Дарка вярталася дамоў з суседняй вёскі, калі знянацку наляцела навальніца. Аднекуль нагнала чорных хмараў, раўнуў гром, адна перад адной распіналіся бліскавіцы.
Першыя буйныя кроплі дажджу прымусілі Дарку змяніць хаду на подбег. Бегчы асабліва не было куды — голае поле і рэдкі лазняк, праўда, крыху воддаль стаяў адзінота дуб. Здавалася, што і ён, як і маладая жанчына, быў злоўлены навальніцай на бязлессі і цяпер гадаў — у які бок уцякаць.
Пад ратавальную крону дуба і прыбегла Дарка, аддыхваючыся і выціраючы даланёй мокры твар. Прыбегла своечасова, бо лінула дык лінула — не дождж, а сцяна вады. Маланкі мітусіліся вакол, быццам і самі шукалі сухога месца ў пачарнелым небе.
Далей Дарка нічога не памятае. Штосьці суха і рэзка трэснула над галавой, быццам неба раскалолася на дробныя кавалачкі...
Бура пранеслася гэтак жа хутка, як і наляцела. Пастухі, гонячы вечарам дадому кароў, знайшлі Дарку пад дубам. Маланка адшчапіла вяршыню магутнага дрэва, разадрала кару да самай зямлі і не абмінула жанчыны.
Дарку адхадзілі, адкачалі, яна апрытомнела і паступова вярталася да жыцця. Адно толькі страціла назаўсёды — слых. Яна аглухла. Незвыклая, страшэнная цішыня запоўніла вушы — ні гуку, ні слова не далятала да яе. Сцяна! Вакол сцяна глухаты.
Для Даркі пачыналася новае жыццё ў сям’і: з дзецьмі, з мужам — і быццам без іх. Яна нібыта бачыла кіно, якое забыліся агучыць. Для яе пачыналася новае жыццё і сярод людзей, галасы якіх засталіся толькі ў памяці. Адзінока і холадна зрабілася навокал.
* * *
Дарка скончыла дзесяцігодку і засталася ў сваёй вёсцы — не вабіла яе мітуслівае і чаднае гарадское жыццё. Бываючы ў Мінску, захаплялася шырынёй вуліц, шматпавярховымі будынкамі, зачароўвалася мудрагелістымі вітрынамі і рэкламамі, але... Пужала яе нейкая ненатуральнасць усяго гэтага. Ад гмахаў-дамоў веяла няўтульнасцю, за вокнамі, здавалася, не было жыцця.
Калі ж аднойчы пагасцявала ў сваіх сябровак, якія жылі ў інтэрнатах, так званых «абшчагах», дзе дым слупом стаяў ад цыгарэт і перасмажанага зжаўцелага сала, дзе п’яное мацюканне запаўняла калідоры,— Дарка яшчэ больш пераканалася ў правільнасці свайго жыццёвага выбару. Узгадаваная на пахах траў і кветак, на птушыных спевах і задуменнасці гаёў, аблашчаная ветрыкам і водарам жытнёвых палёў, прывыклая да сялянскай шчырасці і да ўтульнасці бацькоўскай хаты, яна адчувала сябе частачкай гэтага хараства і кропелькай гэтай гармоніі.
Вось чаму пасля заканчэння школы яна не вагалася, як некаторыя яе сяброўкі, і, як яны, не паляцела шукаць лёгкага хлеба і невядома чым падфарбаванага жыцця.
Алесь, яе аднавясковец і былы аднакласнік, таксама пасля школы не кінуўся ў белы свет шукаць жар-птушку шчасця, а скончыў курсы механізатараў, сеў на калгаснага «Беларуса» і «ўворваў» свой лёс глыбей і глыбей у зямлю сваіх продкаў, глыбей і глыбей пускаў карані ў зямлю, якая дала яму жыццё.
