Светлай памяці мамы і таты прысвячаю
Мае бацькі... Ці хопіць слоў і фарбаў,
Душы балючай самых светлых скарбаў,
Ці дапаможа сэрца, пачуццё,
Мне расказаць пра вашае жыццё
Пасля таго, як вы сышлі ў магілу?
Баюся, што мне гэта не пад сілу.
Я позна зразумеў, як вас не стала —
Казалі многа вы — я слухаў мала,
Вось крыўду з абурэннем і глытаю,
Бо ўжо да вас, жывых, не завітаю,
He можаце вы мне дапамагчы,
Вас не сустрэць, хоць плач ці хоць крычы,
He дачакацца слова ні паўслова,
Мне не аблашчыць сэрца ваша мова.
І вось пішу, нягледзячы на тое,
Пішу пра вас — пра самае святое.
Рубеж, Рубеж — прыгожы хутарочак,
Зірнуць бы на цябе адзін разочак,
Калі стаялі тут чатыры хаткі,
Цякло жыццё без хітрыкаў і звадкі.
Тут людзі працавалі, святкавалі,
Хвалілі Бога, плакалі, спявалі,
Насілі ў сэрцы мары і надзеі,
Сабе — паны, сабе — і дабрадзеі.
Як той казаў, па-людску жыць хацелі
І абрасталі скарбам, багацелі.
У кожнай гаспадарцы — тры кароўкі,
Ды тры цяляткі побач на вяроўцы,
Свіней не менш, яшчэ і парасяткі,
Таму са скваркай еліся аладкі,
Таму і тваражок абжыў кліночак,
Ды масельца жаўцела, як жаўточак.
І конік свой, калёсы ды атосы,
He кажучы пра граблі і пра косы,
Што так у працы чыняць дапамогу —
Усё сваё прыдбалі, дзякуй Богу.
Але між тым галоўнае не гэта,
Ёсць у сялян адна спрадвеку мэта —
Свая зямліца, тут жыцця вытокі,
Ды мелі ў Рубяжы свае валокі.
На іх і лес, і паша, і вадзіца
Крынічная, што піць і не напіцца,
Свае загоны, здобраныя гноем,
Ды яблынькі свае з пчаліным роем.
Хапала дабрабыту тут з запасам,
Мацнеў Рубеж, як дуб мацнее з часам,
Стаяў на маляўнічым ён узгорку,
Таму заўсёды чулі тут гаворку
З суседніх вёсак, ледзь яны прачнуцца,
Да іх кіёчкам можна дацягнуцца —
Харужанцы, і Жукаўка, і Буды.
А вечарам ляцелі адусюды
У той Рубеж дзяўчынкавыя спевы,
І слухалі іх людзі, неба, дрэвы...
У гэтым Рубяжы стаяла хата,
Дзе жыў мой дзед і нарадзіўся тата.
Няхай без нас жыццё ён сустракае,
Бо нас другое месца ўжо чакае.
Ад Рубяжа, якія дзве вярсціны,
Такія ж незвычайныя мясціны.
І лес шуміць ласкава-задуменна,
І на лугах трава вышэй калена,
Крынічныя рачулачкі віхляюць,
Дзе стронгі асцярожныя гуляюць.
І як ні крадзься — мільгануць, як цені,
Пад бераг віславухі, пад карэнні.
У ранічкі агнём палаюць шчокі,
Прыходзіць дзень блакітны, яснавокі,
А вечар як апусціцца між дрэваў,
Аглухнуць можна ад птушыных спеваў.
А ноччу спіш адну, можа, хвілінку,
Бо салаўі спяваюць безупынку,
Ды так спяваюць, што гады хаваеш
І маладосць, і шчасце адчуваеш.
Я нездарма сюды пазваў у госці,
Другой такой не знойдзеш прыгажосці.
Тут і зіма не адстае ад лета,
He я адзін ужо заўважыў гэта.
Сустрэну — калі ласка, прыязджайце,
Калі зманіў, манюкам называйце.
