад Масквы праваслаўную мітраполію Рыгора Цамблака, і дынастыю Ягайлавічаў, і патрыярха польскае нацыянальнае ідэі Адама Міцкевіча. Са шляхецкае кальвінскае сям'і, ён быў хрышчаны паводле праваслаўнага абраду, і падчас вучобы ў Грэцкім калегіюме ў Рыме прыняў вунію.
З пратэстанцкае сям’і, праваслаўны ў юнацтве, які са сталасьцю прыйшоў да вуніі – вось яно, беларускае трыадзінства, фэномэн Скарыны, Іпація Пацея або Льва Сапегі. Вернік трох абрадаў, Руцкі спрабаваў рэалізаваць найвялікшы праект нацыянальнай ідэі – спалучыць усе канфэсіі на беларускай глебе й збудаваць хрысьціянскую нацыю. Пачаўшы зь сябе – і да маштабаў цэлае вуніяцкае краіны.
30-гадовым Язэп Руцкі пачаў сваё служэньне ў Беларусі – узначаліў Віленскую вуніяцкую сэмінарыю. Праз 3 гады – роўна ва ўзросьце Хрыста – выправіўся ў Маскоўшчыну як місіянер. Масква ў прадчуваньні катастрофы Смутнага часу (1605-1606!), народ зьнявераны й прыгнечаны – а Язэп Руцкі прапаведуе веру, любоў і братнюю еднасьць...
Гэтае знакавае падарожжа, як адкрыцьцё, адчыняе перад Руцкім браму ягонага пакліканьня: падначаленае царам ўсходняе хрысьціянства, захраслае ў цемрашальстве ды ксэнафобіі. І, вяртаючыся ў Беларусь, Руцкі робіць мэтай свайго жыцьця стварэньне вуніяцкага Ордэну, брацтва, пляцдарму для яднаньня хрысьціянскіх цэркваў. Цягам наступных двох стагодзьдзяў Ордэн Базыля Вялікага быў галоўнай надзеяй каталіцызму на Усходзе, першай пагрозай праваслаўю з Захаду, і асноўным апірышчам хрысьціянскае беларускасьці паміж паланізацыяй Касьцёлу ды русыфікацыяй маскоўскае артадоксіі.
Самотны фанат-вуніят Язэп Руцкі, быццам біблійны Язэп у атачэньні братоў-ненавісьнікаў, мусіў абараняцца і ад праваслаўных Сматрыцкага, Зізанія, Філіповіча, і ад кальвіністаў Волана ды Рымшы, і ад каталіка Скаргі кнігамі "Двайная віна" й "Экзамэн абароны" (1621), адстойваючы ідэю Ўсяленскае Божае царквы. Але ў выніку, як і належыць паводле Быцьця, якраз міралюбны Язэп дасягнуў посьпеху.
Беларушчына ў прамовах, казаньнях, кнігах, унікальны іканапіс і скульптура, нарэшце, масавая сялянская духовасьць, з глыбіняў якой у ХІХ стагодзьдзі падымецца Адраджэньне – вось што даў Беларусі Руцкі.
Нягледзячы на супраціў праваслаўя й прэтэнзіі каталіцтва, Руцкі вывеў вунію сапраўды на народны ўзровень. Спакойна, лагодна, працаю – так грунтоўна й так па-беларуску.
І заслужыў права называцца адным з 12-ці апосталаў нацыянальнай ідэі.
О, гэта быў сапраўдны Леў!
Леў Сапега – найвялікшы канцлер Вялікае Літвы за ўсю яе гісторыю. Дзяржаўнік. Дыплямат. Палітык. Вайскаводзец. Увасабленьне беларускае сілы: спакойнай, мудрай, стрыманай, але па-львінаму ўладарнай.
Леў Сапега нарадзіўся ў родавым маёнтку Астроўна, і шасьцігадовым ільвянём быў аддадзены на выхаваньне Мікалаю Радзівілу Чорнаму ў Нясьвіж. Пераемнасьць цароў Залатога веку сымбалічная тым больш, што адбылося гэта ў кульмінацыйным для Беларусі 1563-цім – год падзелу Старога і Новага Запаветаў беларускае гісторыі.
Малады Сапега атрымаў бліскучую адукацыю ў Нясьвіскай кальвінскай школе й Ляйпцыгскім унівэрсытэце: ужо ў студэнцкім узросьце свабодна валодаў пяцьцю мовамі. Праявіў сябе і як сьмелы вайскаводзец пад кіраўніцтвам Сьцяпана Батуры ў 1579-82 гг., і як агрэсіўны дыплямат, кіраўнік пасьпяховага пасольства ў Маскве ў 1584 г., і як кваліфікаваны законатворца ў вялікакняскае канцылярыі. У выніку 32-х гадовы Леў Сапега дасягае вяршыні беларускае ўлады – робіцца Канцлерам ВКЛ.
Леў Сапега – бацька ІІІ Статуту Вялікага Княства, самага поўнага й дасканалага збору законаў ва ўсёй тагачаснай Эўропе. Канстытуцыйная манархія, шляхецкая дэмакратыя й дзяржаўная незалежнасьць Вялікага Княства шмат у чым былі ягонай заслугай. І беларускую сілу – сілу біблійных асноваў права, сілу цярплівае талеранцыі, сілу богабаязнае пакорлівасьці перад законам і хрысьціянскага пачуцьця справядлівасьці – здолеў сфармуляваць у знакамітых артыкулах Статута менавіта ён.
У гэтай ўражвальнай сіле права (а не ў праве сілы, як было тады навокал) заключалася і эфэктыўнасьць ягонае палітыкі, і моц дзяржавы ў часы ягонага кіраваньня. Львіная доля нацыянальнага посьпеху напрыканцы XVI – напачатку XVII стагодзьдзяў належыць асабіста Сапегу.
Леў Сапега быў і праўда леў. Постаць аграмаднае сілы й мужнасьці, ён унушаў страх і павагу. І, як Ісус, "Леў з калена Юдавага, корань Давідаў", ён заўжды застанецца для Беларусі нацыянальным вобразам пераможнае магутнасьці.
Грозную ільвіную драпежнасьць Сапегі напоўніцу вычула Масква ў 1604-12 гг. Гэта Сапега стаяў за імклівай і дзёрзкай інвазіяй, авантурай Ілжэдзьмітрыяў Смутнага часу. Гэта Сапегу ўдалося тое, чаго не маглі зрабіць ані Альгерд, ані Вітаўт, ані Астроскі – захапіць Маскву й паразіць усходнюю імпэрыю ў самым яе логве. І хаця ў выніку львіных нападаў, раптоўных і жорсткіх, ВКЛ вярнула сабе Смаленск, Старадуб, Невель, Себеж ды Ноўгарад-Северскі, зброя не прынесла нам вырашальнае перамогі.
Ня ў гэтым была беларуская сіла. І Сапега тое адчуваў найвастрэй.
Зь юнацтва кальвініст, у маладосьці праваслаўны, са сталасьцю каталік, Сапега-хрысьціянін па-беларуску спалучаў у сабе вартасьці ўсіх трох канфэсіяў, сэрцам намацваючы залатую сярэдзіну. Больш таго: Сапега-канцлер такім чынам яднаў сабою ўсю рэлігійна разнародную дзяржаву. Яскравы ўзор "Крэда Скарыны", ён стрымліваў ад фанатычнага фарысейства краіну – пачытайце хаця б ягоны вядомы ліст да Язэфата Кунцэвіча.
Адданы вернік і дзяржаўнік, ужо стары Сапега ахвяраваў амаль усю сваю маёмасьць на ўтрыманьне войскаў падчас вайны са Швэдзіяй у 1625-29 гг.
Як праведнік, ён дажыў да глыбокае старасьці. Царская грыва Залатога веку яшчэ палала з закатнай ярасьцю – а ён, нястомны, парадкаваў Літоўскую Мэтрыку ў сьвятле гэтага жаркага вогнішча.
Леў Сапега, наш Канцлер Львінае Сэрца.
Сімяон Полацкі – бліскучае беларускае ўварваньне ў дэспатыю Маскоўскай імпэрыі. Успышка сьвятла ў самым яе сэрцы. Пачынальнікам вялікае расейскае паэзіі, настаўнікам Пятра I і Ламаносава, патрыярхам заходніцтва ў Расеі быў ня хтосьці маскоўскі або піцерскі – Полацкі.
Супэрзорка асьветы, што азарыла радзіму Івана Жахлівага й Малюты Скуратава ад беспрабуднае цемры, магла ўзысьці толькі па-над даляглядам Белае Русі, у сьвятое сталіцы празрыстасьці. Сімяон Полацкі! – такі, быццам бліскавіца, быў наш адказ Расеі на захоп і спаленьне Полацка стагодзьдзе таму.
У 1656-м, сустракаючы цара Аляксея Міхайлавіча з войскам у родным горадзе, выкладчык брацкае школы манах Сімяон адсалютаваў яму хвалебнымі вершамі. Ода захопніку ў самы разгар Невядомае вайны дагэтуль лічыцца самым чорным грэхам Полацкага – але менавіта такі эфэкт дазволіў Сімяону зьдзейсьніць сваю місію, маштаб якой уражвае і цяпер.
Для кожнага, хто хоць крыху знаёмы зь іскрыстай іроніяй Полацкага, што ўзнікала ад кароткага замыканьня патэтычнага з паэтычным, гэткая хвала – яскравы прыём на мяжы блюзьнерства. Просты, як голуб і мудры, як зьмяя, Полацкі элемэнтарным павелічальным шклом падпаліў царскую пыху – і, трапіўшы ў Крэмль, сьвятое сьвятых Імпэрыі, раздзьмуў грандыёзны пажар сярод цемрашальства, невуцтва ды артадаксальнага шавінізму, глыбінных прычынаў расейскае агрэсіі.
Ці не гэткім жа аптычным фокусам карысталіся і біблійныя патрыярхі?
Сьветазарная барокавая паэзія Полацкага, у якой зіхацяць, мігцяць і пераліваюцца вершы любое, самае вытанчанае й непамыснае формы, высьвяціла цьмянае нутро Маскоўшчыны да апошніх куткоў, і зрабілася маяком для яе прасьветленых розумаў. Полацкі стаў галоўным паэтам дзяржавы, з паходняй у руцэ прайшоў усю Маскву другой паловы ХVII стагодзьдзя і забясьпечыў ілюмінацыю па-над цэлай імпэрыяй. Прыдворныя панегірыкі былі для яго толькі забаўнымі хлапушкамі і фаервэркамі: Сімяон зрабіўся распарадчыкам адной з двух маскоўскіх друкарняў і выхавацелем царскіх дзяцей.
Выдаў зборнікі паэзіі “Вертаград шматкаляровы”, “Псалтыр Рыфматворны”, вершаваныя біблійныя псальмы, якія Міхайла Ламаносаў назваў “брамаю свае вучонасці”. Рэдагаваў расейскі пераклад Бібліі. Змагаўся з царкоўным расколам, склаў праект першае вышэйшае школы ў Расеі.
Лідэр партыі «лаціньнікаў», што супрацьстаяла падаўляючай рэакцыйнай сіле расейскіх артадоксаў, вучыў быць эўрапейцам Пятра і кансалідаваў каманду ягоных рэфарматараў.
Ягоныя кнігі хрысьціянскіх пропаведзяў і настаўленьняў «Абед душэўны» і «Вячэра душэўная» зрабіліся падручнікамі для некалькіх наступных пакаленьняў расейскае эліты.
Полацкі пакінуў па сабе больш 50 тысячаў вершаваных радкоў – велізарную па тых часах спадчыну, – і стаў першым клясыкам расейскае паэзіі. Папярэднікам такіх сьвяцілаў, як Ламаносаў, Дзяржавін, Пушкін.
Сьледам за Скарынам, Фёдаравым ды Мсьціслаўцам Сімяон Полацкі ўвайшоў у сузор'е вялікіх беларускіх місіянераў, якія ператваралі Расею асьветай і духовасьцю.
Сіла ягоных сілабічных вершаў, барокавая раскоша формаў, інтэлектуальны напор і моц хрысьціянскага запалу выклікалі вялікі расейскі культуровы ўздым ХVІІІ-ХІХ стагодзьдзяў.
Ягоны агністы шлях з сэрца Беларусі, Полацку, да сэрца Расеі Масквы дагэтуль застаецца найярчэйшым сымбалем нацыянальнага апостальства.
Наколькі місія Сімяона Полацкага была распаленая патрыятызмам і верай у Ісуса Хрыста, можна зразумець зь ягоных палымяных вершаў. Паэтычныя пакаяньні, малітвы, гімны, у адрозненьні ад афіцыйных і рытуальных рыфмаў, дыхаюць пякучым чыста беларускім пачуццём болю і любові. Толькі беларусу Сімяону Полацкаму – у той час, у Маскве, у Крамлі! – удалося застацца іераманахам Ордэна Сьвятога Базыля Вялікага. Вуніятам!
Полацкі проста ўключыў у Расеі сьвятло. Агромністая дзяржава,. што дагэтуль жыла ўпоцемку, у вечным чаканьні сонца з Усходу, раптам прымружылася ад яркага зьзяньня з Захаду.
Дасьціпны і вытанчаны, самаіранічны і спачувальны, але ўнутрана поўны пранізьлівага сьвятла – гэта жывы Сімяон Полацкі. Геній. Паэт. Хрысьціянін.
“Не люби тела, и будет цела
Душа, конечно, поживет вечно.
При жизни, хлебе.
Со Христом в небе.»
Так ён жыў. Так ён сьвяціў. Так і згарэў.
Апошнія жарынкі ягонага вогнішча – маёмасьць, грошы, друкі – паводле тэстамэнту іскрамі рассыпаліся па Беларусі і трапілі ў праваслаўныя манастыры Полацка, Віцебска, Воршы, Менска, Вільні. Але на чужыне, у Маскве, ён пакінуў па сябе столькі сьветлых галоваў і гарачых сэрцаў, столькі ярчэзных кнігаў, што паліць іх, як Біблію Скарыны, было ўжо проста бессэнсоўна.
Пётр Скарга – чалавек, які перавярнуў духовую гісторыю Беларусі.
Лідэр езуітаў Вялікага Княства, правадыр Контаррэфармацыі, заснавальнік і рэктар Віленскага Ўнівэрсытэту й Полацкага калегіюму, – гэта ён спыніў магутную пратэстанцкую хвалю XVI стагодзьдзя, вынайшаў вунію й дамогся трыюмфу каталіцызму ў XVII стагодзьдзі.
Нароўні зь Мялетам Сматрыцкім, Іпаціем Пацеем, Язэпам Руцкім, Язафатам Кунцэвічам, Афанасіем Філіповічам, Сьцяпанам Зізаніем Пётр Скарга – адзін з духовых лідэраў эпохі беларускай велічы. Ці ня самы адораны палеміст свайго часу, геній дыспутаў, які перамагаў выключна ўсіх сваіх апанэнтаў. Але разам з эўрапейскасьцю, адукаванасьцю, з цудамі навостранага розуму Скарга, быццам альхімік, прынёс у беларускасьць тую бліскучую, але халодную й мёртвую літару, якая будзе забіваць дух, рэзаць, пластаць беларускую талеранцыю, нішчыць міжканфэсійны мір, і, урэшце рэшт, падзеліць саму Беларусь.
Гэта Скарга стаў ініцыятарам Берасьцейскае вуніі, адной з самых вялікіх і спрэчных дзеяў беларускай гісторыі.
Гэта Скарга, народжаны ў Польшчы, стаў для Беларусі глашатаем вялікае каталіцкае апэрацыі, што ўспарола Беларусь з Захаду на зыходзе Залатога веку – апошняга рыўка эўрапейскага Сярэднявечча на Ўсход! – і выклікала казацкую вайну, паўстаньне праваслаўя й самую страшную агрэсію Маскоўшчыны за ўсю гісторыю – патоп 1654-67 гг.
Гэта Скарга навярнуў у каталіцтва Мікалая Радзівіла Сіротку, сына Радзівіла Чорнага, і многіх, многіх магнатаў-кальвіністаў, чым нанёс вырашальную паразу Рэфармацыі.
Пётр Скарга – гэта сапраўдны Пётр (камень). "Ты Пётр, і на камені гэтым я збудую Царкву Маю, і брамы пекла не адолеюць яе." (Мацьвея 16:18) – здаецца, гэта асабіста яму сказаў Ісус. Такога адданага, нават апантанага прамоўцы, прапаведніка, харызматычнага лідэра Каталіцкі Касьцёл у Беларусі ня меў ані да таго, ані пасьля. Аскет, увасоблены прынцып, ваяр маралі, цьвёрды, часам нават залішне; пранізьлівы позірк, чаканныя словы... У ім угадваецца Зянон Пазьняк.
Пётр Скарга – гэта скарга: гэта ён гнеўна крытыкаваў свавольства магнатаў, анархію й разбэшчанасьць шляхты, панскі эгаізм і прыгнёт сялянства. Скарга – голас справядлівасьці, што абскарджваў карысьлівыя пастановы соймаў і гучна скардзіўся каралю. Скарга – голас Касьцёлу, страшны супраціўнік праваслаўных і кальвіністаў. Уся рэўнасьць каталіцтва, параненага Рэфармацыяй, квінтэсэнцыя Трыдэнцкага сабору, уся абуджаная магутнасьць 1000-гадовай хрысьціянскай Эўропы!..
Пётр Скарга – гэта прарок: ён прадбачыў заняпад Рэчы Паспалітай у міжсобных разборках, заклікаў да пакаяньня і стаў празорцам для XVIII – XIX стагодзьдзяў. Скарга папярэджваў!.. – згадвалі шляхцічы-патрыёты наступныя тры стагодзьдзі.
Скарга быў з тых беларускіх ваяроў, што змагаліся словам. "Пра еднасьць Касьцёла Божага" (1577), "Брэсцкі сінод" (1577), "Сеймавыя казаньні" (1600), "Жаўнерскія набажэнствы" (1606), "На трэны й лямант Тэафіла Артоляга" (1610) – залаты фонд хрысьціянскай літаратуры.
Скарга – чалавек-сымбаль. Ён нарадзіўся адначасова зь езуіцкім рухам, быў прыняты ў Ордэн у год Люблінскае вуніі... А памёр у 1612-м, у знакавы год, калі каталіцкі наступ на Ўсход разам з войскам Рэчы Паспалітай працяў Расею, дастаў да Масквы, да самага Крамля, усадзіў на трон каралевіча Уладзіслава – і, атрымаўшы паразу, навекі застаўся скрайняй кропкай Апошняга Крыжовага Паходу.
Вялікі гуманіст?... Скарына, найвялікшы хрысьціянін, усё свае жыцьцё даваў адпор якраз усякім "гуманістам", што стагодзьдзямі высіляліся, каб чалавецтва забыла Бога.
Вялікі асьветнік?... Скарына, найвялікшы вернік, перакладчык, тлумачальнік і першадрукар Бібліі, нёс свайму часу не бязбожнае сьвецкае “асьветніцтва” – а сьвятасьць Боскага сьвятла.
Вялікі друкар?... Скарына, найвялікшы эвангеліст, у першую чаргу быў не тэхнаром, прадпрымальнікам ці выдаўцом – ён быў геніяльным місіянерам, які даў Усходняй Эўропе Кнігу Кнігаў, а беларускаму народу – Сьвятое Пісьмо на роднае мове, і тым узвысіў народ да нацыі!
Франьцішак Скарына – бясспрэчны лідэр беларускае гісторыі. Ключавая асоба нацыянальнай ідэі, адзін з правадыроў агульнаэўрапейскага хрысьціянскага Абуджэньня XV-XVI стст – як Мікелянджэла, Калюмб або Лютэр. Перакладнік, пісьменьнік, філёзаф, лекар – першы сярод усходніх славянаў доктар мэдычных навук, – мастак і батанік, місіянер і патрыёт, урэшце рэшт, палымяны нашчадак Ісуса Хрыста. Усясьветна прызнаны (1990 г. ЮНЭСКА абвясьціла годам Скарыны), шанаваны ўсімі канфэсіямі...
Словам, Скарына – гэта наша ўсё.
І рэфарматарства Мікалая Радзівіла Чорнага, і шчырасьць нашаніўцаў, і прынцыповасьць Пазьняка – усё гэта вы знойдзеце ў Скарыне. Чытайце – і ўбачыце.
Як палачанін, сын нашай першай хрысьціянскай сталіцы, праўнук Сафіі й Эўфрасіньні, Скарына сканцэнтраваў у сабе ўсю крынічную чысьціню й глыбокасьць беларускай духовай традыцыі.
Як Франьцішак, спадкаемца сьвятога Францыска Асізскага, што адрадзіў для сярэднявечнае простанароднае Эўропы ідэалы й дух часоў апостальскіх, Скарына таксама вяртаў паспалітаму люду Вялікага Княства Бога Жывога.
Як Скарына, ён зрабіўся нашай абавязковай скарынкай – і пачаткам, і верхам, і смакоцьцем у кожным кавалку хлеба.
Нарэшце, як Майстар, ён уласнаручна кшталтаваў да дасканаласьці і пераклад, і літары друку, і гравюры сваіх кнігаў, ствараючы, нацыянальныя скрыжалі, жывую клясыку– і нават ажаніўся з Маргарытай.
Сваім выданьнем "Бібліі Рускай" Скарына скарыў усю старазапаветную Літву перад Беларусьсю Новага Запавету – новай хрысьціянскай краінай. Гэтая "Біблія" на паўстагодзьдзі апярэдзіць і польскую, і расейскую.
Менавіта Скарына насьцеж распахнуў для Беларусі эпоху Залатога веку. Ягонае выданьне ў незьлічоных дзьвярох бачынак адкрывала Бога ўсёй краіне – а значыць, надавала беларусам самасьвядомасьці.
Скарына не стамляецца казаць нам каторы ўжо раз: "Понеже от прироження звери, ходящие по воздуху, ведають гнёзды своя, рибы, плавающие по морю и в реках, чують виры своя, пчёлы и тым подобныя боронять ульев своих – тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть по Бозе, к тому месту великую ласку имають".
Першадрукі выданьняў Скарыны – з прадмовамі й тлумачэньнямі да Слова Божага, з выкшталцонымі шрыфтамі, высокамастацкімі застаўкамі, узорыстымі ініцыяламі й цудоўнымі гравюрамі, дзе кожная кніга была скарбам – адразу ўсталявалі для Беларусі самы высокі эўрапейскі стандарт кнігі й культуры слова наогул.
Усе канфэсіі Беларусі дагэтуль спрачаюцца за Скарыну. Пытаньне №1 нашае рэлігійнае гісторыі! Праваслаўныя дзеля царкоўнаславянскае асновы перакладу й полацкае традыцыі лічаць яго праваслаўным; каталікі, згадваючы лацінскае імя й сакратарства ў біскупа віленскага – каталіком, а пратэстанты, цытуючы Курбскага ("Біблія Скарыны ва ўсім згодная зь Бібліяй Лютэра"), архімандрыта Сяляву (“Ваш Скарына – гусіт!”), прад'яўляючы шляхецтва, нададзенае герцагам-лютаранінам Альбрэхтам у Кенігсбэргу ды ўласна сам прынцып масавага друку на роднай мове – увогуле пратэстантам. У гэтым – увесь Скарына. Якраз у ягонае асобе максымальна выявілася ўнікальная беларуская Тройца, "сустрэча канфэсіяў", той цуд эвангельскае веры й любові, што імкне да вышыняў Божых і вядзе да хрысьціянскага адзінства. У геніі Скарыны Беларусь дасягнула трыюмфу міжканфэсійнага, нават надканфэсыйнага сынтэзу, і найярчэйшай ўспышкі нацыянальнае місіі.
Гэта – крэда Скарыны.
Гэта – сутнасьць Беларусі.
Скарына дагэтуль поўны таямніцаў, як і ўсякая глыба падобнага маштабу. Яшчэ не ўстаноўленыя даты яго нараджэньня і сьмерці. Яшчэ не расшыфраваныя ягоныя манаграмы. Пэўна невядома, пра што ён гутарыў зь Лютэрам, Альбрэхтам ды Парацэльсам. Схаваная і ягоная місіянерская выправа ў Маскву, дзе былі спаленыя ягоныя кнігі, і яго ўдзел у рэдагаваньні І Статуту ВКЛ, і праца каралеўскім садоўнікам у праскіх Градчанах на сконе дзён. Ён прыйшоў і сышоў незаўважна, ён рабіў і тварыў непрыкметна – каб, паводле Эвангельля, Адзінаму Богу дасталася ўся слава.
Кракаў, Падуя, Прага, Познань, Вільня, Кенігсбэрг, Масква... Геаграфія Скарыны пашырае межы Беларусі XVI ст. да памераў паловы Эўропы.
І быццам Праспэкт Скарыны, што йдзе скрозь усю сталіцу, праз цэнтральныя плошчы ды галоўныя скрыжаваньні, сам Франьцішак Скарына працінае гісторыю Беларусі хрыбетным, восевым шляхам. Праспэктам нацыянальнай ідэі, на якім стаяць помнікі й друкуюцца кнігі. Праспэктам, які злучае Дом Ураду з Акадэміяй Навук, які перакрэсьлівае Леніна й налыгвае колца Перамогі. Праспэктам, які зыходзіць з Плошчы Незалежнасьці – і цэліць проста ў Маскву.
Клім Смаляціч – мітрапаліт Кіеўскі, духовы лідэр Смаленскага княства ў эпоху яго росквіту, і нароўні з Эўфрасіньняй Полацкай ды Кірылам Тураўскім, адзін з трох вялікіх лідэраў хрысьціянскага абуджэньня ў Беларусі XII стагодзьдзя.
Летапіс піша: "Кніжнік і філёзаф, якіх не было дагэтуль на рускай зямлі. Вельмі начытаны, меў дар вучыцельства й выдатныя веды і, склаўшы шмат твораў, запісаў іх". Глыбокі знаўца багаслоўя, грэцкай і рымскай літаратуры, Плятона, Арыстоцеля й айцоў царквы, Клім прапаведваў Слова Божае ў моцных, вытанчаных, бліскучых прамовах.
"Бо глаголеть Соломон: "Премудрость созда себе храм". Премудрость есть Божество, а храм – человечьство, аки во храм бо вселися въ плоть, юже прият от Пречистыя Владычица нашея Богородица истинный наш Христос Бог." Гэта з шэдэўра старажытнага беларускага пісьменства "Пасланьня прасьвітару Хаме", адзінага твору Смаляціча, які захаваўся да нашых дзён.
У сярэдзіне XII стагодзьдзя Клім Смаляціч выкладаў у знакамітай Смаленскай славяна-грэка-лацінскай Акадэміі, першай на усходне-славянскіх землях вышэйшай школе ўнівэрсытэцкага кшталту. Стаў мітрапалітам Кіеўскім – і, як тэоляг, пісьменьнік, прапаведнік пакінуў па сабе цэлае пакаленьне вучняў. Найвядомейшым зь іх быў Аўрамій Смаленскі, яскравы прамоўца, выбітны беларускі хрысьціянскі лідэр канца XII – пачатку XIII стст.
Клім Смаляціч быў адным з правадыроў праваслаўнае "рускае партыі" – таго раньняга, шчырага праваслаўя, што супрацьстаяла бізантыйскім уплывам, і падчас вялікага беларускага абуджэньня XII стагодзьдзя стварала ў сэрцы Эўропы новую хрысьціянскую прастору – Сьвятую, Белую Русь.
Менавіта ў часы Кліма Смаляціча Смаленск паўстаў як усходні фарпост беларускага хрысьціянскага абшару – духовага эпіцэнтру славянскага Сярэднявечча. Старажытны вечавы горад сіламі сьвятара Кліма й князя Расьціслава, празванага Пабожным, на два стагодзьдзі зрабіўся духовай і палітычнай сталіцай яшчэ адной самастойнай беларускай дзяржавы – Вялікага Княства Смаленскага, што праіснавала аж да XV ст., і было далучана да ВКЛ толькі пад пагрозай маскоўскай акупацыі.
Клім Смаляціч – адзін з прабацькоў беларускай нацыі. Моцная ўспышка ягонага жыцьця азарыла ўсходнія межы Беларусі, ахопленай абуджэньнем XII ст., і ўлучыла Смаленшчыну ў вялікі хрысьціянскі абсяг Сярэднявечча. Нават цяпер, калі Смаленск паглынуты Расеяй, Клім Смаляціч застаецца адным з тых ключоў, якім адмыкаюцца тысячагадовыя тайны нараджэньня Беларусі, нацыянальнага праваслаўя – і збавеньня Расеі.
Мялет Сматрыцкі – Прамоўца ХVII стагодзьдзя, таямнічы Тэафіл Артоляг, аўтар Граматыкі Усіх Славянаў, галоўны супраціўнік вуніі, які ўрэшце рэшт зрабіўся яе апалягетам.
Як і належыць беларускаму генію, Сматрыцкі, быў чалавекам Слова. Ягонае жыцьцё, прысьвечанае вывучэньню й выкладаньню філялёгіі, публіцыстыцы й хрысьціянскаму служэньню, пакінула Беларусі матрыцу мовазнаўства, кнігі і прамовы стагодзьдзя.
Так, Мялет Сматрыцкі пачынаў як прамоўца. Яшчэ жывучы ў Менску ён, манах і кніжнік, стаў лідэрам праваслаўнае большасьці: ягоныя казаньні ператвараліся ў мітынгі, і хутка ўжо ўся краіна бачыла ў народным трыбуне абаронцу спрадвечнае веры. Ягоныя прамовы захаплялі ўсіх: ён пераконваў апанэнтаў на дыспутах па-лацінску, вёў перамовы з афіцыйнай уладай па-польску, адпраўляў набажэнствы на царкоўнаславянскай, цытаваў патрыярхаў па-грэцку й гутарыў зь людам па-беларуску. І менавіта пра мову была ягоная "Граматыкі славянскай правільная сінтагма", што на 200 гадоў зрабілася галоўным моўным падручнікам ва Ўсходняй Эўропе: у XVIII – XIX стагодзьдзях на яе аснове збудавалі свае граматыкі расейцы, украінцы, румыны, сэрбы, харваты, баўгары...
Сматрыцкі, апостал міжмоўя, даў слова ўсім славянам.
Зрэшты, беларускай духовай гісторыі Мялет Сматрыцкі больш вядомы як Тэафіл Артоляг. Пад такім псэўданімам выйшаў у 1620-м ягоны "Трэнас, або Плач Усходняй Царквы" – цэнтральны твор міжканфэсійнае палемікі ў справе вуніі. Рэлігійныя войны, што спусташалі ўсю Эўропу, у Беларусі нават на сваім піку вяліся на словах. Зброяй былі кнігі. І Мялет Сматрыцкі стварыў ня проста прапагандовы зарад аграмаднае магутнасьці, але і галоўны беларускі літаратурны шэдэўр XVII стагодзьдзя. Вобраз Маці-Царквы з "Трэнасу" Сматрыцкага, надзвычай ясны сымбаль духовае сутнасьці Беларусі, займае месца ў шэрагу асноватворных нацыянальных архетыпаў.
“Жаль жа мне беднай, жаль жа, няшчаснай!.. Рукі ў кайданах, ярмо на шыі, путы на нагах, ланцуг на клубах, меч над галавою двухвостры, вада пад нагамі глыбокая, агонь па баках непагасны, адсюль крыкі, паўсюдна страх, паўсюль перасьледы. Дзень – у болях і ранах, ноч – у стогне і ўздыханьні... Раней ладная й багатая, цяпер я – агідная ды ўбогая...”
Гучыць,быццам крык жывой душы зь сёньнішняй праваслаўнай царквы – глыбокі, як з падзем’я, трэнас сапраўднага беларускага праваслаўя!
Калі чытаеш поўныя немага запыту – “чаму??!” – радкі Сматрыцкага, здаецца, быццам гэта яму адказвае эвангеліст Лука: "Надумаўся і я, рупліва дасьледваўшы ўсё з пачатку, па парадку апісаць табе, глыбокашаноўны Тэафіле..." (Лукі 1:3)
Дасьледуйце душу Тэафіла Артоляга – і вам адкрыюцца многія прычыны велічы й трагедыі новазапаветнае Беларусі. Менавіта Сматрыцкі стаў ключавой асобай у вялікім супрацьстаяньні праваслаўя і каталіцтва. Прызначэньне Мялета Сматрыцкага архіепіскапам у Полацку, зробленае Канстаньцінопальскім патрыярхам насуперак пастановам вуніі, сутыкнула яго вочы ў вочы з вуніяцкім полацкім арцыбіскупам Язафатам Кунцэвічам. Бітва духовых тытанаў, за адным зь якіх стаяла гіганцкая дзяржаўная ўлада, а за іншым – абураная стыхія цэлае краіны, завяршылася ў Віцебску 12 лістапада 1623 года. Узрушаны натоўп забіў Кунцэвіча бердышамі й кінуў у Дзьвіну.
Агаломшаны Сматрыцкі, ратуючыся ад падозраньняў і перасьледу, бяжыць у Канстаньцінопаль.
І праз 4 гады вяртаецца – каб урачыста абвясьціць аб сваёй падтрымцы вуніі. Мільёны праваслаўных былі ў шоку; каталікі не давалі веры свайму шчасьцю.
Сматрыцкі стаў на месца забітага Кунцэвіча.
Постаць Сматрыцкага ўвасобіла ў сабе лёс усяго беларускага праваслаўя XVII стагодзьдзя. Пасіянарны, шчыры й зацяты, Сматрыцкі гуртаваў адзінаверцаў палкімі казанямі й самаадданай жарсьцю, але ўрэшце мусіў скарыцца вуніяцкай рацыі. Гэтак жа і ўскалыхнутая Рэфармацыяй, натхнёная народная грэцкая вера, пачуцьцёвая й містычная, пала перад заходняй лёгікай і парадкам.
Чаму Сматрыцкі прыняў вунію? – гэтая тайна ўваходзіць у гарачую дзесятку галоўных пытаньняў беларускай гісторыі.
Можа быць, падобна апосталу Паўлу, перажыў сьляпушчае духовае перараджэньне?
Можа быць, узрушаны сьмерцю ворага, пакаяўся, і, як хрысьціянін, вырашыў аддаць сваё жыцьцё за Кунцэвіча?
Можа, яму адкрылася аблічча будучае Расейскае Праваслаўнае Царквы, якая праз два стагодзьдзі прыўласьціць у Беларусі само паняцьце "праваслаўе"?
А можа, нарэшце, з жахам зразумеў: міжканфэсійная варожасьць разбурае асновы вялікае дзяржавы, якой наканавана трымацца на любові й талеранцыі.
Беларускае прозьвішча, у якім так выразна гучыць "стан", "станавіць", "стацца", стаіць упоравень з Луцкевічамі й Гарэцкімі. Род Станкевічаў для гісторыі Беларусі мае ня меншае значэньне, чым колішнія магнацкія дынастыі. Станавы хрыбет беларушчыны скрозь усё XX стагодзьдзе – гэта Станкевічы.
Сёньня па радыё й тэлевізіі вы можаце пачуць пра Вацлава Станкевіча, беларускага дэпутата Літоўскага Сейму, што ўзначальвае парляманцкую групу "Літва-NATO" і зьяўляецца дакладчыкам па Беларусі ў Парляманцкай Асамблеі Рады Эўропы.
Гадоў пятнаццаць таму вы былі перакананыя, што Станкевіч – гэта Сяргей, рэфарматар "першае хвалі", адзін зь лідэраў Міжрэгіянальнае Дэпутацкае Групы, намесьнік мэра Масквы, які, як і ўсякі беларус, спрабаваў будаваць у Расеі дэмакратыю – а замест мусіў эміграваць у Польшчу, ратуючыся ад расейскага КДБ.
