Паэма напісана на аснове
архіўных дадзеных з захаваннем
сапраўдных падзей і прозвішчаў.
Так мала напісаў
Я пра вайну,
Пра час для нас усіх
Трагічны самы.
Я й сам прайшоў
Вярсціну не адну
Праз жах і страты
На руках у мамы.
Хапіла маме
Страху і бяды,
Аблепленай
Дзіцяткамі малымі.
Мы з вёскі нашай,
Спаленай тады,
Насілу
Ўратаваліся жывымі.
Чакаў нас новы жах
На Паліку,
Там смерці, у гэным пекле,
Было ўтульна.
Ці ж толькі мы?..
Не быў ніхто
Ў баку
Ад жудаснай
Трагедыі агульнай.
Таму развага будзе
Не пра нас,
Вярнуўшыхся
На папялішча хаты.
Лёс брата Колі
Хваляваў ў той час,
Яго, непаўналетняга,
І таты.
Пра тату ведалі,
Што ён вайны салдат,
Быў полк яго
Сто шэсцьдзесят дзевяты.
Прызваў Лагойскі
Райваенкамат
Яго тады
З вяскоўцамі ў салдаты.
Хоць гэта ведалі —
Усё ж лягчэй,
А што ўж выпадзе
Яму на долю...
І слёзы не канчаліся
З вачэй
У мамы за яго,
Ды горш за Колю.
Яго —
Непаўналетняга, пакуль,
Схапілі немцы
І пагналі ў рабства.
І невядомасць —
Горш варожых куль,
Спраўляла баль
Фашыстаў святатацтва.
Дзе ты, сыночак,
Ці жывы,
Ці не?
Ці вернешся
З варожай той бярлогі?
І мама слала
Свой праклён вайне,
І ўсё прасіла
Дапамогі Божай.
*
У Мінск зганялі
Моладзь адусюль,
Прыкладамі з размаху
Білі ў спіны.
У сэрцах у арыйскіх
Жалю нуль,
З іх сквапна пазіраў
Ашчэр звярыны.
Ў дзяўчат-падлеткаў
Выгляд быў такі,
Нібыта хтось
Сарваў у лузе кветкі.
Але сціскалі
Помсты кулакі
Нязломленыя
Хлапчукі-падлеткі.
А Коля ад усіх
Крыху ў баку
Стаяў, як большасць хлапчукоў —
Рашуча,
З адною толькі думкай:
«Уцяку!
Як я задумаў, будзе,
Гад смярдзючы!»
Мацнеў, а не сціхаў
Бяды набат,
З усіх бакоў
Штурхаў канвой шалёны.
Міколу,
Хлопцаў,
Маладых дзяўчат,
Загналі ўсіх
Ў цялятнікі-вагоны.
*
А колаў стук,
Як нейкі тайны код,
А думкі...
Думкі...
Хто мне дапаможа?
Няўжо свае я
Васемнаццаць год
Сустрэну на нямеччыне
Варожай?
І Колю стала жудка,
Хоць крычы,
Сярод такіх, як ён,
Бітком набітых.
Зноў думка пеканула:
Уцячы!
Ды як?
Няма тут шчыліны, лічы,
Ў вагонах-«люкс» для зэкаў,
Знакамітых.
З хвілінай кожнай,
Паднявольным ім,
Да рабскай невядомшчыны
Ўсё бліжай.
І кожны ўпотай думаў
Аб сваім,
І ўсе агульна —
Аб адным і тым жа.
І раптам —
Сярод жаху,
Думак,
Мар,
У гэтым спёртым,
Нежывым паветры,
Нібыта Бог дыхнуў
Хлапцу у твар
Адчуў аднекуль Коля
Свежы ветрык.
Ён азірнуўся пільна і —
Ого!
І ці ж магло
Не страпянуцца сэрца?
У самым версе
Вабіла яго
Крыху шырэй за шчыліну
Акенца.
Што першае
Хацеў зрабіць хутчэй —
Бліжэй!
Бліжэй да «волі»
Ірвануцца.
Але з усіх бакоў,
З грудзей,
З плячэй,
Яго сціскалі целы —
Не крануцца.
