(З натуры)
Ласкавы, сонечны май адбуяў кіпенню садоў, адспяваў салаўіным шматгалоссем, апрануў наваколле сакавітай зелянінай і саступіў дарогу чэрвеню. Пачалося лета.
Алесь выйшаў з хаты, трымаючы ў руках рукапіс, і сеў ля ганка на лаўку. Ён прыехаў сюды на ўсё лета. Прыехаў у бацькоўскую хату, дзе колісь нарадзіўся, у якой прайшло амаль усё яго жыццё і якая даўно стала святасцю душы і болем сэрца.
Бацькоў даўно ўжо не было на гэтым свеце, але Алесь чуў іх галасы, не жадаў мірыцца з адвечнымі законамі прыроды, з іх бязлітаснай рэчаіснасцю. Міжволі ён у думках размаўляў з бацькамі, вяртаючы іх з небыцця ў свет сваіх перажыванняў.
Алесь і ў сваіх літаратурных творах, асабліва там, дзе гаворка тычылася складанага сялянскага лёсу, карыстаўся шчодрай і цікавай спадчынай бацькоўскай духоўнасці і шчырасці.
Што б ні казалі пра школьнае выхаванне, пра ўплыў грамадскага асяроддзя на выхаванне чалавека, Алесь заставаўся адданым перакананню, што сям’я — галоўны сусвет фарміравання асноўных чалавечых якасцяў. Нездарма кажуць: «Калі бацькі не заклалі розуму — ніводны дыплом не ўратуе ад дурноты».
Алесь канчаў пісаць аповесць, у якой люстэркам адбіваўся лёс бацькоў у пасляваенны час. Тады, сярод нястачы і дармавой працы ў калгасе, людзі спявалі, ладзілі вечарынкі, знаходзілі цёплае слова для жывой душы. Было менш гырканіны і злосці. Кажуць, што галодны чалавек — злосны. Але ж пасля вайны галодных было шмат, а злосці значна менш, чым сёння, сярод сытых ды адкормленых. Значыцца, не голад галоўная прычына жорсткасці і чэрствасці, а штосьці значна больш складанае...
Менавіта з такімі развагамі пісаў Алесь сваю аповесць, адшукваючы тую ўмоўную мяжу, за якой грамадства пачало губляць чалавечую годнасць.
Раптам пачулася:
— А ты ўсё пісанінай займаешся!.. Кінь дурное!
Алесь настолькі ўглыбіўся ў свае думкі, што не заўважыў, як на двор зайшоў Міхась, сусед.
— Кінь ты дурное! — ледзь варочаў п’яным языком Міхась.— Сёння і ты пісьменны, і я пісьменны, і грамацеі мы ўсе... І што з таго? Ты, канешне, прабач, што я выражаюся, але маць тваю сена ела... Што ты тут крэмзаеш?
— Пішу аповесць,— адказаў Алесь.
— Аповесць? А што гэта за храновіна такая? — цікавіцца сусед.
Алесь зірнуў на скамечанага Міхася, ад якога несла спіртным і цыгарэтным чадам, нейкай тухлінай, і патлумачыў:
— Гэта — проза... У адрозненне ад літаратурнай прозы, ёсць і проза жыцця...
— Ты, Фёдрыч, прабач, але я сяду каля цябе...— ледзь варочаў языком нечаканы госць.— Ты, бляха, пісьменнік, а не ведаеш, маць тваю сена ела, што самая арыгінальная проза гэта...— І Міхась па-заліхвацку мацюкнуўся.— Ты, канешне, прабач, што я выражаюся, але, бляха, та-а-ак захацелася пагаварыць... А з кім?..
Міхась настолькі расцягваў словы, што гэта неверагодным цяжарам націскала на нервы. Хацелася дапамагчы раскрыць яму рот, каб хутчэй «пагаварыў» і пайшоў далей. Але ў такім стане пазбавіцца яго «прозы» было вельмі складана.
Цвярозы ён быў чалавек як чалавек, а вось п’яны — прымітыўны і занудзісты да немагчымасці, бо плёў адно і тое, ды яшчэ праз слова мацюкаўся.
— Фёдрыч, прабач, што я выражаюся, пісаць — не фокус, была б ручка і папера... усе мы пісьменнікі. А пагаварыць та-а-ак захацелася... Ты мяне разумееш?
— Так, так... разумею...
— Ды выкінь ты гэта! — І Міхась паспрабаваў завалодаць рукапісам.— Хрэн на твае паперы! Не сушы мазгі, маць тваю сена ела... Пісаць кожны можа... Ты, канешне, прабач, што я выражаюся, але з кім пагаварыць, калі не з табой, Фёдрыч?
— Я слухаю,— выціснуў Алесь.