Яшчэ раней, у 60-я, ў КДБ высьветлілі сапраўднае імя Станкевіча. Звалі яго Вячаслаў, быў ён эмігрантам, рэдактарам беларускай службы "Радыё Свабода", і арганізоўваў падрыўное беларускамоўнае вяшчаньне на самым стратэгічным кірунку, у заходняе браме СССР.
Ці ня той гэта Станкевіч, які ўсё жыцьцё зьбеларушваў нашу пісьмовую мову, унікаючы якіх-кольвечы запазычаньняў – і ў выніку стварыў цалкавітую, у дзесяткі тысячаў словаў, самаістую вэрсію? Найчысьцейшай беларускай, са знакамітым “Расейска-беларускім слоўнікам” і адмысловым перакладам Бібліі? Можа, і той – ды толькі ягонае імя было Ян.
Колькі ж імёнаў у гэтага прозьвішча!
Але ж першага, найстарэйшага Станкевіча звалі, як і належыць, Адамам. Навучэнец віленскае сэмінарыі й Піцерскае рыма-каталіцкае духовае Акадэміі, ксёндз, ён разам з Абрантовічам ды Гадлеўскім ствараў "Хрысьціянска-Дэмакратычную Злучнасьць" і арганізоўваў зьезд беларускага каталіцкага духавенства ў траўні 1917 г., рэдагаваў каталіцкую "Крыніцу" і "Хрысьціянскую Думку". Гэта ён, Адам, змагаўся за правы беларусаў на чале цэлае фракцыі ў Польскім Сейме ў 20-х гг.; гэта ён, Адам, узначальваў ТБШ ва ўмовах акупацыі Заходняе Беларусі; гэта ён, Адам, выкладаў Закон Божы Натальлі Арсеньневай ды Максіму Гарэцкаму у знакамітай Віленскай гімназіі. Адама Станкевіча перасьледвалі і польская дэфэнзіва, і нямецкае гестапа, і бальшавіцкае НКВД – але ён адстойваў Беларусь у час трох акупацыяў, пад ударамі рэжымаў і імпэрыяў і прапаведваў Слова Божае на беларускай зямлі па-беларуску, да самай сваёй сьмерці ў халодным савецкім Азярлагу.
І сёньня ты разумееш – усё гэта быў ён. Той самы Станкевіч, што, як і сама Беларусь, паўставаў зноў і зноў.
Кірыла Тураўскі – "Златоуст, паче всех воссиявший на Руси", сапраўдны стоўп беларускага хрысьціянства, наш Уладар Слова.
"На пачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Слова было – Бог" ( Яна 1:1-2 ). Гэта Кірыла Тураўскі прамовіў у XII стагодзьдзі на ўсё славянскае Міжмоўе. Празь яго Слова рабілася целам, ўваходзіла ў жыцьцё дагэтуль немае Беларусі – і аб'ядноўвала раздробленыя княствы ў царкоўнаславянскую айкумену сэрца Эўропы.
Кірыла Тураўскі ставіў апорныя калёны будучае нацыі: ствараў хрысьціянскія каляндары, сядзьміцы, казані, малітоўнікі, што ўнармоўвалі жыцьцё вернікаў, быт і грамадзкія стасункі. Сапраўднымі шэдэўрамі духу й пісьменства сталі ягоныя знакамітыя "Словы", напісаныя ўрачыстай, паўнагучнай і захапляючай царкоўнаславянскай мовай: "Слова на Нядзелю Кветную", "Слова на Ушэсьце", "Слова, каб не забывалі настаўнікаў сваіх". Расейскія і беларускія дасьледнікі усё больш аргумантавана сьцьвярджаюць, што толькі ён мог быць аўтарам яшчэ аднаго “Слова” – “Слова пра паход Ігаравы”.
Кірыла Тураўскі – увасабленьне магутнасьці тагачаснага Тураўскага княства, паўднёвага кутняга каменю беларускай дзяржаўнасьці. Старажытнага Турава, пад уладай якога былі запачаткаваныя Берасьце, Слуцк, Пінск, Мазыр; які разам з Полацкім княствам адстойваў сваю незалежнасьць ад Кіева і дзе ўжо ў 1010 г. існавала хрысьціянская катэдра заходняга абраду.
У духовай моцы, паэтычнасьці й зацятым кніжніцтве Кірылы Тураўскага ўжо выразна скразілі фундамэнтальныя рысы нацыянальнай ідэі.
Кірыла Тураўскі быў першым сярод усходніх славянаў, хто зьдзейсьніў подзьвіг стоўпніцтва – загадаў замураваць сябе ў манастырскае вежы, куды праз вакенца перадавалі крыху ежы, і некалькі гадоў прысьвяціў духоваму ўдасканаленьню й пісьменству: "Во столп вшед затворися, и ту с постом и молитвою паче себя тружаяся, и много божественная писания изложи."
Постаць Кірылы Тураўскага, быццам цьвярдыня веры, узвышаецца ў сутоньні Сярэднявечча, і асьвятляе цэлыя стагодзьдзі. Вартавая, абарончая вежа па-над смугою лясоў і балотаў Палесься, – як маяк і для Кіева, і для толькі што збудаванай Масквы, і для Канстаньцінопалю, дагэтуль пазначаецца зоркай у нябёснай кнізе беларускай гісторыі. Вежа аднае сыгнальнае сыстэмы абуджэньня XII стагодзьдзя: разам з полацкімі храмамі Эўфрасіньні, смаленскім замкам Расьціслава, гарадзенскай Каложай і віцебскай Дабравешчанскай царквой яна засьвяціла, каб цьмяная Беларусь прасьвятлела.
Так, Кірыла Тураўскі – вежа. Тура, накшталт шахматнай, у гіерархіі нацыянальнай ідэі. Або тур. Бык, у сэньсе каменная апора. "Імя Госпада – моцная вежа, убягае ў яе праведнік, і ў бясьпецы". ( Выслоўі, 18:10 )
Сёньня вядома больш за 70 твораў тураўскага Златавуста – фантастычная колькасьць для аўтара тых часоў ! Найбагацейшая спадчына сьведчыць пра тое, наколькі шанаваным і ўплывовым ва ўсёй Усходняй Эўропе прапаведнікам быў Кірыла Тураўскі : ягоныя кнігі й малітвы перапісвалі й друкавалі ў Беларусі, Украіне, Расеі, Малдавіі на працягу некалькіх стагодзьдзяў .
Кірыла Тураўскі – наш Айцец Царквы, нароўні са славутымі грэкамі. "Ныне ратаи слова словесныя уньца к духовному ярму приводяще, и крестное рало в мысьленых браздах погружающе, и бразду покаяния прочертающе, семя духовное всыпающе, надеждами будущих благ веселяться" ("Слова на Антыпасху").
Таму ў слове "кірыліца" чуецца і ягоны пачатак: праваслаўная аснова мае столькі словаў Кірылы Тураўскага!
Ян Караль Хадкевіч – вялікі беларускі вайсковец, якога дагэтуль з трапятаньнем узгадваюць Расея, Швэдзія й Турэччына. Ён здабываў Прыбалтыку для Рэчы Паспалітай, стаяў вайсковым лягерам пад сьценамі Масквы й абараняў Эўропу ад асманскага нашэсьця.
Ян Караль Хадкевіч зараз адваёўвае Беларусь у ганебных стэрэатыпаў "падбітасьці", "млявасьці", "памяркоўнасьці". Грозны, моцны, ён урываецца ў расейскія, польскія й эўрапейскія гістарычныя канцэпцыі, як у варожы табар – і, быццам ураган, руйнуе й разьмятае ў трэскі стратэгічныя крэпасьці імпэрыяў.
Хадкевіч – адзін з тых вайсковых геніяў, што зьяўляюцца раз на сто гадоў, каб стаць зброяй сусьветных зрухаў у руках Божых.
Ян Караль нарадзіўся ў 1560-м, на пачатку Інфлянцкае вайны, калі Іван Жахлівы ўжо абрынуўся на Лівонію й рыхтаваўся захапіць Полацк. Гэты стан вайны, гэтае пачуцьцё сьмяротнае небясьпекі зробяцца плоцьцю й крывёю Яна Караля Хадкевіча – і дадуць яму сэрца караля ваяроў.
Менавіта ён, вайсковец-малатабойца, у трох вялікіх войнах XVII стагодзьдзя скрышыў магутнасьць Швэдзіі, Маскоўшчыны й Асманскай Імпэрыі.
Прызначаны падчас вайны са швэдамі за панаваньне на Балтыцы намесьнікам вялікага гетмана, Хадкевіч уласным коштам узброіў беларускае войска і ўвёў у ім жалезную дысцыпліну. Спачатку прымусіў капітуляваць непрыяцельскі гарнізон у Дэрпце (Тарту), потым разьбіў швэдаў пад Какенгаўзэнам у 1601-м, затым пад Белым Каменем у 1604-м, нанёс паразу славутаму швэдзкаму флоту пад Салісам у 1609-м – а таксама здабыў бліскучую перамогу пад Кірхгольмам (цяпер Саласьпілс каля Рыгі): 4 тысячы жаўнераў ВКЛ, страціўшы толькі 89 чалавек забітымі, дазваньня разграмілі войска Карла ІХ колькасьцю, паводле розных зьвестак, ад 7,5 да 14 тысячаў (зь іх каля 6000 загінулі).
За прыбалтыйскую кампанію Хадкевіч атрымаў гетманскую булаву – і адным яе ўзмахам зьнішчыў пагрозу для Беларусі з поўначы.
Пасьля гэтага хто, як ня гетман Хадкевіч, мусіў узначальваць войскі Рэчы Паспалітае ў інвазіі 1611-1612 і 1617-1618 гг. на Маскву. "Хадкевіч!" – ў вялікім 500-гадовым супрацьстаяньні Беларусі й Расеі гэта гучыць як удар таранам у самыя брамы Крамля.
Нарэшце, у 1621-м 70-тысячнае войска беларусаў, палякаў і запарожцаў на чале з Хадкевічам на Днястры пад Хацінам устала перад 150-тысячнай армадай султана Асмана на абарону хрысьціянскае Эўропы. Некалькі месяцаў увесь узбураны ісламскі сьвет ня мог адолець лінію беларуса Хадкевіча. Ужо безнадзейна хворы, паміраючы, на сваёй апошняй вайсковай нарадзе гетман патрабаваў: не адступаць. Абаронцы выстаялі. У той дзень, калі Турэччына й Рэч Паспалітая ўрэшце падпісалі замірэньне, у лягеры Хадкевіча заставалася апошняя бочка пораху.
Прыроджаны ваяр, Ян Караль Хадкевіч увасобіў у сабе усю моц паўсталай у XVI стагодзьдзі нацыі: і ў ягоным абліччы, і ў характары беларускія байцоўскія якасьці дасягнулі максымуму. Арліны нос, высокі лоб, моцнае падбародзьдзе з бастыёнам масыўнае барады... "Вылучаўся вялікай адпорнасьцю на цяжкасьці, на сьпёку, холад і голад, такой спраўнасьцю й хуткасьцю ў шыхаваньні баявых парадкаў, што параўнаўся ў гэтым з найвялікшымі старажытнымі й сучаснымі ваяводамі" – пісаў тады біёграф.
Гэта быў проста выбух зь нетраў беларускае душы. Так і стаіць перад вачыма гвардыя Хадкевіча, беларускія лятучыя гусары – конныя рыцары зь вялізнымі крыламі зь пер'ем, у баі падобныя да гіганцкіх птахаў. Імклівыя, як Пагоня, прыгожыя й страшныя, як анёлы, зь бел-чырвона-белымі сьцяжкамі на дзідах – гэтае крылатае нябёснае войска наносіла ворагу вырашальны ўдар.
Вобраз бліскучы, як шабля, раптоўна выхапленая з похваў!
Такім жа лятучым гусарам, вайскаводцам ад Бога, быў і Ян Караль Хадкевіч. Ён прагрукатаў па нашай гісторыі грамавым крылатым вершнікам, каб іншыя пабачылі: беларуская нацыянальная ідэя здольная на штурм.
Усяслаў Чарадзей. У гэтых двух словах – уся слава Полацкага Княства й уся чароўнасьць старазапаветнай беларускай гісторыі.
Сафійскі сабор, "Слова аб палку Ігаравым", Няміга, барацьба за незалежнасьць – паўсюль мы згадваем пра Усяслава Брачыслававіча. "Усяслаў Чарадзей" – сцэнар для кінаэпапэі ў жанры "фэнтэзі", накшталт "Уладара Колцаў". "Усяславам Чарадзеем" называецца лепшая беларуская гарэлка клясу "Люкс", якую прэзэнтуюць замежнікам. Часы Чарадзея, што тая чарка – напамін аб настоенай, хмельнай і пякучай даўніне. Легенда на экспарт!
Усяслаў Чарадзей – містычная душа эпохі. Душа Старога Запавету, для якой закон усё яшчэ "вока за вока", і справядлівасьць зь мечам у руцэ, цьмяная душа, у якой дужаюцца ідалапаклонства продкаў і вера ў Ісуса. Чарадзей рабуе Ноўгарад, здымае званы з храмаў – і будуе Полацкую Сафію. Трапляе ў палон, паверыўшы крыжацалаваньню ворагаў – і Божым цудам вызваляецца са шматмесяцовага ўвязьненьня ў порубе. Жыве сярод волхваўскіх абрадаў, але выхоўвае сыноў хрысьціянамі й жорстка падаўляе бунт мясцовых паганцаў.
Усяслаў Чарадзей – галоўная таямніца Полацкае гісторыі. Чаму яго называюць Чарадзеем? Што за нябёснае зьзяньне, занатаванае ў летапісе, салютавала ягонаму нараджэньню? Якое такое "язьвена" насіў ён, нялітасьцівы на кровапраліцьцё, на галаве да сьмерці? Зь якой прычыны зьбег зь Кіеўскага пасаду й вярнуўся ў Полацк?...
Яго трэба ўбачыць. З гэтым вобразам, раптоўна скаланаецца генэтычная памяць: страшны момант 1067 г., калі ў летапісах упершыню ўзьнікае Менск – узьнікае, дарэшты спалены Яраславічамі. Усяслаў вяртаецца пасьля захопу Наваградку, будучае сталіцы ВКЛ, і дастае супраціўніка на Нямізе, у самым сэрцы будучае сталіцы Беларусі. І "бысть сеча зла": Няміга, бел-чырвона-белая Няміга, сплывае дымнай крывёю сярод сьнягоў – як гістарычная крыніца й прарочае наканаваньне ўсяго беларускага болю!..
Усяслаў Чарадзей – патрыярх беларускае незалежнасьці.
Князь-гаспадар, вайскаводец, будаўнік, Усяслаў фактычна заклаў падмурак беларускай дзяржавы й усё сваё жыцьцё бараніў яе незалежнасьць. Гэта ён біўся зь Яраславічамі, Ноўгарадам, Псковам, полаўцамі, Манамахам, адстойваючы ядро будучае Беларусі. Гэта ён у Кіеве чуў "званы Сафіі Полацкай", і гэта яго, нават старога, так баяліся ворагі, што за апошнія 20 гадоў ягонага княжаньня не рызыкавалі нават пераступіць межы Полацкага княства.
Доўгае – 73 гады! – і поўнае выпрабаваньняў жыцьцё даў Госпад гэтаму герою беларускага Старога Запавету. Пасад, бітвы, здрада, поруб, уцёкі – і зноў бітвы, і зноў пасад. Можна ўявіць сабе, як уладна Бог выкоўваў з Чарадзея хрысьціяніна. Вобраз паганца ляпілі зь яго кіяне, зацятыя ворагі полацкае незалежнасьці – але нават падчас кіеўскага княжаньня ён быў пастаянным субяседнікам манахаў Кіева-Пячэрскае Лаўры. Вера ў Хрыста ў душы Усяслава нарэшце перамагла. Бо казалі полацкія вешчуны: "Усяслаў маладзён неразумны, і праклён багоў нашых на ім назаўсёды, бо верыць у Таго, Раскрыжаванага". Пабожны старэйшы сын Барыс паставіць на межах княства, як дазорныя вежы, агромістыя камяні з надпісам: "Госпадзе, памажы рабу Свайму, Барысу". Унучка Эўфрасіньня зробіцца галоўнай беларускай сьвятой.
А сам Усяслаў назаўжды застанецца прадзедам Беларусі – дрымучым і барадатым полацкім князем з глыбокім таемным позіркам і сьветлай душою.
– Станіслаў Станіслававіч! Нарэшце! Тут такая цудоўная кампанія, а я думаю – дзе ж Шушкевіч!...
Вы канечне, знаёмыя. Станіслаў Шушкевіч – старшыня Вярхоўнага Савета ХІІ скліканьня. Беларус, навуковец, прафэсар, інтэлігент... Адзін з тых трох, што пахавалі Савецкі Саюз. Карацей, жывая гісторыя ХХ стагодзьдзя.
Для ўсяго прагрэсіўнага чалавецтва Станіслаў Шушкевіч – гаспадар эпахальнае сустрэчы ў Белавескае Пушчы 8-10 сьнежня 1991г., на якой было абвешчана, што "СССР як геапалітычная рэальнасьць спыняе сваё існаваньне". Той Шушкевіч, які вучыў рускай мове Лі Харві Освальда ў Менску. Той самы Шушкевіч, які адразу заявіў аб нэўтралітэце незалежнае Беларусі й першым у гісторыі чалавецтва дабраахвотна адмовіўся ад ядзернае зброі, загадаўшы выводзіць нацэленыя на Захад савецкія ракеты ўдарнае групоўкі назад, у Расею.
Станіслаў Шушкевіч – ня толькі сьведка, але й паўнамоцная дзеючая асоба найноўшае гісторыі.
Зьнішчэньне СССР было праведзена Шушкевічам чыста па-беларуску – мякка, спакойненька, далікатна. Так ціха, з такой таемнай партызанскай ласкай, што гэта выклікала аслупянелы шок на 1/6 частцы сушы й эўфарыю ва ўсім астатнім сьвеце. Незадаволеных гарбачоўскімі спробамі захаваць камуністычную сыстэму Ельцына й Краўчука Шушкевіч запрасіў да сябе: пагаворым тут утрох, абмяркуем, можа, штосьці й вырашым... Глядзіш на Станіслава Станіслававіча – і верыш, што гэта было магчыма толькі так: разбурыць найстрашнейшую ў сьвеце Імпэрыю зла ў глушы Белавежскае пушчы, за бяседным сталом, у маленькім зімовым доміку пад бел-чырвона-белым сьцягам!
Госпад Бог выбраў яго – беларуса да мозгу касьцей, доктара навук, фізыка – каб расьпісаць, як матэматычную формулу, зьнікненьне Савецкага Саюза з аблічча зямлі, і па-доктарску паставіць у страшнай гісторыі камуністычнае хваробы, бязбожнай і таталітарнай, кропку.
Уся памяркоўнасьць, ахвярнасьць і цярплівасьць Беларусі ў асобе Шушкевіча паглынулі касьмічны эфэкт развалу – ён аказаўся фактычна бяскроўным. Для замежнікаў Шушкевіч зрабіўся культавай асобай, нароўні з Салжаніцыным, Гарбачовым ды Ельцынам.
Станіслаў Шушкевіч ведаў, на што ішоў, абсалютна ясна разумеў, што робіць і ганарыўся сваёй місіяй. Сьціплы беларус, варты сусьветнае славы!
Шушкевіч упершыню зьявіўся на тэлеэкранах у разгар Перабудовы, і ўвасобіў у сабе ўвесь гэты шчыры, летуценны парыў, усю сьветлую мрою аб дэмакратыі, усю шчырасьць беларускасьці... Нацыя пазнавала сябе: у верасьні 1991 г. Шушкевіч меў рэйтынг 52%! Сын беларускага паэта, што прайшоў праз ГУЛАГ, Станіслаў Шушкевіч у вырашальны час узышоў на вяршыню дзяржаўнае ўлады як сымбаль гістарычнае справядлівасьці.
Шушкевіч стаў сьпікерам Вярхоўнага Савета, першай асобай незалежнае Беларусі, у 1991-м. І хаця рэальна краінай кіраваў прэм’ер Кебіч, заканадаўчая ўлада й прадстаўнічыя функцыі былі за Шушкевічам. Часы Шушкевіча дагэтуль называюць адлігай. Так, адліга! Росквіт беларушчыны, па-дзіцячы наіўная дэмакратыя, разгул бізнэсу, рамантычная пара свабоды й мараў юнае дзяржавы; афіцыйны статус беларускай мовы, бел-чырвона-белы сьцяг, герб "Пагоня", стварэньне ўласных войскаў, грошай, Міністэрства замежных справаў...
Лідэр-інтэлігент – быў, быў і ў Беларусі гэты фэномэн, сувымерны з асобай прэзыдэнта Гавэла. Фірмовы тыпаж беларускай нацыянальнай ідэі. Высакалобы інтэлектуал, прыстойны, выхаваны й гаваркі, Шушкевіч узначаліў краіну ў самы цяжкі пэрыяд эканамічнага крызысу, ідэйнага вакуўму, палітычнага хаосу. Два гады інтэлігента Шушкевіча аказаліся зорным часам беларускага Адраджэньня.
Гэтая ж самая інтэлігентнасьць не дазволіла Шушкевічу застацца ля ўлады. Адхіліўшы прынцыповую ідэю БНФ аб перавыбарах пракамуністычнага Вярхоўнага Савета, ён атрымаў просты, як лом, удар "змагара з карупцыяй" Аляксандра Лукашэнкі – і той забіў у труну беларускай дэмакратыі цэлую скрыню цьвікоў.
“Памяркоўны”, “кемлівы”, “руплівы” – усё гэта пра Шушкевіча. Беларускага інтэлігента, вялікага чалавека й проста нацыянальнага героя.
Хто сказаў, што беларусу ня дадзена вяршыць сусьветнай гісторыі? Калі вы раптам вырашылі перавярнуць лёс усяе плянэты – знайдзіце кропку апоры, і спытайце ў фізыка Шушкевіча, як!..
Эўфрасіньня Полацкая – увасабленьне самой Беларусі. Зыркая ўспышка Полацка ў абуджэньні ХІІ ст, уява духовага ідэалу й будучыні нацыі. Жанчына-краіна!
Ужо ў 12-гадовым узросьце Эўфрасіньня, спадкаемца Рагнеды, унучка Усяслава, адмовілася ад радасьцяў сьвету, ад багацьця й шлюбу, каб прысьвяціць сябе Богу. Гэтак і Беларусь, будучы яшчэ дзяўчынкай, абрала сабе духовы лёс. Калі ўсё навокал ваявала, кахалася й ненавідзела – Эўфрасіньня пасьціла, каялася й вымольвала ў Госпада прабачэньне для ўсяго народа. Гэтак і Беларусь, сярод сумятні ды жарсьцяў Сярэднявечча цярпела, пакутвала й ахвяравалася за ўсіх і за ўсё, што правальвалася ў пекла. Эўфрасіньня цэлае жыцьцё перапісвала Біблію, перакладала кнігі зь іншых моваў, адчыняла скрыпторыі, вучэльні, багадзельні, храмы... Ці трэба нагадваць, што тое ж самае 1000 гадоў рабіла і Беларусь!...
Эўфрасіньня Полацкая, ігуменьня, міравая судзьдзя ў гарадзкіх справах з найбольшым аўтарытэтам – правобраз суда Божага, які будзе паражаць зло тут, у Беларусі.
Перапісаныя дзякуючы Эўфрасіньні кнігі выхоўвалі дзесяткі пакаленьняў палачанаў. Фундаваная ёю Царква Спаса – шэдэўр беларускага дойлідзтва. Крыж Эўфрасіньні, зроблены Лазарам Богшам, дагэтуль лічыцца галоўнай нацыянальнай рэліквіяй.
Самаадданая, працавітая, моцная Эўфрасіньня Полацкая дала нам Кнігу, збудавала Храм, стварыла Крыж. Бібліятэкі, майстэрні, унікальны цыкль царкоўных сьпеваў ХІІ ст., шанаваньне як сярод праваслаўных, так і ў каталікоў (а такіх пасьля падзелу было няшмат), знакамітае "Жыціе Эўфрасіньні Полацкай" і яшчэ больш 300 кнігаў пра яе, прылічэньне да Сабору сьвятых – вось ён, пасаг Эўфрасіньні, нявесты Хрыстовай!
Само яе жыцьцё сталася нацыянальным канонам праведнасьці.
Нават сышла з гэтага сьвету Эўфрасіньня Полацкая паломніцай. Яе выправа ў Сьвятую Зямлю напрыканцы жыцьця больш за ўсё нагадвае ўзыходжаньне на неба.
Эўфрасіньня Полацкая, самая адукаваная жанчына ў тагачаснай Эўропе, хросная маці цэлага народу, нябёсная заступніца... Усё дзявочае хараство й мацярынская сіла, уся вера й любоў, цяпло і пяшчота, дадзеныя Богам жанчыне, крынічаць у гэтым нястомным клопаце, у гэтым руплівым духовым уладкаваньні Беларусі. Гэта яна, цнатлівая Эўфрасіньня, несла ў сабе хрысьціянскі зародак першае беларускае сталіцы, ужо цяжарнай Франьцішкам Скарынам і Сімяонам Полацкім.
Таму паняцьці "Беларусь", "духовасьць", "нацыянальная ідэя" у нашай мове ня проста жаночага роду. Яны роду Эўфрасіньні Полацкай.
Беларуская гістарыяграфія ставіцца да Вялікага князя Ягайлы пагардліва. "Нас на бабу прамяняў!..." – абураюцца зацятыя патрыёты, маючы на ўвазе Крэўскую вунію 1385 г., і шлюб зь юнай Ядзьвігай 1386-га, зь якога пачынаецца шматсотгадовы хаўрус з Польшчай. Ягайлу ніяк ня могуць дараваць забойства дзядзькі Кейстута, суперніцтва зь Вітаўтам, галоўным героем беларускага Сярэднявечча, і нават няўдзел у Кулікоўскім пабаявішчы на баку Мамая.
І ўсё-такі Ягайла – асоба настолькі значная, што бяз гэтага беларускага вобразу нацыянальная ідэя будзе няпоўнай.
Ягайла ахрысьціў паганскую Літву й Жмудзь у каталіцтва.
Ягайла кіраваў аб'яднаным усходне-эўрапейскім войскам пад Грунвальдам.
Нарэшце, Ягайла, ажаніўшыся пасьля сьмерці Ядзьвігі з Зосяй Гальшанскай, заснаваў эўрапейскую каралеўскую дынастыю Ягайлавічаў – беларускі род будучых гаспадароў ВКЛ, Польшчы, Чэхіі, Вугоршчыны.
Пачынаў Ягайла як тыповы валадар таго часу: спадкаемца Альгерда, у барацьбе за ўладу забіў свайго дзядзьку Кейстута, і ў альянсе то з крыжакамі, то з палякамі, то з маскалямі змагаўся супраць стрыечнага брата Вітаўта. Зброя, змова, здрада.
Але потым у жыцьці Ягайлы адбыўся абсалютна выразны пералом. Храністы хорам сьцьвярджаюць, што з прыняцьцём каталіцтва Ягайла-Уладзіслаў пакаяўся ў мінулых грахах і стаў надзвычай пабожным. Кароль Ягайла, у адрозьненьне ад князя – ужо зусім іншы чалавек.
Ён, нарэшце, заключае мір зь Вітаўтам і прызнае таго Вялікім князем Літоўскім.
Ён паўдні моліцца пад Грунвальдам і сьпявае псальмы разам з польскім войскам, разьюшыўшы нецярплівых крыжакоў – а потым уступае ў бітву, б'ецца да апошняга й перамагае.
Пад ціскам польскага магнацтва ён узначальвае паход на землі ВКЛ на Падольлі – але таемна папярэджвае ліцьвінаў пра рух войска і зрывае акупацыю.
Усёй другой паловай жыцьця Ягайла выратоўвае сваю паганскую, бурлівую, поўную нянавісьці маладосьць. Сталы, сьціплы, ціхі кароль Ягайла цяпер бярэ духовай лагодай і разважнасьцю.
Ягайла, першы Кароль Польскі зь Вялікае Літвы – заснавальнік беларускае місіі на Захадзе. Сьпеўная беларуская мова й культура, што перакачавалі ў Кракаў разам зь вялікакняскім дваром, традыцыя ўзьнёслае веры й трапяткога ідэалізму, пачатыя Ягайлам і так ярка разьвітыя Касьцюшкам, Міцкевічам, Сянкевічам, натхнялі Польшчу ва ўсе дабраславёныя часы Ягайлавічаў.
Менавіта апошні зь Ягелонаў, Жыгімонт Аўгуст, заключыць Люблінскую вунію й ператворыць абедзьве дзяржавы ў Рэч Паспалітую. І менавіта ён, кесар Залатога веку, застанецца ў гісторыі каралём-хрысьціянінам – як і ягоны прапрадзед Ягайла.
“Духовасьць” – завяршальны разьдзел гэтае кнігі.
Духовасьць – найвышэйшае паняцьце нацыянальнае ідэі, што перасягае межы часу й прасторы.
Духовасьць – самая важная сфэра беларускае сьвядомасьці: менавіта ў духу заключаецца сутнасьць фэномэну Беларусі.
Бо “Бог ёсьць Дух, і тыя, што пакланяюцца Яму, павінны пакланяцца ў духу і праўдзе” (Яна 4:24).
Беларусь для чалавечае гісторыі апошняга тысячагодзьдзя ёсьць месцам таемным, нават містычным. Як і да чалавека Божае адкрыцьцё прыходзіць нечакана, сярод абставінаў звыклых, дробязных і на першы пагляд непрыкметных, як малітва творыцца ў тайне, як веяньне Сьвятога Духу нараджаецца зь лёгкім, ледзь чутным пакаянным уздыхам – так і лёсы сусьвету рахуюцца ў гэтым ціхім, схаваным сярод лясоў і балотаў, укрыжаваным паміж Захадам і Ўсходам куточку плянэты. Глыбокім куточку – самым сэрцы Вялікай Эўропы.
Глухім і маленькім, як Палестына на ўскраіне Рымскай імпэрыі.
Бо “Дух дыхае, дзе хоча, і голас ягоны чуеш, а ня ведаеш, адкуль прыходзіць і куды сыходзіць: так бывае з кожным, народжаным ад Духа” (Яна 3:8)
Па меры таго, як набліжаесься да сэнсу Божае прысутнасьці ў Беларусі, як прыглядаесься да знакаў і сымбаляў, расстаўленых на гэтым скрыжаваньні, як спасьцігаеш значэньне невымоўнага цуду Гасподняга, дадзенага нам, 10 мільёнам беларусаў – цябе ахінае сьвятарнае, багавейнае пачуцьцё. “Здымі абутак твой з ног тваіх, бо месца, на якім ты стаіш, ёсьць зямля сьвятая!” (Выхад 3:5)
Бо духовая Беларусь для цэнтару Эўропы – відавочная геапалітычная неабходнасьць. Гэтак неабходнае сэрца ў грудзях. Гэтак натуральная душа ў целе.
Беларусь існуе як духовая рэальнасьць. Што гэта значыць?
Гэта значыць, што нават пры адсутнасьці ўласнай дзяржавы, адзінай царквы й масавай нацыянальнай сьвядомасьці Беларусь на працягу цэлых 1000 гадоў гісторыі была вобласьцю магутнага дзеяньня Сьвятога Духа.
Гэта значыць, што і на піку славы ў эпоху Вітаўта, калі Беларусь магла зьяднаць вакол сябе ўсю Усходнюю Эўропу, і ў кульмінацыйны момант 1563 г., калі агромністая дзяржава надтрэснула пад ціскам унутраных супярэчнасьцяў, і ў адчайных сутаргах паўстаньняў ХІХ ст., і ў апошнім беларускім адраджэньні, што ня здолела дасягнуць поўнай нацыянальнай перамогі, і ва ўсіх астатніх без выключэньня крытычных выпадках гісторыі беларусам проста не хапіла духу – у літаральным сэнсе слова.
Гэта значыць, што галоўныя беларускія нацыянальныя каштоўнасьці належаць не да абшару матар’яльнае культуры, эканомікі або цывілізацыі ўвогуле – а да сфэры веры й любові, свабоды й праўды.
Бо напісана: “Бачнае – часовае, а нябачнае – вечнае”. (ІІ Да Карыньцянаў 4:18)
У сэрцы хрысьціянскай Эўропы менавіта Беларусь фармулявала й фармулюе кардынальныя духовыя прынцыпы:
— Прынцып любові: хто яшчэ так моцна любіць блізкага свайго й ворага свайго, як ласкавая, талерантная й самаадданая Беларусь! Бо “Няма любові большае, як калі хто пакладзе душу сваю за сябраў сваіх”. (Яна 15:13).
— Прынцып прымірэньня: тут сабраныя ўвадно дзеля злагоды й міжканфэсійнага сынтэзу каталіцтва, праваслаўе, пратэстанцтва, вунія: “Майце адны думкі, майце тую ж любоў, будзьце аднадушныя і аднамысныя.” (Да Піліпянаў 2:2).
— Прынцып трыадзінства: беларускія нацыянальныя сымбалі, гімн “Магутны Божа”, бел-чырвона-белы сьцяг Хрыста й герб “Пагоня” адпавядаюць трыядзе Айца, Сына і Сьвятога Духа, а тры галоўныя хрысьціянскія канфэсіі, як іпастасі аднае ісьціны, у моманты найвышэйшага абуджэньня гарманічна ўтвараюць адзінасутную Тройцу. “Бо тры сьведчаць на небе: Айцец, Слова і Сьвяты Дух; і гэтыя Тры – адно.” (І Яна 5:7) .
— Прынцып слова, бо ў краіне першадрукароў, паэтаў ды праведнікаў, краіне Міжмоўя, якая дае слова, трымае слова й жыве Словам, слова значыць больш чым проста “слова”. “Ня хлебам адзіным будзе жыць чалавек, а ўсякім словам, якое сыходзіць з вуснаў Божых” (Мацвея 4:4).
— Прынцып місіянерства, бо Беларусь сталася апостальскім эпіцэнтарам для Ўсходняй Эўропы, і крыніцай шырокай місіянерскай эміграцыі, што ахапіла ўсе кантынэнты: “Дык ідзеце, навучайце ўсе народы, хрысьцячы іх у імя Айца і Сына, і Сьвятога Духа” (Мацьвея 28:19).
— Прынцып закону, бо беларусы спарадзілі тры ўнікальныя Статуты, заснаваныя на Бібліі, славутыя Генрыкаўскія артыкулы аб верацярпімасьці й другую ў сьвеце Канстытуцыю: “Дзеі закону напісаныя ў іх сэрцах” (Да Рымлянаў 2:15).
— Прынцып ахвяры, бо Беларусь стагодзьдзямі сваёй пакуты выратоўвала і Расею, і Эўропу: “У Ісусе Хрысьце, Якога Бог прынёс у ахвяру ўмілажальваньня ў Крыві Ягонай празь веру, для паказу справядлівасьці Ягонай у дараваньні грахоў” (Да Рымлянаў 3:24-25).
— Нарэшце, прынцып уваскрасеньня – Беларусь штораз падымалася з магілы пасьля пахаваньня празь веру ў Ісуса Хрыста! “Бо калі мы паяднаныя зь Ім падабенствам сьмерці Ягонай – дык павінныя быць паяднаныя й падабенствам уваскрасеньня” (Да Рымлянаў 6:5).
