Яўсейка яшчэ не хадзіў у школу, а ўжо бегаў у лес па баравікі. Такой малечы, як ён, хадзіць у лес аднаму забаронена, таму грыбы збіраў ён не адзін, а са сваім дзедам, якога таксама звалі Яўсеем.
Калі нарадзіўся хлопчык, дзедаў унук, яму далі імя ў гонар дзеда — Яўсейка.
Вось цяпер, ходзячы па лесе і знаходзячы вялізнага рудагаловага баравіка, а побач зусім маленькага, дзед Яўсей жартаваў:
— Гэта мы з табой, унучак. Я ўжо старэнькі, а табе расці ды расці. Не будзем іх, Яўсейка, зразаць, няхай сабе жывуць ды размаўляюць.
— А хіба ж грыбы размаўляюць між сабой? — здзівіўся хлопчык.
Дзед паціснуў плячыма:
— А хто ж яго ведае... Думаю, што на зямлі ўсе і ўсё нейкім чынам размаўляюць — і грыбы, і дрэвы, і краскі. Мне здаецца, унучак, што і наша матухна-зямелька штосьці спрабуе нам сказаць, але мы не звяртаем увагі, не прыслухоўваемся.
І дзед з унукам ішлі далей, зразаючы грыбы-адзіноты.
Малы Яўсейка, бегаючы па лесе, вельмі любіў спяваць. Дзеду ўнукавы спевы ўвогуле спадабаліся, а ў лесе — не зусім.
— Ты, Яўсейка, сваімі спевамі распалохаеш усе грыбы. Лес цішыню любіць.
Хлопчык не згаджаўся:
— Хіба ж можна песнямі каго-небудзь спалохаць? Я, дзядуля, для грыбоў і спяваю, вось яны мне і трапляюцца.
— Ну спявай, спявай... Калі так, прываблівай грыбкі.
Тут дзед, відаць, штосьці ўспомніў, бо спыніўся і вочы яго засвяціліся маладымі агеньчыкамі:
— А ведаеш, Яўсейка, калі ўжо ты такі пяюн, падарую я табе сваю жалейку. Я пра яе зусім і даўно забыўся, ляжыць яна за абразамі яшчэ з тае пары, калі цябе на свеце не было. Састарэў я, адклаў яе калісьці і забыўся. Во галава!.. Ты, унучак, дасі ёй другое жыццё.
— А што гэта за жалейка, дзядок? Чаму такая дзіўная назва ў яе? Жалейка! Каго яна жалее-шкадуе ці каму яна жаліцца-скардзіцца?
— О-о, Яўсейка! У гэтай, простай з выгляду дудачкі, жывая душа. Яна грае жаласліва, пранікнёна. У яе жаласлівасці — гора людское, у яе пранікнёнасці — душа беларуса, чыстая, светлая, узнёслая. Вось будзеш граць на ёй, Яўсейка, усё гэта адчуеш сваім сэрцам.
І пачаў хлопчык, з дапамогай дзеда, асвойваць, спазнаваць душу чароўнай дудкі. І настолькі Яўсейка аказаўся здатным вучнем, што праз нейкі тыдзень выводзіў такія мелодыі, што не толькі дзед, а і ўсе, хто чуў маленькага музыку, дзівіліся і замілоўваліся.
Ішоў час. Яўсейка вучыўся ўжо ў трэцім класе і з жалейка не раставаўся.
Яму было дазволена хадзіць аднаму ў лес па грыбы, тым больш, што дзед паслабеў і мог рухацца толькі ля хаты.
Цяпер Яўсейка ў лесе не спяваў, а праз жалейку нараджаў цудоўныя мелодыі.
Аднойчы ён заўважыў такі дзівос, што не паверыў сваім вачам. Седзячы на пяньку і іграючы на жалейцы, ён раптам заўважыў вакол сябе шмат грыбоў, якія шчыльным кругам сядзелі вакол яго, нібы жывыя слухачы.
— Няўжо я сеў на пень і не заўважыў іх? — уголас дзівіўся хлопчык.— А што, калі яны збегліся сюды паслухаць маю музыку?. Не, такога не бывае...
Яўсейка асцярожна пераступіў праз сваіх «слухачоў» і разгублены пайшоў далей па лесе. Знайшоўшы другі пень, хлопчык уважліва агледзеўся вакол, адзначаючы, што ніводнага грыба няма, паднёс да вуснаў жалейку і з хваляваннем зайграў. Ён заплюшчыў вочы і ўвесь аддаўся мелодыі, якую нараджала яго душа. У цішы лесу мелодыя гучала асабліва пранікнёна, і хлопчыку здавалася, што і лес, і зямля, і неба — і ён сам зліліся ў адно цэлае, ператварыліся ў чароўныя гукі.
Калі ж мелодыя сціхла, Яўсейка расплюшчыў вочы і ажно войкнуў — вакол яго зноў сядзелі грыбы ўсіх відаў. Нават прыгажун мухамор праціснуўся ў першы рад побач з іншымі жыхарамі лесу.
— Няўжо вы мяне чуеце? — усклікнуў хлопчык.— Няўжо такое можа быць?!
І сам сабе адказаў:
— Канечне, можа! Гэта — вось яно! Ёсць!
Дома Яўсейка ўсхвалявана расказаў усім пра дзівосы, якія адбыліся з ім у лесе.
Бацькі недаверліва ўсміхнуліся:
— Ты, сынок, нікому пра гэта не кажы... Такое бывае толькі ў казках.
— Чаму не? — усклікнуў дзед.— А я веру! Я даўно заўважыў, што нават птушачкі перастаюць спяваць, калі гучыць Яўсейкава жалейка.
— Твая, дзядуля! — удакладніў хлопчык.
— Наша, унучак! — з цеплынёй дадаў дзед.— Тваё сэрца, Яўсейка, адчула яе душу ўзнёслую і чыстую, і цяпер вашы душы ўвасабляюцца ў чароўныя гукі...
Але настаў няўмольны дзень, калі не стала дзеда. Яўсейка плакаў як ніхто, бо страціў не толькі роднага чалавека, а сябра, цікавага і шчырага, з якім жыццё набывала шматкаляровасць і сэнсоўную паўнавагу.
Аднойчы Яўсейка, употай ад бацькоў, прыйшоў на магілу дзеда і, абліваючыся слязьмі, зайграў на дзедавай жалейцы.
Ён усім сэрцам адчуў і зразумеў, чаму такую трапную назву мае жалейка і якое пранізлівае гора здольна агучваць гэта, такая простая з выгляду дудачка.
— Мілы, родны дзядок! — шаптаў Яўсейка.— Я ведаю, што ты не ўстанеш з зямлі, не прыхінеш мяне, але ўпэўнены, што ты чуеш, як плача без цябе ў тваёй жалейцы мая душа.
Прайшлі гады. Яўсейка скончыў школу, але жалейка засталася яго адданай спадарожніцай у жыцці.
І ўжо ніводнае свята не абыходзіцца без Яўсейкавай жалейкі. Яна працягвае хваляваць і замілоўваць душы людзей сваёй загадкавай мілагучнасцю, зачароўваць незвычайнай шчырасцю і беларускасцю.