Зноў з-пад пяра радок упарты
Расце, як парастак з зямлі,
Каб зразумець, чаго мы варты
І кім мы пры жыцці былі.
Мяркуе, разважае слова,
Хвалюецца — а дзе ж адказ:
Сэнсоўна мы ці выпадкова
Прыйшлі ў жыццё, ішлі праз час?
Ці дабрыні садзілі дрэвы,
Ці жах тварылі за сабой?
Ці жалі нечыя пасевы,
Ці ўсё ж займаліся сяўбой?
Ці мо тапіліся ў гарэлцы,
Ці зорнасць лашчыла нам зрок?
Ці мы святло трымалі ў сэрцы,
Ці ў ім туляўся чорны змрок?
Няма чаго рабіць і лекам,
Калі — ні сэрца, ні душы.
Прасцей лічыцца чалавекам?
Ці быць ім? Паспрабуй, рашы!
*
Сыночка прыціскае маці,
А ён увесь гарыць, як жар.
Нясе, як перынку, па хаце,
А ў сэрцы боль, бяды цяжар.
І не прысядзе на хвілінку,
Да ранку з ім — сюды-туды:
— Пакінь, хвароба, майго сынку,
Пазбаў нас, Божа, ад бяды.
І гэтак не адну ўжо ночку
Люляе, не спускае з рук.
Гатова ўсё аддаць сыночку —
Душу, здароўе, сэрца стук.
Нічога не шкада Таццяне,
Але зрабіў чамусьці Бог —
Пакуль дзіця на ногі стане,
Ушчэнт саб’ецца маці з ног.
Падзей, гадоў імклівых стужку
Яна адкручвае назад.
Тады Ірыначку-дачушку
Круціў, душыў хваробы чад.
Сама выходжвала Ірынку
(Ці многа ў вёсках дактароў?)
І вырвала сваю крывінку
З абдымкаў смерці, з кіпцюроў.
І вось праз некалькі гадочкаў
Ляжыць сынок, як нежывы.
Не адкрывае нават вочкаў,
Не паднімае галавы.
— Таццянка, скуль у цябе сілы?
Дай падмяню, душа ўжо вон,—
Падняўся муж яе, Даніла.
Ён і не спаў. Які тут сон?
Ён бачыў, колькі ёй далося
Ў бясконцым ланцугу начэй.
Мужчына ж у сабе ўсё носіць,
А ці ж ад гэтага лягчэй?
— Дай мне сынка, майго «асілка»,
Сама ж хоць вокам прыдрамні.
Яна ўзмалілася: — Данілка!
Маўчы! Спадае жар — крані!
Ён чуе маё сэрца! Чуе!
Таму й крапіцца наш сынок.—
Маўчыць Даніла, не сярдуе,
Спрабуе праглынуць камок.
— Ты сам, Даніла, спі.
— Не спіцца,
Ці ж камень я? Ці ж лёгка мне? —
— Табе ж, Данілка, калаціцца
Ўвесь дзень на трактары-ражне.
Глянь, на каго ты стаў падобны?
А ён жартуе: — На цябе...—
А сам, як дзьмухавец той,— дробны,
Як свечкі цень пры варажбе.
Надыдзе ноч — і ўсё спачатку,
Хоць валяцца абодва з ног...
Бацькі жыццё свайму дзіцятку
Аддаць гатовы — бачыць Бог.
*
Жыццё — сустрэчы, расставанні,
Ляціць кудысьці хуткі час
Праз спадзяванні, намаганні,
Мяняе нашы лёсы, нас.
Таццяна ў працы зноў, як пчолка,
Перажыла з Данілам жах,
Перахварэў іх сын Міколка,
Расце дачка як на дражджах.
З пялёнкаў вылезлі — падлеткі!
Нявеста хутка і жаніх!
Гавораць жа: — Малыя дзеткі —
Малое й горачка ад іх.
Ды не супыніш часу кола,
Шпурляе нас гадоў рака.
Пайшоў у армію Мікола,
У Мінск — паехала дачка.
Цяпер ад іх і вестка — свята,
А ў сэрцы сум усё часцей...
Без дзетак сірацеюць хаты,
Бацькі марнеюць без дзяцей.
*
Нясуць Даніла і Таццяна
Па лёсе клопаты свае,
Ўстаюць заўжды да сонца, рана,
Кладуцца спаць — як Бог дае.
З узростам — адусюль падпёрла,
Спраўляйся падстаўляць плячо.
Бо ў гаспадарцы спраў — па горла —
Кароўка, курачкі, свінчо.
Дый бульбе трэба пакланіцца,
Пашану выказаць касе.
А гаспадар, што спраў баіцца,
Як тут смяюцца,— лапу ссе.
