Сядзелі за сталом у шумнай бяседзе. Час ад часу падымалі чаркі, чокаліся, жадалі адзін аднаму расці, квітнець, жыць, больш сустракацца. І ўсім было прыемна адкрыць хоць краёчак сваёй душы, дзе пасумаваць, дзе пасмяяцца. Усім было прыемна глядзець на госця, які з’явіўся так нечакана, быццам з далёкай шматгадовай вандроўкі.
Вандроўка сапраўды была вялікая. Трыццаць год мінула з таго часу, калі Сяргей Баравы, «студэнт», як яго празвалі ў наваколлі, пакінуў купецкі лес, дзе служыў лесніком. Камуністы падхапілі яго ў сваё падполле, і пайшла тады гэтая самая вандроўка ад сваёй вёскі да турмы і наадварот пад канвоем паганятых Пілсудскага. Так і навандравалася дванаццаць гадочкаў турэмных.
І цяпер вось ён сядзіць, гэты госць, сярод сваіх былых знаёмых самай блізкай вёскі ад колішняга лесу, сядзіць з планкамі ўзнагарод на грудзях, пасівелы, але з маладымі, чорнымі вачыма, як і дванаццаць гадоў назад.
— Пастарэў, студэнт, пастарэў, — час ад часу гаворыць Оля, сакатуха, як называе яе Сяргей.
Яна сядзіць насупраць яго, па другі бок стала, разружавелая, і сюд-туд заліваецца смехам. Русыя яе валасы яшчэ не згубілі прозалаці. Спрытная галава трымаецца на асаністай шыі, якую і цяпер мо хто-небудзь яшчэ назваў бы лебядзінай. Але паўната твару і рысы зморшчак навокал вялікіх шэрых вачэй гаварылі не толькі аб сталасці, але і аб набліжэнні таго, што завецца старасцю.
Што ж дзіўнага! Оля ўжо выгадавала чацвёра дзяцей, якія пайшлі ў свет. Побач з ёю сядзіць яе муж Аляксандр Бараноўскі, колішні друг Сяргея. Тая ж самая цёмна-русая прычоска з завітком ля скроні, толькі валасоў стала менш. І зморшчкі рассыпаліся па ўсяму худаватаму твару з шырокім ілбом і вузкім падбародкам.
— Кажаш, Оля, пастарэў я? — адказаў запытаннем госць. — І ты папаўнела. Выглядаеш, як галоўная каравайніца на вяселлі. Помніш, як уцякалі ад дажджу ў тую лесніковую хату, дзе я жыў?
— Ой, як жа не помніць! Тады ж якраз лес ачышчалі. Помню. Я і палец тады збіла, і вы мне ёдам лячылі. От, такі ж вы нічога не забыліся... От, памяць! Даўно ж гэта ўсё было!
— А помніш, як ты не пускала Аляксандра ўцякаць са мной у Саветы?
— Ну і сярдзітая ж я была тады на вас абодвух. Як жа? Страціць кавалера... — І Оля залілася смехам.
— Калі сам не гам, дык нікому не дам? Так ты падумала пра мяне?
Оля прыклала палец да вуснаў і прыгразіла: «Ціха...» Хоць трыццаць год мінула, а ўсё роўна сказала «ціха» і жартаўліва глянула ў бок Аляксандра.