— Ну, ты мяне разумееш?.. Я, калі што — нікому нічога... Калі што, і табе, Фёдрыч, таксама. Дай лапу! — І Міхась пачаў ціскаць Алесеву руку.
— Дзякуй, Міхась, я ведаю,— мармытаў бедны Алесь, выслабаняючы сваю руку з потнай далані суседа.
— Ты мяне паняў, Фёдрыч? Я такі чалавек... Я, калі што, бляха... Ты ж мяне ведаеш...
— Так... так...— не ведаў што і казаць Алесь.
— Ну, ты мяне паняў? Усё правільна?
— Усё, Міхась, усё...
— Слухай, Фёдрыч, ты прабач, што я выражаюся, а каб сто грам?..
— Што сто грам? — не зразумеў Алесь, бо гаворка нечакана крутнулася ў другі бок.
— А нічога... Я ведаў, што ты хрэн дасі сто грам...
Не шкада было Алесю сто грамаў, але ён як уявіў Міхасёва плявузганне за ста грамамі, у яго пацямнела ў вачах.
— Заўтра, Міхась, прыйдзі... Заўтра я знайду табе і болей...
— Э-эх, думаў пагаварыць з табой, Фёдрыч, душу адвесці... а да заўтра магу забыцца... Каму душу раскрыць?
Алесь устаў з лаўкі, даючы зразумець суседу, што пара разыходзіцца.
— Я ж столькі хацеў сказаць, а ты, маць тваю сена ела...— з цяжкасцю ўстаў з лаўкі і Міхась.— Калі што, я заўсёды...
— Яшчэ пагаворым,— узбадзёрыўся Алесь, прадчуваючы адыход суседа. Скроні сціснула ад пустой, цягучай гаворкі горш, чым ад перагарнага смуроду.
— Ты, Фёдрыч, прабач, што я выражаюся, але заўтра я прыйду. Ты мяне паняў?
— Зразумеў, Міхась, прыходзь,— уздыхнуў Алесь.
— Фёдрыч, лягчэй на душы зрабілася, а каб, бляха, яшчэ сто грам...— І Міхась падаўся з двара.
Алесь адчуў кожнай клеткай свайго змучанага арганізма такую стому, быццам увесь дзень быў упрэжаны ў плуг.
«Вось табе і вёска,— сумна думаў Алесь,— я тут нарадзіўся, рос і выхоўваўся на прыстойнасці і годнасці папярэдніх аднавяскоўцаў... Ці ж такой была вёска? Ці ж пілі гэтак беспрычынна кожны дзень?»
Алесь узяў рукапіс і ў роспачы пайшоў у хату, але за спіной зноў пачуў:
— Слухай, Фёдрыч, забыўся спытацца.
Алесь здрыгануўся ад нечаканага працягу пакутаў. Ён выдыхнуў:
— Пытайся...
— Прабач, Фёдрыч, але мне незразумела, як ты гэтак можаш жыць... Га?
— А што табе не зразумела?
— Я ж, бляха, калі да цябе ні прыйду, ты цвярозы! Ты што, не маеш за што ці хворы?
Алесь узмаліўся:
— Міхась, ідзі дамоў, сёння ты нічога не зразумееш... Я табе пасля раскажу...
— О-о, маць тваю сена ела, збаяўся! Ха-ха, точна хворы!.. Ну, бывай! — І Міхась падаўся ад ганка, але раптам спыніўся: — Прабач, Фёдрыч, што я выражаюся, але ж я не тое хацеў спытацца...
Алесь зморшчыўся:
— Ну, пытайся «тое».
— Ты, Фёдрыч, не кіпяціся, а які сёння дзень?
— Панядзелак.
— Панядзелак?! А ты не брэшаш?
— Не!
— Быць такога не можа, каб сёння быў панядзелак! Пабажыся, Фёдрыч! Сёння ж субота!
— Субота была заўчора.
— О бляха! Як тут не выражацца? — усклікнуў Міхась.— А я ж сёння на працу не пайшоў, думаў, субота. А заўтра чакаў нядзелі, каб зрання пахмяліцца... О бляха! Папераводзілі гадзіннікі на гадзіну назад — вось усё і пераблыталася. Вось табе і Еўропа!
— Міхась, ідзі дамоў,— зноў папрасіў суседа Алесь.— Заўтра табе на працу.
— Фёдрыч, маць тваю сена ела, лепш бы я ў цябе не пытаўся, які сёння дзень... Пацягнула ж мяне за язык... Ты, Фёдрыч, пазбавіў мяне нядзелі.
Міхась плюнуў, павярнуўся і, не развітваючыся, падаўся дахаты, кленучы і Еўропу, і дзень, калі нарадзіўся.