Адназначна ніхто не мог бы сказаць, якая сіла прымусіла яго застацца тут: любоў да зямлі, да родных вытокаў ці неабходнасць дапамагаць маці, якая пасля смерці бацькі спадзявалася толькі на сына. Магчыма, і першае, і другое націснула на Алесева рашэнне.
Аднак сам Алесь ведаў, што была яшчэ іншая, найпершая, найгалоўная для яго прычына.
Хлапец так шанаваў і старанна хаваў сваю таямніцу ад чужой цікавасці, што ў вёсцы, дзе ўсё як на далоні, нават не здагадваліся пра ўсю глыбіню і сілу пачуццяў, якія спальвалі, ажыўлялі і зноў спальвалі яго сэрца.
Ведала пра гэта толькі іх віноўніца, аднагодка і аднакласніца Алеся — Дарка. Але яе віна перад Алесем, калі гэта можна назваць віной, была толькі ў тым, што яна, Дарка, нарадзілася на свет прыгожай, загадкавай і чароўнай, нібы сапраўды сатканай з сонечнага святла, лугавога шматквецця і празрыстай расы.
Прыкладна гэтак аднойчы сказаў ёй Алесь. Сказаў, набраўшыся смеласці, перад выпускнымі экзаменамі:
— Ты — сонечнае святло! Ты — кожная кветка на зямлі!..
Дарка пырснула звонкім смехам і какетліва папыталася:
— А яшчэ хто я?!.
Алесь, чырванеючы і задыхаючыся ад хвалявання, працягваў, як у сне:
— Ты — раніца кожнага дня!
— А яшчэ хто я? — дапытвалася Дарка.
— Яшчэ ты — мой шчаслівы білет...
— А ведаеш, хто ты? — зноў пырснула Дарка смехам.— Ты — дзівак! І білет я нешчаслівы для цябе — стаўлю табе двойку!..
Пасля гэтага Алесь больш не падыходзіў да Даркі са сваім юнацкім летуценнем. Бачыліся яны кожны дзень — адна вёска, адны сцежкі-дарожкі, адзін калгас, адны гулянкі-вечарынкі. Дарка ставілася да Алеся ветліва, нават ласкава, хлопец ён быў стрыманы, разважлівы ды і свой, вясковы. Праўда, стрыманасць і разважлівасць — гэта тыя рысы, якія маладым дзяўчатам не вельмі даспадобы. Ім падавай языкастых ды заліхвацкіх, такіх, на якіх аж скура гарыць, у якіх на хаду падэшвы адскокваюць.
Гэта потым, аббіўшыся і наеўшыся мужавых выкрунтасаў, жанчыны з жалем азіраюцца на мінулае і раскайваюцца ў колішняй сваёй несур’ёзнасці.
А па-другое, дзяўчаты не любяць кавалераў-аднагодак. Зелянкі яшчэ! Іх вабяць узмужнелыя ды бывалыя. Яны і слухаць не хочуць пра тое, што пад такой бываласцю нярэдка хаваюцца прайдзісветы і пустазвоны.
Вось яны, станоўчыя Алесевы рысы і малады ўзрост, які хутка і бязлітасна мінае ў кожнага, не дазвалялі Дарцы ўсур’ёз успрымаць яго як будучага мужа.
І гэта былі не адзіныя і не галоўныя перашкоды на таямнічым шляху яднання двух лёсаў. Быў і ў яе, Алесі, на прыкмеце і языкасты, і заліхвацкі, і бывалы — Ягор Матрончык з суседняй вёскі. Працаваў ён... па праўдзе кажучы, сам чорт не разбярэцца, дзе ён працаваў. Лічыўся каморнікам ці то пры калгасе, ці то пры сельсавеце — хадзіў пасвістваючы па вёсках і абмяраў двары і надзелы — каб лішняй соткі зямлі ніхто не ўварваў. А на такой пасадзе трэба мець язычок, вастрэйшы за сучок. Ён яго і меў.