Таму Таццяна і Даніла
І жартавалі між сабой:
— Давай праз «не магу», праз сілу,
Хоць недаспім, а хвост трубой!
Не шкадавалі часу й поту,
Каб мець кароўку, парсюкоў,
Бо дзеці кожную суботу
«Успаміналі» пра бацькоў.
*
Ірына з мужам без кватэры
Жывуць у Мінску, дзе дасць Бог.
Яны свой лёс, як дурань дзверы,
Нясуць, збіваючыся з ног.
Аднак у мужа яе, Вені,
Пад шапкай не зусім таўкач:
— Ірына, стань ты на калені
Перад бацькамі і паплач.
Хай раскашэляцца, скупечы.
— Ды што ты, Веня? Не змагу!
Ці ж не намулілі мы плечы
Ад бульбы, сала, тварагу?
Тады ты, Венечка, харошы,
Як мех завяжаш кілбасой.
— Дурная! Нам патрэбны грошы!
У слёзы кінься, будзь лісой.
Ці валасы даўжэй у бабы,
Ці розум — хай засведчыць час...
Эх ты, жыццё, гады-ухабы!
Ці здолеў хто аб’ехаць вас?
*
Даніла добры меў характар,
Але, на жаль, жыццё — не мёд.
Растрос яго здароўе трактар,
Абрыдла траскатня, смурод.
І сёння ледзь «дапоўз» да хаты,
Аж змогся ўвесь, пасалавеў.
І хоць галодны быў, мурзаты,
Пайшоў ад гною чысціць хлеў.
Затым шчапаў і зносіў дровы,
Насіў ваду, падлатаў плот.
А як загаласілі совы,
Тады прысеў і выцер пот:
— У вёсцы ўсё сваё. Не трэба
Ні крамаў, чэргаў тут няма.
Напэўна, думаюць, што з неба
Нам валіцца ўсё задарма.
— Данілка, стыне ўжо вячэра,
Пара ад працы й адпачыць.
— Стаміла, хай яе халера,—
Сказаў Даніла, ўстаючы.
— Адкуль яна бярэцца, Таня?
Не помню, калі ўволю спаў.
А заўтра пакасіць бы зрання,
Яшчэ й касу не падкляпаў.
Цішком вячэралі, не шпарка,
Хрумсцелі смачна агуркі,
Таццяна моўчкі ела скварку,
Даніла сёрбаў буракі.
— Кладзі, Данілачка, смятану...—
Даніла ціскануў плячом,
Зірнуўшы пільна на Таццяну:
— Што ты як мыш пад дзеркачом?
Я ж бачу — гутарку ты маеш,
Яна вісіць на языку.
— Данілка, што ты тут параіш? —
Ён сціснуў лыжку ў кулаку.
— Ну, расчыняй з сакрэтам скрынку,
Пракладвай сцежку па расе.
— Я пра дачушку, пра Ірынку...
Ёй трэба нашы грошы... Усе!
Даніла прыпыніў вячэру:
— Чатыры тысячы? Куды?
— Каператыў дае кватэру
Праз год які, праз два гады.
У той жа дзень табе скажы я,
Ты ж мог дачцэ не патураць.
Ну хопіць ім вуглы чужыя
За свае грошы выціраць.
Даніла моцна сціснуў скроні
І іх чамусьці цёр і цёр:
— Дачка расла як на далоні,
А мне трындзіць парламенцёр!
— Які парламенцёр, Даніла? —
Даніла ўскочыў, як з агню.
— Няхай мяне глыне магіла,
Калі я вораг дзіцяню.
Я надарву старыя кішкі,
А штось да смерці зараблю.
Здымай хоць заўтра грошы з кніжкі...
Пайду гадзіну-дзве пасплю.
*
Міколу больш пашанцавала,
Хоць быў ён ціхі, як цялё.
Ён жыў у Мінску дзе папала,
Ды даў завод яму жыллё.
Бацькоў наведваў рэгулярна.
Туды — імчыць паражняком.
Адтуль — не траціў часу марна —
З грашыма, з салам, з малаком.
І жонка з ім — яго Марыся,
Любіла ў вёсцы пагасціць.
Мікола жонкай ганарыўся —
Прыгожая, аж зіхаціць.
Хоць ты яе ад сэрца капай
І пі, як кажуць, «нашчака».
Данілу называла «папой»,
Таццяну «мамой», як дачка.
— Ой, мамачка, у вас дастатак,
А мы ж аблізваем руку.
Ой, яек нам яшчэ дзесятак!
Ой, і кліночак тваражку!
Ой, папа, ў Мінску цяжка стала,
Няхай вас жах такі міне.
Вы ж нам яшчэ кавалак сала!
А паляндвіца ўся ці не?
А што рабіла свежаніна?
Збірала ўсіх адной сям’ёй.