Мікола крыкнуў:
— Хлопцы, вунь акно!
Вунь неба ў ім!
Вунь неба нас праводзіць!
Мне б збегчы!
Збегчы!
На душы адно.
Хтось горка хмыкнуў:
— Вузкае яно.
І нам бы збегчы —
Марыць не пашкодзіць.
— Акно здаецца
Вузкае адсюль!
Ды я пралезу! —
Гарачыўся Коля.
Зноў хтосьці хмыкнуў:
— Не баішся куль,
Праціснуўшыся
Галавой на волю?
Ты, хлопец,
Не імкніся да бяды,
За кулі і за смерць
Спрытней няўжо ты?
Як заганялі нас
Сілком сюды,
Ты бачыў
На вагонах кулямёты?..
Ён ацаніў
Акенца вузіну:
— Я не прымаю
Засцярогаў ны́цце.
Я ўсё-ткі паспрабую,
Рызыкну —
Дапамажыце ўзлезці,
Падштурхніце.
Узрушыліся ўсе
Раптоўна тут,
Нібыта ўраз адкінуты
Сумненні,
Нібыта ён паможа
Здзейсніць цуд
І дасць ім волю,
Дзёрзкі летуценнік.
Рабілі піраміду
З гнутых спін,
Не заўважалі
Пот і боль —
Нічога.
Няхай бы збег хоць ён,
Хоць ён адзін,
І ў тым —
Усіх астатніх перамога.
Калі з акенца
Плюхнуў ён, як куль,
Калі клубком каціўся
Ўніз балюча,
Не чуў над галавою
Енку куль,
Бег у гушчар,
Абламваючы сучча.1
Нарэшце,
Абяссілены на мох
Зваліўся,
Як падсечанае дрэўца.
Не толькі бегчы,
Дыхаць ледзьве мог,
Лягло на цела
Сто пудоў, здаецца.
І раптам
Аж падкінула яго,
Адкуль яны ўзяліся
Толькі сілы.
Не толькі цела
Ён не чуў свайго,
Яго душа цяпер
Адчула крылы.
Я не ў палоне!
Вольны я!
Я збег!
Жыццё яго
Уздым пачуццяў поўніць.
О гэты тайны,
Лёсаў абярэг,
Не кожнага ён
Ад бяды заслоніць.
І раптам,
Успаміну горкі чад
Рэальнасцю абдаў
Няўмольнай Колю.
Успомніў ён
Тых хлопцаў і дзяўчат,
Якіх цяпер імчаў
Цягнік ў няволю.
І ён адчуў
З асобай вастрынёй
Іх страшны лёс,
Сам будучы на волі.
Дый лёс зямлі,
Апалены вайной,
Стаў дарагі для сэрца,
Як ніколі.
На волі сам?
Якая ж воля тут,
Калі вакол
Варожая аблога?
Ўся Беларусь
І сэрцу родны кут,
Вы пройдзеце
Праз безліч страт,
Пакут —
Праз барацьбу
Да вольных дзён дарога.
А што цяпер?
Як рушыць супраць зла?
Куды ён пойдзе,
Дзіўна ўратаваны?
І зноў надзея
Сілы надала —
Дык вось жа лес!
Дзе лес — там партызаны!
*
Туляўся Коля дзень і два,
Гублялася надзея,
Знікалі сілы без яды,
Жахліва хлапчуку.
Яго наведваць стаў адчай —
Куды падацца?
Дзе я?
А партызаны? Дзе яны?
Ў якім яны баку?
Аднойчы, стомлены ушчэнт,
Апоўдні у пякучай,
Сагнуўся на калені, каб
Напіцца з ручая,
Ды хтосьці гаркнуў за спіной,
Знянацку і рашуча:
— Стаяць!
І рукі угару!
Інакш страляю я!
Убачыў Коля малайца,
З вінтоўкай, пры парадзе,
Ён пільна й строга паглядаў
І ў вочы, і ў бакі,
Які аднекуль да яго
Цішком падкраўся ззадзі,
Чуць што — не будзе жартаваць
З затрыманым такі.