Сучасная ўбогасьць беларускага духу, нацыянальнай і грамадзкай сьвядомасьці, у якую грэбліва тыцкаюць пальцам маскоўскія інтэлектуалы, заходнія лібэралы ды тутэйшыя правінцыялы, у справе хрысьціянскага абуджэньня паводле эвангельскае лёгікі дае Беларусі капітальную перавагу над астатнімі.
“Дабрашчасныя ўбогія духам, бо іх ёсьць Царства Нябёснае!” (Мацьвея 5:3)
Што маецца на ўвазе? Адсутнасьць нацыянальнае пыхі, чалавечае ганарыстасьці, здаволенае самаўпэўненасьці – абавязковая перадумова беларускага Адраджэньня.
Вер у Бога. Любі Беларусь. Астатняе, як той казаў – марнасьць сумятні й тамленьне духу.
Духовасьць – самае важнае вымярэньне Беларусі. Бо сапраўдныя падзеі творацца ў душах і нябёсах – на зямлі яны толькі разгортваюцца й прыводзяць да заканамерных вынікаў. Новае неба, неаглядная чысьціня і бясконцая веліч па-над Беларусьсю – гэта ня сфэра прагнозу надвор’я, а адкрытыя вышыні духу. Якім чынам ажыцьцяўляюцца аксамітныя рэвалюцыі – і ў чалавеку, і ў масавай сьвядомасьці ўсяе нацыі? Што мусіць перажыць грамадзтва, калі яго чакае духовае абуджэньне? Што адчуеш ты сам? Адказы ясныя й глыбокія, як самі нябёсы.
У чалавеку абуджаным пачынаюцца незваротныя працэсы ўдасканальваньня. Ён літаральна ў некалькіх азарэньнях спазнае ўсю чысьціню, усю сьвятасьць Боскага, і новае жыцьцё мяняе ўсю яго сутнасьць. Думкі, словы й справы пачынаюць набываць сэнс, мудрасьць і гармонію куды вышэйшага, звышнатуральнага парадку. Вера зьдзяйсьняе ў душы пераварот – магу засьведчыць на шматлікіх прыкладах сяброў і сваім уласным. Зь вераю таюць комплексы й стэрэатыпы. Зь верай зьнікаюць раздражнёнасьць і псыхі, нэрвовыя стрэсы й невыносныя страхі. Зь верай выветрываецца зьнясіленая сумятня, і зьяўляецца новая, поўная волі й любові, спакойная сіла. Гэта фантастычна, але ў веры ты атрымліваеш сканцэнтраваны, як электрычны зарад, досьвед будучага жыцьця! Ты сам пачынаеш глядзець на гэтае жыцьцё нібыта зь нябёснае вышыні.
Цяпер зразумела, чаму з такімі пераменамі ў нас зьяўляецца шанец атрымаць грамадзтва, грунтаванае не на фізыялягічных рэфлексах ці псыхалягічных маніпуляцыях, а жывой, поўнай і паўсюднай адданасьці дабру, справядлівасьці, салідарнасьці. Такое грамадзтва здольнае і да сацыяльнага спачуваньня, і да падпарадкаванасьці закону. Грамадзтва, якое глыбока засвоіла стагодзьдзямі адшліфаваныя каштоўнасьці хрысьціянскае этыкі й маралі, дае найбольш спрыяльны клімат для культываваньня рэальнае дэмакратыі, разьвіцьця пасьпяховае эканомікі, разбудоўваньня эфэктыўнае дзяржавы.
Людзі няверуючыя, людзі, якія не адчуваюць па-над сабою Творцы й Судзьдзі, для якіх нябёсы пустыя, схільныя корпацца ў зямлі, заўсёды глядзець пад ногі і ня зважаць на патрэбы ды інтарэсы іншых. Тым часам для чалавека, які верыць у нябачнага Бога, які прымае жывога Хрыста, які аперуе духовымі катэгорыямі і ідэаламі, які поўніцца нябёснай дасканаласьцю – абстрактныя “дэмакратыя”, “права”, “адказнасьць”, “сумленнасьць”, “міласэрнасьць”, усе асноватворныя імпэратывы, на якіх трымаюцца цывілізацыя й культура, куды больш лягічныя й зразумелыя. Больш таго, для хрысьціян яны проста арганічныя. Натуральныя.
У нацыі, якая перажывае крах дзяржаўнасьці, востры крызіс эліты й абвальны ўпадак маралі, застаюцца толькі два варыянты – “быць” альбо “ня быць”. Менавіта ў такіх экстрэмальных сытуацыях праяўляецца характар нацыі, і ў яе мэнтальнасьці зьдзяйсьняюцца сапраўдныя перамены. І калі мы выбіраем “быць” – для нас настае час пакаяньня, эпоха посту й малітвы. Усеагульнае спавяданьне, ад асабістага голасу да хору храмаў і плошчаў, дасьць нам у поўнай меры асэнсаваць, скалануцца, прачуць увесь жах такога жыцьця й увесь боль адзінай надзеі. Супольная малітва – гэта душа нацыі. Так было ў Польшчы часоў “Салідарнасьці”, так было ў прыбалтыйскіх краінах падчас разбурэньня СССР, так было ва Ўкраіне, ахопленай “аранжавай рэвалюцыяй”. Менавіта з адначасовага малітоўнага хору ў цэрквах і касьцёлах нараджаюцца трохсоттысячныя сьпевы на маніфэстацыях. Усё самае сьвятое, самае ўзвышанае й істотнае вырашаецца паміж Богам і народам у супольнай малітве: воля Божая й людзкія імкненьні пачынаюць зьлівацца, гучаць на ўвесь голас суладнай магутнай сымфоніяй – і прачынаецца ўвесь народ, абуджаецца любоў і зьяўляецца вера. Дзе яшчэ, як не ў малітвах, яднаецца й гуртуецца нацыя!
Пад новым небам у Беларусі выяўляюцца нечаканыя рэчы. Беларуская гісторыя набывае глыбокі, фэнамэнальна хрысьціянскі падтэкст, у якім угадваюцца ясныя асацыяцыі зь Бібліяй і празрыстыя эвангельскія вобразы. Узьнікаюць свой Стары й Новы Запаветы. Нацыянальны бел-чырвона-белы сьцяг паўстае як сьцяг Хрыста, а духовы гімн “Магутны Божа” – як сьпеўная малітва. Нацыянальныя асаблівасьці здаюцца проста прарочымі наканаваньнямі.
Усё робіцца настолькі відавочным, настолькі рэальным, што перад унутраным зрокам скрозь праясьняецца, расхінаецца новая краіна – і раптам, у пранізьлівых дэталях і намёках ты пачынаеш пазнаваць Новую Беларусь: цудоўную, духовую, эўрапейскую. Тую самую, якую мы так хочам убачыць.
Поўнасьцю сьвет відаць толькі зь нябёсаў. Усю Беларусь, усю бездань багацьця й хараство асаблівасьці, да сьцяблінкі, да кропелькі роднасьці, да апошняй жывой душы, да астатняга атама сэнсу, можна спасьцігнуць толькі праз Госпада Бога. Мне ўспамінаюцца бел-чырвона-белыя налепкі, якія распаўсюджвала адна зь менскіх эвангельскіх абшчынаў, з дэвізам, што максымальна ёміста выражае нацыянальнае духовае азарэньне: “Беларусь для Хрыста!”.
У гэтым месцы будзе самы час расставіць усе кропкі над “і” ў балючым фармальным пытаньні. Абмежаванаму чалавечаму розуму ўвесь час уласьціва зводзіць хрысьціянскае абуджэньне да дамінанты якой-небудзь канфэсіі – пры гэтым маецца на ўвазе яе выбар згодна з сымпатыямі аўтара. Небясьпечная памылка. Якраз-такі гэты комплекс непаўнавартасьці аказаўся фатальным для Вялікага Княства Літоўскага, калі міжканфэсійнае супрацьстаяньне падарвала асновы дзяржавы. Якраз ён самым сур’ёзным чынам тармозіць сёньняшняе абуджэньне. Гістарычна склалася, што Беларусь зьяўляецца сусьветнай сутокай буйнейшых хрысьціянскіх плыняў, унікальнай арэнай сустрэчы каталіцтва, праваслаўя й пратэстанцтва, месцам нараджэньня вуніяцтва. І дзякуй Богу! Жывое хрысьціянскае жыцьцё – гэта перадусім увесьчасны выбар, і проста здорава, калі ты можаш выбраць адпаведную духовым запытам сыстэму традыцыяў, мэтодыку вывучэньня й рытуал. Агульнавядома, што ў Заходняе Беларусі, дзе канфэсіі сустракаюцца, а розныя храмы літаральна глядзяць адзін аднаму ў вокны, віруе духовая актыўнасьць, і сацыёлягі ды статыстыкі атрымліваюць анамальна высокія паказьнікі ў культуры, шкале каштоўнасьцяў і гаспадарцы.
Вось чаму ў Беларусі скрышталізаваліся ўнікальныя зьявы міжканфэсійнага сынтэзу: сустрэча цэркваў, талеранцыя, беларускі іканапіс, Берасьцейская вунія. Вось адкуль ключавы рысы нацыянальнага мэнталітэту: ахвярнасьць, гасьціннасьць, засяроджанасьць, ласкавая мяккасьць, міралюбнасьць, натхнёнасьць і узьнёсласьць, памяркоўнасьць, пакора, пакутніцтва, простасьць, руплівасьць, сьціпласьць, стрыманасьць, стоеная сіла, цярпімасьць і цярплівасьць.
Беларуская духовасьць – гэта сьвятыя месцы, на якіх трымаецца беларуская зямля.
Заслаўскі кальвінскі збор, збудаваны ў XVI ст. на замчышчы Х ст., дзе жыла першая хрысьціянка Беларусі – Рагнеда. Спаса-Эўфрасінеўскі манастыр ХІІ ст. у Полацку, для якога быў створаны легендарны крыж, і дзе захоўваюцца мошчы найпадобнае Эўфрасіньні. Супрасьльскі Дабравешчанскі манастыр XV ст., са знакамітай царквой-крэпасьцю, друкарняй і бібліятэкай, другі ў тадышнім славянскім сьвеце пасьля Кіеўскай Лаўры цэнтар праваслаўя. Нясвіскі касьцёл Божага цела XVI ст., другі ў сьвеце пасьля Іль-Джэзу помнік барока, у якім знаходзіцца ўсыпальніца роду Радзівілаў. Жыровіцкая абіцель XVI ст., спачатку праваслаўная, затым вуніяцкая, і потым зноў праваслаўная, першым ігуменам якой быў Язафат Кунцэвіч, дзе адбываліся кангрэгацыі Ордэну базыльянаў і якая – адзіная! – працягвала дзейнічаць нават у савецкі час.
Беларуская духовасьць – гэта сьвятыні. Такія, як Крыж Эўфрасіньні й Сафійскі Сабор у Полацку, як цэрквы-крэпасьці, як абраз Маці Божай Вастрабрамскай, аднолькава шанаваны каталікамі, вуніятамі й праваслаўнымі, зь німбам вострых прамянёў – наша Статуя Свабоды! – абразы Ісуса Пантакратара й Тройцы... Унікальныя люстры жывога хрысьціянства, сплаўленыя з канонаў Усходу й Захаду.
Такія месцы тояцца ў душы ў беларуса. Такімі кодамі насычаны беларускі генатып. На гэтыя сыгналы рэагуе глыбінная беларуская сьвядомасьць – іх лёгкім дотыкам абуджае Божае адкрыцьцё й робіць рухавікамі вера. “Пакуль ня выльецца на нас Дух з высяў, і пустыня ня зробіцца садам”! (Ісайя 32:15)
Беларуская духовасьць – гэта гісторыя невядомых дагэтуль нацыянальных герояў.
Хто ведае, якія людзі – героі веры, праведнікі, сьвятыя – вымольвалі ў Бога гэты няшчасны народ у вялікіх Х, ХІІ, XVI, ХХ стагодзьдзях?.. Хто стаяў у праломе й каяўся за бязьвер’е мільёнаў у страшным 1563-м, 1654-м, 1795-м, 1840-м, 1917-м? Хто выпрасіў уваскрашэньне дзяржавы, подзьвігам свайго жыцьця здабыў Божую літасьць для нас, забыўлівых, жорсткіх сэрцам, жахліва няўдзячных, гніючых ва ўласным грэху сёньня!..
Хто ведае?
Адзін Бог.
Можа быць, мы сустрэнем іх там, вышэй за тыя сфэры, дзе нараджаецца сьнег і вечна чарнее ноч, там, дзе ніколі ня гасьне сьвятло, каля крыніцы Сусьвету, ад якой праменіць сьвятасьць. Там, дзе Беларусь бялейшая за белае.
У таго, хто прывык мысьліць катэгорыямі спажывецкае палітыкі, такая нацыянальная дактрына проста выкліча шок. “Ды ня трэба нам тых місіяў, абуджэньняў і грандыёзных плянаў! – дасадліва выбухне дзеяч апазыцыі, – пакіньце ў спакоі гэтую краіну, дайце ёй нармалёвае дэмакратыі, рынак ды пропуск у Эўразьвяз, і ўсё! Адкуль возьмуцца ўсе гэтыя самаахвярныя хрысьціяне, сілы й рэсурсы на лідэрства?!”
Што ж, гэта заўжды было: хочацца жыць як набяжыць і ціха сабе памерці. Тады ня маюць сэнсу ані велічная, трагічная, высокая гісторыя Беларусі, ані тысячы геніяў і мільёны ахвяраў, ані, у рэшце рэшт, само жыцьцё на гэтае зямлі. Лічыць, што беларусы больш 1000 гадоў змагаліся й гінулі за сыты страўнік для сябе й нашчадкаў – значыць, прыніжаць усю краіну, нацыю і яе Творцу.
“Душэўны ж чалавек не прымае, што ад Духа Божага, бо гэта вар’яцтва яму, і ня можа ўцяміць, бо аб гэтым трэба разважаць духоўна.” (І Да Карыньцянаў, 2:14)
Беларусь уратавалася ў страшных войнах, акупацыях і цудам атрымала незалежнасьць не для таго, каб назапашваць тлушч, енчыць перад суседзямі й хавацца ў бульбу ад чарговых пагрозаў. Досыць! Па-над намі – ня сала з праслойкай мяса, а бел-чырвона-белы Сьцяг Хрыста. Нам патрэбная моцная й дзейсная Беларусь – гарачае Сэрца Эўропы. Мы мусім паставіць сабе задачу перасягнуць вяршыні XVI стагодзьдзя – і аддаць усе сілы справе Скарыны, Радзівіла, Сапегі. Узьняць краіны Вялікага Княства. Абудзіць Эўропу. Перамагчы Расею.
Так, мы самі па сабе занадта слабыя для гэтага. Але тыя, хто ідзе з Богам і любяць Беларусь, ведаюць, наколькі гэта рэальна: “Чалавеку гэта немагчыма; Богу ж усё магчыма.”(Мацьвея 19:26)
Хопіць слабых ідэяў і ўпадніцкіх настрояў. Далоў герояў-снайпэраў і мары пра нацыянальны тэрарызм! Наш лідэр – Ісус Хрыстос, жывая Вера й Любоў, Уладар і Пераможца.
Ня трэба баяцца нябёсных вышыняў. “Бо даў нам Бог духа ня страху, але сілы, любові і мудрасьці.” (ІІ Да Цімафея 1:7)
Абуджэньне як прынцып заўжды прысутнічала ў беларускай нацыянальнай ідэі. Вісела ў паветры, скразіла ў паэтычных радках, таілася ў чаканьні. Калі ж народ, што сьпіць, нібы зерне ў ральлі, нарэшце прачнецца, ачомаецца ад забыцьця?!.
Дрымотны, такі дрымучы й дрыготкі стоены стан нацыі, такая характэрная для беларусаў традыцыйная "cьпячка" – вось яно, нашае пракляцьце. "А я лягу-прылягу..." Беларускі сон нараджае пачвараў, якія зьнікаюць толькі з абуджэньнем.
"Абудзіўшыся, буду насычацца вобразам Тваім." (Псальмы, 16:15)
Абуджэньне – характэрная хрысьціянская мэтафара. Абуджэньнем называецца ўсенароднае духовае узрушэньне, адкрыцьцё Бога цэлымі краінамі, нараджэньне звыш грамадзтваў і пакаленьняў.
Абуджэньне – гэта духовая фэерыя. Пасьля безнадзейнае комы народ падымаецца, ідзе да Хрыста, узгадвае словы зь Бібліі, каецца ў грахах, пачынае маліцца ня толькі раз на год і ня толькі ў царкве – дзесяткі разоў на дзень, і паўсюль, натхнёна славіць Творцу! Уся нацыя раптам напаўняецца звышнатуральнай сьвядомасьцю веры й любові, расплюшчвае вочы для нябёснага сьвятла, ацаляецца, і пачынае дыхаць Духам Сьвятым.
Абуджэньне – гэта ўваскрашэньне душаў у масавых маштабах.
Хрысьціянскія абуджэньні сфармавалі беларусаў як нацыю і Беларусь як краіну. Духовае абуджэньне, гістарычна імгненнае, было першаштуршком для кожнага нацыянальнага Адраджэньня, і мабілізоўвала сілу беларуса на інэрцыю ў дзесяцігодзьдзі. Хрысьціянскі выбух знутры выклікаў пасіянарны ўздым народу, імклівае культуровае, гаспадарчае, палітычнае разьвіцьцё й місіянерскую экспансію.
Беларусь абуджалася на сьвітаньні новых эпохаў гэтак жа, як кожны з нас прачынаецца штораніцы. Сьвятло. Удых, паветра, думкі. Успомніць усё. І вось, з глыбіняў забыцьця імкліва расьце, напаўняе душу асэнсаваньне шляху, ісьціны й жыцьця.
Так Беларусь прымала хрысьціянства напрыканцы Х стагодзьдзя – амаль адначасова з Усходу й Захаду. Калі ў сьвеце каталіцтва й праваслаўе разьдзяляліся – у Беларусі ў той жа час яны сышліся дзеля прапаведваньня Адзінага Ісуса Хрыста. Спарадзілі першае абуджэньне, а зь ім – пачатак гісторыі, правобраз дзяржавы ў Полацкім княстве, беларускі храм і беларускую кнігу на бліжэйшыя 200 гадоў.
Так Беларусь натхняла і прасьвятляла ўсходніх славянаў з другім абуджэньнем – у сярэдзіне ХІІ ст. Эўфрасіньня Полацкая, Кірыла Тураўскі, Клім Смаляціч з адасобленых куткоў Беларусі суладна заклікалі народы да пакаяньня й выпаўненьня волі Божае. Абуджаная Белая Русь ХІІ ст. стала асноваю для яднаньня цягам трох наступных стагодзьдзяў.
Так Беларусь рабілася гарачым, адкрытым Богу сэрцам Эўропы ў XVI стагодзьдзі, з Рэфармацыяй, вялікім перасяленьнем сюды габрэйскае дыяспары й разгарам Залатога веку. Узрушаны пропаведзьдзю, натхнёны малітвай і ўмацаваны Законам Божым народ ператвараўся ў нацыю талеранцыі, нацыю Скарыны, нацыю Статуту. Хрысьціянская Беларусь XVI ст. рабілася гістарычным эпіцэнтрам духовай, культуровай, адукацыйнай місіі для Расеі, Украіны, Польшчы, Прыбалтыкі й Ізраіля на цэлых 400 гадоў наперад.
І напачатку, і напрыканцы ХХ ст. Беларусь спрабавала прачнуцца: быў і рух беларускіх ксяндзоў ды шчырых вернікаў нашаніўскага часу, і рэлігійны рэнэсанс пасьля развалу 70-гадовае бязбожнае імпэрыі СССР, і легендарны дэвіз Пазьняка: "Не кілбасы мусім шукаць, а Бога!..."
…Сучасны стан нацыі – гэта той дзіўны раньні час, калі сон, нядаўна яшчэ глухі й глыбокі, ужо робіцца паверхневым, чуйным, трывожным... Калі так хочацца праваліцца назад, у цёплую цемру, нягледзячы на буднік, сьвітанак і шум новага дня... І цела змагаецца з позвамі абуджэньня, і душа пакутуе, але дух ужо рвецца да сьвятла, да яснасьці, да дзеяньня.
Сёньня, праз 1000 гадоў пасьля першага абуджэньня, за мяжою 2000-га году ад нараджэньня Ісуса Хрыста на нашых вачох беларуская нацыя абуджаецца для новае эпохі – эры інфармацыйнае прасторы, глябалізацыі й духовых узрушэньняў у маштабе ўсяго чалавецтва.
Пара ўставаць, ты чуеш.
Час Абуджэньня!
Беларусь – гэта ня толькі бель, але і боль.
Беларусы – нацыя-ахвяра, укрыжаваная на галоўным геапалітычным скрыжаваньні Эўразійскага мацерыка.
Беларусь як ахвяра – кардынальнае паняцьце беларускае гісторыі: гэтак Ахвяра Ісуса Хрыста стаіць у цэнтры гісторыі чалавецтва.
Увесь Новы Запавет нашае гісторыі, усе апошнія чатыры стагодзьдзі пакуты кшталтавалі ў беларусах характар цярплівага, пакорлівага духу. Унутранае беларускае пачуцьцё ахвярнасьці, роўнага якому мы ня знойдзем сярод іншых народаў, стала адным зь безумоўных нацыянальных рэфлексаў.
Дзе б ні кранулі Беларусь, паўсюль у адказ чуйна кальне боль. Усё, што пра нас ведаюць у сьвеце – рэзаныя, рваныя, разможжаныя раны: Хатынь, Трасьцянец, Курапаты, Берасьцейская крэпасьць, Няміга, Чарнобыль. Кожны эўрапеец інстынктыўна, амаль фізычна адчувае гэтую вобласьць ныючае памяці, для яго гэта "дзесьці там" – і ён трапна пацэліць пальцам на мапе, дзе гістарычна баліць.
Вечная мэта вайсковых ды культуровых гвалтаў, усходніх прарываў "Go west!" і заходніх "Drang nacht Osten!", Беларусь нароўні з палякамі ды габрэйствам належыць да найвялікшых ахвяраў чалавецтва. Сусьветныя войны й катастрофы, імпэрыі й таталітарныя рэжымы, акупацыі й генацыд канцэнтравалі на 1/1000 сушы зьдзек, кроў і сьлёзы ўсяго тысячагодзьдзя.
Беларусь, ахвярная Беларусь – прытулішча гнанага адусюль габрэйства. А там, дзе атаборваецца абраны Богам народ, там, дзе адвечны жыд знаходзіць абжытую абяцаную зямлю – чакай вялікае таямніцы. І болю.
Ува ўсёй Эўропе няма Адраджэньня больш трагічнага, чым беларускае. У прыбалтаў, палякаў, чэхаў увесь нацыянальны арганізм, будзь здароў, працаваў на Resistance ды Renaissanse, і крызіс хваробы вырашаўся напружаньнем у лічаныя дні. Для беларусаў гэтая насалода болю цягнецца дзесяцігодзьдзямі. Нашае Адраджэньне ажыцьцяўляецца такім выключным мізэрам сілаў, на такім фальцэце, такімі непадымнымі й адчайнымі вымогамі, на такой нясьцерпна тонкай і высокай ноце, што хочацца плакаць.
Паглядзіце ў вочы любому беларусу. Такое ўражаньне, што ён пастаянна трывае пакуту.
Беларусі, укрыжаванай між Эўропай і Расеяй, ня суджана стаць дамашняй, добрапрыстойнай сярэднеэўрапейскай краінай. Нельга паверыць у тое, што ўсё надрыўнае беларускае змаганьне йшло за сытае пахлопваньне па бруху й падстрыжаны газон пад вокнамі. Падобна, што гісторыя толькі пільнуе часу, каб ізноў разрадзіцца ў нашай няшчаснай Беларусі.
Беларусь ные й сёньня. Чаму? Паглядзіце на сьвет вакол: што творыцца! Беларусь баліць, і ня можа інакш, бо гэта сэрца.
Вось ужо тысячу гадоў Беларусь пакутуе, церпіць і ахвяруецца за ўсіх.
Несправядліва?
Але ёсьць і найвышэйшая справядлівасьць – Боская.
Ісус Хрыстос узяў на сябе грахі сьвету й стаўся ахвярай за ўсё чалавецтва. "Бо няма любові большае, чым калі хто душу сваю аддасьць за блізкіх сваіх." (Яна 15:13)
Беларусь насьледуе Хрысту, аддаючы сябе. Наш бел-чырвона-белы сьцяг з крывёю Ісуса – знак таго вялікага Адкупленьня. Бо з пачатку Новае эры ахвяра й пакута – заклад будучага ўваскрасеньня й перамогі.
Беларуская ахвярнасьць – гэта ня прыкрая гістарычная заканамернасьць, што выклікае шкадобу. Гэта – лёс і сэнс Беларусі як вялікага алтара.
Беларуская ахвярнасьць – тая вострая, як расьсячэньне, рыса мэнтальнасьці: яна раніць нашых суседзяў і ўвесь сьвет да самага сэрца.
Беларуская ахвярнасьць – гэта вечная беларуская самаадданасьць, аж да самазабыўнасьці: мы гатовыя аддаваць так, што не застаецца самім нічога. Нават памяці.
Скажаце, гэта кепска?
Гэта проста ў нас у крыві.
Тае самае крыві, што пралілася чырваньню на белае 2000 гадоў таму. "Кроў Хрыста, Які Духам Сьвятым прынёс Сябе, бездакорнага, Богу, ачысьціць сумленьне нашае ад мёртвых дзеяў, на служэньне Богу Жывому й Сапраўднаму." (Да Габрэяў, 9:14)
Таму:
"Ахвяруем табе мы сабою
Кожны дзень, кожны час, Беларусь!"
(Ларыса Геніюш)
Калі бачыш бел-чырвона-белае, вочы міжволі прымружваюцца, як ад сьвятла. Сэрца пачынае біцца буйней, а ўсхваляваная душа ўскалыхвае ўсё цела.
Бел-чырвона-бела сьцяг – найвялікшы беларускі сымбаль, наймацнейшая канцэнтрацыя сэнсу нацыянальнае ідэі, зашыфраванае імя Беларусі.
Бо вось ужо дзьве тысячы гадоў гэта – сьцяг Ісуса Хрыста.
Усё проста: белая палатніна, у якую, згодна з габрэйскім звычаем, на пахаваньні загарнулі скрываўленае цела ўкрыжаванага Ісуса, засталася людзям як знак перамогі над злом, нянавісьцю й сьмерцю, калі Хрыстос уваскрос.
Бел-чырвона-белая Турынская плашчаніца прызнаецца навукова пацьверджаным цудам і адной з галоўных рэліквіяў хрысьціянства. Гэты знак, белую палатніну з чырвоным крыжам, пачалі шырока выкарыстоўваць як сымбаль усяго хрысьціянства ў сярэднявечнай Эўропе. Сьцяг Хрыста зьяўляўся на абразах, вайсковых харугвах, мачтах караблёў – і зь цягам часу, у розных варыяцыях, увайшоў у велізарную колькасьць гербаў, вымпелаў і нацыянальных сьцягоў на ўсёй эўраатлянтычнай прасторы ў Старым і Новым Сьвеце. Дастаткова згадаць, што Ангельшчына дагэтуль мае сьцяг белы з чырвоным крыжам (і гэта яго спалучэньне зь сінім, таксама крыжовым, шатляндзкім штандарам, стварае знакаміты брытанскі "Юніён Джэк"), а сьцягі Швэдзіі, Нарвэгіі, Фінляндыі, Грузіі, Даніі, Швайцарыі й Ісляндыі ўтвораныя паводле розных колеравых камбінацыяў асноўнага Сьцягу Хрыста. Калі ёсьць штосьці, што лучыць на элемэнтарным, кодавым узроўні ня толькі Эўропу, але і ўсю заходнюю цывілізацыю – дык гэта, бясспрэчна, ён, адзін з самых старажытных і ключавых хрысьціянскіх знакаў.
Многія беларускія геральдысты, што вывучалі крыніцы зьяўленьня бел-чырвона-белага сьцягу, пісалі пра "Крыж сьвятога Юр'я", індаэўрапейскія архетыпы, сялянскія рушнікі, польскія прапары й яшчэ немаведама што – але чамусьці не заўважалі тае жывое сілы, тае імклівасьці й настойлівасьці, зь якімі ўсе 10 вякоў беларускае гісторыі скрозь працінае Сьцяг Хрыста. Прыняцьцё хрысьціянства і самой назвы Белая Русь; Сафія зь бел-чырвона-белае муроўкі; бел-чырвона-белая "Пагоня" у ВКЛ; Грунвальд – белыя харугвы з чырвоным крыжам; бітва пад Воршай – бел-чырвона-белыя сьцягі Хрыста на піках у вершнікаў... На каталіцкіх ды вуніяцкіх сьвятынях – паўсюдна Сьцяг Уваскрасеньня. Праваслаўныя патрыярхі (прыгледзьцеся, нават сёньня) – з абавязковай бел-чырвона-белаю паласою ў рызах. У беларускага гусарскага палка, створанага за Аляксандрам I – бел-чырвона-белыя сьцягі й какарды; і ў тых, хто ваяваў на баку Напалеона – таксама. І Касьцюшка, і Каліноўскі – пад сьцягамі зь белі й чырвані... І вось, у 1918-м (як пішуць некаторыя дасьледчыкі, "абсалютна нечакана") зьяўляецца той самы бел-чырвона-белы сьцяг БНР. Праз расстрэлы й пахаваньні ў Курапатах канца 30-х, праз вайну й партызанку, разруху й застой – да Курапатаў 1988-га, дзе ўпершыню пасьля дзесяцігодзьдзяў цемры ўспыхвае зноў.
Вось ён, сымбаль Беларусі. Ня "сала з праслоем мяса" й не скрываўлены бінт міфічнага князя-ваяра, пра які так любяць пісаць змагары-рамантыкі. Сьцяг Уладара й Пераможцы. Госпада, Збаўцы чалавецтва! Бліскучая бел-чырвона-белая ўсьмешка й захапляючы сьвітанак на Раство. Візуальнае ўражаньне яркага сьвятла.
Ён лунае ў паветры, нібы анёлавы крылы. "Зямля пад белымі крыламі" – ці не пра гэты сьцяг пісаў Караткевіч! У самыя трагічныя, моцныя моманты беларускае гісторыі скразіць, нечакана выблісквае, асьвятляе далягляды, як азарэньне, бел-чырвона-белы сьцяг – і зноў нагадвае нам пра тое, што адбылося 2000 гадоў таму.
Пагадзіцеся: дзе-дзе, а ў сымбалях выпадковасьцяў не бывае. Бел-чырвона-белы сьцяг Хрыста – наш найгалоўнейшы сымбаль, які ў адзінай трыядзе – герб, сьцяг, гімн – займае цэнтральнае месца. Сьвяты вобраз нашай гісторыі й нашага Адраджэньня. Няма нічога, што можа яшчэ мацней выразіць зьмест мінуўшчыны, унікальнасьць сёньняшняга часу й веру ў будучыню Беларусі.
Бел-чырвона-белы сьцяг, гарачая чырвань на белым у гарманічнай прапорцыі 2:1, кадыфікуе формулу беларускае духовасьці. Чысьціню й ісьціну. Сьвятасьць і сілу. Боль і любоў. Ахвяру – і ўваскрасеньне дзеля збавеньня іншых. Бель і кроў, зь якімі дасталася нам незалежнасьць. Бель, якую так лёгка запляміць, і кроў, якую так цяжка аддаваць.
Для тых, хто носіць бел-чырвона-белы сьцяг на грудзях, гэта – асабістая рана, што баліць увесь час.
Гэта трэба бачыць. Чырвонае, пунсовае, барвовае, пурпуровае на белым проста сьвеціцца. Сыходзіць унутраным сьвятлом і праменіць сэнсам.
Учытайцеся – бо гэта імя. Беларусь.
Быцьцё, Лікі, Кнігі Царстваў і Судзьдзяў, Прарокі, Эвангельлі, Дзеі, Пасланьні апосталаў і, нарэшце, Адкрыцьцё – для Беларусі гэта ня проста разьдзелы Бібліі. Гэта эпохі гісторыі. Прадбачаньні нацыянальнага лёсу. Главы беларускай ідэі.
“У сей кнізе ўсяе прырожанае мудрасьці зачала і канець, Бог Уседзяржыцель пазнаван бываець. У сей кнізе ўсі законы і права, імі людзі на зямлі справаваціся маюць, папісаны суць. У сей кнізе ўсі лякарства душэўныя й цялесныя зуполне знойдзеце. Ту навучэньне філязофіі дабранраўнае, як любіці Бога для самога сябе і бліжняга дзеля Бога” – напісаў у прадмове да “Бібліі” Скарына.
"На пачатку было Слова, і Слова было ў Бога, і Слова было Богам". (Яна 1:1-2)
Біблія – Божае адкрыцьцё для чалавецтва, Кніга Кнігаў і Асноўны Закон усіх часоў і народаў. Біблія – духовая плятформа, што нясе на сабе Беларусь, і адначасова поўная энцыкляпедыя нацыянальнай ідэі.
Слова Бібліі ўгрунтоўвала падмурак беларускай старажытнасьці, Сярэднявечча, адраджэньняў, захоўвала падваліны беларускага духу пад акупацыяй. Біблія спрадвеку была галоўным падручнікам у беларускіх школах, калегіюмах, Віленскім Унівэрсытэце й Полацкай Акадэміі. На Бібліі стаіць Статут ВКЛ. 1000 гадоў беларускай гісторыі можна з поўным правам назваць тысячагодзьдзем Бібліі.
Ключавыя фэномэны беларускасьці – мэнтальныя, грамадзкія, культуровыя – зыходзяць менавіта са Сьвятога Пісьма. Духовасьць. Ахвярнасьць. Вера й любоў. Талеранцыя й цярплівасьць. Кнігацэнтрызм. Паэтычнасьць. Культ Слова. Закон. Храм. Крыж... Найвышэйшыя нацыянальныя героі Беларусі былі людзьмі Бібліі.
"Слова Божае жывое й дзейснае, і вастрэйшае за любы меч двусечны, яно пранікае да разьдзяленьня душы й духа, суглобаў і мозгу, і судзіць помыслы й намеры сардэчныя" (Да Габрэяў 4:12)
Зь перакладам, перапісам або друкам Бібліі распачыналіся ўсе абуджэньні Беларусі.
На манускрыптах Сьвятога Пісьма, зробленых за Ізяславам, Усяславам Чарадзеем ды Эўфрасіньяй, як на агульнахрысьціянскай Канстытуцыі, грунтавалася грамадзтва Полацкага княства. Лаўрышаўскае, Аршанскае, Друцкае Эвангельлі, "Дзесятаглаў" і “Смаленскі Псалтыр” фармавалі адзіную духовую прастору Вялікага Княства Літоўскага. Друк “Бібліі” Скарыны паклаў пачатак Залатому веку, які, у сваю чаргу, набіраўся моцы ў "Катэхізісе" Буднага, Астроскай ды Берасьцейскай Бібліях, "Эвангельлі Вучыцельным" з заблудаўскай друкарні й "Эвангельлі Напрастольным" друкарні Мамонічаў. З канца XVIII ст. да пачатку ХХ ст. у Беларусі не было надрукавана ніводнае кнігі Бібліі – і паглядзіце, гэта былі самыя страшныя часы нашае гісторыі. Але затым пераклады й выданьні Дзёкуць-Малея, Луцкевіча й ксяндза Гадлеўскага далі штуршок да беларусізацыі ўсіх канфэсіяў напачатку ХХ ст., Татарыновіча, Пятроўскага й Станкевіча – паваеннае ды эмігранцкае Беларусі, Чарняўскага й Сёмухі – найноўшага Адраджэньня.