Сам Ягор быў рухавы, чарнявы, ды яшчэ вусамі пад носам абзавёўся. Хлопец — хоць партрэт з яго пішы! На вечарынцы полечку круціць, аж з дзяўчыны абутак злятае, байкі ды анекдоты з языка не сыходзілі, усё на ім гарэла.
Дзе ўжо сціпламу пшанічнагаловаму Алесю цягацца з такім!
Дарчына маці, наматаўшы за жыццё нямала слёз на кулак, засцерагала дачку:
— Глядзі, дачушка! Вусы для красы, а што для жыцця?
— Ты, мама, нічога не разумееш! — адсмейвалася Дарка.
— Ой, глядзі, Дарачка! Ходзіць ён па дварах ды, кажуць, затрымліваецца ў адзінокіх жанок... Людскія языкі, бывае, і праўду вястуюць...
Дарка абняла маці:
— Ды зайздросцяць людскія языкі, мамачка! Хочуць убіць клін паміж намі. Ён добры!
— Няхай твае словы ды Богу ў вушы! — пацалавала маці Дарку.— Ці ж я табе благога жадаю?..
Тым часам Алесь пайшоў служыць у армію і даведаўся з далікатнага пісьма маці пра тое, што Дарка (яго сонца, яго шчаслівы білет) стала жонкай Ягора Матрончыка.
Сорамна было салдату плакаць, але не плакаць ён не мог — плакалася само. Плакаў употай, схаваўшыся ад сяброў. Адчуў, што страціў штосьці вельмі значнае, без чаго жыццё не мае сэнсу. Здавалася, што не хапае паветра, патухла сонца, спыніўся час, бо не было куды спяшацца, не было каго чакаць...
І хоць на самай справе жыццё не спыняецца і час па-ранейшаму непрыкметна ляціць, але бываюць раны на ўсё жыццё, бязлітасныя, незагойныя, непадуладныя часу. Такая рана асталявалася ў сэрцы Алеся, і толькі спыніўшыся, сэрца хлапца перастала б балець.
* * *
Дарка пераехала жыць да мужа ў суседнюю вёску. Ягоравы бацькі добра ведалі працавітую Дарку, таму прынялі яе як дачку. Сам Ягор стаў «вызаліхвачваць» значна менш, ды і перад кім? Клубныя танцы-абдыманцы для яго скончыліся, тая, што колісь здавалася недасягальнай,— цяпер ля боку ды ля гаршкоў. Жыццё для Ягора страціла тую пярчынку-вастрынку, якая пякла яго халасцяцкае самалюбства і прымушала скакаць вышэй галавы. Перад кім цяпер?
Дарка рыхтавалася стаць маці.
Ягор жартаваў:
— Эх, Дарка — хмелю чарка! Давай сынка — на меншае не згодзен!
Дарка аджартоўвалася:
— Ну, Ягорка! Каб былі сынкі ды сынкі, як таго ўсе мужчыны жадаюць, дзе б ты жонку ўзяў?..
Аджартоўвалася, а сэрца сціскалася пад поглядам мужа — было відаць, што ў гэтым жарце не кропля праўды, а значна больш.
Нарэшце надышла пара і ў Матрончыкавай хаце пачулася першае «куга» — Бог даў дачушку.
Цешыліся ўсе — бацькі з абодвух бакоў, Ягор і, больш за ўсіх, Дарка. Яна вынасіла, і зберагла, і нарадзіла першынца. І хоць Ягор хаваўся за сваю ўсмешку, погляд дакорліва гаркоціў: «Я ж чакаў сына!»
«А можа, мне гэта здаецца?» — цешыла сябе Дарка, і яе вочы зноў свяціліся шчасцем мацярынства.
Дамаўляліся: калі сын — імя дадуць у гонар Ягоравага бацькі, а калі дачка — у гонар Дарчынай маці. Так і зрабілі, назвалі дачушку Кацярынай, чым вельмі ганарылася Дарчына маці і што псавала настрой Ягору.