Так пачаліся салодкія і горкія ўспаміны. Аб тым, як Сяргей прыйшоў аднекуль здалёк, паступіў на службу да купцоў-лесапрамыслоўцаў лесніком, прыйшоў у скамечанай студэнцкай шапцы з сінім аколышам, чаму і празвалі яго студэнтам. Як быў Сяргей худы ад голаду, у палатанай куртцы, у чаравіках, дзе-нідзе счэпленых дротам; як ён нікому не шкадаваў дроў, і людзі дзіваваліся, што такога лесніка яшчэ ніколі тут не было; як потым бабы хацелі «выдаць замуж» Сяргея за багатую дзяўчыну з жарабіцай. Так і казалі: за дзяўчыну з жарабіцай. Але атрымаўся канфуз — жарабіцу нехта ўкраў, і Сяргей уздыхнуў з палёгкай — не будуць прычапляцца з жаніцьбай. Думка ляцела на ўсход, туды, за мяжу. Не да жаніцьбы, не да лесу было. З Аляксандрам усё рыхтаваліся, усё рыхтаваліся. А потым... а потым сталася тое, на што Сяргей нават зазлаваў, — Аляксандр закахаўся ў Олю, у статную, рослую дзяўчыну, што закаціста смяялася. Здрадзіў Аляксандр «вялікім намерам». Некалі ж чатыры месяцы вучыліся разам на рабфаку — там, у бежанстве на Паволжы. Сяргей пайшоў вучыцца вышэй. Вось і хацелі вярнуцца туды. І вось на дарозе стала яна — Оля з лебядзінай шыяй, тая Оля, што кожны дзень хадзіла ў горад палоць з ранку да вечара мяшчанскія агароды, каб як-небудзь пражыць з бацькам, бо маці ўжо не было.
І той памятны вечар вырашыў усё. Ах, што ж гэта быў за вечар! Оля стаяла ў канцы вёскі ля могілак і чакала, думала: «Чаго ж ён прычапіўся да яго, гэты студэнт? Да яго, да Сашы. Вось пайшлі недзе з бясконцымі гутаркамі. Гавораць такое, што ўсяго схапіць і ўцяміць нельга. Ужо цямнее, і крыжы між сосен і кустоў пачынаюць рабіцца страшнымі. Казаў жа прыйду, і няма... Божа, божа...»
Вольга выцерла тады няпрошаную, гарачую слязінку фартушком, абшытым карункамі, і ціха пайшла ў вёску.
А вёска — якая ж яна панадная была ў той вечар! Гудзела музыка — гармонікам, скрыпкамі, бубнам, несціханымі песнямі дзяўчат і хлопцаў. Усё гэта меладыйнымі хвалямі пералівалася з канца ў канец. То сціхала на момант, то ўздымалася зноў раскаціста, шырока і далёкім рэхам замірала пад ціхімі, заслуханымі зорамі. Гарачая ласка распірала грудзі Олі, хацелася адкрыць душу гэтаму вечару, зорам, другу міламу. Хацелася сысці праз агароды ўніз да рэчкі і акунуцца ў малочны, цёплы туман, што хвалямі, як воблачкамі, плыў і застываў, прыпадаючы да зямлі. Мо тады палягчэла б на сэрцы?
Сяргей прыпамінае той момант, як ён не мог заўважыць, якім чынам адарваўся ад яго Аляксандр і недзе знік. Абодва ж глядзелі, як на вуліцы ў крузе танцавала Оля. Спынілі гутарку пра Талстога і Дастаеўскага і, нічога не кажучы, сачылі вачыма за Оляй. Як адышоўся ад яго тады Аляксандр, Сяргей і цяпер не можа сабе ўявіць. Ён хутка заўважыў толькі адно — не стала Олі ў танцах. Яшчэ раз прапусціў вачыма пары, каб пераканацца... Не, няма. Павольна пачаў Сяргей праціскацца праз натоўп моладзі, што стаяла ля плота пад навіслымі галінамі вішань. Няма. Цікава і дзіўна. Зайшоў на падворак і заўважыў, як парачка — ён і яна — паднялася з прызбы і падалася ўніз на агароды, туды, да сенажатнага туману. Там, у даліне, блізка ля сенажаці, ля агароднай мяжы-разоры стаяла гумно. Няўжо туды? Гумно належала гаспадару хаты, з прызбы якой яны падняліся. Гумно... Ну што такое гумно? Гэта — будыніна, дзе гаспадар кладзе снапы, сена, зялёнае, духмянае. Але ўся бяда (а можа, і не бяда) гэтага гумна была ў тым, што яно не мела варот. Відаць, салдаты — свае ці нямецкія — у часе царскай ва ны спалілі іх на агні, варачы ў кацялках салдацкую вячэру. Пасля звароту з бежанства з Расіі нялёгка было зрабіць і вароты для гумна або нават дзверы ў хату. Дзе тут да дзвярэй, калі голад сціскаў за душу. Добра, што сцены ёсць...