Устаў з каленяў Мікалай
І стаў, падняўшы рукі,
Ён зразумеў, што напаткаў,
Якраз шукаў каго.
Што партызанаў адшукаў,
Прайшоўшы пекла мукі,
Што мара здзейсніцца, яна —
Вось, на шляху яго.
У Колі слёзы на вачах,
Камяк у горле душыць,
Аказваецца й радасны
Ў жыцці бывае шок.
І ён не мог стрымаць сябе,
І крыкнуў на ўсе вушы:
— Я вас шукаю, партызан!
Я свой!
Я свой, браток!
— Маўчаць! — пачулася ў адказ,
І зноў нязменна строга.
І Коля рады, што пачуў ён
Строгасць, а не злосць.
— Вас шляецца па ўсіх лясах,
Такіх сваіх тут многа,
Ану-ка тупай весялей,
Праверым, хто ты ёсць.
Нарэшце, партызанскі стан —
Зямлянкі,
Людзі,
Коні,
Хтось чысціць зброю,
Хтосьці курыць
Ці пад нос пяе.
І сэрца радасны салют
Ударыў Колю ў скроні —
Ён свой цяпер сярод сваіх,
Тут родныя, свае.
Але ад самых першых слоў
Адчуў ён незгамоннасць,
І ўсё, аб чым расказваў ён,
Ляцела бы ў сцяну,
Ў сцяну халодных поглядаў,
Ў глухую падазронасць,
А ўцёкі з поезда яго,
Лічылі за ману.
Была у СМЕРШа мэта мэт —
Прадухіліць звышстраты,
Ад дырэктывы ад сваёй
Не адхіляўся ён
Лепш знішчыць, хай сабе і сто,
Зусім невінаватых
Калі схаваўся паміж ста
Хаця б адзін шпіён.
І нішчылі, бо той шпіён
Мог паўплываць на бітвы,
Ў якіх загінала б не сто,
А тысячы салдат.
Таму ў вайну быў не адзін
Сваімі свой забіты,
Хто даказаць ніяк не мог,
Што ён не вінават.
Вось так забітая была
Пасля дазнанняў жорсткіх,
Бо падазронасць ад сябе
Яна не адмяла —
У дзевятнаццаць год сваіх
Дзяўчына-патрыётка,
Смерць за патрыятызм —
Такая вось цана.
І зноў з-за дырэктывы той
Яе закатавалі,
Суровы гэта быў закон
Ваеннае пары...
Ляжалі доўга костачкі
Ад той Кухцінскай Валі2
На сумным мху пасля вайны,
Ў Карпілаўскім бары.
І тут, над Колею павіс
Закон вайны суровы,
Хоць кулакамі ў грудзі біў —
Ці злітуецца СМЕРШ?
І тут не верылі яму,
Бо словы — толькі словы,
Наплесці можна шмат чаго —
Ў душу не зазірнеш.
Прысуд быў жорсткі:
— Расстраляць!
Без іншых варыянтаў!
(Вось ты і свой сярод сваіх...
Тут вечны твой прычал...
Адпомсціў і адваяваў ты
Супраць акупантаў,
Змяніўшы рабства на такі вось,
Жудасны фінал).
І тут над Колем меч павіс,
На жаль, несправядлівы,
Не адкруціцца ўжо яму
Ад крыўднага канца.
Але не толькі ў казках ёсць —
І тут канец шчаслівы,
Які ў апошнюю хвіліну
Напаткаў хлапца.
Ішоў ён моўчкі на расстрэл,
За ім канвой суровы,
А тут насустрач партызан,
Бывалы, пры вусах.
Да Колі, нібы праз туман,
Даносіліся словы:
— Спыніце, хлопчыкі, хаду!
А гэта што за птах?
— Вядзём шпіёна мы...
Ў расход... —
Сказалі канваіры.
Зірнуў бывалы партызан:
— Я бачыў яго дзесь...
Скажы мне, хлопча, пра сябе,
Ды хуценька і шчыра —
Адкуль ты?
Прозвішча тваё?
Ды у ману не лезь.
Усё назваць, як на духу,
Быў Коля вельмі рады,
І навакольных вёсак шмат,
І прозвішчы,
Й калгас.