Бо напісана: "Не хлебам адзіным будзе жыць чалавек, а ўсякім Словам, якое зыходзіць з вуснаў Божых". (Мацьвея 4:4)
Менавіта Біблія старонку за старонкай расхінала перад беларускай місіяй усю Ўсходнюю Эўропу. Выданьне Скарыны адкрывала Бога Вялікай Літве, "Апостал" Фёдарава й Мсьціслаўца ды "Псалтыр рыфматворны" Полацкага ператваралі Расею, львоўскія й Астроскія выданьні беларускіх друкароў – будавалі Украіну, Радзівілаўская Біблія й "Новы Запавет" Буднага фармавалі Польшчу.
Як у агромністым тыглі, у сярэднявечнай Беларусі пераплаўляліся пераклады й друкі праваслаўнага й каталіцкага канонаў, пратэстанцкае й юдэйскае традыцыі – каб даць сьвету вялікія асобнікі Бібліі. Скарынаўскую "Біблію Руску" чацьвёртую ў сьвеце (пасьля нямецкай, італійскай і чэскай) друкаваную на жывой мове народу, з бліскучымі прадмовамі й унікальнымі гравюрамі. “Берасьцейскую” або “Радзівілаўскую”, 1563 г., з найвялікшай руплівасьцю перакладзеную й шыкоўна аздобленую. “Астроскую” 1581 г., першую поўную сярод славянскіх народаў.
“Уважае Гасподзь і чуе гэта, і перад абліччам Яго пішацца памятная кніга пра тых, што баяцца Госпада й шануюць імя Яго.” (Малахіі 3:16)
Беларусь, якая глядзіць у Біблію, пазнае сябе. Беларуская гісторыя зь яе Старым і Новым Запаветамі насьледуе Бібліі як напісанаму сцэнару. Беларуская літаратура карэніцца ў мацерыку біблійнага тэксту, і дагэтуль, да Купалы й Барадуліна, скразіць матывамі, цытатамі й паралелямі ад Быцьця да Адкрыцьця. Беларусь сама – жывая ілюстрацыя да Бібліі.
Біблія выпаўнялася ў Сэрцы Эўропы, бо Беларусь здаўна была каўчэгам для Слова Божага.
Біблійнасьць беларусаў часам дасягае вяршыняў богаабранасьці. Ды й ці можа быць інакш – калі Беларусь пакутвала й ахвяравалася за ўсіх суседзяў, калі апошнія стагодзьдзі тут жыў Ізраіль!…
У Эўропе знойдзецца няшмат такіх народаў, для якіх прыярытэт Сьвятога Пісьма як галоўнага Слова быў бы настолькі відавочным.
Таму сучасны супэрпраект для Беларусі – гэта нават не пабудова Нацыянальнай Бібліятэкі за 10 мільёнаў даляраў, а выданьне 10-мільённым накладам Нацыянальнае Бібліі. Бібліі, якая зьбярэ, як Расейскі Сінадальны, ці Жэнеўская Біблія ўвадно, зь беларускіх выданьняў Сьвятога Пісьма боганатхнёнае Слова, да апошняе літаркі.
… Бо ўсё, што вы чытаеце ў гэтай кнізе – толькі камэнтары да Бібліі.
Бог Сьвяты, Бог Усемагутны, Бог Прадвечны, Творца, Наш Госпад, Пан і Спадар – Тая найвышэйшая, трансцэндэнтальная Асоба, з багавейнага й сьвятарнага заміраньня перад Якой пачынаецца і сапраўднае адкрыцьцё Беларусі.
"Сьвяты, Сьвяты, Сьвяты Госпад Бог Усеўладны, Які быў, ёсьць і будзе!" – напісана ў Бібліі (Адкрыцьцё 4:8).
"Над Богам няма нікога", спрадвеку кажуць у нас.
Беларуская нацыянальная ідэя ўсёй сваёй сутнасьцю зьвернутая да Бога як звышмэты. Да Таго Госпада Бога, Які стварыў гэтую зямлю, Які ўдыхнуў у нас жыцьцё, Які палюбіў сьвет настолькі, што аддаў Сына Свайго адзінароднага Ісуса Хрыста, у ахвяру за нашыя грахі. Сама Беларусь – вечнае імкненьне да Царства Божага.
Тыя, хто жыў на гэтай зямлі, тысячагодзьдзямі пакланяліся нейкім прыдуманым боствам. Але толькі пасьля таго, як тутэйшыя вызналі Бога Адзінага, на белым сьвеце зьявілася Беларусь – і беларусы.
Беларускі народ ня столькі рэлігійны, колькі Божы. Беларуская ідэя – гэта ня "З намі Бог!" і не "Беларусь па-над усім". Беларуская ідэя – гэта "Бог па-над усім", а "Беларусь – з Богам.” Вера ў Бога й любоў да Бога, зь якімі беларус здольны палюбіць і бліжняга свайго, як самога сябе. "Бяз Бога людзі не памога", "Бог ведае, хто як абедае", "Як трывога, то да Бога", "Едзеш у дарогу – памаліся Богу", "Ня думаў, не гадаў – а так Бог даў"...Усе гэтыя прымаўкі толькі паўтор напісанага: "За Госпадам, Богам вашым, сьледуйце і Яго бойцеся, запаведзі Ягоныя выконвайце, голасу Ягонага слухайцеся, і Яму служыце, і да Яго прыхінайцеся". (Другазаконьне 13:4)
Беларусам мацней, чым многім іншым народам, дадзена адчуць, што яны ёсьць вобразам і падабенствам Божым. Таму ў парадыгме нацыянальнае ідэі богаадступніцтва азначае і вырачэньне Беларусі, а найцяжэйшая праблема нацыянальнай самасьвядомасьці вынікае з таго, што мы чакаем Бога – але не шукаем Яго.
"На Беларусі Бог жыве..."
Так, Бог часта зьяўляўся ў Беларусі – адсюль і наша нацыянальная пакорлівасьць, і ахвярнасьць, і натхнёная духовасьць. Напрыканцы Х ст., у абуджэньні ХІІ ст., у Залатым веку, у найноўшых адраджэньнях душы Беларусі трапяталі, дыханьні заміралі й сэрцы здрыгаліся перад расхінутымі нябёсамі. Асабістая прысутнасьць Божая стварала Беларусь як краіну, як дзяржаву, як нацыю.
Бо гімн Беларусі – "Магутны Божа", што праслаўляе Бога-Айца.
Бо сьцяг Беларусі – бел-чырвона-белы сьцяг Хрыста, Бога-Сына.
Бо герб Беларусі – "Пагоня", увасабленьне Духа Божага.
Таму толькі той, хто напоўніцу ўсьвядоміў сябе беларусам, хто сапраўды спазнаў гэтую краіну, у бязьмежнай удзячнасьці, у захапленьні адкрыцьця, скрозь сьлёзы шчасьця зьвяртаецца да Яго:
Ойча Наш, існы ў нябёсах!
Сьвяціся імя Тваё.
Прыдзі Валадарства Тваё,
Будзь воля Твая,
Як на небе, так і на зямлі;
Хлеб наш надзённы дай нам сёньня,
І даруй нам грахі нашыя,
Так, як даруем мы вінаватым прад намі,
І не дапусьці да спакусы,
Але збаў нас ад злога
Бо твае і Валадарства, і сіла, і слава
На векі вякоў. Амін. (Мацьвея 6:9-13)
Бог нездарма стварыў Беларусь тут, у сэрцы Эўропы. Бог грозны й строгі, Бог зорных галяктыкаў і палаючых сонцаў, Бог волі і ісьціны, такі ласкавы й міласэрны, поўны невымернае магутнасьці й непамыснае літасьці, менавіта тут уражвае Сваёй нясьцерпнай сьвятасьцю й пранізьлівым сьвятлом. Настолькі, што ўсёй істотай адчуваецца роднасьць Боскага й беларускага. Тут Бог наймацней змагаецца з д'яблам. І табе выбіраць, на чыім ты баку – бо наша сэрца ёсьць галоўнай арэнай бітвы.
Бо натхненьне звыш, асабістае перажываньне Бога, размова з Богам сам-насам і выпаўненьне волі Божае – гэта тое, дзеля чаго жыве Беларусь.
Беларус заўжды зьвяртаўся да бліжняга: "братка". Таму і брацтва ў Беларусі зрабілася зьявай усенароднай.
Брацтвы – гарадзкія хрысьціянскія грамады, што гуртаваліся пры цэрквах і касьцёлах і мелі на мэце "працаваньне супольнае брацкае дзеля душы збавеньня". Найбольш інтэграваныя ў грамадзтва, брацтвы выконвалі ролю рук і ног вялізнага арганізму сярэднявечнае царквы. Фэномэн яднаньня верай, характэрны для Беларусі й Украіны XVI-XVII стст.!
Ахапляючы пабожных рамесьнікаў, купецтва й сьвятароў, брацтвы займаліся рэлігійным асьветніцтвам, адукацыяй, дабрачыннасьцю. Будавалі школы, друкарні, багадзельні й шпіталі, "калечыя куты" (прытулкі). Праводзілі супольныя адзначэньні сьвятаў – братчыны. Дапамагалі маламаёмасным братам, ладзілі талокі, пачосткі й пілігрымкі. Мелі вялізны ўплыў на магістраты й ажыцяўлялі мясцовае самакіраваньне.
Брацтвы сталіся самай эфэктыўнай формай нацыянальнае еднасьці за ўсю гісторыю Беларусі.
Прынцып духовага задзіночаньня, чуцьцё роднасьці, такое цёплае й моцнае – вось што фармавала беларускую нацыю ў часы Залатога веку. Ва ўмовах імклівай урбанізацыі менавіта брацтвы закладалі аснову гарадзкое культуры й стваралі кшталт "новага чалавека": зычлівага, выхаванага й адказнага патрыёта-месьціча. Такога, пра якога напісана ў ІІ Пасланьні Пятра 1:7: "У пабожнасьці браталюбнасьць, у браталюбнасьці любоў".
Каталіцкія брацтвы пачалі ўзьнікаць яшчэ ў XV ст., вуніяцкія – напрыканцы XVI ст. Але найбольшае магутнасьці ў XVI-XVII стст. дасягнулі праваслаўныя брацтвы. Яны сталі адказам на экспансію каталіцызму й паланізацыю XVII ст., прычынай глыбокае народнасьці беларускага праваслаўя й ключавым адрозьненьнем ад маскоўскае артадоксіі. Лідэры праваслаўнага брацкага руху – апосталы эпохі: Лаўрэн і Сьцяпан Зізаніі, Мялет Сматрыцкі, Пятро Магіла.
Невыпадкова галоўны герой знакавага караткевіцкага бэстсэлера "Хрыстос прызямліўся ў Гародні" – Юрась Братчык.
Такое братэрства мела велізарнае нацыятворчае значэньне для хрысьціянскае Беларусі. Але з аслабленьнем духу й узмацненьнем міжканфэсійнае барацьбы брацтвы рабіліся цяжкімі рэлігійнымі таранамі. Унутраны падзел паводле формы веры развальваў ВКЛ і дзяліў братоў-беларусаў на "палякаў" ды "рускіх".
Як нам не хапіла тады па-эвангельску супольнага хрысьціянскага брацтва!
Брацтвы, галоўны генатып беларускае салідарнасьці, ўзор для ордэну вернікаў і адраджэнцаў – цудоўны шлях грамадзкага ды нацыянальнага разгортваньня сучасных хрысьціянскіх цэркваў. Мацнейшыя за італійскія прафсаюзы ды японскія карпарацыі, беларускія брацтвы зноў павінныя браць на сябе цэлыя гарады.
Бо рэальная еднасьць і сумесная дабрачыннасьць, утульны парадак і пачуцьцё локця, сяброўская любоў і ўсеагульная справядлівасьць па-беларуску называюцца брацтвам.
"Брацьця! Ці зможам грамадзкае гора?
Брацьця! Ці хваце нам сілы?!..."
(Максім Багдановіч, "Краю мой родны...")
Ты верыш напісанаму ў Бібліі?
"Кожны народжаны ад Бога перамагае сьвет, і гэтая перамога, якая перамагла сьвет – вера нашая". (І Яна 5:4)
Тым, для каго вера ёсьць адно "самавызначэньнем адносна інфармацыі", ніколі не зразумець тае ўтрапенасьці, тых ўдыхаў духу, тае нябачнае велічы, якая прымушае Беларусь біцца, як сэрца.
Бо Беларусь жыве верай.
Бывае, тут пытаюцца: "Ты якой веры?" Але будзь пэўны, за любы адказ цябе ніхто не абразіць, на пасьмяецца й не кране. Бо беларусы разумеюць, наколькі гэта сур'ёзна й недатыкальна.
Досыць часта – часьцей, чым хацелася б – ты пачуеш у нас: "Ня веру!" Але калі табе так кажа беларус – ня вер. Бо беларусы – народ, створаны хрысьціянствам, і ў глыбіні душы яны ўсе гэта памятаюць.
І калі ты жывеш на гэтае зямлі пад гэтым небам – май на ўвазе: аднойчы ты абавязкова адчуеш вялікі, невытлумачальны страх, набліжэньне сьляпушчае сьветласьці, і ўся твая істота затрымціць у прысутнасьці Кагосьці Невядомага. Тады ты ўзгадаеш, што гэта асаблівая краіна, і што прыйшоў твой час вызначацца – ці верыш.
"Адкрываецца праўда Божая ад веры ў веру, як напісана: "Праведны вераю жыць будзе." (Да Рымлянаў, 1:17)
Беларусь сама – катэгорыя веры. Вера – вось беларускія гісторыя. Верылі – былі моцнымі. Ня верылі – слабымі. Бо "па веры вашай будзе вам!" (Мацьвея 9:29)
Вера – гэта вобраз самое Беларусі, мройнай ды паэтычнай, у існаваньні якой многія сумняюцца і дагэтуль. Няўлоўная й бязважная, але такая рэальная, вера рабіла герояў героямі, нацыю нацыяй, а ідэю – дзеяю. "Sola fides" – толькі вера!
Галоўнае, што ёсьць у Беларусі, пазбаўленай нацыянальнага гонару, маёмасьці, амбіцыяў ды пыхі – вера.
Вера, якая дзейнічае любоўю – дзьверы ісьціны, свабоды й дабраславеньня. "Праўду кажу вам: калі вы будзеце мець веру з гарчычнае зерне й скажаце гары гэтай: "перайдзі адсюль туды", яна пяройдзе, і нічога ня будзе немагчыма вам." (Мацьвея 17:20)
У адрозьненьне ад Расеі, Беларусь можна спасьцігнуць розумам. Але толькі таму, што сьледам за сьвятым Аўгусьцінам Беларусь верыць, каб разумець.
Беларуская вера не фанатычная, не выбуховая й не навостраная да бляску – але шчырая й па-дзіцячы наіўная, сьціплая й сьветлая, узьнёслая, і ў той жа час поўная ціхае багавейнае містыкі.
Я веру ў тое, што сьвежы сьвітанак з чырвоным даляглядам пад белымі нябёсамі, і іскрысты сьнег, які нерухома трымаюць дрэвы на найтанчэйшых галінках, і чыстая-чыстая, да дна душы, глыбіня ў позірку каханай – дадзеныя Богам, каб адчуць Ягоную веліч, Ягоную прыгажосьць і Ягоную любоў. І веру, што адным такім сьвітанкам уся краіна адкрыецца перада мной з вышыні лёгкага, бязважкага палёту – і я ўбачу сярод аблокаў тую белую-белую Радзіму, аб якой так марыў на зямлі, і яе Уладара, Якому маліўся й Якога ня мог бачыць тут.
Бо Ісус казаў: "Няхай не сумняваецца сэрца вашае – веруйце"! (Яна 14:1) А гэта значыць, што апроч гімна, герба й сьцяга, у Беларусі ёсьць яшчэ адзін паўнавартасны нацыянальны сымбаль. Сымбаль веры:
"Верую ў Бога Айца Усемагутнага, Стваральніка неба й зямлі, і ў Ісуса Хрыста, Сына Яго адзінага, Госпада нашага, які пачаўся з Духу Сьвятога, нарадзіўся зь Дзевы Марыі, замучаны пры Понцкім Пілаце, укрыжаваны, памёр і пахаваны, зышоў да адхлані, на трэці дзень паўстаў зь мёртвых, узышоў у неба, сядзіць праваруч Бога Айца Усемагутнага, адкуль прыйдзе судзіць жывых і памерлых. Веру ў Духа Сьвятога, і ў адзіную сьвятую, саборную й апостальскую Царкву, грахоў адпушчэньне, уваскрашэньне цела, жыцьцё вечнае. Амін."
Беларусь... Гэта вялікая таямніца веры.
"Воля Божая ёсьць асьвячэньне ваша." (I да Фэсалонікійцаў 4:3)
Воля, паняцьце рашучасьці ў дзеяньні, у беларускай мове азначае таксама й свабоду. Каму, як не беларусам, хрысьціянскаму народу, ведаць, што моцная воля ўласьцівая толькі свабодным!
Наша жахлівая нацыянальная бязвольнасьць нараджаецца тады, калі беларусы адварочваюцца ад Бога й пазбаўляюцца волі Божай. Брыдкае й жаласнае відовішча: Рэч Паспалітая канца XVII-пачатку ХVIII стагодзьдзяў, застойная БССР або краіна, якая павальна галасуе за крыклівага дырэктара саўгаса.
І наадварот: беларуская воля, натхнёная Духам Сьвятым, сплаўляецца ў кулак, пераадольвае чалавечае, падначальвае сабе душу, розум, сэрца – і пераварочвае цэлыя эпохі й краіны. Подзьвігі Скарыны, Мікалая Радзівіла Чорнага, Льва Сапегі або Пазьняка – вось сапраўднае нацыянальнае волевыяўленьне.
Вялікая беларуская воля, здольная да пакутніцтва, самаадданасьці, самаахвярнасьці – падабенства тае Волі, якая вяла Хрыста на Галгофу. Беларуская воля заўжды была воляй слабейшага целам, але мацнейшага духам.
Вайскаводцы ВКЛ амаль заўжды перамагалі меншымі сіламі, і галоўнай прычынай іх перамогаў была воля. Нашыя эмігранты адкрывалі й дасьледвалі самыя цяжкадаступныя й суворыя рэгіёны плянэты – Сібір, Далёкі Усход, Анды, Арктыку, Цэнтральную Азію – і гэта стала магчымым толькі дзякуючы беларускай волі. Духовыя лідэры Сэрца Эўропы аддавалі сябе на адкупленьне за ўсе бліжнія народы – бо мелі волю.
Яна, народная воля, закладзеная ў нас глыбока. Стоеная, стрыманая, агромністая: якія ж цярпеньні, пакуты, які ж цяжар давялося вытрымаць гэтае нацыі! Беларус стрывае амаль усё, але калі дойдзе да краю... Ціхая ў сваю пару, але ўпартая воля выпростваецца зь сілаю сьцятае спружыны.
А пакуль што галоўны від беларускае волі – воля да жыцьця. Каб пераканацца, пачытайце Быкава, пагутарце зь беларускімі інвалідамі або проста азірніцеся навокал. І паспрабуйце адчуць сапраўдную волю. Не такую, калі напятыя мышцы й набычаны голаў, ды грудзі расьпірае ад пыхі – а калі сэрца, адкрытае Богу, робіць цябе волатам.
Вольная воля, выбар чалавечы, найвялікшае дабраславеньне Божае й найбольшае пракляцьце, дала Беларусі і веліч духовае місіі Сярэднявечча, і анархію liberum veto ў XVII-XVIII стст.
Вольная – адно з тлумачэньняў імя Белай Русі.
Прыгонныя сяляне й стараверы сотнямі тысячаў беглі сюды з Расеі. Перасьледаваныя на радзіме ардынскія татары й эўрапейскія пратэстанты асядалі тут назаўжды, гнаныя адусюль габрэі хаваліся ў нас ад уціску й пагромаў. Бо тут была воля. Рэлігійная талеранцыя, дэмакратычны лад, улада закону – вытворныя волі сталі родавай прыкметай беларускае гісторыі. Гэта ў ВКЛ нарадзілася знакамітая Запароская вольніца, а месьцічам звычаёвым ды магдэбурскім правам была дадзеная поўная воля ў самакіраваньні. Са старадаўняга Полацкага веча, праз Паны-раду, Соймы й соймікі Вялікага Княства, да Усебеларускага Зьезду й шматтысячных мітынгаў канца XX ст. – так сьцьвярджала сябе беларуская воля.
Таму й беларускі нацыянальны рух – вызвольны.
Таму так любяць беларусы называць дачок Волямі.
Таму й Дзень Волі – беларускае нацыянальнае сьвята №1. 25 сакавіка, у гадавіну абвяшчэньня незалежнасьці БНР, Беларусь адзначае і каталіцкае Зьвеставаньне, адкрыцьцё волі Божае аб нараджэньні Хрыста. Дзень Волі з маніфэстацыяй пад бел-чырвона-беламі сьцягамі – яскравая ілюстрацыя сугучча волі-рашучасьці й волі-свабоды.
Толькі міжволі ўзгадваюцца словы ідэоляга Залатога веку (апагей беларускае волі!), вядучага публіцыста Рэфармацыі Андрэя Воляна (амаль што Воліна):
“Дай жа, Божа, каб воля вас упадабала
Ды сваволя над ёю ўжо не панавала...”
("Да палякаў і ліцьвінаў")
Беларусы часьцяком забываюцца, што воля – гэта катэгорыя дзеяньня. Пакаяньне, вера, любоў ёсьць актамі выбару, зробленага асабістай воляй, і вымагаюць прыняцьця волі Божай.
Беларуская воля не працуе бяз Бога.
“А хто ня любіць волі – ня нашага роду,” – казаў Янка Купала.
У 1596 годзе ў Берасьці адбылася самая супярэчлівая падзея беларускай духовай гісторыі.
Беларуская вунія – найбольш пасьпяховая спроба яднаньня заходняй і ўсходняй цэркваў за ўсю тысячагадовую гісторыю падзелу, якая, тым ня менш, так і засталася спробай. Ужо ў XVIII ст. вунія ахапляла ¾ беларускага насельніцтва і дэ-факта зьяўлялася нацыянальнай царквой – але, заснаваная мэханічным злучэньнем каталіцкае дактрыны з праваслаўнай літургіяй, была зьліквідаваная 12 лютага 1839 г. адным рашэньнем гіерархаў пад расейскай акупацыяй.
Вунія прызнала асноўныя рыма-каталіцкія догматы й вяршэнства Папы, захаваўшы ўсходнюю абрадавасьць, і тым самым скасавала магутную духовую прастору беларускага праваслаўя. Але ў страшныя для Беларусі 200 гадоў – зь сярэдзіны XVII ст. да I паловы XIX ст. – якраз вуніяцкая царква сфармавала шматмільённае ядро сялянскай беларускай нацыі. Якраз у глыбінях жывой вяскова-мяшчанскае вуніі захаваліся і беларуская мова, і адмысловая культура, і патэнцыял народу, што разгарнуўся з Адраджэньнем напрыканцы XIX – пачатку XX ст. Пагарджаная Польшчай і перасьледаваная Расеяй, вунія стала апошнім сховішчам для Беларусі Новага Запавету, укрыжаванай паміж Захадам і Усходам.
Сусьветныя вуніі каталіцызму й праваслаўя абвяшчаліся ў Ліёне 1274-га, у Флярэнцыі 1439-га, мясцовыя заключаліся ў Вугоршчыне, Румыніі, Турцыі, Іраку, Эгіпце, Ліване. Але самай вядомай, маштабовай і эфэктыўнай аказалася Берасьцейская вунія, заключаная паміж Рыма-Каталіцкім Касьцёлам і Праваслаўнай Царквою Рэчы Паспалітай у самым цэнтры Эўропы ў 1596 г. Вуніяты берасьцейскага паходжаньня дагэтуль складаюць звыш 13% насельніцтва ва Ўкраіне, 16% – у Канадзе, ладную долю вернікаў у беларускай ды ўкраінскай дыяспарах на пяці кантынэнтах.
Вунія – гэта калі ты жагнаесься трыма пярстамі, але прызнаеш, што Дух Сьвяты зыходзіць ня толькі ад Бога Айца, але й ад Сына, калі на тваім расьпяцьці Хрыстос укрыжаваны не чатырма “праваслаўнымі”, а трыма “каталіцкімі” цьвікамі, калі Папа – Рымскі, а мова – беларуская.
Ва ўмовах агульнадзяржаўнага каталіцкага наступу 33 берасьцейскія артыкулы, маніфэст вуніі, былі падтрыманыя большасьцю праваслаўных епіскапаў – але адразу сустрэлі супраціў месьцічаў і простага духавенства. Залатое стагодзьдзе заканчвалася, вера саступала рэлігіі, царква – канфэсіі, а шчырае імкненьне да яднаньня ўсё больш зьмянялася ўціскам ды прымусам. У той жа час створаная хрысьціянскім абуджэньнем XVI стагодзьдзя нацыя вымагала духовае салідарнасьці й незалежнасьці ад суседзяў. Такім чынам, у вунію яшчэ на этапе яе драматычнага станаўленьня была закладзеная практычна невырашальная супярэчнасьць.
Вунія – поўны антыпод Рэфармацыі. Ініцыяваная Контаррэфармацыяй як адказ на магутную хвалю кальвінізму й абуджэньне праваслаўя, яна так і засталася гістарычным антонімам эвангельскае рэвалюцыі. Рэфармацыя ставіла на абнаўленьне, вунія – на захаваньне традыцый; Рэфармацыя спрашчала духовае жыцьцё – вунія, наадварот, ускладняла, спалучаючы ўвадно комплексы канонаў і абрадаў; нарэшце, Рэфармацыя была элітарнай, нават арыстакратычнай – вунія ж сталася масавай, сялянскай, народнай.
На працягу ўсяго XVII й XVIII стст. ператварэньне вуніі з палітычнага праекту ў народную царкву пераплаўляла ВКЛ у Беларусь. Задуманая езуітамі як кампанія касьцёльнае вэстэрнізацыі, высілкамі беларусаў Пацея, Руцкага й базыльянаў вунія зрабілася фундамэнтальным апірышчам беларускасьці. Беларускія казані ў храмах, шырокая сялянская асьвета й унікальны іканапіс, што сінтэзаваў заходні рацыяналізм з усходняй містыкай – бліскучыя аргуманты нацыянальнага характару вуніі.
Вуніятамі былі й легендарны полацкі біскуп, забіты праваслаўнымі паўстанцамі, Язафат Кунцэвіч, і вялікі беларускі місіянер Сімяон Полацкі, і выбітны пісьменьнік Леў Крэўза, і мітрапаліты Іпат Пацей ды Язэп Руцкі; напрыканцы жыцьця вызнаў вунію і яе зацяты супраціўнік, праваслаўны япіскап Мялет Сматрыцкі. Вуніяцкую веру як нацыянальную адстойвалі і Каліноўскі, і Багушэвіч, і нашаніўскае Адраджэньне, і БНФ канца XX ст.
Ліквідацыя вуніі ў 1839 г., гвалтоўная й крывавая, вярнула большасьць беларусаў ужо ня ў праваслаўе Эўфрасіньні Полацкай, Кірылы Тураўскага й Сьцяпана Зізанія – а ў правінцыю артадаксальнай Маскоўскае патрыярхіі, падначаленай расейскаму імпэратару. Каля мільёна вуніятаў перайшло ў каталіцтва, паклаўшы пачатак беларускай плыні ў гэтай канфэсіі.
Вунія ня вырашыла праблемы яднаньня й засталася гісторыяй. Але посьпехі аднае толькі спробы ўражваюць. Вунія стала капітальным геапалітычным праектам кансалідацыі беларускае дзяржавы, самастойным злучвом паміж каталіцкім Захадам і праваслаўным Усходам, самай завершанай мадэльлю міжканфэсійнага сынтэзу ў сьвеце.
Разам з тым гісторыя вуніі яшчэ раз давяла: хрысьціянскае адзінства дасягаецца не фармальным, а сутнасным чынам. Узаемнай любоўю. Менавіта аб гэтым горача маліўся Ісус у апошнюю ноч перад укрыжаваньнем. Палічыце самі, колькі разоў тут сказана пра еднасьць: “Хай будзе ўсё адзінае: як Ты, Войча, ува Мне, і Я ў Табе, так і яны хай будуць у Нас адзіна – каб паверыў сьвет, што Ты паслаў Мяне. І славу, якую Ты даў Мне, Я даў ім: хай будуць адзіныя, як Мы адзіныя. Я ў іх, і Ты ўва Мне; хай будуць паяднаныя ў адно”. (Яна 17:21-23)
Беларускі фэномэн сустрэчы канфэсіяў, пра які вы прачытаеце далей, дае нам найлепшыя ўзоры такое рэальнае хрысьціянскае вуніі.
— Хрыстос уваскрос!
— Сапраўды ўваскрос!
Вялікдзень. Найсьвяцейшы дзень у беларускім календары. Сьвята ўваскрасеньня Ісуса Хрыста, угодкі кульмінацыйнае падзеі ў гісторыі чалавецтва.
“Хрыстос уваскрос!.. Усюды радасьць,
Усё глядзіць сьмялей, сьвятлей;
Вялікі Мучальнік, здаецца,
Абняў усіх ласкаю Сваей.”
Вялікдзень - самы моцны вобраз беларускага Адраджэньня. Велікоднае палатно, белае з крывёю ўваскрослага Хрыста, увасобленае ў бел-чывона-белым сьцягу, лунае на самае вяршыні нацыянальнай гіерархіі каштоўнасьцяў.
Сьветлае ўваскрасеньне настолькі важнае для Беларусі, што яна адзначае Вялікдзень двойчы: паводле каталіцкага і праваслаўнага календароў.
“Хрыстос уваскрос!.. неўгамонна
Плыве па нівах, пушчах клік,
Плыве адна сьвятая думка
З канца ў канец, як сьвет вялік.”
На Вялікдзень увесь беларускі народ раптам уздрыгвае сваім шматмільеным целам, збіраецца ў царкву або касьцел, чытае малітву, чакае дабраславеньня ад сьвятара, – і з аблегчаным сэрцам, прасвятлены, вяртаецца дахаты, каб адзначыць тое забытае і стоенае, але прысутнае ва ўсей істоце, вялікае і вечнае імкненьне да ўваскрасеньня.
“Хрыстос уваскрос! – пяе сялянін
З сваёй убогаю раднёй,
Забыўшы песьні аб прадвесьні,
Забыўшы ўсё усёй душой.”
Адраджэньне зь пекла, са страшэннае сьмерці, на крыжы, зь бездані чалавечага грэху, Божы трыюмф і апафеоз Адкупленьня – гэта ня што іншае, як нацыянальная мара Беларусі.
Абуджэньне, Адраджэньне, Уваскрасеньне... У беларускага Вялікадня імены галоўных эпохаў нацыянальнай гісторыі.
“Хрыстос уваскрос! – пяе сіротка,
Слуга, таптаная людзьмі;
Пяе ў чужыне падарожны,
Забыты бліжнімі сваймі.”
Усю крывавую і пакутную эру Новага Запавету, праз усе войны й акупацыі апошніх стагодзьдзяў Беларусь жыла толькі надзеяй на гэты Вялікдзень. Таму дзень абвяшчэньня – БНР 25 сакавіка 1918 года – прыпаў на сьвята Уваскрасеньня. Таму і зараз на пасхальныя дні трапляе то дзень Волі, то Чарнобыльскі шлях.
Вялікдзень – гэта мілыя пухнатыя коцікі на вербах, што стаяць у хаце зь мінулай нядзелі, і сьветласьць чыстага чацьвярга, цярпеньне Страстнае пятніцы і чаканьне Вялікай суботы, апошняга дня Вялікага посту... І грандыёзнае пасхальнае набажэнства, калі – хоць раз на год – народ ідзе пакланіцца Богу.
Беларускі Вялікдзень - гэта пафарбаваныя чырвоныя яйкі і велікодная пасха, як хлеб жыцьця вечнага.
Вялікдзень, разгар веснавога абуджэньня, пік сілаў усяго стварэньня, каляндарная перамога сьвятла над цемраю, цяпла над холадам і жыцьця над сьмерцю...
“Хрыстос уваскрос! – пяюць і тыя,
Хрыста згубіўшыя сыны,
Што ўціхамолку куюць путы
Для нашай беднай стараны.”
Сьцьвярджэньне Вялікадня на месцы колішняя паганскага Ярылава дня – адзін з галоўных архетыпаў беларускай душы.
Вялікдзень – той момант ісьціны, калі чалавек, забіты ўсьведамленьнем грэху, пахаваны бясьсіласьцю і аплаканы пакаяньнем, раптам атрымлівае дараваньне ад Бога. Нараджэньне звыш.
Уваскрасае хрысьціянін – каб ісьці за Ісусам да самага Царства Нябеснага.
“Хрыстос уваскрос!.. К Табе, о Божа,
І я ў дзень гэты просьбу шлю:
Хай Беларусь, мая старонка,
Уваскрасеньне к вольнаму жыцьцю.”
(Янка Купала)
Вялікдзень – гэта галоўнае сьвята Беларусі. Гэта слава Ісусу Хрысту на ўвесь голас. Абяцаньне адраджэньня, збавеньня і вечнае Божае любові. Асабіста для цябе, тваіх суайчыньнікаў, і ўсей тваёй краіны.
Проста прыслухайся.
"Дух Божы стварыў мяне, і дыханьне Ўсеўладнага дало мне жыцьцё…"
Гэта з кнігі Ёва – самай глыбокай, самай пакутнай, самай беларускай кнігі Бібліі. Разьдзел 33, верш 4.
Дух – найлепшы субстанцыянальны адпаведнік паветранае, сьветлае, натхнёнае Беларусі. Дух Сьвяты – пачатак і першавобраз беларускай нацыянальнай ідэі, яе жыватворчая Сутнасьць і вечная Сіла. Уся гэтая краіна лёгкага ветрыку, затуманеная сьвежым жалем і ахінутая смугою чароўных пахаў, то сьцірае сусьветныя межы й разломы, то паглынае зло, каб разьвеяць яго ў пушчах, то раптам, са сьвітаньнем сьвятасьці, ясьнее, абуджаецца да поўнае празрыстасьці й проста сьвеціцца чысьцінёю.
Ад тае самае пары, калі Госпад Бог зьляпіў беларуса зь беларускае зямлі й удыхнуў у яго жыцьцё духовае, і да часоў нашых найноўшых абуджэньняў уся гісторыя Беларусі паўстае перад намі як гісторыя дзеяньня Духа Сьвятога.
У Духу Сьвятым чалавеку адкрываецца ўся веліч і поўня нацыянальнага ідэалу. З Духам Сьвятым прыходзіць цуд збавеньня, сэнс уласнага жыцьця й прызначэньня ў гэтае краіне. Дух Сьвяты, здольны імгненна ператварыць пакаяннага грэшніка ў харызматычнага героя веры, а краіну, што стаіць на каленях, у аднаго з пасіянарных лідэраў сьвету, – увасабленьне самое адухоўленае беларускасьці!