Тут з дзецьмі Веня і Ірына,
Мікола з лялькаю сваёй.
Парсюк пішчыць, аж вянуць вушы,
Глытаюць слінкі едакі.
Абсмаляць, абскрабуць — і з тушы
Нож кроіць цёплыя кускі.
Тут пачынаўся «цырк на дроце» —
Пакуль яшчэ не селі піць,
Пакуль ад слінкаў цесна ў роце,
Дык трэба лепшае ўхапіць.
— Нашто ты цягнеш каркавіну?
Яе й сабака не сажве.
— Вазьмі лапаткі палавіну!
— А дзе язык?
— У галаве.
— Гэты кусок, як плеўка, тонкі,
Кладзі назад яго хутчэй.
— Схапі вунь той шматок пячонкі!
— А тут што, акрамя храшчэй?
— Ты глянь, што у руках у Іркі —
Са скабкаў цэлы патранташ.
— Што ты, асёл, трымаеш ныркі?
— Хто болей хапянуў? Разваж!
Даніла выцер сенам рукі
І, каб базар гэты разняць,
Сказаў: — Ну, досыць, дзеці, ўнукі!
Кладзіце ў сумкі — як падняць.
*
— Што ты разлёгся, як завала?
Паразумнееш ты калі? —
Марыся мужа пілавала.
— Едзь да бацькоў, прасі, малі.
Нахабства найвышэйшай меры —
Сынкоў абскокваюць зяцькі.
Сястра твая жыве ў кватэры,
А хто ёй грошы даў? Бацькі!
— А што, калі адмовіць тата?
Ёсць, скажа, пара медзякоў.
— Ну не мазгі ў цябе, а вата,
Яны здалі ўжо двух бычкоў.
І зарабляюць жа патроху,
Прыбытак і ад малака.
Глядзі, а то зяцьку-прайдоху
Зноў сунуць грошы спадцішка.
*
Даніла здаў. Ад стомы, болю
Дамоў даклыпаў нібы цень.
Убачыў каля хаты Колю:
— Што ты, сынок, у будні дзень?
— Ды так... У хаце пагаворым.
— А я, Міколка, ледзь цягну,
Зрабіўся і старым, і хворым,
Хоць ты жывым лезь у труну.
Ды маладыя нам не вераць.
— Ну што ты, тата? Веру я...
— Таццяна, стаў хутчэй вячэраць,
Хто ж корміць байкай салаўя?
Таццяна стол накрыла жвава,
Што мела, лепшае дала.
— Ну, сын, якая твая справа?
Бліжэй, Міколка, да стала.
Ды што там на самой хоць справе?
Кажы, не баламуць булён.
Мікола ёрзь ды ёрзь на лаве:
— Тут, тата, справа... на мільён.
— Зноў грошы,— выціснуў Даніла,—
А каб яны сатлелі ўраз.
Мікола, як наеўся мыла,
Вачыма лыпаў увесь час.
— Якую ж будзем мець абноўку? —
Даніла запытаў мякчэй.—
Адкінь убок, сынок, прадмоўку,
Ты праміком кажы, шыбчэй!
— Машыну хочуць яны — вось што!
Таццяна сыну падмагла.
— Зноў доўгі твой язык! Во, пошта!
Дзе дзецца мне ад памяла?
Даніла сеў бліжэй да сына,
А той нібыта ў лаву ўрос.
— Машына?.. Кажаш, сын, машына!
Што ж, падатром суседзям нос!
*
Дажыў да пенсіі Даніла —
Узрост не надта ўжо які,
Але тады, калі ёсць сіла,
Тапор не валіцца з рукі.
Пусцей зрабілася ў кладоўцы,
Ды баль быў з вечара да дня.
Гулялі ўсе аднавяскоўцы,
І дзеці, ды і ўся радня.
Хто як хацеў у чарцы мокнуў,
У дзень такі глынуць не грэх.
І песні выляталі з вокнаў,
І жарты чуліся, і смех.
Дык свята гэта ці не свята?
Ці сум — бадай яго ваўкі?
Няхай не ўсё, а большасць зжата,
Куды ні кінь — ва ўсе бакі.
*
Даніла сам пачаў размову:
— Не хочуць дзеці памагаць,
Хоць плач, хоць скач — прадам карову,
Няма ўжо сіл касу цягаць.
Ў Таццяны сківіца адвісла,
Ці ж будзе ёй мужык маніць?..
— Рот зачыні, самому кісла:
А што рабіць? А што чыніць?
— Данілка, пашкадуй Красулю!
— А нас шкадуюць «матылькі»?
Яны ж апошнюю кашулю
Здзяруць з нас хутка, лайдакі.
Ім, бачыш, парсюка ўжо мала.
Быў малады — хаваў і тры.