— Дык сам я, хлопча, з вёсачкі
Вялікія Бясяды,
А ўжо Карпілаўка твая,
За пяць вярсцін ад нас.
А часам ты не гарманіст?
Тут Коля расхрабрыўся:
— Ды вечарынкі я іграў
Па нашай старане.
Было — ў Бясядах адзін раз
Я лішняга напіўся,
Ледзь не парэзалі хлапцы
Тады гармонік мне.
*
Вось дзіўны выпадак, які
Жыцця, бясспрэчна, варты,
Падзеі неслі юнака,
Нібыта снежны ком.
І ён, насуперак вайне,
Да мэты йшоў упарта —
Ён быў залічаны ў атрад
І стаў падрыўніком.
Наступным днём адразу ў бой
Ля вёсачкі Каледзіна,
Тут страх адчуў ён першы раз
І на спіне мароз,
Але убачыў, гіне як
І уцякае гадзіна,
Тут быў захоплены тады
З трафеямі абоз.
Праз колькі дзён быў цяжкі бой
Ля вёсачкі Засулле,
Разбіты быў у гэты дзень
Нямецкі гарнізон.
Тут атрымала па зубах
Фашысцкае разгулле,
І Коля — з карабля на баль —
Жыццё, як дзіўны сон.
Але ж ён быў падрыўніком,
Лічыўся дзёрзкім, лоўкім,
Чыгунку схаланаў падрыў,
Як памінальны звон.
Тут ён і Ліс,
Пятроў і Смоўж —
У групе Дубатоўкі,
Ля Коласава спецсастаў
Пусцілі пад адхон.
А на шашы, што йшла на Мір,
Зноў падрыўное крэда
Дэманстравалі немцам зноў,
Бясстрашныя яны.
Тут Абламейка, Коля, Войніч —
Група Маламеда,
Ў паветра ўздыбілі аўто,
А ў ім — бітком чыноў.
Былі баі амаль штодня
І дзейнасць падрыўная,
Яны амаль аднолькавыя
Й розныя былі.
І было бачна, што вайна
Праклятая канае —
Прагналі немцаў з Беларусі,
З роднае зямлі.
І Коля з гонарам ішоў
Па вуліцах сталічных,
Сярод такіх жа партызан,
І іх вітаў народ.
Было удзельнічаць тады
Ў парадзе гістарычным
Не толькі гонар баявы —
Ўзнагарода ўзнагарод.
*
Пайшоў мой брат даўно з жыцця,
У маладым узросце —
Кантузіі, раненні,
Не прайшлі яны дарма.
Сустрэў вайну калісьці ён
У ранняй маладосці,
Яна прыйшла пазней за ім,
Як ранняя зіма.
Якія сціплыя яны,
Падзей ліхіх салдаты,
Іх не распытваў я ў свой час,
Цяпер сябе кляну.
Не чуў ні разу я пазней
Ад брата ці ад таты
Пра фінскія баталіі
Й Айчынную вайну.
І сёння горка й сумна мне,
Й па-свойму я шчаслівы,
Бо сэрцам я і памяццю
Паглыбіўся ў той час.
І як жа добра, што жывуць
Жыццём падзей архівы,
Жывуць жыццём і тых людзей,
Пакінулі што нас.
І сёння ў Беларусі ўсіх —
Жывых і мёртвых славяць,
Тых, хто Радзіму ўратаваў,
Глынуў пакутаў шмат...
Ды не патрапілі яны
Ў святую кнігу «Памяць»,
Хаця прайшлі цераз вайну,
Ні тата мой, ні брат.
2019
1 Давидович Николай Федорович в партизанский отряд им.
25-летия ВЛКСМ бригады им. маршала СССР Жукова прибыл
добровольно, сбежал с поезда при отправке на работу в Германию, на
участке ж. д. Барановичи – Брест. (З архіўных дадзеных)
2 У 1943 г. у Карпілаўскім бары была расстраляная партызанамі
па падазронасці ў шпіянажы Кухцінская Валя, якая з Мінску
падалася ў лес да партызан змагацца з ворагам.
(З архіўных дадзеных).