Асабліва пераканаўча гавораць пра гэта дары Духа, пералічаныя ў Бібліі (Пасланьні апостала Паўла: І да Карыньцянаў, Эфэсцаў, Рымлянаў). З 23-х дароў Сьвятога Духа, паводле "Тэматычнае Бібліі з камэнтарамі", выдадзенай у Беларусі у 1997 г. "Біблейскай Лігай", сама менш 20 яскрава выяўленыя ў нацыянальнай мэнтальнасьці й беларускіх дасягненьнях.
Мяркуйце самі:
— Слова веданьня
— Слова мудрасьці
— Вера
— Прароцтва
— Валоданьне рознымі мовамі
— Тлумачэньне моваў
— Апостальскі дар
— Настаўніцкі дар
— Дар перамогі
— Дар ацаленьня
— Лідэрства
— Эвангелізацыя
— Раздаяньне
— Дабрачыннасьць да іншых
— Суцяшэньне
— Служэньне
— Уменьне й веданьне рамёстваў
— Цудадзейныя сілы
— Пастырства
— Кіраваньне
— Бясшлюбнасьць
— Распазнаваньне духаў
— Тлумачэньне Слова Божага
Апостальства беларускай місіі ад Эўфрасіньні й Радзівіла да Богуш-Сестранцэвіча й Станкевічаў, беларускае міжмоўе зь геніяльнымі паліглётамі кшталту Полацкага, Сматрыцкага, Міцкевіча або Замэнгафа, тлумачэньне Слова Божага як у Тураўскага ці Скарыны, прароцтва ад Скаргі да Пазьняка, беларускае настаўніцтва зь дзесяткамі імёнаў сусьветнага значэньня, эвангелізацыя Ўсходняй Эўропы й лідэрства сярод усходніх славянаў, раздаваньне іншым усяго, што маем, і пастырства, і Слова, і служэньне, і суцяшэньне, і цудадзейная сіла, і веды, і вера – усе гэтыя дары Сьвятога Духа, усе скарбы Божыя шчодра ўкладзеныя ў Беларусь, у Сэрца Эўропы.
Таму фэнамэналёгія Беларусі – гэта фэнамэналёгія Духа.
Уся моц Беларусі – ад Духа Сьвятога.
Уся слабасьць – ад духу чалавечага.
І сам тэрмін "духовасьць", так часта ўжываны ў гэтае кнізе, датычна беларусаў мае толькі адзін сэнс – прыналежнасьць да Духа Сьвятога. У іншым выпадку гэта бездуховасьць. А беларушчына бяз Духу пустая.
Дух Сьвяты традыцыйна найбольш шанаваны сярод пратэстантаў (так, як Маці Божая ў каталікоў або сьвятыя ў праваслаўных) – і ня дзіва: менавіта падчас Рэфармацыі XVI ст. Беларусь перажыла найвышэйшы ўздым духовасьці за ўсю сваю гісторыю. Зайдзіце калі-небудзь на пяцідзесятніцкае ці поўнаэвангельскае служэньне – і вы ўбачыце, як выглядае беларускі народ, напоўнены Духам.
У Бібліі ёсьць агаломшвальныя радкі, прысьвечаныя Духу: “Вялікая й моцная бура, якая разьдзірае горы й крышыць скалы прад Госпадам, але ня ў буры Гасподзь; пасьля буры землятрус, але ня ў землятрусе Гасподзь; пасьля зямлятрусу вагонь, але не ў агні Гасподзь; пасьля агню веяньне ціхага ветру – і там Гасподзь."(ІІІ Царстваў 19:12)
Веяньне ціхага ветру – вы чуеце?.. Менавіта так – ціха, вольна, ласкава, але ўладна – дыхае ў Беларусі Дух Сьвяты.
“Таварыства Езуса” – бліскучая акцыя беларускай гісторыі, безь якой немагчыма зразумець ані трыюмфу каталіцызму XVII-XVIII стст., ані посьпеху вуніі, ані грымотаў і маланак усяе эпохі нашага Новага Запавету.
Беларусь паўстагодзьдзя была сусьветным цэнтрам езуіцкага руху пасьля забароны ордэну напрыканцы XVIII ст., а Полацк – езуіцкай сталіцай. Сярод беларускіх езуітаў – першы рэктар Віленскага Ўніверсітэту, хросны бацька вуніі, Пётар Скарга; навуковец, асьветнік ды палітык, шэры кардынал пры двары імпэратара Паўла I, Габрыэль Грубэр; заснавальнік адукацыйнае сістэмы ЗША (дыплём адной зь яго каталіцкіх школаў мае Біл Клінтан) Фэлікс Дзеружынскі.
“Мэта апраўдвае сродкі”? Але ў беларускай памяці езуіты засталіся шчырымі, палкімі, самаахвярнымі героямі свайго часу.
Яны зьявіліся ў ВКЛ, ахопленым Рэфармацыяй, у год Люблінскай вуніі (невыпадковае супадзеньне, калі мець на ўвазе паланізацыю). Дзейнічалі энэргічна, зь незвычайнай імклівасьцю і запалам, і, як напішуць пазней, зрабілі найбольш уражвальны пераварот у духоўнай гісторыі Беларусі.
Першае, за што прадбачліва ўзяліся езуіты – апанавалі адукацыю: у 1570 г. імі быў закладзены Віленскі калегіюм, што даў пачатак знакамітаму ўнівэрсытэту, у 1581-м – калегіюм у Полацку, у 1584-м – у Нясьвіжы; затым пайшлі школы, гімназіі, акадэміі па ўсёй краіне. Але шырокую народную падтрымку езуіты атрымалі пасьля таго, як у 1588 г., ратуючы чумных хворых у шпіталях Вільні, некалькі манахаў загінулі самі. Намаганьнямі езуітаў найбольш уплывовыя магнацкія сем’і ВКЛ былі навернутыя у каталіцтва – і разам з ордэнам склалі палітычную партыю, якая на працягу 200 бліжэйшых гадоў фактычна кіравала краінай.
Зорны час ордэну ў Беларусі надышоў у 1773 г. Забароненыя булай Папы Клімэнта IV ва ўсім сьвеце, але дазволеныя загадам Кацярыны ІІ на тэрыторыі Расейскае імпэрыі, езуіты сканцэнтравалі ўсю эліту магутнага ордэну зь дзесяткаў краінаў у Полацку вакол знакамітае Акадэміі, і ператварылі Беларусь у сусьветную цытадэль Таварыства Езуса. Іх палітычны й духовы ўплыў у Пецярбургу гэтае эпохі параўнальны зь лепшымі маніфэстацыямі беларускага апостальства ХVI ст. Эўрапейская асьвета, навука й каталіцызм замацаваліся ў імпэрыі XVIII-XIX стст. ў асноўным дзякуючы езуіцкім місіянерам зь Беларусі.
Езуіты эўрапеізавалі і саму Беларусь. Ніхто ня можа параўнацца зь імі ў маштабе ўнёску, які яны зрабілі для беларускай адукацыі, мэдыцыны, культуры. Езуіты далі нам барока й арган, лёгіку й астраномію, сьвяточныя ілюмінацыі й рэцэпт чакаляду. Езуіты сталі найбольш моцнымі каталізатарамі заходняга сьветаўспрыманьня ў Беларусі. Але такі экспансіўны наступ на Ўсход прывёў ВКЛ да краю бездані: замена беларускай мовы ў вышэйшых клясах лацінай, уціск праваслаўя й пратэстанцтва і сьцьверджаньне прымату літары над духам агукнуліся стратай нацыянальнай сьвядомасьці, разбурэньнем міжканфэсійнага міру й казаччынай.
Так, езуіты ахвяравалі сабою – але душылі Рэфармацыю; горача адстойвалі хрысьціянскія прынцыпы ў дыспутах – але публічна палілі кнігі эвангелікаў; адукавалі моладзь эўрапейскім кшталтам – але рабілі гэта найболей па-польску й латыні. Урэшце рэшт, езуіты перамаглі абсалютна ўсіх сваіх супернікаў, а разам зь імі – і талерантнае, жыватворнае, натхнёнае сумоўе Беларусі.
І веліч, і трагедыя беларускіх езуітаў балянсавалі на адной вострай грані, якая аддзяляе зацятую веру ад нецярпімасьці, а выключны розум – ад разуменьня ўласнае выключнасьці.
У бліскучых беларускіх езуітах з усёй яркасьцю й моцай выявіліся і нацыянальная воля, і наша ўпартасьць, і праніклівая беларуская кемлівасьць, і партызынская тактыка ў змаганьні меншымі сіламі. Дасёньня мы пазнаем гэтыя рысы ў Вінцэнту Гадлеўскім, і ў Адаме Станкевічы, і ва Уладзіславе Завальнюку, і ў Зяноне Пазьняку.
Беларускія езуіты даюць нам узоры нацыянальнай арганізацыі й эфэктыўнае дзейнасьці ў палітыцы, грамадзтве, асьвеце, непераўзыдзеныя дагэтуль. І цяпер адчуваеш: часам нам так не стае грознага, моцнага, выкшталцона-інтэлігенцкага хрысьціянскага Ордэну!..
"Хто пранікне ў закон дасканалы, закон свабоды, і застанецца ў ім, той, ня будучы слухачом забыўлівым, а выканаўцам дзеі, дабрашчасны будзе ў сваім дзеяньні." (Якава 1:25)
Закон – найважнейшае паняцьце духовасьці й адзін з ключавых тэрмінаў Бібліі. Закон Божы стагодзьдзямі быў абавязковым і фундамэнтальным прадметам адукацыі ў беларускіх школах, калегіюмах і акдэміях. Закон – непарушная крэпасьць беларускае гісторыі, падмурак мэнтальнасьці й цытадэль самой нацыянальнай ідэі.
Беларускі Закон даў сьвету шэдэўры правасьвядомасьці. Статут ВКЛ, лепшы звод законаў Эўропы эпохі Рэфармацыі, якім захапляліся Марцін Лютэр і Гуга Калянтай, быў кадыфікаваны тройчы за адно XVI стагодзьдзе – і заўважце, будаваўся на біблійных падставах. Знакамітыя Генрыкаўскія артыкулы аб рэлігійнае талеранцыі, складзеныя беларусамі, абавязвалі караля Францыі да верацярпімасьці – і гэта ў эпоху Варфаламееўскае начы! Канстытуцыя Рэчы Паспалітай 3 траўня 1791 г. сталася другой у сьвеце пасьля амэрыканскай і першай у Эўропе. Нарэшце, галоўны сусьветны раман пра злачынства й пакараньне – зноў-такі з хрысьціянскіх пазыцыяў – напісаў беларус Хведар Дастаеўскі: цяпер студэнты ва ўнівэрсытэтах паловы плянэты вывучаюць псыхалёгію грэху й сумленьня паводле клясычных беларускіх уяўленьняў.
Ажно сам зьдзіўляесься – настолькі вострым і пранізьлівым аказваецца адчуваньне законнасьці для беларускага мэнталітэту.
Але насамрэч усё проста. Цэлае тысячагодзьдзе беларусаў як нацыю фармавала хрысьціянства – наймагутнейшы маральны Закон за ўсю гісторыю чалавецтва. Дзесяць запаведзяў. Другазаконьне. Нагорная пропаведзь, у рэшце рэшт.
І таму ў глыбі Сярэднявечча – і ў глыбіні душы сучасных беларусаў – жыве, жыве той крышталёва чысты дыямант Закону, што здольны зьдзівіць увесь сьвет сваім бляскам і празрыстасьцю. Гэта ў ім тоіцца сакрэт захапляючага асьвечанага дэмакратызму нашае гісторыі. Гэта ён – прычына незвычайнае беларускае выканальнасьці й нястрымнага жаданьня падпарадкоўвацца ўладзе, велічных руінаў законапаслухмянасьці. Гэта ў ім скрозь смутныя часы люструюць і пераліваюцца талеранцыя, цярплівасьць і прыстойнасьць – бліскучыя грані першапачатковае, Богам закладзенае ў Беларусь ідэальнае заканамернасьці.
Таго Закону, для якога свабода – катэгорыя адказнасьці.
Таго Закону, выпрабаваньня якім ня вытрымала яшчэ ніводная эпоха ці цывілізацыя.
Таго Закону, вышэй за які толькі міласэрнасьць.
Закон – гэта напісанае. Такая моцная павага да дакумантаў, да друкаванага слова, кнігацэнтрызм і інтэлігентнасьць культываваліся ў беларусах усе 10 вякоў. Вам ужо зразумела, адкуль у беларусаў такая прыніжальная пакорлівасьць перад чужымі парадкамі? Так нацыя Закону Божага расплочваецца за тое, што не хацела падпарадкоўвацца Найвышэйшаму Парадку.
Сувора? Але справядліва.
Закон ёсьць закон.
“Ісус прыйшоў не скасаваць закон, а выпаўніць.” (Мацьвея, 5:17) Гэтак жа і ў хрысьціянскай Беларусі выпаўняліся сусьветныя законы Божыя. Беларусь, сэрца Эўропы, была Заляю суда й Лобным месцам адначасова. Тут, як на арэне, зладзейнічалі, асуджалі, абвяшчалі прысуды й каралі. Будзьце пэўныя, на Страшным Судзе імя "Беларусь" будзе гучаць часьцей за многія іншыя. "Бо праўду кажу вам: пакуль мінецца неба й зямля, ані ёта адна, ані рыска адзіная не мінецца з закону, пакуль ня збудзецца ўсё". (Мацьвея 5:18)
Калі Беларусь вернецца да Бога – яна мае ўсе шанцы зрабіцца духовым заканадаўцам. Каб тое, што кажа сэрца, было для Эўропы законам.
“Ізраіль” перакладаецца “Няхай пануе Бог!”
“Я дабраслаўляю тых, што дабраслаўляюць цябе, і тых, што ліхасловяць цябе, пракляну, і дабраславяцца ў табе ўсе плямёны зямныя” – такія Божыя словы з кнігі Быцьця, 12:3 адрасаваныя народу ізраільскаму.
Ізраіль – першая ў сьвеце нацыя, створаная Богам. Больш таго – гэта народ, празь які ў сьвет прыйшло і Сьвятое Пісьмо, і Хрыстова збавеньне. Як і Ізраіль, Беларусь ёсьць фэномэнам Божае волі. Як і габрэі, беларусы – духовая нацыя. І, падобна габрэйскай, беларуская ідэя – гэта ідэя Бога.
Факт аграмаднага духовага значэньня: менавіта ў Беларусі расьсеяны па сьвеце Ізраіль набраўся сілаў для адраджэньня.
У Новым Запавеце беларускае гісторыі Ізраіль быў тут. Інквізыцыя з Захаду й дэспатыя з Усходу гналі вечных вандроўнікаў у Беларусь – ціхую, талерантную, Боскую. “Бо Я ўвяду іх у зямлю добрую, дзе цячэ малако і мёд…” (Другазаконьне 31:20). У выніку зь XVII да ХХ стагодзьдзя найбольшая габрэйская дыяспара ў сьвеце – некалькі мільёнаў! – пражывала на тэрыторыі ВКЛ і Рэчы Паспалітай, паміж заходнім антысэмітызмам і імпэрскай рысай аселасьці.
Беларускія ешывы, у якія прыяжджалі юдэі з усяго сьвету, былі найзнакамітшымі цэнтрамі габрэйскае рэлігіі. Беларускія гарады насамрэч былі габрэйскімі. Беларускія габрэі, якіх называлі і “літоўскімі”, і “польскімі”, і “рускімі”, і “савецкімі”, аднавілі дзяржаву Ізраіль: 2 прэзыдэнты й аж 6 прэм’ер-міністраў – і гэта за паўстагодзьдзя! – паходзяць зь Беларусі. Іўрыт, “Масад”, Шагал, клясыка сучаснае габрэйскае літаратуры й філязофіі маюць беларускія карані. Беларускае сэрца, якое набрыньвала крывёю тры стагодзьдзі Новага Запавету, жывіла богаабраны народ ва ўсіх войнах і рэвалюцыях ХХ веку.
Так багата Беларусі ўкладзена ў сучасны Ізраіль! Зямлю абяцаную, зямлю сьвятую дагэтуль саграюць беларускае цяпло, сьвятло і любоў.
Роднасьць Беларусі й Ізраілю дасягае біблійнага ўзроўню. Абодва фэномэны ўражвальна трагічныя. Пакутныя. Ахвярныя. Адухоўленыя. Беларуская гісторыя, як і ізраільская, адбывалася паводле Бібліі. Беларускае расьсеяньне, як і ізраільскае, жывіла паў-Эўропы працаўнікамі ды геніямі. Беларусаў, як і ізгояў-габрэяў зьнішчалі вялікія дзяржавы й таталітарныя імпэрыі. Уздымы Беларусі, як і Ізраілю, прыходзілі з духовымі абуджэньнямі, а заняпады – усьлед за слабасьцю духу. Беларуская місія веры, праўды й свабоды гэтак жа сустракалася неразуменьнем ды нянавісьцю.
Вера ў Бога 4 тысячы гадоў была сэнсам існаваньня габрэйскага народу, і захавала нацыю нават ва ўсясьветным расьсеяньні. Тысячагадовая гісторыя Беларусі ўся была вытворнай ад ступені духовасьці й вызначыла беларускую нацыянальную ідэю як сутнасна хрысьціянскую. Беларускі белы сьцяг з Крывёю Хрыста мае сваім папярэднікам ізраільскі сьцяг зь нябёснага колеру зоркай Давіда.
Адрозьненьне, па вялікім рахунку, адно: габрэі ўжо здолелі аднавіць і мову, і нацыю, і дзяржаву (усяго за некалькі дзесяцігодзьдзяў ХХ ст.), а ў беларусаў гэтыя зьдзяйсьненьні яшчэ наперадзе.
Ізраіль – нацыянальны вобраз для Беларусі. Мы пазнаем сябе ў Бібліі як народ вернікаў, прарокаў і апосталаў – і адначасова народ грэху ды страху; мы бачым нацыянальны трыюмф у абуджэньні веры, і галоўны правал – у вырачэньні Бога. Ізраіль, які стагодзьдзямі жыў у адным целе зь Беларусьсю, зараз жыве ў адным з намі часавым поясе.
“І ўведаюць, што Я – Гасподзь Бог іхні, калі, расьсеяўшы іх сярод народаў, зноў зьбяру іх у зямлю іхнюю…” (Езэкііль 39:23).
Беларускае пакліканьне – быць хрысьціянскім Ізраілем у Сэрцы Эўропы.
“Хто вызнае, што Ісус ёсьць Сын Божы, у тым жыве Бог, і ён у Богу.” (І Яна 4:15)
Беларусь стала Беларусьсю, калі прыняла Ісуса Хрыста.
Беларусь перажывала максымальныя ўздымы сваёй гісторыі, калі верыла ў Ісуса Хрыста.
Беларусь ахвяравалася, цярпела й прапаведвала, аддавала сябе ўсю, памірала й уваскрасала, як Сам Ісус Хрыстос.
Ісус Хрыстос, Сын Божы й Сын Чалавечы, Бог на 100% і Чалавек на 100%, Які прыйшоў у гэты сьвет, каб вярнуць чалавека да Бога, ахвяра за людзкія грахі, наш Госпад і Збаўца – увасоблены сэнс жыцьця Беларусі. Быць у Хрысьце, ісьці за Хрыстом, славіць Хрыста ёсьць найвышэйшай і сапраўднай мэтай нацыянальнае ідэі.
Наколькі блізкай да Хрыста была Беларусь, настолькі яна й была рэальнай. Місія Хрыста – узяць на сябе грэх сьвету, ахвяравацца, паміраючы ў страшных пакутах, каб уваскрэснуць і даць людзям дарогу, праўду і жыцьцё – стала і місіяй Беларусі. Боль і любоў Ісуса Хрыста ў Сэрцы Эўропы дасягнула такой крытычнай канцэнтрацыі, такой вастрыні, што ўся беларуская нацыянальная ідэя ператварылася ў адзіны звышнатуральны эфэкт Ягонае прысутнасьці.
Празрыстая, поўная сьвятла Нагорная пропаведзь, простасьць, узьнёсласьць і напеўнасьць навучаньня, паэтыка прытчаў, цуды й вяршыні духу сярод няшчасьцяў і пакутаў – вы пазнаеце? Вось яна, краіна Ісуса Хрыста. Белая, чыстая, сьветлая.
Беларусь прапаведвала, вандравала й навучала, аддавала сябе цалкам, сьцякала крывёю, прададзеная юдамі, асуджаная, памірала за іншых – і ўваскрасала пад бел-чырвона-белым сьцягам Ісуса Хрыста.
“Дзякаваць Богу, Які даў нам перамогу Госпадам нашым Ісусам Хрыстом!” (І Да Карыньцянаў 15:57)
Беларусь – такое ж цудоўнае ўцелаўленьне Хрыста, як і ягонае нараджэньне ад найчыстае Дзевы Марыі 2000 гадоў таму “Слова сталася целам” – фэномэн Божае волі, які лёгка ўгадваецца ў Беларусі. Таму гэта да Беларусаў піша апостал Павал: “Апранецеся ў Госпада нашага Ісуса Хрыста”! (Рым. 13:14)
Прыняць і палюбіць Хрыста – значыць, зразумець Беларусь. Усё чалавечае й усё нацыянальнае тут правяраецца й вымяраецца Хрыстом. Насьледуй Яму. Шукай сустрэчы зь Ім. Запытвайся ў Яго. Прасі Яго. Увесьчас. І тады табе стане ясна, што значыць: быць хрысьціянінам і быць беларусам.
Беларусь – вобраз і падабенства Хрыста. Вось чаму так хочацца стаць на калені пасярод беларускае зямлі, вось чаму так баліць і крывавіць, вось чаму так моцна Беларусь натхняе адчайных! Ягоная кроў на нашым сьцягу. Ягоная кніга – наш галоўны закон і падручнік.
Сярод гаротных і ўбогіх, пазбаўленых уласнага дома беларусаў нашае новазапаветнай гісторыі ласкавы й уладны Ісус. У жахлівых ранах і бясконцых трываньнях Беларусі бязьвінны Ісус. На беларускім крыжы, на цяжкім скрыжаваньні, празь якое праходзілі сусьветныя войны й рэвалюцыі, распяты Ісус. І ў сьпеўнай беларускай малітве, і ў высокай, тонкай веры, і ў вялікай шчымлівай любові ўсім сэрцам, усёй душой, усімі сіламі, у абуджэньнях і перамогах духу гэтай маленькай, трапяткой краіны Ісус!
Той, хто любіць Беларусь больш самога жыцьця, хто шукае крыніцаў і тайнаў беларускасьці, хто ўзіраецца ў глыбіні беларускае гісторыі й далячыні беларускае будучыні – урэшце рэшт, пачынае пазнаваць сьветлае аблічча Ісуса. Беларускае сьвятло ператвараецца ў азарэньне, асьвятляе ўсю дрыжучую й захопленую душу і патрабавальна вядзе за сабою да Валадарства Нябёснага.
Што можна дадаць?… Толькі паўтарыць сьледам за апосталам Паўлам: “Бо я пастанавіў сабе нічога іншага між вамі ня ведаць, апроч Ісуса Хрыста, і пры тым укрыжаванага”. (І Да Карыньцянаў 2:2)
Адно з самых моцных уражаньняў у Беларусі – зайсьці ў каталіцкі касьцёл. Дзьвюхтысячагадовы цуд. Царква, якую не адолеюць брамы пекла. Галоўная крэпасьць хрысьціянства.
Веліч. Ціша. Сьвятло. Незямное адчуваньне прысутнасьці Божай. Беларускае імгненьне ісьціны. Імша па-беларуску...
І гучыць:
— Хто творыць Касьцёл Сьвяты?
— Касьцёл Сьвяты твораць: Папа, біскупы, сьвятары й вернікі. Усе людзі, адкупленыя Хрыстусам, твораць Люд Божы.
— А якія галоўныя абавязкі католіка?
— Галоўныя абавязкі католіка:
Першая. Вернасьць усяму, што Пан Бог аб'явіў, а Касьцёл навучае.
Другое. Выконваць загады Божыя й касьцёльныя.
Трэцяе. Прымаць сьвятыя Сакраманты.
Чацьвёртае. Маліцца й рабіць добрыя ўчынкі.
Каталіцтва – гэта катэхізіс для Беларусі: вечныя пытаньні й ясныя адказы.
Што даў каталіцкі касьцёл Беларусі?
Каталіцызм афіцыйна прадстаўляе ў Беларусі Заходнюю Эўропу. Індывідуалізм. Рацыю. Лёгіку. Трыюмф розуму. Парадак і прагматызм. Бліскучую сыстэму адукацыі. Найважнейшы элемэнт нацыянальнага духовага сплаву, які ў спалучэньні з праваслаўем і пратэстанцтвам дае Беларусь.
Касьцёл – для чалавека. Званочкі, як сыгналі. Статуі Хрыста й Сьвятое Сям'і. Шэраг лаваў, як парты. Лепш думаць пра Бога седзячы, чым пра ногі стоячы.
Урачыстая бель, гармонія хараства, найвышэйшае рэха. Абавязкова арган, што ўзвышае пачуцьці і валодае максымальным дыяпазонам гучаньня сярод усіх музычных інструмантаў, як і касьцёл – поўняй вучэньня... Ідэальны храм, як цела для душы – бліскучы й прахалодны. Увайсьці, крануць сьвятую ваду, схіліцца на калена, і перажагнацца зьлева направа:
Няхай будзе пахвалёны
Найсьвяцейшы Сакрамант
Праўдзівае цела і Кроў
Госпада нашага, Езуса Хрыста.
Каталіцызм – цудоўны празрысты дыямант, празь які нам адкрываецца ўся Эўропа Пятра, і яшчэ паў-сьвету. Заходняя Беларусь, касьцёлы ў Горадні, Нясьвіжы, Будславе, Пінску, Менску, Віцебску, Магілёве – узорыстыя вітражныя вокны лацінскае цывілізацыі, з дапамогай якіх сынтэзуецца ўнікальнае беларускае сьвятло.
А што дала Беларусь каталіцкаму Касьцёлу?
Скаргу. Руцкага. Богуш-Сестранцэвіча. Станкевіча. Гадлеўскага. Сваяка. Астрамовіча. Сьвёнтка. 2,5 стагодзьдзі самай пасьпяховай вуніі з праваслаўем. Пляцдарм місіянерскіх ордэнаў на Ўсходзе. Сусьветны цэнтар езуіцкага руху ў Полацку. Фэномэн віленскага барока... З Польшчы, якой Беларусь аддала паўжыцьця, паходзіць найвялікшы папа сучаснасьці Ян Павел II, Караль Вайтыла. Беларусь нарадзіла большасьць каталіцкіх ксяндзоў, што ахвярна працавалі ў Расеі ўсе апошнія стагодзьдзі: нават сёньня галоўны расейскі біскуп Тадэвуш Кандрусевіч.
Самая заходняя й самая беларускамоўная канфэсія, зараз каталіцкі касьцёл – бясспрэчны флагман нацыянальнага адраджэньня. Большасьць беларускай эліты – каталікі, або, на скрайні выпадак, вуніяты. Таму недавер да касьцёлу культывуецца Масквой і падтрымліваецца дзяржавай: "палякі"
Так, шасьцьсот гадоў, з Крэўскай вуніі Ягайлы касьцёл быў галоўнай структурай паланізацыі. Як і Контаррэфармацыя, рэлігійная нецярпімасьць і фарысэйства спольшчанай шляхты XVII-XІХ стст., гэта зьяўляецца неаспрэчным фактам. Але таксама факт і тое, што ксяндзы XVIII ст рыхтавалі зброю для паўстанцаў Касьцюшкі, XIX ст. – перахоўвалі людзей Каліноўскага, а XX ст. – агітавалі за Пазьняка. Самыя цьвёрдыя, адукаваныя й эўрапейскія сьвятары найноўшага адраджэньня паходзяць з царквы апостала Пятра, цэлібату й філіёквэ.
Поўны ансамбаль 2000-гадовай дактрыны, сынтэз розуму й веры, цэнтар нацыянальнай крышталізацыі любога беларускага гораду й найсьвятлейшая іпастась беларускае хрысьціянскае Тройцы, беларускі касьцёл робіцца ўсё больш і больш падобным на тую царкву, пра якую напісана:
"На камені гэтым Я збудую Царкву Маю, і брамы пекла не адолеюць яе." (Мацьвея, 16:18)
"...Тады Ісус сказаў вучням сваім: калі хто хоча ісьці за Мною, хай адрачэцца ад сябе і возьме крыж свой і ідзе за Мною." (Мацьвея, 16:24).
Беларусь узяла свой Крыж Эўфрасіньні Полацкай і пайшла.
Крыж Эўфрасіньні – найдаражэйшая рэлігійная сьвятыня Беларусі. Каўчэг беларускі, які вандраваў праз усю нашу гісторыю. Вялікі сымбаль, што ў знакавыя моманты асьвячаў рухі беларускай душы. Залаты ключык, якім адчыняюцца шматлікія таямніцы беларускай нацыянальнай ідэі.
Шэдэўр старажытнага беларускага мастацтва, створаны ў 1161 г. на замову Эўфрасіньні Полацкай ювэлірам Лазарам Богшам, гэты ўзьвіжальны крыж зрабіўся сымбалем хрысьціянскага абуджэньня ХІІ ст. гэтак жа, як і Біблія Скарыны – сымбалем залатога XVI веку, а бел-чырвона-белы сьцяг – адраджэньняў ХХ ст. Каўчэжац для захаваньня хрысьціянскіх рэліквіяў: кавалачкаў крыжу Гасподняга, сьвяшчэнных кропляў крыві ды мошчаў. Аснова кіпарысавага дрэва (менавіта на такім быў укрыжаваны Ісус) была абкладзеная залатымі пласьцінкамі, аздобленая каштоўнымі камянямі, пэрламі ды ўнікальнымі абразкамі-эмалямі з подпісамі славянскімі й грэцкімі літарамі. Шасьціканцовая форма, што стала затым традыцыйнай для Беларусі, сымбалізавала стварэньне Богам сьвету за 6 дзён.
Крыжовы шлях гэтага сымбалю – з тых сагаў, якія нацыі належыць перадаваць вусна з пакаленьня ў пакаленьне.
Крыж-каўчэжац падарожнічаў у беларускай гісторыі як праўдзівы каўчэг: зьяўляўся, прабліскваў у знакавых месцах, у ключавыя моманты. Кожная прыгода ў адысэі крыжу бачыцца напоўненай містычным сэнсам.
Зь беларускага пачатку, старажытнага Полацка, напрыканцы ХІІ ст. крыж Эўфрасіньні выправіўся ў Смаленск. Больш 300 гадоў крыж у Княстве Смаленскім пільнаваў стратэгічны для Беларусі кірунак – Усход. У пачатку XVI ст., на сьвітанку найвялікшага беларускага абуджэньня крыж, як прадвесьце Скарыны, Фёдарава й Полацкага, зьявіўся ў Маскве – у 1514 г. Васіль ІІІ, захапіўшы Смаленск, перавёз сьвятыню з сабой у Крэмль.
Але ўжо у 1563 г. – у той самы вялікі й трагічны год, што падзяляе Стары й Новы Запавет гісторыі Беларусі! – крыж вяртаецца ў Беларусь. Іван Жахлівы, каб замаліць грахі, прывозіць і кладзе яго туды, дзе ўсё пачыналася, у Спаса-Эўфрасінеўскі сабор Полацка.
Крыж Эўфрасіньні Полацкай зьзяў у бляску Залатога веку, на хросных ходах, бачыў вялікае міжканфэсійнае супрацьстаяньне XVII ст. паміж двума полацкімі біскупамі, вуніятам Кунцэвічам і праваслаўным Сматрыцкім, быў выкрадзены езуітамі ў Сьвятое Сафіі й вернуты вернікам; у 1812-м ледзь унікнуў вывазу ўва Францыю, нема назіраў за апошнім саборам Вуніі... Паўсюль быў зь Беларусьсю.
У 1841 г., з забаронай беларускай мовы й самое назвы "Беларусь", зь вялікай беларускай культурнай і духовай хваляй у Расеі крыж вывозіцца ў імпэрскія музэі Піцера, а затым і Масквы.
Ужо можна было прадбачыць, што Крыж Эўфрасіньні вернецца ў Беларусь з новым нацыянальным адраджэньнем. Так і здарылася – у 1910 г., з нашаніўскім уздымам, крыж зноў апынуўся ў Полацку.
Беларусь быццам жагналася гэтым крыжам.
У 1921 г. крыж быў рэквізаваны ОГПУ – гэтак жа, як тады канфіскоўваліся храмы, землі, душы. Але – вярнуўся, дзякуючы беларусізацыі, у 1929-м, у Магілёў, які тады плянавалі зрабіць сталіцай.
Апошні раз Крыж Эўфрасіньні бачылі ў 1941-м, у часе эвакуацыі Саветаў перад нямецкім наступам. Беларусь, прымусова пазбаўленая веры, пазбаўлялася й крыжу. З вайной, Хатыньню й Трасьцянцом, бязбожным атэізмам і Чарнобылем Беларусь, як Ісус на крыжы, магла толькі маліць: "Божа! Божа! Чаму Ты Мяне пакінуў?..".
Сёньня Беларусь зноў шукае крыж. Шукае ў Расеі, Польшчы, Нямеччыне, Амэрыцы, празь Інтэрпол і прыватныя калекцыі. Шукае, прыгаворваючы: "Не хачу хваліцца, хіба толькі крыжам Госпада нашага Ісуса Хрыста, якім для мяне сьвет укрыжаваны, а я для сьвету". (Да Галятаў, 6:14) Шукае так, як зьнявераны намацвае свой колішні нацельны крыжык. Са смутным адчуваньнем, што знойдзецца крыж – вернецца і нешта асабліва важнае для кожнага зь 10 мільёнаў.
Бо Беларусь шукае Бога.
Люблю Беларусь…
Прамаўляецца як пацалунак.
Беларусь, сэрца Эўропы, створаная зь любві.
Беларусы – трапяткая, далікатная й самаадданая нацыя, якая любіць і якую любяць. Любоў – гэта наш спосаб існаваньня.
Усё, што даў Беларусі Бог – шчырасьць і ціхую пяшчоту, шчымлівую мяккасьць і ласкавую сьціпласьць, ясныя вочы й натхнёныя душы – усё гэта ад моцнай любові, зь невымоўнай любові й дзеля поўнай любові. “Бог ёсьць любоў, і хто жыве ў любові, той жыве ў Богу, і Бог у ім.” (І Яна 4:16)
І пакуты, і ахвяры, і паміраньне за іншых, і Курапаты, і Хатынь, і Чарнобыль – усё гэта было ў імя вялікае любові. “Любоў Божая да нас адкрылася ў тым, што Бог паслаў у сьвет Адзінароднага Сына Свайго, каб мы атрымалі жыцьцё празь Яго”. (І Яна 4:9)
І беларуская зямелька, сьветлая да драбнюткага чысьценькага пясочку, і трымценьне лісьцікаў, і мігценьне сьняжынак, і сьпеўныя слоўцы, і стрыманая сіла, і саступлівая цярплівасьць, і памяншальна-ласкальная форма імёнаў, і раскоша нашых улюбёных суфіксаў, ад якіх чыста ўся мова празрыстая – гэта характар вялікае любові. “Любасныя! Будзем любіць адно аднаго, бо любоў ад Бога, і кожны, хто любіць, народжаны ад Бога й ведае Бога”. (І Яна 4:7)
Беларусь, гэтая ласачка, любушка, зоранька, каханачка – вось ужо тысячу гадоў сэрца Эўропы. Пульсуючае сэрцайка, поўнае любові да Бога й бліжняга!