— Ну вось, мамачка,— казала шчаслівая Дарка,— я не памылілася, ён добры.
— Хай Бог дае! Няхай так і будзе! — адказвала Кацярына, цяпер ужо старэйшая.
Ягор пасля радзін яшчэ больш змяніўся, астыў да жонкі, пачаў адбівацца ад дому. Зноў папаўзлі чуткі, што гасцюе ён у адзінокіх маладых жанчын. Праўду кажуць: чарвівы яблык нечарвівым быць ужо не можа...
Дарка цярпела, рабіла выгляд, што не заўважае паводзін мужа, цішком, як колісь і маці, намотвала слёзы на кулак.
Затое бацькі не ўтрымаліся і заступіліся за нявестку:
— Сынок! Людзі пачынаюць пароць пальцамі ў вочы, пара брацца за розум. Жонка не горшая за астатніх, дачушка як лялечка...
— Я ў ваша жыццё не мяшаюся, і вы не лезьце! — адгыркваўся Ягор.
— Дарка другое дзіця носіць, а яна нервуецца, ад слёз не прасыхае! — падыходзілі з іншага боку бацькі.
— Ператопчацца! — зноў гыркаў Ягор.— Яшчэ пабачым, каго народзіць...
Дарка з жахам чакала радзін, бо ведала, што другая дачка непазбежна пагоршыць і без таго складаныя сямейныя адносіны.
І вось зноў закугакала дзіця ў Матрончыкавай хаце, і зноў на свет з’явілася дзяўчынка.
Ягор узвіўся сінім полымем:
— Што?! Зноў, можа, Кацярынай назавеш? Напускай на свет адных Кацярын, бракаробка!
Аслабелая ад радзін Дарка плакала і ад шчасця мацярынства, і ад несправядлівых папрокаў.
— Ці ж я толькі вінаватая?.. Xоць пра якую віну можна тут гаварыць... Дасць Бог, будзе яшчэ і сын,— выціснула яна з болем.
— Чорта лысага! — ускіпеў Ягор.— Будзе, ды не ад цябе! Толькі свісну — роем наляцяць не горшыя за цябе!..
Ішоў час. Ягор, як у маладосці, пасвістваў па вёсках. Бывала, зусім не начаваў дома, а калі заяўляўся — нецвярозы і чужы...
Вось Дарка, перагаварыўшы са сваімі бацькамі, і вярталася да дзяцей, за якімі прыглядвала свякруха. Вярталася апошні раз, каб выказаць падзяку старым Матрончыкам і, сабраўшы клункі, адбыць з дачушкамі дамоў — цяпер ужо ў родны дом.
Ды, відаць, сам Бог наслаў у той трагічны дзень навальніцу, загнаў Дарку пад дуб, каб праз яе пакуты і выпрабаванні выклікаць спачуванне ў сэрцы Ягора ды зберагчы сям’ю і захаваць дзецям бацьку. Але і Бог на гэты раз не памог, бо сцены Матрончыкавай хаты замест спачування пачулі:
— Мала таго што непаўнацэнная як жанчына, дык яшчэ і глухая!
Сцены гэта пачулі, не пачула толькі Дарка, хоць усё адчула сэрцам і ўсё зразумела...
* * *
Дарка большасць часу сядзела дома ў сваіх бацькоў. Саромелася сябе, баялася людзей і той глухой сцяны, якая аддзяліла яе ад астатніх.
Вяскоўцы наведваліся кожны дзень, прыходзілі быццам да бацькоў з нейкімі справамі, але Дарка разумела, што людзі ідуць падтрымаць яе. Людская дабрыня і спагада не памяншалі болю, наадварот, у такім становішчы Дарка вастрэй адчувала сваё калецтва і адзіноту.
Але што гэты боль у параўнанні з пакутамі — бачыць, але не чуць сваіх дзяцей, якія бегалі і шчабяталі вакол? Дарка прыкладала ўсе намаганні, каб перад дзецьмі выглядаць паўнацэннай і вясёлай, гаварыла з імі, хоць і неўпапад.