Іх толькі малако і сала
Ля нас трымае да пары.
— Данілачка, перахрысціся!
— Разуй, Таццяна, зрок хутчэй.
Як сто чарцей, адна Марыся,
Ліса — а воўк глядзіць з вачэй.
А ёй Мікола ліжа пяткі,
Замест анучы ў ногі лёг.
Дзе розум, гонар? Як цялятка.
Што ж я не бачу? Мой ты Бог!
То ім машыну, то — кватэру.
Адным — дыван, другім — аж два.
І цягнуць грошы, як паперу,
Давай — хоць не расці трава!
— Данілачка, ці ж то прапала?
— А дзе падзяка? «Папа, ой...»
Я не кажу пра яйкі, сала,
Пра бульбу з маслам, кілбасой.
Я ж дзеля іх трымаў кароўку,
Быў рады гнуць спіну — і гну.
А хто з іх раз узяў рыдлёўку?
А хто скасіў хоць травіну?
Каб пальцам ляснулі аб палец,
Каб памаглі гады ў рады...
Што ў іх за сэрцы? Як закалец!
Ці проста сумкі для яды.
Ты ў шафу зазірні, Таццяна,
Мыш мае багацей нару.
Ці позна прыйдзе смерць, ці рана —
А што адзенеш, як памру?
— Ты што, Данілка? Кроў аж стыне.
Хай лёс адцягне свой удар.—
Слязу пусціла гаспадыня,
Прыціх самотна гаспадар.
*
— Глядзі, Мікола, схопім дулю,
Калі прахлопаем вушмі.
Бацькі ўжо прадалі Красулю,
Зтаргуйся з імі, як з людзьмі.
Запраў і падрыхтуй машыну,
І паімчым у выхадны.
Ты толькі не бяры Ірыну,
Хутчэй дамовімся адны...
Прыпёрліся, а тут сястрыца
І Веня з ёю думкі грэў.
Даніла стаў худы, як спіца:
— А я во, дзеткі, прыхварэў.
Зрабі, Таццяна, што паесці.
— Раблю, Данілачка, раблю.
Марыся не сядзіць на месцы:
— Ой, папа, я зусім не сплю.
— Няўжо, Марыська, кашаль гэны?
Ён пройдзе праз каторы час!
— Ой, папа, папа, гэта ж цэны
Раздзелі і разулі нас.
Ускочыў Веня: — Вас разулі?
Ды вам не страшны чорт, панам!
Во! Во вам! Фіга ад Красулі.
А грошы больш патрэбны нам!
Таццяну раптам, як ніколі,
Ажно падкінула само:
— Ані Ірыне, ані Колю
Мы з бацькам грошы не дамо!
Ці ж гэта грошы? Слёзы, крошкі!
— Памром — уб’е хоць хто калок.
Даніла злез маўкліва з ложка
І выняў з шафы вузялок:
— Памром, абмые нехта ногі
І нам, Таццяначка, з табой...
Ты пакармі дзяцей з дарогі
І, калі ёсць што — дай з сабой.
*
— Ты, можа, хуценька збярыся,
Падскочым, глянем — як бацькі.
— Куды?! — Ўсхадзілася Марыся.—
Ад’елі там за дзве шчакі.
Мікола выціснуў з мучэннем:
— Не трэба быць такой благой...
Ў адказ Марыся: — Ірка з Венем
Туды даўно ані нагой.
Ты бачыў, грошы як давалі
Нам за Красулю? Смехаццё!
Яны ж мне нервы сапсавалі,
Каб ім гібець усё жыццё!
Такія спрэчкі-перапалкі
Ламалі ўсё паміж людзьмі
І пакідалі аскабалкі,
Бо сэрцы не гараць з-пад палкі,
Яны згасаюць — дзьмі не дзьмі.
Як у ваду глядзеў Даніла:
— Няўжо ж сябе я сам урок?
Старое сэрца не маніла,
Яно таксама мае зрок...
Не спіць начамі і Таццяна,
Душа счарнела, як турма:
— Чаму ж так сад цвіце буяна,
Кіпіць, а завязі няма?
Клубок складанейшы на свеце —
Горш блытаніны не знайсці:
Браты, радня, бацькі і дзеці
Грызуцца, лаюцца ў жыцці.
Адны — хоць з іх рабі нарогі,
Але ў другіх — на сэрцы кроў.
Такі наш лёс. Няўжо дарогі
Не выведуць нас з гушчароў?
Туляецца жыцця разора,
Як заяц, блытае сляды.
Мы не такія, як учора,
А што праз год? А праз гады?
Нас і псуюць такія змены,
З’ядаюць, як кашулю пот.
Гады паміж людзьмі — як сцены,
А Бог хацеў — наадварот.
1991