Беларусь – найлепшы сродак супраць нянавісьці. “Беларусь” – хоць да раны прыкладай. “Бо няма любові большае, як калі хто пакладзе душу сваю за сябраў сваіх.” (Яна 15:13) І суседзяў, і прыхадняў, і нават ворагаў Беларусь любіла той невымоўнай, найвышэйшай любоўю, якая вымагае: “любіце ворагаў вашых, дабраслаўляйце кляцьбітоў вашых, рабеце дабро ненавісьнікам вашым і малецеся за крыўдзіцеляў вашых і ганіцеляў вашых”. (Мацьвея 5:44)
Табе балюча, родненькая? Пацярпі крышачку. Ты ж у мяне самая сьветлая, самая мілая, самая каханая… Любая… Адзіная…
Любоў – місія Беларусі.
Вось чаму беларусаў любяць.
Братка-беларус, “сябры”, “Белоруссия родная” – ва ўсіх нашых суседзяў “беларус” – вобраз выключна мілы.
Беларусы й беларусачкі – людзі любові. Верныя й узьнёслыя, як Эўфрасіньня й Скарына. Адданыя й палкія, як Караткевіч ды Багдановіч. Натхнёныя й моцныя, як Каліноўскі ды Пазьняк. Хто яшчэ так любіў Польшчу, як Міцкевіч? Расею, як Дастаеўскі? Ізраіль, як Мэір, Перас, Рабін?…
Беларуская нацыя спалучае ў сабе ўсё багацьце пачуцьцяў – але, безумоўна, любоў зь іх найбольшая.
Беларусь – краіна, дзе “быць” і “любіць” – гэта адное й тое ж, дзе “любоў” і “кроў” рыфмуюцца зусім натуралёва, а любоў тоесная болю, ня трэба нават літараў перастаўляць.
У Беларусі адразу ўзгадваеш, што Бог ёсьць любоў. “Любоў, якая акупае ўсе грахі” (Выслоўі Саламонавы, 10:12). Тая звышнатуральная любоў, якая “церпіць доўга, умілажальваецца, не зайздросьціць, не праслаўляе сябе, не ганарыцца, не бушуе, не шукае свайго, не раздражняецца, не намышляе ліха, ня радуецца зь няпраўды, а разам цешыцца зь ісьціны; усё пакрывае, усяму верыць, на ўсё спадзяецца, усё пераносіць!…” (І Да Карыньцянаў 13:4-7)
Ты любіш Беларусь?…
Пачуцьцё любові, як жывая вада, перапаўняе Беларусь – яе цудоўную мэлядычную мову любові, яе ўзвышаную любоўную паэтычнасьць, нашую ўлюбёную ветлівасьць і гасьціннасьць. Любоў найвышэйшае канцэнтрацыі! У гэтым – стоеная сіла й ціхая магутнасьць Беларусі.
Бо запавет Госпада й заснавальніка Беларусі – гэта запавет любові. “Палюбі Госпада Бога твайго ўсім сэрцам тваім, і ўсёй душою тваёю, і ўсім разуменьнем тваім – і палюбі блізкага твайго, як самога сябе”. (Лукі 10:27)
Бо толькі такая любоў можа пераплавіць увадно каталіцтва, праваслаўе й пратэстанцтва. Толькі такая любоў здольная раздаць усю сябе па кавалачках суседзям. Толькі такой любові пад сілу пераадолець жах нашых войнаў і нянавісьць іхніх імпэрыяў.
“Люблю Беларусь” – гэта элемэнтарная формула патрыятызму, спрошчаная ад крэда Беларусі: “Люблю, Беларусь”.
Любі Беларусь.
Бо ў любові да Бога, любові да бліжняга, любові да краіны – у гэтых трох іпастасях ЛЮБОВІ й заключаецца ўвесь сэнс беларускай нацыянальнай ідэі.
"Узьнясіся, Госпадзе, у сіле Тваёй:
Мы будзем апяваць і славіць
Тваю магутнасьць"! (Псальмы, 20:14)
Беларусы стварылі польскі гімн "Марш-марш Дамброўскі" й расейскі "Слаўся!". Беларусь сама – гімн хвалы Богу. Таму й нацыянальны беларускі гімн, духовы сьпеў на вершы Натальлі Арсеньневай і музыку Міколы Равенскага – гэта "Магутны Божа".
Сярод усіх урачыстых, народных, ударных хітоў, што маглі б стаць гімнам – "Ваярскі марш", "Пагоня", "Мы, беларусы", "Квітней, Беларусь!", "палянэз Агінскага або "Радзіма мая дарагая" – "Магутны Божа", як выдых, як сьпеў, як малітва з глыбіняў нацыянальнага духу гучыць наймацней.
Магутны Божа, Уладар сусьветаў
Вялікіх сонцаў і сэрц малых,
Над Беларусяй, ціхай і ветлай
Рассып праменьні свае хвалы!
"Магутны Божа" ўжо дзесяткі гадоў быў гімнам беларускай эміграцыі. У 1993 г., на хвалі адраджэньня незалежнасьці, менавіта яго прапанавала як дзяржаўны адмыслова створаная камісія Вярхоўнага Савета. А ў 2002 годзе ўрачысты грамадзкі сход у Менскім Палацы Мастацтваў абраў "Магутны Божа" гімнам усяго беларускага нацыянальнага руху.
Дай спору ў працы штодзённай, шэрай
На хлеб надзённы, на родны край
Павагу, сілу і веліч веры
У нашу праўду, у прышласьць – дай!
Ані слова пра славу народа, сілу ваяроў ці веліч дзяржавы. Сьціплая, шчырая, самаадданая малітва да Бога, спадзяваньне толькі на Найвышняга!.. У гэтым уся Беларусь.
Дай урадлівасьць жытнёвым нівам,
Учынкам нашым пашлі ўмалот,
Зрабі свабоднай, зрабі шчасьлівай
Краіну нашу і наш народ!
Гэта вам не рэвалюцыйная Марсэльеза, ня "Боже, царя храни!" і нават ня "God Save The Queen". Гэта малітва краіны, якая шмат разоў гінула за бліжніх, якая дала сьвету вялікіх апосталаў, місіянераў і геніяў, якая ня бачыць сэнсу ў выхваляньні, бо ведае, што яе сіла толькі ў Госпадзе.
"Магутны Божа" – гэта "Ойча Наш" па-беларуску.
"Бог", "вера", "праўда", "свабода", "сэрца", "праца", "жытнёвыя нівы", "родны край", "ціхай і ветлай"... Ключавыя словы нацыянальнай ідэі!
"Магутны Божа" – трэцяя частка беларускай сымбалічнай трыяды: сьцягу, гербу й гімну. "Магутны Божа" у гэтае тройцы – як іпастась Бога-Айца.
“Магутны Божа”, хор малітвы, якую сьпявае народ на плошчах, стадыёнах, у залях і храмах, хор, у якім яднаецца й адкрываецца Свайму Творцу ўся нацыя, хор велічны й багавейны...
Не баявы? Затое які магутны!
Місія – гэта калі ты бярэш посах і йдзеш за сваім пакліканьнем. Ідзеш, ня ведаючы куды, бо цябе вядуць любоў і боль.
Місія – гэта нацыянальная ідэя, зьвернутая ў сьвет.
Быць сэрцам Эўропы й успышкай сьвятла для Расеі, пакутваць й ахвяравацца за іншых, натхняць і навучаць, несьці веру на аграмадныя прасторы Захаду й Усходу – вось місія, сьцьверджаная тысячагодзьдзем беларускай гісторыі.
Беларусь, краіна вялікае мэты, у Сярэднявеччы была цэнтральным агмянём праваслаўя, галоўнай базай каталіцкіх ордэнаў ва Ўсходняй Эўропе й фарпостам кальвінізму на азіяцкім кірунку. Беларусь прымала на сябе ўдары сусьветных войнаў, таталітарных рэжымаў і катастрофаў чалавецтва, падрывала партызанкай Трэці рэйх і разбурала ў Белавескай пушчы СССР.
У найвялікшых зьдзяйсьненьнях расейскай культуры, польскага грамадзтва й габрэйскае дзяржаўнасьці, сьветліня й празрыстасьць беларускай місіі крынічаць адразу. Там, дзе скразіць талеранцыя, ідэалізм і чысьціня, насычаныя аканьнем, дзэканьнем, цэканьнем, у-кароткім і звонкімі зычнымі, пазначаныя характэрнымі канчаткамі на "іч" – "ыч", "онак" – "ёнак" і "эня" – "еня", асьвечаныя яснай мяккасьцю ды сьпеўнасьцю – можаце не сумнявацца: тут была беларуская місія.
І міжмоўе, і месца сустрэчы хрысьціянскіх канфэсіяў, і геапалітычны беларускі крыж, і раствораная беларускай любоўю мяжа паміж Захадам і Ўсходам – усе гэтыя фэномэны сынтэзу Сьвятога Духа зрабілі зь Беларусі ўнікальны пляцдарм хрысьціянскага місіянерства.
Місія Беларусі ў Расеі – перамагчы імпэрыю, дэспатызм і азіятчыну высокай культурай і духовасьцю.
Місія Беларусі ў Польшчы – скрышталізаваць праз каталіцкую лаціну рамантызм, цярпімасьць, натхненьне жывога духу – і пашыраць іх на рацыяналістычным, тэхналягічным Захадзе.
Місія Беларусі ў Ізраілі – аднавіць і ўмацаваць на Сьвятой Зямлі дзяржаву народу Божага, выконваючы біблейскія прароцтвы.
Вось чаму беларусы – першаклясныя апосталы. Эўфрасіньня Полацкая, Кірыла Тураўскі, Клім Смаляціч былі галоўнымі місіянерамі сярод усходняга славянства. Францыск Скарына друкаваў Слова Божае для ўсяго ВКЛ. Мікола Гусоўскі падараваў расьпешчанаму Захаду "Песьню пра зубра". Фёдараў, Мсьціславец, Сімяон Полацкі й Ільля Капіевіч паклалі ўсё жыцьцё на асьвету цемрашальнае Расеі. Мялет Сматрыцкі склаў знакамітую “Граматыку”, падручнік для беларусаў, украінцаў, расейцаў, малдаванаў, балгараў, румынаў, а Пётра Магіла сфармуляваў дактрыну, прынятую ўсімі праваслаўнымі цэрквамі сьвету. Адам Міцкевіч з "Панам Тадэвушам", Тадэвуш Касьцюшка з паўстанцамі, Генрык Сянкевіч з "Quo Vadis" і "Крыжакамі" – вялікія беларускія місіянеры на Захадзе. Беларускія місіі – адысэі філямата Ігната Дамейкі ў Чылі, першага амбасадара-эўрапейца Восіпа Гашкевіча ў Японіі, Мікалая Пржэвальскага ў Цэнтральнай Азіі, а Валянціны Церашковай – у космасе.
Беларускія місіянеры сучаснасьці – Васіль Быкаў, Алесь Адамовіч, Сьвятлана Алексіевіч, Зянон Пазьняк.
Яна, гэта эвангельская місія, быццам зарад, стоеная ў кожным беларусе. Яна толькі чакае свайго часу, каб разгарнуцца – ў тэлевізіі, радыё, інтэрнэце: "Дык ідзіце, навучайце ўсе народы, хрысьцячы іх у імя Айца, і Сына, і Сьвятога Духа..." (Мацьвея, 28:19)
Гвардыя царквы. Брацтва пасьвечаных. Цэлыя акадэміі навук. Правобразы партыяў і транснацыянальных карпарацыяў... Хрысьціянскія ордэны канцэнтравалі духовую й палітычную эліту Сярэднявечча.
Беларусь перамагла ордэны ваярскія – і дала прытулак ордэнам манаскім. Менавіта пасьля разгрому крыжакоў-тэўтонаў у XV стагодзьдзі Вялікае Княства Літоўскае стала апірышчам каталіцкае экспансіі на Ўсход. "Вагнём і мечам"?..- перапытвала Беларусь. "Ня войскам, ня сілаю, а Духам Маім, кажа Гасподзь"! (Захарыя, 4:6) – адказвала яна крыжакам, як рэха.
Манаскія ордэны, аднакарэнныя з ордэр – парадак – далі бліскучыя ўзоры арганізацыі беларускай духовасьці.
Такія ордэны ў Беларусі – бэнэдыктынцы, аўгусьцінцы, бэрнардзінцы, дамініканцы, кармэліты, францысканцы, езуіты, піяры, назарэцянкі, базыльяне... Практычна ўвесь спэктар манастырскіх статутаў сьвету. У XV-XIX стагодзьдзях Беларусь стала базаю хрысьціянскага місіянерства ва Ўсходней Эўропе, падобна Гішпаніі для Новага сьвету, Італіі для Міжземнамор'я ды Блізкага Ўсходу, або Францыі для Заходняй Афрыкі.
У XVI ст. каталіцкія ордэны, нароўні з пратэстанцкімі партыямі ўлады й праваслаўнымі брацтвамі стварылі трыяду магутнасьці, велічы й багацьця беларускага Залатога веку. Але з заняпадам XVII-XVIII стст нясучыя канфэсійныя канструкцыі ператварыліся ў застываючыя рэлігійныя формы, бастыёны дагматызму, у тыя літары, што забіваюць дух.
Ордэнскае манаства цалкам аддавала сябе Богу й людзям. Бясшлюбнасьць. Устрыманьне. Фізычная праца. Ахвярнае служэньне. Францысканцы й аўгусьцінцы, бразыльяне й езуіты – таемныя, але ўплывовыя таварыствы як найлепш адпавядалі нацыянальнаму характару “стоенай сілы”. Ордэны кшталтавалі беларускі мэнталітэт, выкоўваючы золата й шліфуючы дыяманты для сапраўдных узнагародаў гісторыі. Язэп Руцкі, Петра Скарга, Іпаці Пацей у першую чаргу былі гіерархамі ордэнаў.
Строгія, правільныя рысы ордэнаў, што выконвалі ролю матрыцы заходняй, эўрапейскай тэхналягічнай й рацыянальнай цывілізацыі ў Беларусі, дагэтуль скразяць у беларускай гісторыі й сучаснасьці.
У век хай-тэк, суцэльнай інфармацыйнай прасторы й інтэрнэту, у смутныя часы глябалізацыі якраз ордэн – самы эфэктыўны мэханізм кадравага, інтэлектуальнага й грамадзянскага ўплыву хрысьціянства на свет. Галоўная беларуская спэцслужба, арыстакратыя беларускай эліты, братэрства абуджэньня – вось ён, ордэн, які Беларусь заслужыла.
От, паганства!…
Паганства, у адрозьненьне ад сьвятасьці – стан, у якім жылі людзі да таго, як прынялі Хрыста. Такім чынам, спачатку на нашых землях панавала паганства, а потым узьнікла Беларусь.
Беларусь як нацыю сфармавала хрысьціянства. Паганскі сьветапогляд і лад жыцьця ўвесьчас разбуралі асновы нацыянальнае духовасьці, вярталі Беларусь да пячорнага, рабскага стану, дзе валадараць страх і грэх, ідалы й куміры. Паганства пэцкала й паскудзіла паўсюль, дзе зьяўлялася. Паганства некалькі тысячагодзьдзяў спавядала культы дзікія й жорсткія, з пакланеньнем вагню, сонцу, дрэву й розным шклоўскім ідалам, мнагажонствам, кроўнай помстай і пачварнымі чалавечымі ахвярапрынашэньнямі.
Усяслаў Чарадзей напрыканцы ХІ ст. задушыў у Полацку паганскую рэакцыю – і канчаткова сьцьвердзіў Полацкае Княства як хрысьціянскую дзяржаву.
Міндоўг, заснавальнік ВКЛ ХІІІ ст., заставаўся паганцам усё сваё жыцьцё, прымаючы то праваслаўе, то каталіцтва як палітычныя праекты – і празь 500 гадоў Вялікая Літва пацярпела паразу праз палітызацыю рэлігіі й страту хрысьціянскага духу.
Камуністы Расейскай імпэрыі, сабраўшыся ў Беларусі перад пачаткам ХХ ст. для ўтварэньня антыхрысьціянскай партыі, у 1917 г. абвясьцілі на 1\6 часцы сушы атэістычную імпэрыю, якая за некалькі дзесяцігодзьдзяў ператварылася ў глябальны паганскі культ Маркса – Леніна – Сталіна, пашыраны на паў-сьвету, – для таго, каб тут жа, у Беларусі, з крахам СССР чырвоныя ідалы самае крывавае за ўсю гісторыю чалавецтва рэлігіі былі скрышаныя.
Як і Ізраіль, спакушаны пакланеньнем Малоху й Ваалу, Беларусь увесьчас дужалася зь перажыткамі культу Рода й Перуна ў розных абліччах, ад прымхаў і забабонаў да фанатычнага рэлігійнага абрадавер’я. Беларусь змагалася з формай, якая пагражала паглынуць зьмест – і зноў, зноў ясьнела падчас духовых абуджэньняў.
Першае паўтысячагодзьдзе хрысьціянскія агмяні ўспыхвалі ў беларускіх гарадох, толькі водсьветамі азараючы паганскую сьвядомасьць вёскі, дзе яшчэ доўга закладвалі ў падмурак дома жывое немаўля. Па-над Беларусьсю разьвідняла павольна. Але залатое XVI стагодзьдзе з Рэфармацыяй, уздымам і каталіцтва, і праваслаўя, з утварэньнем вуніі, нарэшце расьсеяла цемру на ўсім беларускім абшары. Інтуітыўнае імкненьне да Бога, неўсьвядомленая прага звышнатуральнага, у прымітыўных першабытных грамадзтвах зьведзеныя да прыдумваньня сабе бостваў й пакланеньня зьявам прыроды, саступілі яснаму адчуваньню Бога па-над сабой і веры ў Ісуса Хрыста.
Ва ўсёй сусьветнай гісторыі Беларусь застанецца найлепшым узорам мірнага, амаль бяскроўнага “асваеньня” паганскага субстрату хрысьціянствам. Ісус Хрыстос увайшоў у душы беларусаў, і гэтак жа ў даты й абрады сьвятаў увайшоў хрысьціянскі сэнс: “Палонім усякую задуму ў паслушнасьць Хрысту”. (ІІ Да Карыньцянаў 10:5) Дзяды, Каляды, Радуніца й нават Вялікдзень, колішнія паганскія гульбішчы, ператварыліся ў нацыянальна афарбаваныя хрысьціянскія абрады.
На жаль, спаганіць гэтае вялікае дасягненьне вельмі лёгка: варта толькі аддацца зьнешнім эфэктам.
Што ж насамрэч засталося ад старажытнага паганства ў Беларусі? Купальле з паленьнем вогнішчаў і вірам юру, грамнічныя знакі – колы на дахах, дзе ладзяць гнёзды буслы, рытуальныя шэпты й шаманскія танцы ў глухіх палескіх вёсачках – ды жаданьне сяго-таго зь сёньняшніх дзеячаў нацыянальнага руху зграмазьдзіць зь міфічных ярылаў, сварогаў, вялесаў, цёцяў, лёляў, лесуноў, дамавікоў ды іншых перуноў пантэон духовага Адраджэньня.
Як старажытныя паганцы верылі ў ідалішчаў, так і сёньня народы пакланяюцца грошам, догмам і тэлезоркам. Разбэшчанасьць, спажывецкая псыхалёгія, эгаізм – паганства сёньнішняга дня.
ХХ стагодзьдзе дало пачатак плянэтарным нэапаганскім ідэалёгіям, ад бальшавізму й фашызму да “Аум Сінрыкё” і “Нью Эйдж”. Для ўсіх іх хрысьціянская Беларусь, пераможца паганства, была выклікам.
Паганства прагне рэваншу, і прагне менавіта тут, у Сэрцы Эўропы. Але язычніцкія элемэнты ў сучасным беларускім руху, усе гэтыя акультныя традыцыі, “абярогі” й арнамэнтальныя свастыкі насамрэч знакуюць зьнішчэньне беларускасьці. Яшчэ больш сур’ёзнай небясьпекай для нацыянальнага адраджэньня зьяўляюцца схаваная ў тоўшчах масавае сьвядомасьці квазірэлігійнасьць: уся гэтая астралёгія з гараскопамі, разгул постмадэрнавага цынізму, таталітарныя сэкты, і, у рэшце рэшт, пакланеньне чалавеку, урачыста задрапіраванае пад гуманізм.
Паганства – гэтым словам усё сказана.
“Бо досыць, што вы ў мінулым часе жыцьця чынілі волю паганскую, аддаючыся нечысьці, пажадзе, п’янству, лішніцы ў ежы й пітве, і недарэчнаму ідаласлужэньню”! (І Пятра 4:3)
Так і хочацца падхапіць легендарны хіт зь “Няўлоўных мсьціўцаў”:
Пагоня, пагоня, пагоня, пагоня
Ў гарачай крыві!
Бо ў беларусаў Пагоня сапраўды ў крыві.
“Пагоня” – адзін з галоўных беларускіх сымбаляў. Вершнік зь мячом ляціць наўздагон захопнікам. Герб “Пагоня” – трэцяя іпастась беларускай Тройцы. Рух, імкненьне, ідэал волі й рашучасьці, вобраз духовага пачатку. Сымбаль Духа!
“Пагоня” раскрэсьлівае гісторыю Беларусі, быццам гербавы шчыт, на стагодзьдзі дзяржаўнасьці. У 1293 г. яна зацьвярджаецца як герб ВКЛ: паводле Густынскага летапісу, князь Віцень “нача княжити над Литвою, измысли себе герб и всему княжеству печать: рыцер збройны на коне с мечем, еже ныне наречут Погоня”. 500 гадоў “Пагоня” была дзяржаўным гербам Вялікага Княства, і толькі ў 1795 г., з апошнім разборам Рэчы Паспалітай, была зьмененая двухгаловым расейскім арлом. Празь 200 гадоў, напрыканцы 1991-га, з абвешчаньнем Рэспублікі Беларусь, “Пагоня” зноў займае варту ля ўваходаў ува ўсе афіцыйныя ўстановы – але ў 1995-м адмяняецца Лукашэнкам і застаецца значкамі адно на грудзях у адраджэнцаў.
“Пагоня” абавязкова вернецца – бо ў гэтым яе сэнс.
Усе сем стагодзьдзяў “Пагоня” была эквівалентам вяртаньня, аднаўленьня, адраджэньня, справядлівасьці й свабоды. “Рыцар збройны на кані”. Шчыт з крыжам. Моцная й прыгожая сіла ў змаганьні са злом. Пагоня як вагонь – палае, гоніць, даганяе, дасягае, перамагае!
Толькі ў сэрцы трывожным пачую
За краіну радзімую жах –
Успомню Вострую Браму сьвятую
І ваякаў на грозных канях...
“Пагоня”, народнае рушаньне, адпор татарам, крыжакам, маскалям зьявілася ў гісторыі разам зь Беларусьсю. “Пагоня” была гербам Полацка й Новагародка; яна ж, як пячатка, зацьвердзіла беларускасьць ВКЛ. Велікакняскія прывілеі – “Пагоня”. Дакумэнты Літоўскае мэтрыкі – “Пагоня”. Усе тры Статуты – “Пагоня”!
“Пагоня” – беларускі адказ на акупацыі. Ваяры Вітаўта пад Грунвальдам, лятучыя гусары Хадкевіча, коньніца паўстанцаў Касьцюшкі й Каліноўскага – усё гэта была пагоня. Нашаніўцы, беларуская нацыянальная партызанка й Народны Фронт канца XX ст зьбіраліся як пагоня й падымалі “Пагоню” на харугвы.
У “Пагоні” зашыфраваны і бел-чырвона-белы сьцяг Хрыста. У сярэднявечнай Эўропе штандары рабілі зь гербаў: колер выявы – верхняй паласой, колер тла – сярэдняй, шчыта – ніжняй.
“Пагоня” – наш сымбаль перамогі: беларус на кані!
“Пагоня” – знак беларускай місіі: рушаньне супраць цемры, прыгнёту, нянавісьці й рабства.
ПАГОНЯ, быццам пераможны крык, які таіўся вякамі, вырываецца з грудзей беларуса з кожным абуджэньнем. І тады імклівы вершнік “Пагоні” зь біблійнага Адкрыцьця ўстае на дыбкі! “Я зірнуў, і вось конь белы, і на ім вершнік, які меў лук, дадзены яму быў вянок, і выйшаў ён як пераможны й каб перамагчы” (Адкрыцьцё 6:2).
У гэтым месцы ўжо чуецца, чуецца грукат капытоў:
У белай пене праносяцца коні
Рвуцца, мкнуцца і цяжка хрыпяць
Старадаўняй Літоўскай Пагоні
Не разьбіць,
Не спыніць,
Не стрымаць!
Белая бажніца на беразе Дзьвіны. Дзьве ажурныя вежы, ансамбль ветразяў, што вядуць скрозь гісторыю цэлы горад-карабель. Узмах белых крылаў, які злучае зямлю зь нябёсамі... Полацкай Сафіі няма роўных сярод усіх пазнавальных і ёмістых відарысаў Беларусі.
Полацкая Сафія – галоўны храм Беларусі.
Пабудаваная ў сярэдзіне ХІ ст. як сэрца нашай першай сталіцы, яна на ўсё наступнае тысячагодзьдзе стала сымбалем беларускай незалежнасьці й духовай велічы. Уласьцівыя усім фэномэнам, сабраным пад гэтай вокладкай, сьветлыя й пранізьлівыя рысы, быццам у яркай успышцы, сфакусаваныя ў цудзе Сьвятое Сафіі. Велічны храм, Сафійскі сабор паставіў Полацк у адзіны шэраг з галоўнымі хрысьціянскімі цэнтрамі таго часу. Больш таго – ён зрабіўся цэнтрам нацыянальнай крышталізацыі. Катэдра полацкай праваслаўнай епархіі XI-XVI стст. й вуніяцкая сьвятыня XVII-XIX стст. сымбалічна сплавіла ўвадно Ўсход і Захад сусьветнага хрысьціянства. Узьведзеная ў 1044-1066 гг., Сафія сталася беларускім адказам на раскол усяленскай царквы ў 1054 г. Адгэтуль яна будзе яднаць у пабожным шанаваньні і праваслаўных, і каталікоў – і на 200 гадоў зробіцца цэнтральным храмам грэка-каталіцкай вуніі.
У Полацкім саборы адбываліся галоўныя урачыстыя цырымоніі. Ля сабора зьбіралася веча. Тут утрымлівалася бібліятэка. Храм быў сарцавінай і духоўнага, і грамадзкага, і палітычнага жыцьця, і асьветы, і культуры цягам стагодзьдзяў.
Храм-крэпасьць у Старым Запавеце гісторыі, пасьля перабудовы ў 1738-50 гг. намаганьнямі геніяльнага Глаўбіца яна стала храмам-постацьцю, увасабленьнем сьветліні й узьнёсласьці Новага Запавету. Грандыёзнае ператварылася ў грацыёзнае.
Полацкая Сафія, полацкая Мудрасьць! Тут маліліся Ўсяслаў Чарадзей і Эўфрасіньня, Францыск Скарына й Леў Сапега, тут вырашаліся лёсы Полацкага княства й вуніяцкай царквы... Дзесьці тут, у багавейным маўчаньні, у таемных шэптах рэха, у гуках аргану можна прачуць усю глыбіню містычных акордаў беларускай гісторыі.
Лёс Полацкай Сафіі канцэнтруе ў сабе і драму самой Беларусі. Духовы подзьвіг. Аблогі. Разбурэньні. Перабудовы. Перадача ад праваслаўных да вуніятаў і наадварот. Разьня Пятра І перад алтаром. Выбух парахавых складаў, зробленых у храме расейскім войскам. Захоўваньне крыжу Эўфрасіньні Полацкай. Музэй і канцэртная заля ў савецкія часы...
Калі глядзіш на гэтае бліскучае віленскае барока, збудаванае на падмурках яшчэ таго храму ХІ ст., на гэты паветраны й сьветлы шэдэўр – ты бачыш само беларускае ўваскрасеньне. Чысты, ясны, захапляючы вобраз. Да Сафіі падыходзіш, як да праведніка ў белым, як да старца-мудраца, як да апостала.
Храм-анёл удзень, храм-сьвяча ўначы, Сафія – ясны нацыянальны арыентыр, пастаўлены ў полацкім пачатку каардынатаў.
Праваслаўе – адзін з трох асноўных элемэнтаў беларускага хрысьціянства. “Правільна славіць Бога”, “праўда” і “слава”, права і слова, перададзеныя праз славянства – вось як расшыфроўваецца зь беларускай праваслаўе.
“Бо слова Гасподняе – правае, і ўсе дзеі Ягоныя правільныя”. (Псальмы 32:4)
І як у чалавечым мозгу правае паўшар’е адказвае за пачуцьці, вобразнае мысьленьне, інтуіцыю, архетыпы – так і праваслаўе (усход на мапах справа) увасобіла ў фэнамэнальным беларускім сынтэзе пачуцьцёвую духовасьць, узвышаную вобразнасьць, сымбаль, канон і традыцыю.
Агаворымся адразу: гэта беларускае праваслаўе. Просьба ня блытаць з РПЦ.
Беларускае праваслаўе – зьява гістарычна, рэлігійна і сьветапоглядна іншая, чым маскоўская артадаксія. Сутнасна іншая! Беларускае праваслаўе дэмакратычнае, жывое, талерантнае, заўжды адрозьнівалася ад маскоўскага цемрашальства, дэспатызму й догмы, выпаленай калёным жалезьзем. Натхнёная беларускай ласкавасьцю й цярплівасьцю, каталіцкай лёгікай і гармоніяй, гарачынёй і прагматычнасьцю пратэстанства, наша праваслаўная царква, называная ў Расеі “літоўскай схізмай”, была тым хрысьціянствам на ўзыходзе сонца, якога нам сёньня так не стае ў шматлікіх беларускіх прыходах Маскоўскага патрыярхату.
Пачынаючы з адраджэньня XII стагодзьдзя, з эпохі Эўрасіньні Полацкай, Кірылы Тураўскага й Кліма Смаляціча, Беларусь была жыцьцёва важным цэнтрам сусьветнага праваслаўя ва Ўсходняй Эўропе. Ад мангола-татарскага нашэсьця й заняпаду Кіева да краху Канстаньцінопаля менавіта незалежная, чыстая Белая Русь непарыўна захоўвала й разьвівала сакральнае сьвятло праваслаўнай традыцыі. Не падступнасьць і фарысейства, перанятае ад Бізантыі Маскоўшчынай, а духмяную раскошу рытуалу й патрыстыкі, мастацкую глыбіню й пышнасьць патасу, насычаную пернай усходняй спэцыфікай. І менавіта беларускаму праваслаўю давялося адстойваць гэтыя багацьці перад драпежным цэзарысцкім “Трэцім Рымам”.
Беларускае праваслаўе, тэктанічная аснова канфэсоніму “Беларусь” у складзе ВКЛ – айчына князя Альгерда й Андрэя Полацкага, Канстаньціна Астроскага й Мялета Сматрыцкага, Афанасія Філіповіча й Пятра Магілы, сярэднявечных гарадскіх брацтваў, цудоўных храмаў полацкай Сафіі, гарадзенскай Каложы, віцебскага Дабравешчаньня й магілёўскай Мікалаеўскай царквы, унікальнага іканапісу й бліскучай тэалягічнай літаратуры на беларускай, царкоўна-славянскай, польскай, расейскай, грэцкай і лаціне. Беларускае праваслаўе абараняла нацыянальную і духовую ідэнтычнасьць і ад заходніх, і ад усходніх пагрозаў самастойнымі мітраполіямі, царкоўнымі рэформамі й магутным грамадзкім рухам месьцічаў. Але вунія, казацкія бунты й падпарадкаванне ўсіх усходнеславянскіх цэркваў напрыканцы XVII ст. Маскве прадвызначылі крывавы закат нашай 700-гадовая правае славы й на стагодзьдзі пагрузілі наш Усход у рабства імпэрыі.
З тае пары ў Беларусі час ад часу плачуць абразы.
Праваслаўе нельга абвінавачваць у здрадзе Беларусі. Бо гэта праваслаўе напоўніла Беларусь эвангельскім Словам з грэцкіх першакрыніцаў. Гэта праваслаўе надало беларускай узьнёсласьці важкай формы, вытанчанасьці, урачыстага аб’ёму. Гэта праваслаўе на паўтысячагодзьдзя зрабіла нашу краіну эпіцэнтрам усяе царкоўнаславянскае цывілізацыі. Кірылічнае пісьмо, прызнаньне БНР патрыярхам Маскоўскім і ўсяе Русі Ціханам у 1918 г., 1200 прыходаў зь мільёнамі вернікамі – вось толькі некалькі фундамэнтальных сьведчаньняў выключнай важнасьці праваслаўнага пытаньня для Беларусі.
А Беларусь для праваслаўя – гэта нешта і яшчэ большае.
Беларусь зьявіла сьвету народнае, талерантнае, адкрытае праваслаўе XII-XVI стст. – ідэал сёньняшніх дзён.
Беларусь 1000 гадоў зьмякчала сабой строгі ўсходні абрад і штораз асьвяжала адчуваньне сястрынскае блізіні з заходнім хрысьціянствам.
Беларусь падаравала Царкве Эўфрасіньню Полацкую, Кірылу Тураўскага, мітрапаліта й багаслова Сільвестра Косава, які рэфармаваў праваслаўе ВКЛ і Польшчы, Пятра Магілу, чыё “Праваслаўнае спавяданьне веры” было прынятае як афіцыйная дактрына сусьветнага праваслаўя, мітрапаліта Мельхісэдэка, што супрацьстаяў бальшавізму ў 20-х гг. XX ст...
Нарэшце, менавіта праз праваслаўе Беларусь ажыцьцяўляла сваю апостальскую місію на Ўсходзе – друкавала кнігі й пераклады, пашырала асьвету, навуку, адукацыю. Расейскія гістарыёграфы прызнаюць, што, напрыклад, у XVII ст. беларускі ўплыў ахапляў практычна ўсю сфэру духовага жыцьця Расеі: багаслоўе, карэкцыю Сьвятога Пісьма й службовага тэксту, казаньні, царкоўнае й хатняе пяяньне, ноты, правапіс, утрыманьне бібліятэкаў і нават кшталт вопраткі. Гіляры Рагалеўскі зь Меншчыны – архімандрыт у Маскве тых часоў, у Данскім Манастыры, а затым казанскі япіскап; Амброжы Юшкевіч зь Віленшчыны – япіскап Валагодзкі; Гедэон Вішнеўскі з Ашмяншчыны – рэктар Маскоўскай акадэміі й япіскап Смаленскі; Платон Петрушкевіч зь Віцебшчыны – япіскап Уладзімірскі... Дагэтуль, самай сьветлай плямай духовай гісторыі Расеі застаецца яна, праваслаўная Беларусь. Дагэтуль расейцы адчуваюць да гэтага месца інтуітыўную роднасьць. Вось адкуль карані праславутага братэрства!
Беларускае праваслаўе – гэта салідарнасьць веры й тысячагадовая сіла духу. Беларускае праваслаўе – гэта простасьць і шчырасьць правільных словаў. Беларускае праваслаўе – гэта сьветлыя храмы з паўсфэрычнымі купаламі, вострымі сьпічакамі й эўфрасіньнеўскім крыжам, а не запазычаньні з маскоўскімі “цыбулінамі” – горкімі пладамі акупацыі. Беларускае праваслаўе – гэта змаганьне за сваю беларускасьць.
Такое рэдкае зараз – але яшчэ не страчанае цалкам!