І моладзь палюбіла гэтае гумно. Яго ж там ніхто надта не правяраў, пакуль не было снапоў. Гаспадар толькі часам пакрычыць, павыганяе ўсіх, калі ўжо вельмі пачне весяліцца моладзь у гэтым гумне, што здаралася толькі сонечнымі летнімі нядзелямі.
Па абодвух баках тока заўсёды клалася сена — зялёнае, лугавое, ад паху якога кружылася галава. Над сенам, пад страхою з павуціннем, увіхаліся і шчабяталі ластаўкі-белагрудачкі. А па кутках у сене таксама шчабяталі... не, не шчабяталі, там шапталіся парачкі... парачкі... Шэпты цёплыя, гарачыя... шэпты мілыя — з дакорамі, з пацалункамі... Часам прарываўся нястрыманы смяшок і раптам заціхаў, як быццам прападаў у цёмную бездань. Здараліся і яны — горкія слёзы, калі ведзьма-нязгода клалася ўпоперак і атручвала радасць пакутамі. Іншы раз збіраліся сюды смельчакі на сходку, каб пачытаць рэвалюцыйную літаратуру, пагутарыць аб тым, што пачулі ад падпольшчыкаў. Колькі жыццёвых мар-дарог намячалася ў гэтым, Сцяпанавым, як звалі яго, «гумне без варот»!
І калі якая-небудзь маці дакарала дачку, то не ўпускала, каб не сказаць: «Вылежалася ў Сцяпанавым гумне, а цяпер будзеш мне...»
Сяргей зразумеў, куды пайшлі Аляксандр з Оляй. Пастаяў за хлявамі ў тычкавай фасолі, паглядзеў ім услед і вярнуўся на вуліцу — асалавелы, задуманы.
Гэта было так даўно і разам з тым здавалася цяпер, што адбылося толькі ўчора. Так свежа ўсплылі ўспаміны за гэтым бяседным сталом, дзе насупраць Сяргея сядзела яна — разружавелая віноўніца ўспамінаў.
Так і развітаўся тады Аляксандр з думкай уцякаць у Саветы. Сяргей сустрэў яго назаўтра і ўсё гэта зразумеў, не пытаючыся. Нічым яму не дакараў, а толькі расказаў пра старажытнарымскага палкаводца Антонія і егіпецкую каралеву Клеапатру. Гутарка адбылася на жытнёвай дарозе ў Сяргееў лес. «Антоні» слухаў, прагна курыў, упарта глядзеў сабе пад ногі. Усё збіраўся нешта сказаць, але не мог. Заняло яму.
Так, ідучы за ўспамінамі, Сяргей раз-пораз паглядаў на Олю, якая харашылася за сталом, як пава, і давала волю свайму смеху, як некалі сярод дзяўчат і хлопцаў.
— А як з тым гумном, Оля? Не забылася?
— З якім гумном? — Оля хвілінку ўспамінала, зморшчыўшы лоб, а потым пляснула ў далоні і закрыла імі твар. — Ох, чаму не помніць? Ой, гумно, давяло яно...
Стары дзядзька, сусед Сцяпан Мароз, гаспадар гэтага гумна, добры выпівака, адгукнуўся з покуці:
— Гэта ж быў клуб... клуб... Як нядзеля прыйдзе, бывала... Адгону не было... Бывала, усё сена здратуюць...
— Які там клуб? — крыкнула Оля. — Хіба для цыганоў!..
Усе зарагаталі так, што гаспадар хаты Васіль Васільевіч, які некалі служыў лесніком разам з Сяргеем, аж «спалохаўся», бо прыўстаў і глянуў на вокны — відаць, хацеў упэўніцца, ці цэлыя яны.
Васіль Васільевіч, некалі прыгожы, здаравецкі мужчына сажнёвага росту, цяпер пасівелы ўжо, але таксама па-бываламу ветлівы, нахіляецца да сваёй невялічкай жонкі Наташы, у якой паабапал курносага носіка леглі маленькія маршчынкі. Яна таксама бліснула прарэджанымі ўжо зубкамі ў агульным смеху і зашаптала нешта свайму Васю на вуха.