Тут і сягоння светла і прыгожа,
А як было калісьці, мой ты Божа,
Hі дач табе, ні хіміі, ні бруду,
Hі гэтага чарнобыльскага жуду.
Хоць для жыцця былі цяжэй умовы,
Але жылі да старасці здаровы.
Тут вёсачку трымалі часу хвалі,
Карпілаўкаю тую вёску звалі.
Двароў не густа, мо які дзесятак,
Дый тыя хаты абмінуў дастатак.
Тут елі хлеб, буйным паліты потам,
Прыходзілася гараваць бяднотам.
За поўнач клаліся, устаўшы рана,
Але жылі ўсё роўна горш за пана.
Яго фальварак быў на ўскраі вёскі,
Надворныя будынкі, як прысоскі,
З усіх бакоў фальварак абляпілі —
Тут смачна елі, хоць і менш рабілі.
А жыў тут знакаміты пан Лявіцкі,
Які не толькі ведаў лёс мужыцкі,
He толькі спачуваў чужому болю,
А думаў, як палепшыць бедным долю...
Тут кожнаму было відаць здалёку,
Што вёску іх падпёр з другога боку,
Дзе пралягаў якраз гасцінец мінскі,
Другі суседзе — пане Кабылінскі.
Карпілаўскія сціснуліся хаты
Паміж паноў, як у палон узяты.
Карпілаўцам не ладзілі нягоду
Паны-суседзі, а хутчэй — выгоду,
Іх часта запрашалі на работу,
І людзі жаць, касіць ішлі ў ахвоту,
Бо пан плаціў, не крыўдзіў анікога —
Зрабілася ўзаемнай дапамога...
Вось так тут і жылося між панамі,
І тут даў Божа нарадзіцца маме.
І для яе жыццё было пачата
У той жа год, як нарадзіўся тата.
Мая матуля — як гучыць прыгожа!
Цябе заўважыў і адзначыў Божа,
Сцярог ён доўга твайго лёсу зорку
І даў таленавітую гаворку.
Гаворкай захапляла ты імгненна,
Хоць і была бадай што непісьменнай.
Была ты весялуха і, канешне,
Усім на зайздрасць, прыгажуня знешне,
Ты не губляла прыгажосці ў працы —
Касіла, жала, прыбірала ў хатцы.
Ты столькі за жыццё перарабіла,
Што гэтай працы б на пяцёх хапіла.
He села днём, недасыпала ночы,
Пакуль свае не зачыніла вочы.
І скончылася Боская адзнака,
Ды і за гэта Госпаду падзяка.
Я потым у яго не раз пытаўся —
Навошта лёс цяжкі табе дастаўся?
За што табе на ўсё жыццё пакуты?
Хіба зрабіла дрэннае каму ты?
Цягнула свой хамут у брудзе й поце,
Каб скончыць век у цемры і бядноце...
Цябе жахнуў аднойчы сказ кароткі:
— Ну, Зоська, дык збірайся ў заработкі,
У хаце едакоў занадта многа,
Ды і твая згадзіцца дапамога,—
Казаў так бацька коратка і важка.
Маўчала маці, уздыхнула цяжка,
Бо ты, як мыш, забілася ў куточак —
Табе ж дзевяты йшоў тады гадочак.
Які з цябе работнік, смеху варты,
Але з бяднотаю дурныя жарты.
Hі блізкі свет чакаў цябе, ні дальні,
Прыладкаваць дамовіліся ў Пральні.
Туды вяла праз лес дарога-стужка,
У Пральні той была патрэбна служка.
Ты плакала — была таму прычына:
Тут вымыць посуд ты была павінна,
Падмесці двор і павыполваць грады,
Ды і другім паслугам будуць рады —
Прыбраць у хаце, выскрабці падлогу.
Гаспадары ж цябе за дапамогу
Карміць паабяцалі да ікоткі —
Такія вось твае і заработкі...
— У Пральні я, як плотачка на вудзе,
Чужое месца і чужыя людзі.
