Час нашай стрэчы спавіты у дым,
І калі вызначыць дату ільга —
Сяброўства маё пачалося тады,
Калі пачалася мая туга.
Нам быў загад наступаць на Казань,
А мы наступалі на цёмную ноч,
Бо мы не маглі ўжо вярнуцца назад,
Хоць нашы палкі адступілі даўно.
Над намі ірваліся горы гранат,
Пад намі зямля ракатала, як гром,
Накрыж агнём частаваў супарат,
Самым пякучым на свеце агнём.
Кругамі маланкі ішлі уваччу,
Кроўю пясок жвіраваты прамок,
І нехта зняверлівы першы пачуў,
Як наш кулямёт захліпнуўся і змоўк.
Прайшла урачыстай хадою смерць,
Праняўшы дрыготнае цела наскрозь...
Я адчуваю яшчэ і цяпер,
Як здрадлівым пульсам забілася кроў.
Цемра на момант сплыла ўдалячынь,
Бязмежнасць прасторы мяне абняла.
Я стаў з цэлым светам адзін на адзін,
Без кроплі жывога людскога цяпла.
Тады й нахапілася тая туга,
З каторай шукаеш сяброўства сляды,
Каторую чуеш заўсёды наўгад,
З катораю хочацца быць маладым.
І мне стала дорага наша жыццё,
Бо нам даручыла рэспубліка скрозь —
Праз гора,
І радасць,
І карны касцёр —
Пранесці паходняй сваю маладосць.
Я рукі тады палажыў на пясок —
І сілай зямною наліўся мой пульс,
І жвір вокамгненна навылет прасох,
Заціхлі пявучыя посвісты куль.
Я поўз безупынна...
І раптам пачуў,
Як роспачна катуе некага смерць;
Я хутка намацаў ягоны плячук,
І чалавек зразумеў мой намер.
Аберучкі горача сціснуў руку,
У нас не было аніякіх прысяг:
Мы добра і так разумелі,
Адкуль
Прыходзіць ратунак
І дзе яго шлях.
І мы папаўзлі паміж трупаў далей,
Дзе стыў асірочаны наш кулямёт,
Я справа залёг,
А таварыш — лявей
(І гэта звязала на тысячы год).
Навобмацак ладзілі зрушаны шчыт,
На слых насцярожаны бралі прыцэл.
Ён стужкі падносіў,
Я градам крышыў,
Аж пальцы папухлі на правай руцэ.
Нарэшце адолю зайграў кулямёт,
Залпам яе падхапілі стралкі,
І вораг,
Прабіты агнём навылёт,
Падаўся назад
Цераз ноч і пяскі.
З гэтага бою нас выйшла няшмат,
І кожны сяброўствам сваім даражыў:
Таварыш далёкі —
Стаў блізкі, як брат,
І нам было добра і радасна жыць.
Такі быў пачатак сяброўства майго,
З каторым прайшоў я чатыры франты,
Мінуў,
Як гавораць,
Ваду і агонь
І вынес,
Як кажуць,
Пад сэрцам у тыл.
А тут і спаткала абодвух ваяк
Вялікая ростань
На некалькі год:
У горад вілася дарога мая,
У вёску імкнулася сцежка яго.
І так,
За шляхамі наўсцяж ідучы,
Між намі прастора лажылася зноў...
Усё ж не магла затапіць далячынь
Сяброўства былога на цёмнае дно.
Дармо,
Што даўно адступілі ў нябыт
Далёкай сустрэчы
Далёкія дні;
Дармо,
Што на новых франтах барацьбы
Ягоных вачэй пацямнелі агні;
Дармо,
Што на ўзмежках паштовых дарог
Лісты размінуліся нашы навек,—
Я верыў:
Шляхамі маіх перамог
Са мною ідзе дарагі чалавек.
Я верыў:
У нашых здабытках усіх
Ёсць праца ягоных натруджаных рук,
Ёсць частка ягоных вялізманых сіл,
Каторыя паляць над краем зару.
І дні праміналі...
Я сам пастарэў,
Пад вязкаю год падаліся сябры.
І мне наяву захацелася стрэць
Таго,
Хто начамі са мной гаварыў.
І мы з ім сышліся за круглым сталом,
Не ведаю добра—
Каторага дня,
У зале тады засядаў правярком:
Два строгія члены
І я — старшыня.
Прыкрыўшы павекі далоняй рукі,
Стаяў чалавек,
Незнаёмы,
Чужы...
Ён доўга казаў пра чыесці грахі
І плакаў,
Што цяжка змагацца і жыць.
Але ён ніколі не смеў наракаць
На чорнае гора,
На долю сваю.
Дармо,
Што заместа двух кварт малака
Яму толькі кварту чамусьці даюць.
Адгэтуль і родзіцца прыкры настрой,
Няхай небараку даруюць яго:
Ён мужна калісьці прайшоў, як герой,
Чатыры франты,
І ваду,
І агонь.
Так гаварыў нам чужы чалавек.
І раптам...
Я голас ягоны пазнаў,
Згадаў,
Што калісь па пясках,
На траве
Нас дружбай навек заручала вайна.
Забілася сэрца...
Ўзнімаючы пыл,
Прамчаліся коні,
Запелі дажджы,
І здрадлівы вецер руку падхапіў —
Падаць чалавеку,
Каторы чужы.
Я сілаю класа стрымаў гэты ўзмах,
Шпурнуў супроць ветру ударам пляча:
Я ўбачыў,
Што друга былога няма,
А здрадніку —
Нельга ніяк прабачаць.
Тады загарэлася ненавісць мас,
На тло спапяліла варожую кроў,
Судзіла за дружбу няверную нас,
Карала за здраду,
Паліла наскрозь.
Яна ад вачэй чалавечых ішла
І кладкі старыя тапіла нашчэнт,
Агністаю лавай між намі лягла,
І мне стала раптам святлей і лягчэй.
Дзве тысячы коса настромленых рук
Крычалі, сціскаючы пальцамі гнеў:
— Дазвольце мне слова!..
— Я слова бяру!.. —
Дзве тысячы рук падтрымалі мяне.
Тады я падняўся
І цвёрда сказаў:
— Я гэтага знаў чалавека даўно...
Нам быў загад наступаць на Казань,
А мы наступалі на цёмную ноч.
І мы з ім сапраўды
Чатыры франты
Прайшлі праз агонь,
І ніхто не прыстаў,
І мы з ім сапраўды
Былі як браты.
Аж покуль ён здраднікам нашым не стаў.
Што ж мне сказаць пра яго вам цяпер.
Вы знаеце добра і самі усё:
Нас заручыла калісьці смерць —
Нас разлучае сягоння жыццё.
Аб мёртвых адно успамін берагуць,—
І я не забуду мінулага век.
З мёртвымі дружбы людской не вядуць,
Ідзі ж ты ад нас,
Нежывы чалавек!
Так наша стрэча спавіта у дым,
І калі вызначыць дату ільга,—
Сяброўства маё затанула тады,
Калі затанула мая туга.
1933 г.