Аднаго разу Дарка ледзь не самлела — убачыла праз акно, як да іх у хату ідзе Алесь. Хлапец адслужыў у арміі і добра ведаў пра Дарчыны пакуты. Ён халасцякаваў, ды і часу пасля вяселля «яго сонейка» мінула не шмат — нейкія тры гады.
Дарка, каб магла пачуць свой голас, спужалася б яго, як жахнулася маці, пачуўшы крык дачкі:
— Мамачка, не! Не пускай яго! Толькі не пускай!
Дарчына маці выйшла на ганак:
— Здароў, Алеська!
— Вітаю вас, цётка Кацярына! — неяк вінавата сказаў хлапец і спытаўся: — А ці можна да Даркі?
Кацярына ад крыўды на тое, што завецца горкім лёсам, балюча прыкусіла губу:
— Не, Алесік, яна спіць... Ды і што яна табе?..
Алесь таксама да болю прыкусіў губу:
— Што яна мне?.. Эх, цётачка...— крутнуўся і пайшоў.
Дарка доўга і няўцешна плакала пасля нечаканага візіту.
— Няхай бы зайшоў,— прымірэнча сказала маці і ведала, што па губах дачка зразумее, пра што гаворка.
— Эх, мама,— прастагнала Дарка,— не ўбачыла я свайго шчасця тады, што ўжо цяпер...
Маці і дачка думалі, што Алесь, атрымаўшы ад варот паварот, болей не прыйдзе, але памыліліся. Назаўтра ён зноў крочыў да Дарчынай хаты.
Дарка зноў узмалілася, але ўжо не крыкам, а шэптам:
— Мамачка, пашкадуй мяне, не пускай!..
Кацярына зноў выйшла на ганак і, замест вітання, запрасіла:
— Заходзь, Алесік, яна дома...
Алесь раней гэтак ніколі не хваляваўся, нават тады, перад выпускнымі экзаменамі, калі асмеліўся нагаварыць Дарцы шмат узнёслых слоў. Ад тахкання сэрца, здавалася, абваліцца столь, у роце перасохла, не хапала паветра. Дарка спадзявалася, што Алесь зноў будзе адпраўлены прэч, і ледзь не ўскрыкнула, убачыўшы яго ў хаце. Яна засланіла твар рукамі і заплакала.
Алесь пастаяў ля парога, потым моўчкі сеў на табурэтку і ціхенька сядзеў, гледзячы на Дарку, якая так і не асмелілася адкрыць твар. Алесь, як умеў, забаўляў дзвюх дзяўчынак — Кацярынку і Ірынку, потым, зноў жа ціхенька, быццам у пакоі хтосьці спаў, выйшаў. А на выхадзе сказаў Дарчынай маці:
— Дзякуй вам, цётка Кацярына!..
Ён пачаў прыходзіць кожны дзень, моўчкі садзіўся насупраць Даркі, і — якое шчасце! — яна не засланяла твару і не апускала вачэй. Яна нібы купалася ў Алесевых вачах, нібы ўхапілася за ратавальную магчымасць выплысці, не загінуць у жыццёвым віры.
Аднаго разу Алесь, гледзячы Дарцы ў вочы, узяў яе за рукі і ціха сказаў:
— Ты — сонечнае святло! Ты — кожная кветка на зямлі!
— А яшчэ хто я? — папыталася Дарка.
— Ты мяне чуеш?! — ажно крыкнуў Алесь.
— А яшчэ хто я? — перапытала шчаслівая Дарка.
— Ты — раніца кожнага дня!
— А яшчэ хто? — дапытвалася Дарка.
Алесь абхапіў і падняў на рукі Кацярынку і Ірынку:
— А яшчэ ты — маё жыццё! Вы — маё жыццё!.. Ты мяне чуеш, Дарка?!
— Чую! Чую! Цябе, Алесік, чую!