Калі крыху прыціхлі, Васіль Васільевіч, нібы ўтаймоўваючы рухам рукі апошнія хвалі смеху, сказаў:
— Ну і дало пытлю гэтае гумно!
А Сяргей, госць, тут жа пад яшчэ не астылае захапленне тым бывалым, мінулым, маладым падымае чарку і, азіраючы ўсіх іскрыстымі вачыма, гаворыць:
— А ўсё ж такі, як бы яно там ні было, давайце вып’ем за тое гумно без варот! Яно адыграла, як бачыце, сваю, і немалую, ролю. Аб гэтым можа расказаць не адна пара ў вёсцы. Ітак, за гумно без варот!
— Харошае было гуменца, што і казаць, — прамовіла, чокаючыся, суседка-ўдава цётка Мар’я, сястра Васіля Васільевіча, у якой некалі паўгода Сяргей жыў на кватэры, — дый сам Сяргейка заглядаў туды...
Мар’я ўсміхнулася, захінаючы вусны ражком хусткі. А ўсе адзін за адным паўтаралі: было... было... было...
Оля ўсхапілася:
— Дык за тое, што было і што яно дало... яшчэ раз за гумно без варот!
І ўсе выпілі дружна да дна, з асалодай, з пакрэктваннем. Мужчыны замашыста выціралі губы ручнікамі, якія Наташа паклала на калені кожнаму. Жанчыны закрывалі на момант твары рукамі, смяяліся, расстаўлялі талеркі з закускамі, што падавала Наташа, і, між іншым, бедавалі, што немцы спалілі тое гумно.
— Вось старшыня, — тыцнула пальцам у свайго «Антонія» Оля-«Клеапатра», — усё ніякага клуба не пабудуе для маладых. А ці ж не пара?
І пачалі дакараць Аляксандра, старшыню калгаса, не толькі за клуб, але і за салому, што ў полі засталася ад камбайна, што бульбу нячыста капаюць, што ў магазіне тканін мала, што дарогу не выбрукавалі да горада, што дрэва цяжка дастаецца на хаты тым, чые сыны загінулі на вайне...
Стары сівы Сцяпан аж крыкнуў з покуці:
— Ну, раскудахталіся! Усё ён вам зробіць!
Гутарка хваляй пераключылася на кароўнікі, якія трэба перакрываць, на сховішча для гародніны, у якім нехта зламаў замок. І так далей, і так далей... што лепшай рэвізійнай камісіі і не трэба.
Аляксандр устаў. Усе прыціхлі.
— Так... — загаварыў ён, — пачалі ад гумна без варот, а перайшлі да гумна з варотамі. Бо цяпер гумен без варот у нас ужо няма. Клуба просіце — будзе клуб. Але мы яшчэ не пабудавалі як след клубаў для кароў, свіней... Праўда ці не? Вось калі скончым клубы для іх, тады... Я ўзношу гэтую чарку за нашы гумны з варотамі і каб яны спрыялі нашай моладзі яшчэ лепш, чым некалі спрыяла нам Сцяпанава гумно без варот...
— Вось вывеў! — гукнулі жанчыны.— Вось гэта вывеў!
— Усё роўна тое гумно без варот не прападае! — даказала Оля. — Вось мой старшынька да чаго дагаварыўся. — І «Клеапатра» цмокнула свайго «Антонія» ў галаву.
Чаркі ў завірусе павіслі над сталом.
А сівы Сцяпан, цмокнуўшы губамі на покуці, мармытаў:
— Ці ж я думаў, што маё гумно дачакаецца такой пашаны? — і паківаў галавою.
— Яшчэ не так паківаеш, як вось пабудуюць клуб, — зноў вяла сваё Оля, — што вы, дзядзька, тады скажаце? Гумно — яно і ёсць гумно. Што ж было рабіць тады нам, бедным? — Оля штурханула Аляксандра локцем і дакончыла: — Як не пабудуеш клуба, скінем цябе са старшыні! Чуеш?