Цяпер, пасьля 300 гадоў правінцыйнае цемрадзі, у век праваслаўнага атэізму, сучасная Беларусь адчайна вымагае сьвятасьці, моцы й падзьвіжніцства Полацка ХІІ ст., Віцебска XIV ст., Магілёва XVІІ ст. Бо толькі адраджэньне сапраўднага беларускага праваслаўя – вольнага й слаўнага, што гучыць на роднай мове – здольнае ажывіць усю поўню веры, надзеі й любові ў хрысьціянскім сэрцы Эўропы.
“Праведны вераю жыць будзе!” (Да Рымлянаў 1:17) – з гэтым пратэстным лёзунгам Марціна Лютэра супраць папскіх індульгенцыяў у кастрычніку 1517 г. пачалася сусьветная пратэстанцкая рэвалюцыя. У гэтым жа 1517-м, у сталіцы гусіцкае Рэфармацыі Празе вялікі Францыск Скарына надрукаваў першыя кнігі Бібліі на беларускай мове – і стаў прадвесьнікам пратэстантызму для Беларусі.
Пратэстанцтва – пратэст супраць скажэньня Божай ісьціны, ускладненьня эвангельскай простасьці, засільля рэлігійнага фармалізму; пратэст, што вяртае чалавеку абсалют асабістай веры.
Пратэстанцтва – гэта пратэст супраць вечнага фарысейства й маральнага застою; той праведны ўнутраны пратэст, які рвецца з сэрца сярод усеагульнай абыякавасьці й кідае выклік самай прыгожай, велічнай і захапляючай бездуховасьці.
Пратэстанцтва аўтаматычна азначае прадпрымальнасьць, дух капіталізму й этыку посьпеху, на якіх трымаецца ўся эўраатлянтычная цывілізацыя. Пратэстанцтва – гэта 720 мільёнаў вернікаў ва ўсім сьвеце: ЗША, Нямеччыне, Ангельшчыне, Скандынавіі, Афрыцы, Паўднёвай Карэі...
Пратэстанцтва (ад лацінскага “protestans” – які публічна даказвае) цягам усяго Новага Запавету гісторыі Беларусі выконвала ролю сьвечкі запальваньня ў рухавіку нацыянальнага хрысьціянства. Кальвіністы XVI ст., баптысты й пяцідзесятнікі пачатку ХХ ст., эвангелісты на мяжы ІІ і ІІІ тысячагодзьдзяў у маладых і актыўных гарадзкіх асяродках ініцыявалі тыя ўспышкі, якія затым зараджалі энэргіяй, пераўтварэньняў і каталіцызм, і праваслаўе, і няверуючых у маштабах усяе краіны, і рабіліся сыгналем абуджэньня.
Менавіта пратэстанцкая Рэфармацыя XVI ст. сталася пачаткам новай эры ў гісторыі Беларусі. Пратэст веры супраць рэлігіі, зьместу супраць формы, жыватворнага Духа супраць зьмярцьвелае літары – прышэсьце Хрыста! – ствараў нацыю й потым штораз уваскрашаў яе пасьля пакутаў, ахвяраў і пахаваньняў. Новы Запавет, эпоха Эвангельля, прымушае нас ўважліва прааналізаваць беларускае пратэстанцтва як наймацнейшы хімічны элемэнт у рэакцыі нацыянальнага сынтэзу.
Адзін з прабацькоў эўрапейскага пратэстанцтва, паплечнік Яна Гуса Геранім Праскі, прапаведваў у ВКЛ яшчэ з дазволу й у прысутнасьці Вітаўта ў 1413 г. Роўна праз 150 гадоў, у 1553-м, з заявай Мікалая Радзівіла Чорнага ў Беларусі выбухнула кальвінская Рэфармацыя, што ахапіла магнацкую эліту, частку шляхты й мяшчанства. Сіла гэтага выбуху ўзбурыла і каталіцтва, і праваслаўе духовай рэвалюцыяй Залатога веку. На працягу XVIII-XIX стст., у эпоху вялікага ўпадку Беларусі, пратэстантамі заставаліся хіба нямецкія гандляры, швэдзкія жаўнеры й жменька шляхты. Але ўжо ў пачатку ХХ ст. на Берасьцейшчыне й у буйных гарадох Беларусі – у зоне колішняй кальвінскай Рэфармацыі! – лічы, зьніадкуль узьніклі сотні грамадаў баптыстаў і пяцідзесятнікаў. Гэтак жа й беларускае адраджэньне пасьля развалу СССР суправаджалася бурлівым аднаўленьнем эвангельскіх цэркваў: па колькасьці прыходаў (больш за 1000 зарэгістраваных) пратэстанты ўжо сёньня ўдвая апераджаюць каталіцкі касьцёл і канкуруюць з праваслаўем.
Беларускае пратэстанцтва дала сьвету элітарную ўспышку Рэфармацыі ў XVI ст. (самы глыбокі кальвінісцкі прарыў на Ўсход), “Берасьцейскую Біблію” Мікалая Радзівіла, бліскучую публіцыстыку Андрэя Воляна, паэзію Андрэя Рымшы й Саламона Рысінскага, Слуцкую гімназію, адну зь лепшых у тагачаснай Эўропе эвангельскіх школаў, уплыў рэфарматаў на праваслаўную царкву цягам XVI-XVII стст., найбуйнейшую ва Ўсходняй Эўропе царкву Лукаша Дзёкуць-Малея ў Берасьці на пачатку ХХ ст., гераічных “баптыстаў-антысаветчыкаў” пасьляваеннае Беларусі, знакамітую “Біблію” Яна Станкевіча, і факт рэкорднага росту хрысьціянскіх суполак падчас рэлігійнага рэнэсансу з крахам СССР. Беларусь гістарычна заняла нішу пратэстанцкага агменю Ўсходняй Эўропы – місіянерскага цэнтру, што рассыпаў снапы іскраў у Расеі, Украіне, Польшчы. Друк Скарыны, радзівілаўская Біблія, “Катэхізм” Буднага прызначаліся для ўсяго агромністага рэгіёну. Беларускае пратэстанцтва ажыўляла закамянелую ўсходнюю традыцыю й расплаўляла нясучыя канструкцыі заходняга прагматызму палкай і дзейснай верай.
Эвангельская вера вызваліла ў сэрцы Эўропы найчысьцейшай вады простасьць і шчырасьць, рэлігійнае натхненьне, сьціпласьць у зьнешніх праявах і ўнутраную моц духу. Таму беларускія пратэстанты – зьява наколькі яркая, настолькі й натуральная.
І хаця зараз атэістаў, агностыкаў ды й вернікаў іншых канфесіяў палохае ў эвангеліках моцная пасыянарнасьць і пурытанскі максымалізм, пратэстанцтва – веравызнаньне для Беларусі такое ж традыцыйнае, як праваслаўе, каталіцызм або вунія.
Пратэстанцтва дагэтуль – самая актыўная й дынамічная частка ў тройцы беларускага хрысьціянства. Зараз моладзь, інтэлігенцыя, прадпрымальнікі выбіраюць пратэстанцтва як найбольш сучасную й эфэктыўную форму веры – тэхналягічную, ініцыятыўную й тым жа часам простую ва ўмовах супярэчлівай і сумятлівай постмадэрнісцкай цывілізацыі. Таму беларусізацыя пратэстанцтва – найважнейшая задача нацыянальнай ідэі сёньня. Як і ў XVI ст., глыбокі духовы сон Беларусі патрабуе новага хрысьціянскага паўстаньня. Рэвалюцыі ў эпоху разлажэньня спажывецкага грамадзтва, панаваньня інтэрнэту й глябалізацыі. Сапраўднага, сьвятога пратэсту, які мкнецца з глыбіні абуджанай душы: “Усупраціўцеся д’яблу, і ўцячэ ад вас”! (Якава, 4:7)
"У цішы над Зямлёй
У эфіры начным
Голас чысты гучыць
Так пяе херувім:
Авэ, Марыя, грацыя плена…
Авэ, Марыя, грацыя плена!..."
" І Слова стала целам, і ўсялілася ў нас, поўнае мілаты і праўды." ( Яна, 1:14)
Нараджэньне Ісуса Хрыста – пачатак, ад якога адлічваецца Наша эра. Мы жывем ужо ў 2005 годзе ад нараджэньня Хрыстова. Днём Яго народзінаў задаецца ўся сыстэма каардынатаў сусьветнай гісторыі. З нараджэньнем Хрыста павялічваецца дзень і пачынаецца новы каляндарны год. Сярод цемрадзі й холаду, у самае глыбіні начы, у сьнягох, пад зоркамі нараджаецца сьвятло Ісьціны й Любові. Збаўца Сьвету, наш Госпад – нараджаецца маленькім мілым дзіцём, у бедных ясельках, такім пяшчотным і безабаронным, як трапяткі агеньчык сьвечкі…
"Народ, што сядзеў у цемры, убачыў Сьвятло вялікае, і ўсім, хто сядзеў у краіне цені й сьмерці, зазьзяла сьвятло." (Мацьвея, 4:16)
Сама Беларусь – гэта зыркая бэтлеемская зорачка на небасхіле сьвету.
Беларусь – унікальнае месца, дзе за два тыдні ўсенародна адзначаецца Раство сусьветнае, надыход Новага года і Раство праваслаўнае – як адзінае, непарыўнае, грандыёзнае Сьвята. Беларусь зноў яднае ўсе канфэсіі, традыцыі й сучаснасьць – так, як усе народы на ўсе часы аб'яднала само нараджэньне Ісуса Хрыста.
Хрыстос нарадзіўся!
Як казаў Аўгусьцін, "Бог учалавечыўся, каб мы абажаствіліся".
Ва ўцелаўленьні Ісуса Хрыста, вялікай таямніцы Божай, тоіцца вялікае адкрыцьцё беларускай нацыянальнай ідэі. Нараджэньне Хрыста ў людзкіх душах цягам тысячагодзьдзя нашае гісторыіі фармавала гэтую краіну й гэты народ. Нараджэньне Хрыста сярод цемры й галечы, на заезным двары сусьвету дае нам адчуць увесь боль, усе цярпеньні й родавыя пакуты Беларусі, маленькага Бэтлеему нашае плянэты.
"Там, дзе сосны шумяць,
Там, дзе хмары бягуць,
Хай гучыць над зямлёй
Над Радзімай маёй:
Авэ, Марыя, грацыя плена...
Авэ, Марыя, грацыя плена!.."
(Зянон Пазьняк)
Быццам Марыя, Маці Божая, беззаганная Дзева – якое кранальнае, прыгожае, якое натхнёнае яе аблічча ў касьцёлах! – Беларусь, чыстая й сьветлая, нараджала Хрыста ў сэрцы Эўропы.
Ave Maria! Ave Belarus!
Вось дзе яно тоіцца першаснае й сапраўднае пачуцьцё Беларусі. Сьвяты вечар, завяршэньне посту адвэнту, агеньчыкі ў цемры, іскры сьняжынак у шэпце мігценьня, зьзяньне ціхае радасьці... Быццам камэртон, калядныя бомікі бяруць у душы ноткі найвышэйшага шчасьця. Падрахоўваеш вынікі году, сустракаеш будучыню, молісься й чакаеш. Чакаеш нараджэньня Бога.
Гэта вельмі беларускі настрой. Гэта нацыянальны цуд. Цуд на Каляды.
З Раства Хрыстова ў Беларусі пачынаецца Новы год і новае жыцьцё.
Таму Беларусь штораз замірае ад ціхага шчасьця, калі чуе:
"Хрыстос нарадзіўся!".
Беларусь – месца сустрэчы хрысьціянскіх канфэсіяў.
Разыходзіліся, расколваліся, разьдзяляліся паўсюль – у Рыме, Канстаньцінопалі, Маскве, Вітэнбэргу, Трыдэнцы. Але сустракацца прыйшлі ў Беларусь.
Гэта тое, што называецца месца сустрэчы нельга зьмяніць.
Беларусь так і пачыналася – з сустрэчы заходняга й усходняга абрадаў хрысьціянства ў X стагодзьдзі. Торвальд Вандроўнік і біскуп Рэйнбэрн, Рагнеда й Ізяслаў, нямецкія місіянеры й бізантыйскія манахі праз 1000 гадоў ад нараджэньня Хрыста й за 1000 гадоў да нашага нараджэньня прапаведвалі менавіта тут, у сэрцы Эўропы. ВКЛ з моманту стварэньня яднала памежжа каталіцызму й праваслаўя, а з прыходам Рэфармацыі канчаткова сфармавала месца сустрэчы. Нацыю сустрэчы. Залаты век сустрэчы.
“Бо дзе двое ці трое сабраліся ў імя Маё, там і Я сярод іх”, – кажа Ісус (Мацьвея 18:20). Вось ён, найвышэйшы сэнс беларускага сынтэзу! Тады, калі ў Беларусі сустракаліся са шчыраю вераю дзьве ці тры канфэсіі – тады зьяўляўся Бог.
Афіцыйная сустрэча перарастала ў сяброўскую бяседу, рабілася сходам братоў, домам малітвы, месцам дыспуту і круглым сталом для супэрнікаў. Але ўсе яны прыходзілі ў Беларусь як дахаты. Ёсьць у сьвеце такія месцы.
Пагадзіцеся: большасьць праблемаў у нас зьяўляецца ад таго, што не сустрэліся, не паглядзелі адзін аднаму ў вочы, і тады з куткоў, з падвалінаў завочнага зла распаўзаецца д’ябальскае адчуджэньне, нецярпімасьць, нянавісьць.
Беларусь: трэба часьцей сустракацца!
На цэнтральнай плошчы ў беларускім мястэчку праваслаўная царква, каталіцкі касьцёл і эвангельскі збор прыязна глядзяць у вокны адзін аднаму: нарэшце сустрэліся! Бывае, што на такой сустрэчы ў якасьці назіральнікаў прысутнічаюць і сынагога, і мячэт, і нават помнік Леніну.
Беларускае праваслаўе, куды больш сьветлае й жывое за маскоўскае, наша каталіцтва (не каталіцызм!) не па-заходняму цёплае й цярпімае, ды й пратэстанцтва тут не такое ўжо катэгарычна пратэстнае. Беларуская талеранцыя, мяккасьць, натхнёная ўзвышанасьць, цяга да слова як сродку размовы й паразуменьня, самаадданасьць і міжмоўе здольныя прымірыць, паглынуць і распусьціць у наскім растворы любові нават сусьветную міжканфэсійную нецярпімасьць.
Беларусь – агульначалавечы форум хрысьціянства. Арэна. Асамблея. Сумежжа. Сумоўе. Зваротны эфэкт гэтага глябальнага фэномэну ў тым, што праз канфэсійны сынтэз Беларусі адкрываецца ўвесь сьвет: каталіцкі Захад, праваслаўны Ўсход, архіпэлягі пратэстанцкіх Штатаў, паўночнае Эўропы, Азіі. Беларусь – натуральны фокус хрысьціянскае айкумены. Так Палестына, радзіма трох рэлігіяў, сталася цэнтрам цяжару для ўсяго чалавецтва.
Талеранцыя. Вунія. Унікальны іканапіс. Барока... Беларускія цуды сустрэчы канфэсіяў! Эўфрасіньня Полацкая – сьвятая, агульная і для праваслаўных, і для каталікоў. Жыровічы ды Полацкая Сафія ў роўнай ступені належаць Усходу і Захаду. Ікона Маці Божай Вастрабрамскай шанаваная і ў каталікоў, і ў вуніятаў, і ў праваслаўных. Нарэшце, Скарына аднолькава належыць і беларускаму праваслаўю, і касьцёлу, і Рэфармацыі.
Сустрэчы канфэсіяў, беларускай любові і еднасьці – гэта крэда Скарыны. Кім быў паводле канфэсійнай прыналежнасьці найвялікшы беларус? – сотні дасьледчыкаў ня могуць даць рады. Усё проста: Францыск Скарына – хрысьціянін у першазначэньні. Леў Сапега, кальвініст зь дзяцінства, праваслаўны ў маладосьці, стаў каталіком у старасьці. Язэп Руцкі, з рэфармацкага роду – праваслаўны, а потым – вуніят. Непрымірымы лідэр праваслаўя Мялет Сматрыцкі ўрэшце рэшт прыняў вунію, а вуніяцкі манах-базыльянін Сімяон Полацкі стаў галоўным асьветнікам маскоўскага праваслаўя.
“Беларусь – краіна найперш хрысьціянская, а потым ужо праваслаўная, каталіцкая, вуніяцкая... Нас аб’ядноўвае крыж.” – піша знакаміты дасьледчык беларускага сынтэзу Адам Мальдзіс.
Божай ласкай беларусы, мудрыя, спакойныя, лагодныя, маюць сілу спалучыць, прымірыць, зьвесьці да сумоўя й адзінства хрысьціянаў усёй Эўропы – так, як запаведваў у малітве Ісус Хрыстос : “Хай будзе ўсё адзінае: як Ты, Войча, ува Мне, і Я ў Табе, так і яны хай будуць у Нас адзіныя – каб паверыў сьвет, што Ты паслаў Мяне, і славу, якую Ты даў Мне, Я даў ім: хай будуць адзіныя. Я ў іх, і Ты ўва Мне; хай будуць паяднаныя ў адно, і хай уведае сьвет, што Ты паслаў Мяне і палюбіў іх, як палюбіў Мяне”. (Яна 17:21 – 23)
Беларусь як сэрца зьмяшчае ў сабе ўсю поўню хрысьціянства. Беларусь як крыніца распушчае ўсе супярэчнасьці, асьвяжае й наталяе ўсе канфэсіі. Беларусь як сьвятло надае яркасьці й бляску духовым скарбам чалавецтва.
Выкшталцоная лёгіка й рацыя каталіцтва, містыка й узвышанасьць праваслаўя, пратэстанцкая простасьць і прага абнаўленьня – у сапраўдным беларускім хрысьціянстве сышлася ўся поўня вучэньня Ісуса Хрыста, расьсеяная за 2000 гадоў па ўсім сьвеце. Поўня дактрыны. Поўня Духу. Поўня Шляху, Ісьціны й Жыцьця.
Бо Беларусь, сьледам за сьвятым Аўгусьцінам, паўтарае сьвету:
У галоўным – адзінства,
У спрэчным – свабода,
А ва ўсім – любоў!
— Мы, беларусы, мірныя людзі...
Мы, беларусы, сапраўды вельмі талерантныя. Гэта факт. Беларус пазьбегне канфлікту, сьцерпіць, прабачыцца ў 99 % выпадкаў.
Беларусы ўнікаюць любое рэзкасьці, катэгарычнасьці, радыкалізму. Беларус-расіст, беларус-нацыяналіст, беларус-фанатык – гэта проста нонсэнс. Талеранцыя, асноватворная якасьць беларускага нацыянальнага характару, спароджаная сумежжам, міжмоўем і хрысьціянствам, адпачатку была пакліканая прымірыць Захад з Усходам, праваслаўе з каталіцтвам, Эўропу з Расеяй. Як талер – адзінка вымярэньня багацьця беларускай гісторыі, так і талеранцыя – базавая нацыянальная каштоўнасьць. Сама прычына талерантнасьці вырастае з глыбіняў беларускага мэнталітэту: першапачаткова, у перакладзе з лаціны, талеранцыя значыць “цярпеньне”.
Увесь тэмпэрамэнт Беларусі – умераны клімат, мяккі рэльеф, поўня водаў, якая распушчае любую ёдкасьць ды горыч, цішыня лясоў і сьціплая, сьветлая, ласкавая прырода – сьведчаньне арганічнасьці беларускай талеранцыі.
У Беларусі, у адрозьненьне ад заходняй інквізыцыі й маскоўскіх ведаўскіх справаў, практычна адсутнічалі праявы рэлігійнай нецярпімасьці. Беларусы не рабілі габрэйскіх пагромаў. Татары, стараверы, караімы, пратэстанты, гнаныя ў сваіх краінах, заўжды знаходзілі ў Беларусі прытулак. Нават у суворым Сярэднявеччы беларускі закон Статуту гарантаваў іншаверцам, прыхадням і палітэмігрантам стаўленьне самае паважнае й лагоднае.
У XVI ст. Беларусь робіцца галоўным эўрапейскім экспарцёрам талеранцыі. Прапісаная ў трох Статутах, беларуская талеранцыя мяняе Расею, Украіну, Польшчу, Прыбалтыку, Вугоршчыну, Малдову... Нават караля Францыі Генрыка Валуа ў 1574-75 гг. (эпоха Варфаламееўскае ночы!) эліта ВКЛ вымусіла падпісаць славутыя “Генрыкаўскія артыкулы” аб верацярпімасьці, чым выратавала жыцьці многіх іншаверцаў на Захадзе.
Першасная, глыбінная й галоўная прычына беларускай талеранцыі – любоў. “Палюбі Госпада Бога твайго ўсёй душою, усім сэрцам, усімі сіламі тваімі, а блізкага твайго – як самога сябе (Мацьвея 22:37). Запавет Хрыста, дадзены беларусам звыш – аснова любові і да суседзяў, і да няпрошаных гасьцей, і да ворагаў. Тае любові, якая не памятае зла й аддае сябе бяз рэшты.
Ступень беларускага альтруізму дагэтуль можа выклікаць шок.
Беларус мае вінаваты выраз твару й паўсюль гатовы прабачыцца – бо заўжды ж нешта ня так, то даруйце... Беларус паводзіць сябе пры сустрэчы, у спрэчках, у хаце, прымаючы гасьцей, выключна мякка, ухіліста й міралюбна. Стараецца згладзіць найдрабнейшыя шурпатасьці й акругліць наймалейшыя пралікі. Стварае цёплы, утульны мікраклімат згоды. Часам нават здаецца, што беларуская ўнікальнасьць – гэта ад слова ўнікаць.
Ласка. Міласэрнасьць. Самаахвярнасьць. Цярпімасьць. Стрыманасьць. Пакора перад Богам. Такой была беларуская талеранцыя ў ідэале.
Нажаль, у сучасным правале духовасьці на беларускай традыцыі талеранцыі паразытуюць і рабская псыхалёгія, і падбітасьць, і абыякавасьць. Толькі хрысьціянскае абуджэньне здольнае зноў прымусіць беларускую талеранцыю зайграць яскравым бляскам – такім, як у часы Залатога веку.
Бо на працягу стагодзьдзяў місія ў Расеі, Польшчы,Украіне або Ізраілі давалася беларусам мякка й натуралёва ў першую чаргу дзякуючы нацыянальнай здольнасьці прымаць людзей такімі, якія яны ёсьць, а затым – любові, якая робіць людзей лепш, чым яны ёсьць. Менавіта таму маскоўскую дэспатыю, польскую пыху, габрэйскую зацятасьць найбольш эфэктыўна ператварала знутры якраз беларуская талеранцыя.
Беларускія нацыянальныя героі – гэта героі беларускага сэрца. Гедзімін, які праславіўся сваёй цярпімасьцю й шанаваньнем традыцыі: “Старыны ня рухаем, навіны ня ўводзім”; Альгерд, што пашырыў дзяржаву дыпляматыяй, дынастычнымі шлюбамі й стратэгіяй пратэктаратаў; Вітаўт, які прыняў у ВКЛ, як родных, і габрэяў, і татараў, і гусітаў; Скарына, што пераклаў Біблію адразу для трох канфэсіяў; Жыгімонт Аўгуст зь ягоным віленскім прывілеем 1563 г. аб роўнасьці каталікоў, праваслаўных і пратэстантаў у разгар рэлігійных войнаў у Эўропе; Леў Сапега са Статутам 1588 г. і знакамітым лістом Кунцэвічу – усё гэта вобразы вялікай беларускай талеранцыі.
Беларуская рахманасьць, памяркоўнасьць, ветлівасьць, інтэлігентнасьць, зычлівае стаўленьне да незнаёмцаў ды іншаземцаў – вытворныя вялікае беларускае талеранцыі. Сустрэчы канфэсіяў, культуровы сынтэз, мяккая й сьпеўная мова – адна зона вялікае й ўладарнае беларускае талеранцыі.
Талеранцыя скругляе беларуса, як талер. “Можа, яно і так...” – кажа беларус, ухіляючыся ад прамога сутыкненьня. Але ўсё-такі гне сваё, спалучае ласку з унутранай моцай і ў рэшце рэшт дамагаецца мінімум кампрамісу, а максымум – перамогі. Спосаб эфэктыўны: даўно вядома, што з усіх праяваў сілы людзі найбольш паважаюць стрыманасьць.
“Дэмакратыя”, “плюралізм”, “паліткарэктнасьць” – каштоўнасьці, сэнс і вага якіх да сучаснага сьвету даходзяць толькі зараз. У Беларусі ўсё гэта існавала ўжо тысячу гадоў, і называлася адным словам – талеранцыя.
Храм – ідэальная мадэль беларуса.
Храм – велічны вобраз Беларусі.
Храм – месца нараджэньня й адраджэньня беларускасьці.
Храм – гэта месца, дзе народ каецца, спавядаецца, хрысьціцца, прычашчаецца – і робіцца нацыяй. Багавейнае адчуваньне велічы Госпада ў цішы аграмадных заляў, дзе агеньчыкі сьвечак зьліваюцца з золатам абразоў, раптоўна, з хорам малітвы і гулам аргану, уздымае цябе па-над зямлёй, і дае пачуцьцё прысутнасьці Божае.
Храм – душа любога гораду.
Храм – тое, што найперш разбуралі заваёўнікі, спусташалі акупанты ўсіх масьцей і ўзрывалі бязбожнікі, каб зьнішчыць саму Беларусь. У Беларусі менавіта храму прызначаецца роля рэальнага эпіцэнтру жыцьця.
І праваслаўныя, алтаром на Ўсход, і каталіцкія – на Захад, і вуніяцкія – на Поўнач, і пратэстанцкія, як хоч – у Беларусі сыходзяцца разам, на адной плошчы, як у фокусе.
У самой Беларусі лёгка пазнаць найвялікшы сымбалізм, ціхую веліч і натхнёную сьветлыню, уласьцівыя храму.
У Беларусі кожны храм – гэта асоба. І, як чалавечае цела ёсьць храмам духу, так і сам храм выяўляе форму існаваньня нацыі: “Хіба ня ведаеце, што вы храм Божы, і Дух Божы жыве ў вас?” (І Да Карыньцянаў 3:16). Стоячы перад беларускім храмам, ты глядзіш у твар самой Беларусі.
Калі вы ўваходзіце ў храм – вы ўваходзіце ў беларускую душу. Вялізную прастору з таемным водгульлем, прызначаную для шэптаў малітвы, хрысьціянскіх гімнаў і дзеяньня Духу Сьвятога.
Унікальныя беларускія храмы-крэпасьці ў Сынкавічах, Мураванцы, Супрасьлі, Камаях даюць нам поўнае ўяўленьне пра характар нацыянальнай духовасьці. Засяроджаны, моцны, з чатырма вежамі на ўсе бакі сьвету, са сьценамі скрозь у белых вокнах, што надаюць лёгкасьці й празрыстасьці ўсёй аграмадзе, са сьпічакамі й крыжамі, нацэленымі ў неба!
Храмы, найвышэйшыя постаці беларускае гісторыі, увасабляюць сабою эпохі нацыянальнага будаўніцтва. Полацкая Сафія, гарадзенская Каложа, віцебская Дабравешчанская царква, смаленскі Петрапаўлаўскі Сабор XII ст. – гістарычныя падмуркі Беларусі. Знакамітыя цэрквы-крэпасьці, Касьцёл Божага цела ў Нясьвіжы або Кальвінскі Збор у Заслаўі – ансамбаль Залатога веку. Віленскае барока, Сьвята-Духаў Сабор у Менску, Магілёўская Мікалаеўская царква, Чырвоны Касьцёл – манумэнты Новага Запавету Беларусі. Царква ў гонар абраза маці Божай “Усіх смуткуючых радасьць”, Лагойскі касьцёл, мадэрновыя пратэстанцкія дамы малітвы – дойлідзтва сучаснае беларускае дзяржаўнасьці.
Бел-чырвона-белая плінфа мураваных полацкіх цэркваў XII ст, немыя белыя вокны на тле чырвоных сьценаў, бялюткія з рудай дахоўкай эвангельскія зборы XVI ст, белыя й чырвоныя касьцёлы XX ст. – вось ён, нацыянальны архітэктурны стыль.
Як сам беларус, беларускі храм – узьнёслы, сьціплы й сьветлы. Мяккія, скругленыя, гарманічныя формы – і нястрымнае імкненьне да неба, увенчанае вастрыямі крыжоў. Стройныя, ладныя сылюэты зь вялікімі вокнамі-вачыма, быццам у малітве або на пропаведзі. Цярплівыя, сьветлыя й ветлыя, гасьцінныя, інтэлігентныя беларускія храмы – гэта проста сьпеў, гэта паэзія!
Беларусь – тысячагадовы Храм у сэрцы Эўропы.
Храм Божы, да якога прыходзілі спавядацца й каяцца ўсе канфэсіі. Храм, дзе сустрэліся Захад і Усход. Храм, у які зьбіраўся расьсеяны Ізраіль з выгнаньня. Храм, дзе ратаваліся й шукалі прытулку, які рабавалі й апаганьвалі. Храм, дзе штодня прыносілі ахвяры й дзе адбываліся таемствы Божыя. Храм, у цэнтры якога знаходзілася Кніга. Храм, што будуецца як крыж або як каўчэг, ёмішча асьветы, пісьменнасьці, выхаваньня й культуры са старажытнасьці. Храм, у якім жыло Слова Божае й асьвятляла душу да Боскае белі – і адкуль выходзілі людзі, поўныя веры й любові.
Храм для ўбогіх духам і для тых, што плачуць, для лагодных і міласэрных, для тых, хто прагне праўды й хто гнаны за яе, ганьбаваных і чыстых сэрцам.
“Гасподзь – у сьвятым Храме Сваім. Хай маўчыць уся зямля перад абліччам Яго!” (Аббакум 2:20).
Хрысьціянства – нацыятворчая сіла беларускай гісторыі й аснова беларускай нацыянальнай ідэі. Без Бібліі, веры ў Бога, без царквы немагчыма ані ўявіць сабе Беларусі, ані зразумець яе. Вось што маюць на ўвазе, калі кажуць: “Беларусь – хрысьціянская краіна”.
Беларуская гісторыя сутнасна хрысьціянская. Беларуская місія ў сьвеце – насьледваньне Хрысту й апосталам. Беларуская культура напоеная эвангельскім сьвятлом. Беларуская эўрапейскасьць зыходзіць з тысячагадовай рэлігійнай традыцыі. Большасьць беларускіх нацыянальных герояў – вернікі Ісуса Хрыста. Нарэшце, усю нацыянальную ідэю можна выразіць адной формулай: беларуская форма – хрысьціянскі зьмест.
Беларусь як духовы фэномэн сваім існаваньнем абавязана асабіста Ісусу Хрысту. Беларусь беларуская – гэта Беларусь хрысьціянская.
Беларусь стала вынікам пасьлядоўнае перамогі хрысьціянства над паганствам, фарысэйствам і атэізмам. Грунтаваная на вучэньні Хрыста сьвядомасьць спачатку змагалася тут зь першабытным ідалапаклонствам, потым з ваяўнічай жорсткасьцю Сярэднявечча, затым з аблудай гуманізму і, нарэшце, з таталітарнай ідэалёгіяй фашызму й камунізму. І менавіта моманты хрысьціянскага трыюмфу – Х і XII стагодзьдзі, XVI стагодзьдзе, пачатак і канец XX стагодзьдзя – зрабіліся пікамі найвышэйшага ўздыму Беларусі.
Беларускі мэнталітэт, працоўная этыка, сямейны лад, правасьвядомасьць былі сфармаваныя хрысьціянскім сумежжам: праваслаўем, каталіцтвам і пратэстанцтвам ва ўзаемным уплыве, канкурэнцыі й кампрамісах. Унікальнасьць беларускай сытуацыі, нашая моц і нашая слабасьць тлумачацца якраз звышскладанымі формуламі геапалітычнага хрысьціянскага сынтэзу ў самым сэрцы эўрапейскага кантынэнту.
Хрысьціянства і беларускасьць сумяшчальныя на ўсе 100%. Вера. Ахвярнасьць. Самаадданасьць. Пакорлівасьць. Міласэрнасьць. Служэньне. Праслаўленьне Бога й падстаўленьне шчакі. Усё гэта – тое, што ўвесь шалёны сёньняшні сьвет лічыць нерацыянальным, убогім і дзівацкім – пра Беларусь і для беларусаў. Малітоўна складзеныя далоні. Апушчаныя долу вочы. Жагнаньне. Адчайны шэпт. Сьлёзы пакаяньня. Натхненьне духу. Хор на высокіх нотах. Усё гэта – беларускае жыцьцё і беларускі крыж.
Пра значэньне хрысьціянства ў беларускай ідэі лепш за ўсё сьведчаць нацыянальныя сымбалі. Бел-чырвона-белы сьцяг Хрыста. Гімн “Магутны Божа”. Вершнік “Пагоні” з крыжам на шчыце. Друк Сьвятога Пісьма. Статуты зь біблійнымі эпіграфамі. Крыж Эўфрасіньні Полацкай. Сафійскі Сабор. Усяму сьветламу, сьвятому й высокаму на гэтай зямлі беларусы абавязаны хрысьціянству.
Ідэал напоўненай сьвятлом Беларусі апісаны ў Эвангельлі паводле Мацьвея (5:14-16), у словах, сказаных Ісусам першым хрысьціянам:
“Вы – сьвятло сьвету... Так няхай сьвеціць сьвятло ваша перад людзьмі, каб яны бачылі вашыя добрыя ўчынкі й ўслаўлялі Айца вашага, Які ёсьць у нябёсах”.
Толькі абуджэньне хрысьціянства можа стаць дзеючай сілай сучаснага нацыянальнага адраджэньня. Толькі моцныя царкоўныя супольнасьці здольныя даць нам здаровае грамадзтва. Толькі Закон Божы гарантуе сумленную палітыку й суд. Толькі вера й любоў здольныя натхніць сёньняшні расчараваны, абыякавы, прыніжаны народ і зноў узьняць яго да сьвядомасьці нацыі.
Шматтысячныя эвангелізацыі на стадыёнах, паўсюдныя дамы малітвы, моцныя царкоўныя брацтвы, вывучэньне Бібліі з пачатковых клясаў школы – вось што такое беларускае хрысьціянства ІІІ тысячагодзьдзя.
Што для гэтага трэба рабіць?
Ісьці за Хрыстом. Верыць. Любіць.
У гэтым – зьмест хрысьціянства і сэнс Беларусі.
Беларусы ўсё жыцьцё цярпелі.
Цярплівасьць – адна з самых характэрных і самых лепшых беларускіх якасьцяў. Цярплівасьць, пакорлівасьць, трываласьць – велізарны патэнцыял нацыянальнай стоенай сілы й яе глыбокай, хрысьціянскай у сваёй аснове, духовасьці.
Беларусь на сваім геапалітычным крыжы цярпела пад страшнымі ўдарамі войнаў – з поўдня, поўначы, захаду, усходу. Скрываўленая, асуджаная на сьмерць, сьцярпела 200 гадоў паланізацыі й столькі ж – русыфікацыі. Ужо пахаваная, прайшла празь пекла – выцярпела бальшавізм, фашызм, Чарнобыль. Выцярпела, каб уваскрэснуць.
Беларусь цярпела як Хрыстос – на вачох ва ўсіх, пад зьдзекамі й кпінамі, моўчкі. Толькі зрэдчас малілася Богу, каб дараваў ворагам, бо ня ведаюць, што твораць.
Цярпеньне – функцыя нашай унутранай моцы. Паводле гэтага паказьніку беларусы прэтэндуюць на сусьветны рэкорд. Але гэта – усяго толькі цень ідэальнае пакоры перад Богам, закладзенае ў беларуса.
Беларуская цярплівасьць на роўных змагаецца з часам, кідае выклік вечнасьці. Беларуская цярплівасьць ціхая. Як боль, як і вера, як і любоў. Штодня сьцінаесься – толькі б вытрываць! – і так ад нараджэньня да сьмерці.
Таму беларус ня проста жыве – ён церпіць.
Моцная канцэнтрацыя зморшчынаў, балесна прымружаныя вочы, падцятыя да складак у куточках вусны – тыповыя рысы беларускай цярплівасьці. Цярплівасьць, да бляску адшліфаваная ў кожнай беларускай клетачцы стагодзьдзямі прыгнёту, прыніжэньня й нэндзы, ужо даўно стала нашым безумоўным рэфлексам. Мы стрываем і зьдзек, і ганьбу, і цьвік тырчма ў лаве, і нават заявы пра тое, што ня ўсё так кепска было ў Гітлера.
Ня трэба зьдзіўляцца.
Бо беларуская доўгацярплівасьць – агромністае дабраслаўленьне для будучай дэмакратычнай улады. Уявіце сабе, колькі давядзецца вытрымаць людзям: напругу поўнамаштабовых рэформаў, эканомію расейскага газу, адсутнасьць тэлеканалу РТР, поўны перавод адукацыі ды справаводзтва на беларускую мову, нарэшце!.. Наступнае кіраўніцтва краіны яшчэ будзе дзякаваць Богу за тое, што народ такі – адно сьцінаецца, зацягвае паясы й маўчыць.
На галоўнае пытаньне чалавечае гісторыі – Чаму? Чаму мы пакутуем? Чаму Бог дапускае існаваньне зла? Чаму ў сьвеце валадарыць д’ябал? – беларусам адказаць прасьцей, чым некаму іншаму. Бог ужо перамог, але нам трэба чакаць і цярпець: “ Цярпеньнем вашым ратуйце душы вашыя” (Лукі 21:19). Беларусы ведаюць, што Госпад ніколі не дае выпрабаваньняў звыш сілаў. І беларусы церпяць.
Але цярплівая беларуская духовасьць ясна вызначае для нацыі й рэчы нясьцерпныя. Пыха. Нянавісьць. Здрада. Хлусьня. Публічны грэх. Цынізм.
Нястрыманасьці, легкаважнасьці, нахабства беларусы гідзяцца.
Цярплівы, хто прачытаў усю гэтую кнігу да канца, зразумее, што трэба яшчэ шмат выцярпець, каб гэтая ідэя стала рэальнасьцю. Цярплівасьць дазволіла нацыі выжыць – і яна абяцае нам абавязковае адраджэньне.
Толькі цярпеньне.
Хрыстос трываў і нам сказаў. Мяжа беларускай цярплівасьці – тэма фундамэнтальных дасьледваньняў. Міты й анэкдоты на гэты конт заўжды сканчваюцца адным – беларус прыцярпеўся. Суседзі сьмяюцца й паказваюць пальцам.
Цярпі.
“Калі ўжо народ паўстане!.. Хопіць трываць!.. Стрэльбы, хлопчыкі, бяры!” – гукаюць да беларуса рэвалюцыянэры.
А ты цярпі.
Цябе лічаць то “апушчаным”, то “халуём”, прылюдна плююць у твар, крычаць: “Гэй, богаабраны! Збаў сябе сам! Што ж ты... Ну, здымі сябе з крыжа!..”
Пацярпі яшчэ крыху.
“Бо цярплівасьць павінная мець завершанае дзеяньне, каб вам быць дасканалымі ва ўсёй паўнаце, без аніякай пахібы” (Якуба 1:4).
Нацыянальная ідэя застаецца ўсяго толькі ідэяй, пакуль не авалодае нацыяй.
Нажаль, беларускі народ дагэтуль слаба ўсьведамляе сябе нацыяй. У выніку не сьвядомасьць вобразу і падабенства Божага, як наканавана звыш, вызначае нацыянальнае быцьцё, а навакольнае быцьцё, згодна зь лёгікай матар’ялізму, фармуе бездуховую, рабскую, “тутэйшую” сьвядомасьць. Заняпад мовы, кволасьць эліты, нішчымнасьць улады карэняцца ў неразуменьні рэальнасьці Божага прызначэньня для Беларусі. Найвышэйшыя ідэалы, даступныя ўзьнёслай душы, вольнаму розуму й чыстаму сэрцу, будуць тут недасяжнымі мроямі роўна столькі, колькі нам спатрэбіцца на шматмільённы роспачны позірк угару, да Творцы ўсяго існага.
Бо першае, што мусяць зараз рабіць беларусы – каяцца. Каяцца за сваю бязбожнасьць, імкненьне да сытасьці й заспакоенасьці, за падбітасьць і абыякавасьць, за навуковы камунізм і праваслаўны атэізм. Ані немцы, ані расейцы і не падумаюць прасіць прабачэньня ў Беларусі, дакуль самі беларусы не ачысьцяцца ад свайго тысячагадовага грэху. Божа, даруй жа нам грахі нашыя так, як мы даруем вінаватым прад намі!..
Усенароднае пакаяньне – перадумова для таго, каб пачаць верыць. Верыць у Бога, а значыць – у сваю краіну, у сваё прызначэньне і ў сябе як нашчадкаў Хрыста. “Калі вы будзеце мець веру з гарчычнае зерне і скажаце гары гэтай: “Перайдзі адсюль туды”, яна пяройдзе, і нічога ня будзе немагчымага вам”. (Мацьвея 17: 20-21). Менавіта веры так не стае сучаснаму адраджэньню.
Нарэшце, вера дае ўсёй нацыі сілы, каб дзейнічаць. Дзейнічаць у кожнай кропцы, кожным моманьце, кожным імгненьні паводле волі Божай – штосэкунды адказваць сабе на пытаньне “Дзе я?”, каб ідэя ператваралася ў дзею. І дзейнічаць так, як кажа Эвангельле. Любоўю.
Бо сапраўдная Беларусь – гэта і ёсьць вера, якая дзейнічае любоўю. Сэнс беларускай нацыянальнай ідэі просты, як галоўны запавет Бібліі, і складаны, як тысячагодзьдзе яго выкананьня ў нашай гісторыі.
Беларус! Палюбі Госпада Бога твайго ўсім сэрцам тваім, усёй душою тваёю, усімі сіламі тваімі, усім разуменьнем тваім – і блізкага твайго, як самога сябе. (Лукі 10:27)
1. Абдзіраловіч Ігнат. Адвечным шляхам. – Мн.:1994
2. Абецедарский Л. С. Белорусы в Москве ХVII в. – Мн.: 1957
3. Адамовіч А. і інш. “Я з вогненнай вёскі... / Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімір Калеснік – Мн.: “Мастацкая літаратура, 1983
4. Акінчыц Ст. “Залаты век Беларусі” – Хабараўск: “Новый взгляд”, 2001
5. Акунін Глеб. “Праўдзівае аблічча Маскоўскай патрыярхіі”, Мн.:Энцыклапедыя, 2002
6. Алексиевич С. У войны не женское лицо… / Предисл. А. Адамовича – Мн.: “Мастацкая літаратура”, 1985
7. Альфа и омега. Краткий справочник (коллектив авторов). – 3-е изд., перераб. и доп. – Таллин: Валгус, 1990
8. Анталогія беларускай паэзіі. У 3 т. Вершы і паэмы. / Рэдкал.: Р. Барадулін і інш.; Уклад. У. Гніламёдаў. – Мн.: Мастацкая літаратура, 1993
9. Аповесць жыцця і смерці святой і блажэннай і найпадобнейшай Ефрасінні, ігуменні манастыра святога Спаса / Кніга жыцій і хаджэнняў. Мн., 1994
10. Арлоў У. “Таямніцы полацкай гісторыі” – 2-е выданне, дапоўненае – Мн.: “Полымя”, 2002
11. Арлоў У. Асветніца з роду Усяслава. Ефрасіння Полацкая. Мн., 1989
12. Арлоў У. Еўфрасіння Полацкая. Мн.: 1992
13. Арлоў У., Сагановіч Г. Дзесяць вякоў беларускай гісторыі. Вільня, 2000
14. Асветнікі зямлі беларускай: энцыклапедычны даведнік / Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў і інш. – Мн.: “БелЭН”, 2001
15. Багадзяж М. “Сыны Зямлі Беларускай” / – Мн.: “Народная асвета”, 2002
16. Багдановіч М. Беларускае Адраджэнне. – Мн.: Універсітэцкае, 1994
17. Багдановіч М. Поўны сбор твораў. У 3 т. – Мн.: Навука і тэхніка, 1992
18. Бальцэровіч Лешэк. Капіталізм. Сацыялізм. Трансфармацыя. / Пер. з англ. В. Старавойтавай, С. Сінюта, А. Мадулёвай – Мн.: Лекцыя, 2000
19. Басаў А. Н. Куркоў І. М. Флагі Беларусі ўчора і сёння / Пер. А. Н. Найдовіч. – Мн.: Полымя, 1994
20. Беларусазнаўства: Навучальны дапаможнік / П. Брыгадзін, Л. Лойка, Э. Дубянецкі і інш./ Пад рэд. П. Брыгадзіна. БДУ – Мн.: Завігар, 1998
21. Беларусіка – Albaruthenika: матэрыялы міжнароднага кангрэсу беларусістаў, 25-27 мая 1991 г., г. Мінск / Рэд. А. Мальдзіс і інш – Мн.: Навука і тэхніка, 1993
22. Беларуская анамастыка / АН Беларусі, інстытут мовазнаўства імя Я. Коласа, Рэспубліканская тапанімічная камісія; Рэд. В. П. Лемцюгова – Мн.: Навука і тэхніка, 1992
23. Беларуская энцыклапедыя: у 18 т. / Рэдкал. Г. П. Пашкоў і інш. – Мн.:БелЭН, 2004
24. Беларускі народны каляндар – Мн.: “Ураджай”, 1993
25. Беларускі праваслаўны каляндар, 2003: Звод імёнаў святых. Малітваслоў. Святыя зямлі беларускай. Рэлігійныя дзеячы ХХ ст. / Укладальнік Л. Я. Кулажанка, Т. А. Матрунчык / - Мн.: Свята-Петра-Паўлаўскі сабор, 2002
26. Беларускі рок’н-рол: “Бонда”, “Крама”, “Мроя”, “Новае неба”, “Уліс”: Тэксты / Рэд.-уклад.: Л. А. Вольскі, Ю. А. Цыбін – Мн.: Рэкламна-выдавецкая фірма “Ковчег”, 1994
27. Беларускі фальклор: Хрэстаматыя. Вучэбны дапаможнік для філалагічных спецыяльнасцяў вышэйшых навучальных устаноў / Склад.: Кабашнікаў К. П. і інш. - 4-е выданне, перапрацаванае – Мн.: Вышэйшая школа, 1996
28. Беларускія пісьменнікі: бібліяграфічны слоўнік: у 6 т. / ін-т літ. ім. Я. Купалы АН Рэспублікі Беларусь, Беларуская энцыклапедыя, пад рэд. А. В. Мальдзіса – Мн.: БелЭН, 1993
29. Беларусы: [гіст.-этнагр. даслед.]: у 8 т. / АН Беларусі, ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; [Рэдкал.: В. К. Бандарчук і інш.]. Мн.: Тэхналогія, 1997
30. Беларусь: Русь Белая, Русь Чёрная и Литва в картах – Мн.: “Навука і тэхніка”, 1991
31. Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Бел. энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. Мн.: БелЭН, 1995
32. Беларусь: энцыклапедычны даведнік / БелЭН, рэдкалегія: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч – Мн.: “БелЭН”, 1995
33. Белорусская кухня. – Мн.: рекламное изд. агенство «Азбука», 1997 – 32 с. Библиотека газеты «Семейный очаг»
34. Белорусская ССР в цифрах, Госиздат, белорусское отделение, Мн.: 1963
35. Белорусская ССР за 50 лет / Статистический сборник. Мн.: “Беларусь”, 1968
36. Белорусские олимпийцы: / сборник очерков. Ред.-сост. Л. В. Зданович. Мн.: Беларусь, 1978
37. Белорусские спортсмены на олимпийских играх / Мн.: “Комитет по физкультуре и спорту при Совете министров БССР”, 1973
38. Белорусские спортсмены на олимпийских играх: комитет по физ. культуре и спорту при Совете Министров БССР; сост. Т. И. Бобачева, А. В. Царик – Мн., 1973
39. Белорусский автомобильный, 1948-88: производственное объединение «БелАЗ» / Авт.и сост.: Л. И. Добрых и др. Мн.: Тэхналогія, 1998
40. Біблія. Кнігі Сьвятога Пісаньня Старога і Новага Запавету кананічныя ў беларускім перакладзе – Перакладчык В. Сёмуха – Wordl Wide Printing / Duncanville, USA – 2002
41. Біблія. Пяцікніжжа. Пер. З лацінскай У. Чарняўскага – Мн.: “Юніпак”, 2002
42. Блінава Э. Ф., Гаўрош Н. В., Кавалёва М. Ц. І інш. “Беларуская мова: дапаможнік для абітурыентаў” – 2-е выданне, дапрацаванае і дапоўненае – Мн.: “Вышэйшая школа”, 1994
43. Богданович А. Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Гродно, 1985
44. Брага Сымон. Доктар Скарына ў Маскве. Мн.: 1993
45. Брест. Энциклопедический справочник – Мн.: «Белорусская Советская энциклопедия» ім. П. Броўки, 1987
46. Быкаў В. Збор твораў. У 4-х т. – Мн.: “Мастацкая літаратура”, 1980
47. Віцьбіч Юрка. Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман – Мн.: Мастацкая літаратура, 1985
48. Геалогія і карысныя выкапні Беларусі – Мн.: Выдавецтва “Беларуская савецкая энцыклапедыя”, 1983
49. Гісторыя Беларусі ў кантэксце еўрапейскай цывілізацыі: Дапаможнік / У. Р. Казлякоў, С. В. Міронаў, У. Л. Сосна і інш. Пад. рэд. Л. В. Лойкі – Мн.: ТАА “ЦІПР”, 2003
50. Гродна. Фотаальбом / Уклад. Ласмінскі А. І. – Мн.: “Беларусь”, 2003
51. Грыцкевіч В., Мальдзіс А. Шляхі вялі праз Беларусь. Мн.: 1980
52. Гудинг Д. “В школе Христа (учение Христа о святости)” – Myrtlefield Trust Newtonards, UK, 1997
53. Гурко А. В. “Новые религии в Республике Беларусь: этнологические исследования” – Мн.: “Тэхналогія”, 2003
54. Гусоўскі М. “Песня пра зубра” / – Мн.: “БГАКЦ”, 1994
55. Дастаеўскі Ф. Аповесці. Апавяданні / Ф. Дастаеўскі: уклад. І пер. А. Каляды; прадм. В. Іваноўскага – Мн.: “Беларускі кнігазбор”, 2002
56. Денежные доходы и расходы населения Республики Беларусь / Статистический сборник. Министерство статистики и анализа РБ – Мн.: 2003
57. Денисюк О. Л. “Неформальные объединения, общественно-политические движения, партии СССР: предпосылки, становление, развитие (1985-91 гг.)” / О. Л. Денисюк – Мн.: “БГУ”, 2003
58. Доўнар Т. І. Статут ВКЛ 1556 г. / Т. І. Доўнар, У. М. Сатомін, Я. А. Юхо; рэдкалегія Т. І. Доўнар і інш. – Мн.: “Тэсэй”, 2003
59. Дубянецкі Э. С. “Таямніцы народнай душы” – Мн.: “Народная асвета”, 1995
60. Дэкларацыя Вярхоўнага Савета БССР аб дзяржаўным суверэнітэце БССР – Мн.: “Беларусь”, 1990
61. Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае. Мінск, 2000
62. Ермаловіч М. Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды. Мн.: 1990
63. Живописная Россия: Отечество наше в его зем., ист., плем, экон. и быт. значении. Литовское и Белорусское Полесье: Репринт. воспроизведение изд. 1882 г. – 2-е изд, - Мн.: БелЭН, 1994
64. З гісторыяй на “Вы”. Укл. Арлоў У. Мінск, 1994
65. Запруднік Я. Беларусь на гістарычных скрыжаваннях. Мн.: 1996
66. Иллюстрированная хронология истории Беларуси: С древности и до наших дней / Редкол.: Г. П. Пашков и др. Авт-сост. И. П. Ховратович – 2-е изд., доп. – Мн.: БелЭН, 2000
67. История психологии в Беларуси. Хрестоматия / Авт.-сост. Л. А. Кандыбович, Я. Л. Коломинский – Мн.: “Тесей”, 2003
68. Ігнатоўскі У. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. Мінск, 1991
69. Іканапіс Беларусі XV – XVIII стст. – Уклад. Высоцкая Н. Ф. – Мн.: Беларусь, 1994
70. Казьбярук У. “Францішак Скарына” – Мн.: “Мастацкая літаратура”, 2003
71. Канфесіі на Беларусі. Пад. рэд. Навіцкага У. Мінск, 1998
72. Капцюк М. П., Ігнаценка І. М., Вышынскі У. І. “Нарысы гісторыі Беларусі” у 2-х частках, Інстытут гісторыі АНБ. / – Мн.: “Беларусь”, 1995
73. Караткевіч У. С. “Зямля пад белымі крыламі” – Мн.: “Народныя асвета”, 1992
74. Кароткая энцыклапедыя старасвеччыны / уклад. Я. Янушкевіча. – Мн: выд. Хурсік, 2003
75. Карсон Д. Призыв к духовной реформации / Пер. с англ. Я. Г. Везовский – Мн.: Изд. церкви “ Завет Христа”, 1999
76. Келлер В. “Библия как история”/ пер. с англ. А. Блейз – М.: “Крон-пресс”, 1992
77. Кіпель В. Беларускі і беларусаведны друк на Захадзе. Бібліяграфія. – БІНІМ, Нью-Ёрк -2003- Менск
78. Кіпель В. Беларусы ў ЗША
79. Ковалёва Т. В. и др. Литература средних веков и Возрождения: учебное пособие для вузов / Т. В. Ковалёва, И. Л. Лапин, Н. А. Паньков, под ред. Я. Н. Засурского – Мн.: “Университетское”, 1988
80. Колас Я. “Новая зямля”. “Сымон музыка” – Государственное учебно-педагогическое издательство БССР – Мн.: 1953
81. Конан У. М. “Беларуская эстэтыка і мастацкая культура: гістарычныя традыцыі й сучаснасьць” – Мн.: “Таварыства “Веды”, 1988
82. Конан У.М. “Разьвіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917-34 гг.) – Мн.: “Навука і тэхніка”, 1968
83. Конституция Республики Беларусь – Мн.: “Полымя”, 1994
84. Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя. Аўтар тэксту У. Арлоў, мастак Зм. Герасімовіч – Angloprojekt Corporation Ltd, 2003
85. Край=Kraj (Polonika-Albaruthenika-Lituanika): 1-2 (4-5) Рэд. Я. Іваноў, ГАМТ “Брама” – Мн.: “Энцыклапедыкс”, 2002
86. Крук Янка. Сімволіка беларускай народнай культуры – Мн.: Ураджай, 2001
87. Культурная спадчына: Культуралагічна-сацыяльныя даследванні / Э. Дарашэвіч, У. Конан і інш., уклад., навуковы рэд. і аўтар прадмовы – праф. Э. Дарашэвіч. – Мн.: ВТАА Сучаснае слова, 2001
88. Купала Янка. Вершы / Уклад А. А. Сляпцова. – Мн.: Мастацкая літаратура, 1988
89. Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. І. “Паміж Усходам і Захадам: станаўленне дзяржаўнасці і тэрытарыялнай цэласнасці Беларусі (1917-1939 гг.) – Мн.: БДУ, 2003
90. Ластоўскі В. Кароткая гісторыя Бедарусі. Мінск, 1992
91. Лексічны атлас беларускіх народных гаворак. У 5 т. – Мн.: 1994
92. Лёсік Я. Граматыка беларускае мовы: фанэтыка. – Мн.: “Народная асвета”, 1995
93. Леў А. І. Гарады Беларусі – Мн.: 1987
94. Літоўская гаспадыня. Ці навука аб утрыманні ў добрым стане хаты... / Пер. З польскай П. Р. Казлоўскага, В. В. Нядзвецкай, А. І. Мальдзіса; маст. У. У. Даўгяла, І. А. Дзячкоўскі – Мн.: “Полымя”, 1993
95. Лыч Л. Беларуская ідэя ў постацях і здзяйсненнях, Менск, ATHENAEUM, 2001
96. Лыч Л. Вытокі беларускай нацянальнай ідэі // Беларускі гістарычны часопіс, 1998
97. Ляўкоў Э. А. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. / – Мн.: “Навука і тэхніка”, 1992
98. Магидович И. П., Магидович В. И. Очерки по истории географических открытий: в 5-и т. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: “Просвещение”, 1982
99. Магілёўская даўніна – Маг.: “узбуйненая друкарня імя Я.М. Свердлова”, 1999
100. Майерс Д. Псіхалогія / навук. Рэд М. Ярчак, пер. З англ. В. Старавойтавай, І. Карпікава, Л.Рускевіч – Мн.: “Бел. Фонд Сораса”, Лекцыя, 1997
101. Мак-Дауэлл С., Билайз М. Освобождение народов: библейские принципы управления, образования, экономики и политики. Пер. с англ. – Мн.: “Юнипак”, 2003
102. Максім Багдановіч. Выбранае / уклад. В. Чарняўскай – Мн.: “Мастацкая літаратура”, 1977
103. Маленькі Маскоўска – Беларускі (Крывіцкі) слоўнічак / уклад. З. Санько, Мн.: “Навука і тэхніка”, 1992
104. Маркс К., Энгельс Ф. “Избранные произведения в двух томах” – Москва: государственное издательство политической литературы, 1949
105. Медведева И. В. “Промышленность Республики Беларусь” Мн.: Министерство статистики и анализа РБ, 2003
106. Мень Аляксандр Уладзіміравіч. Сын чалавечы / Пер. з рускай Г. Вішнеўскай – Гродна: Гродзенская рымска-каталіцкая дыяцэзія, 2000
107. Минск. Исторический очерк / предисл. А.Н. Кулагина Мн.: “Універсітэцкае”, 1994
108. Мірачыцкі Л. “Светлым ценем Адама Міцкевіча” / – Мн.: выд.цэнтр “Бацькаўшчына”, 1994
109. Мірончык В. У. “Статыстычны партрэт культуры Беларусі” – Мн.: “Транстэкс”, 2003
110. Мой край і яго людзі ў Вялікім Княстве: зборнік матэрыялаў праекту / пад рэд. А. Аляхновіча, А. Стральцова-Карвацкага, В. Явіда. СПб: “Неўскі прасцяг”, 2004
111. Мысліцелі і асветнікі Беларусі: энцыклапедычны даведнік / “Беларуская энцыклапедыя, Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. – Мн.:”БелЭН”, 1995
112. Найдзюк Я., Касяк І. “Беларусь учора і сягоньня” – Мн.: “Навука і тэхніка”, 1993
113. Народное хозяйство Белорусской ССР за 40 лет – Мн.: Госплан БССР, 1957
114. Ненадавец А. М. Святло таямнічага вогнішча. Мн.: 1993
115. Никифоровский Н. Нечистики. Свод простонародных в Витебской Белоруссии сказаний о нечистой силе // Виленский временник. Вильно, 1907, книга ІІ
116. Никольский Н. М. “История русской церкви” / Предисл. А. А. Круглова – Мн.: “Беларусь”, 1990
117. Новы Запавет / Пер. на бел. мову У. Чарняўскага, навук. рэд. пер. Ж. Некрашэвіч-Кароткая; літ. апрацоўка тэкста А. Бокуна – Мн.: “Біблейскае таварыства ў РБ”, 2003
118. Основы идеологии белорусского государства: Учебные пособия для вузов / под общ. ред. С. Н. Князева, С. В. Решетникова. – Мн.: Академия управления при президенте РБ, 2004
119. Падокшин С. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (вторая половина ХІІ – начало XVII в.), Минск, 1970
120. Падокшын С. Іпацій Пацей. Мінск, 2000
121. Падокшын С. Філасофская думка эпохі адраджэньня ў Беларусі. Мінск, 1990
122. Пазьняк З. “Сапраўднае аблічча” – Мн.: ТВЦ “Паліфакт”, 1992
123. Пазьняк З. Новае стагоддзе. – Таварыства Беларускай Культуры ў Летуве, Вільня: “Беларускія Ведамасьці”, Варшава, 2002
124. Первые шаги в православном храме. Москва, “Елеон”, 1999
125. Петерсон Ю., Гордон Д. Фи, Элмер Д., Паркер Дж., Гай К.М, Уилкинсон Л., Хьюстон Д. М. “Библия в современном мире: аспекты толкования” / Пер. с англ. Е. Канищева – М.: “Триада”, 2002
126. Подлипский А. М. “Памятные места Витебщины” / – Мн.: “Беларусь”, 1987
127. Покаяние и исповедь – Мн.: “Свято-Петропавловский Собор”, 1995
128. Пратасевіч М. І. “Пуцявінамі Коласа” / – Мн.: “Універсітэцкае”, 2002
129. Природа Белоруссии. Энциклопедический справочник. – Мн.: БелЭН, 1980
130. Промышленность республики Беларусь / Статистический сборник. Министерство статистики и анализа РБ – Мн.: 2002
131. Прыйдзі, Езусе. Малы катэхізм. – Варшава: “Pallotinum”, 1992
132. Райл Дж. Ч. “Размышления над Евангелиями” – в 7-ми т. / Пер. с англ. – Мн.: “Завет Христа”, 2001
133. Рапэцкі Ю. Новае жыцьцё ў Хрысьце – Мн.: 1994
134. Республика Беларусь в цифрах / Краткий статистический сборник УП Минстата “Главный вычислительный центр” – Мн.: 2003
135. Русско-белорусский словарь в 2-х т. Более 108.000 слов / АН БССР, Ин-т языкознания им. Я. Коласа, ред. К. К. Атрахович (Кондрат Крапива) – 2-е изд., доп. и перераб. – Мн.: Бел. Сов. Энциклопедия, 1982
136. Русско-белорусский словарь в 3 т. Около 110.000 слов / АН Беларуси, Ин-т языкознания им. Я. Коласа, 4-е изд., испр. и доп. – Мн.: “БелЭН”, 1993
137. Саверчанка І. Апостал яднаньня і веры: Язэп Руцкі, Мн.: 1994
138. Саверчанка І. В. Aurea mediokrіtas: кніжна-пісьмовая культура Беларусі. Адраджэнне і ранняе барока. Мн., 1998
139. Саверчанка І. І. “Астафей Валовіч” – Мн.: 1992
140. Саверчанка І. Канцлер Вялікага Княства. Мінск, 1992
141. Сагановіч Г. В. “Войска Вялікага княства Літоўскага у XVI-XVII стст.”, пад рэд. Г.В. Штыхава – Мн.: Навка і тэхніка, 1994
142. Сагановіч Г. Невядомая вайна 1654-1667 гг. Мінск, 1995
143. Сініла Г.В. “Біблія як феномен культуры і літаратуры” – Мн.: “Беларуская навука”, 2002
144. Славутыя імёны Бацькаўшчыны. Пад рэд. Грыцкевіча А. Мінск, 2000
145. Славутыя імёны Бацькаўшчыны: зборнік / укладальнік У. Гілеп і інш., рэдкал. А.Грыцкевіч (гал. рэд.) і інш. – Мн.: “БФК”, 2000
146. Сонца святое – Хрыстос: зборнік беларускай духоўнай паэзіі. – Мн.: “Біблейскае таварыства”, 2001
147. Спадчына, часопіс, №№ 1-3 / 1997
148. Станкевiч А. Хрысьцiянства i беларускi народ: Спроба сынтэзы / Хрысьцiянская думка, 1992, №1
149. Станкевіч А.А., Лін С.А. “Лацінская мова: падручнік”/ – Мн.: “Універсітэцкае”, 1999
150. Станкевіч Я. Маленькі маскоўска-беларускі слоўнічак, Мн.: Навука і тэхніка, 1992
151. Статистический ежегодник Республики Беларусь / Министерство статистики и анализа РБ – Мн.: 2000
152. Статистический ежегодник Республики Беларусь / Министерство статистики и анализа РБ – Мн.: 2001
153. Статистический ежегодник Республики Беларусь / Министерство статистики и анализа РБ – Мн.: 2002
154. Статистический ежегодник, Мн.: 2003
155. Статистический портрет Беларуси / Статистический сборник. Министерство статистики и анализа РБ – Мн.: 2001
156. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мінск, 1989
157. Сыракомля У. “Мінск” – Мн. “Голас Радзімы”, 1992
158. Сэрца пакідаю вам: па Коласаўскіх мясцінах. – Мн.: “Полымя”, 1993
159. Тарасаў К. Памяць пра легенды. Мн.: 1994
160. Тарасаў С. В. Чарадзей сёмага веку Траяна: Усяслаў Полацкі. Мн.: 1991
161. Ткачёв А.М. Замки Белоруссии. Мн.: Полымя, 1987
162. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы. Больш за 65.000 слоў / пад рэд М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко, афармленне А. М. Хількевіча – 3-е выд – Мн.: “БелЭН”, 2002
163. Філаматы й філарэты. Зборнік / уклад. К. Цвіркі. – Мн.: “Беларускі кнігазбор”, 1998
164. Францыск Скарына і яго час: энцыкл. даведнік / Беларус. сав. энцыклапедыя: рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. – Мн.: “БелСЭ”, 1988
165. Хадыка Ю. “Светапоглядныя асновы дэмакратычнага руху” – Магілёў: Ратуша, 1993
166. Цітоў А. “Гарадская геральдыка Беларусі” – Мн.: “Полымя”, 1989
167. Цітоў В. С. “Народная спадчына” Мн.:, “Навука і тэхніка”, 1994
168. Цішкін І. “Віцебск. Страчаная прыгажосць горада” – Віцебск: УПП “Віцаблдрук”, 2002
169. Цішкін І. “Віцебскія замкі” – Віцебск: УПП Віцаблдрук”, 2003
170. Чантурыя У.А. Казакоў Ю.І. “Архітэктурныя Помнікі Нясвіжа" / – Мн.: “Полымя”, 1989
171. Чарняўскі М. “Правадыр крылатых вершнікаў: Ян Кароль Хадкевіч” / – Мн.: “Тэхналогія”, 1989
172. Чарняўскі М. Ілюстраваная гісторыя стараржытнай Беларусі. Мн.: 1997
173. Чаропка В. Імя ў летапісе. Мінск, 1994
174. Чаропка В. Уладары Вялікага княства. Мн. 1994
175. Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь. / Белаларус. энцыкл.; гал. рэд. А. М. Дарафееў (стар.) і інш. – Мн.: “БелЭН”, 1993
176. Чырскі М. А. “Гасцінцам Купалы” / – Мн.: “Універсітэцкае”, 2002
177. Шинкарёв В. В., Вартанова Л. В. “Идеология государственности и общественного развития Республики Беларусь”, монография; – Мн.: Академия управления при Президенте РБ, 2002
178. Шыбека З. В. Гарады Беларусі (60-я гг. ХІХ ст. – пачатак ХХ ст.)” – Мн.: “Эўрафорум”, 1997
179. Шышыгіна-Патоцкая К. Я. “Нясвіж і Радзівілы” – Мн.: “Полымя”, 2001
180. Экман У. “Доктрины / основы христианского вероучения” – М.: “Слово жизни”, 1996
181. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі у 6 т. / БелЭН; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. Маст. Э. Э. Жакевіч – Мн.: “БелЭН”, 1999
182. Яскевіч А. “Сумежжа: мова, пераклад, вытокі прозы” – Мн.: “Мастацкая літаратура”, 1994
183. Яскевіч А. Падзвіжнікі і іх святыні: духоўная культура старажытнай Беларусі / Алена Яскевіч; навук. рэд. У. П. Вялічка, М. П. Касцюк; Маст. Афармленне В. П. Масцераў – Мн.: Полымя, 2001
184. 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. / Уклад. І. Саверчанка, Зм. Санько. – Мн.: Рэдакцыя газеты “Звязда”, 1993
185. ARCHE-Пачатак. Часопіс, №№1-22 – Мн.:1998 – 2002
186. Proverbia et dicta: Шасцімоўны слоўнік прыказак, прымавак і крылатых слоў, Н. Л. Ганчарова і інш, Мн.: Універсітэцкае, 1993
ПАВАЛ СЕВЯРЫНЕЦ
Нарадзіўся 30 сьнежня 1976 г. у Воршы, у сям'і журналіста Канстаньціна Севярынца й школьнай настаўніцы Тацьцяны Севярынец. У 1994 г. скончыў СШ № 25 Віцебска ў мастацка-архітэктурнай клясе, у 2000 годзе – геаграфічны факультэт БДУ, атрымаўшы прафэсію інжынера-геоляга па спэцыяльнасьці “Разьведка карысных выкапняў".
У 1994-1999 гг. працаваў рэпарцёрам у шэрагу дзяржаўных і камэрцыйных выданьняў. З 1998 г. пачаў друкавацца ў незалежнай прэсе як публіцыст.
У кастрычніку 1995 г. уступіў у БНФ "Адраджэньне". У лютым 1997 г. узначаліў Менскую маладзёвую фракцыю БНФ. У верасьні 1997 г. на Устаноўчым сойме быў абраны сустаршынём Маладога Фронту.
2 красавіка 1998 г. арыштаваны падчас апазыцыйнае маніфэстацыі ў Менску і за "зрыў канцэрту, прысьвечанага аб'яднаньню Расеі й Беларусі", зьмешчаны ў сьледчы ізалятар на вул. Валадарскага. Праз 2 месяцы пад ціскам беларускай і міжнароднай грамадзкасьці вызвалены й адпраўлены пад падпіску аб нявыезьдзе ў Віцебск. Крымінальная справа закрытая ў лістападзе 1998 г. без тлумачэньняў і прабачэньняў.
Удзельнік і арганізатар масавых вулічных выступаў моладзі ў 1997-2004 гг., больш за 40 разоў затрымліваўся міліцыяй і КДБ; агулам правёў пад арыштам больш за 7 месяцаў і атрымаў 3,5 тысячы даляраў штрафу.
Заснавальнік асьветніцкага праекту "Шоў Беларушчыны", курсаў "Ды-джэяў Адраджэньня", ініцыятар стварэньня кааліцыі беларускіх дэмакратычных маладзёвых арганізацыяў "Пераменаў!", а таксама міжканфэсійнае супольнасьці "Хрысьціянская ініцыятыва". У 1999-2003 гг. – намесьнік старшыні Партыі БНФ. З 1999 да 2004 – старшыня Маладога Фронту.
Адзін з арганізатараў І Кангрэсу Беларускай Моладзі (ліпень 2001 г.), абароны Курапатаў (верасень 2001 г. - чэрвень 2002 г.), нацыянальнай кампаніі "Беларусь у Эўропу!" (вясна 2002 г.), перадвыбарчага блёку "Маладая Беларусь" (2004 г.).
Аўтар трох кнігаў: "Ды-джэй Адраджэньня" (1998 г.), "Пакаленьне Маладога Фронту" (2002 г.), "Нацыянальная ідэя" (2005 г.).
Хрысьціянін.