Сяннік як пух, а спіш як на жалезе,
Хоць смачная, а ў рот яда не лезе.
Ды лепей голад хай духі падцягне,
Чым жыць сярод чужых, як у той багне,—
Такія думкі змучылі дзяўчынку.
І вось аднойчы, выбраўшы хвілінку,
Праз лес дзіця малое падалося,
І збегла ад сваёй пасады Зося.
Сталелі хлопцы, і раслі дзяўчынкі,
Рабілі па нядзелях вечарынкі.
Хапала жартаў, смеху, весялосці,
Бо ўсе насумаваліся пры посце.
Ды так давалі полечку ў нядзельку,
З прыстукам і падскокам, аж пад бэльку.
Ды пацяшаліся і кракавякам,
І «Рэчаньку» выконвалі са смакам,
Любілі падыспань, кадрылю потым,
Аж знемагалі, як касцы пад потам.
А як закажуць гарманісту «Ночку»,
Ніводнага не знойдзеш у куточку.
Хлапец дзяўчыну так фацэтна водзіць,
Нібы ён з ёю пад вянец падходзіць.
А як гучэлі розныя факстроты,
Ва ўсе бакі давалі дыхту боты,
Ды чаравікі з імі білі ў дошкі
І мільгацелі стройненькія ножкі.
Яшчэ пра вальс сказаць асобна трэба,
Каб уявіць яго — зірніце ў неба —
У акіян блакітны і высокі,
Дзе праплываюць лёгкія аблокі.
Плывуць, плывуць павольна, бесклапотна,
Як гэта моладзь круціцца ахвотна,
Бо перад ёю дзён цікавых — мора,
А маладосць не думае пра гора.
На кожным сёння лепшае адзенне,
А як танцуюць важна — заглядзенне!
Рука ў руцэ, адна рука на стане,
Як і належыць — не для абдымання.
Хлапец да дзеўкі блізка не імкнецца,
Каленам да калена не даткнецца,
Ha ёй, як на паркане, не павісне,
Ды, можа, й хоча, але не прыцісне.
Адкуль такая стрыманасць, культура?
Ды тут даўно сядзіць «пракуратура» —
Без запрашэння, гуртам, без прывабы
Мясцовыя сядзяць на лавах бабы.
Усё падмеціць гэты люд шчарбаты:
— Вунь гэны дык танцуе, як гарбаты,
А тая, як мядзведзь, віхляе задам,
А той як штык глынуў перад парадам,
А стан у гэтай роўны, як у ступы,
А той надзьмуўся, нібы вош на крупы,
А гэны высах, нібы грыб у печы,
А той чырвоны, як клаповы плечы.
He так глядзяць, не тое апранулі,
А той, пасля гарэлкі і цыбулі,
Пры ўсіх да дзевак лезе цалавацца.
Ну й моладзь — ёй бы толькі штукавацца...
(Усё ім не па густу і благое).
— Ці ж так было даўней?
Было другое...
І хоць зусім ім сон сціскае вочы,
Сядзяць, як совы, да сканчэння ночы,
Няўжо і мы, як толькі пастарэем,
Як гэтыя бабулі паздурэем?
Былі між танцаў і благія ўчынкі,
Але без бойкі што за вечарынкі?
Хлапцы, вядома ж гэта, як нап’юцца,
Становяцца дурнымі і паб’юцца.
Ды каб мясіліся за маладуху,
A то як вып’юць гэтую сівуху,
Дык проста так, за мех пусты паб’юцца,
А потым самі і з сябе смяюцца,
Што, як сябры, пілі пазавуголлю,
Ды раптам паузбройваліся коллем.
Канец, нарэшце, танцам надыходзіць.
Дый сонейка над лесам узыходзіць.
Па вёсках разыходзяцца гулякі —
Дзяўчаты-кветкі, хлопцы-забіякі.
Галоўная чакае закавыка —
Ды хто ж гэта такі ігрэц-музыка,
Што так выводзіў складна, мілагучна
І так мяхі заламваў спрытна, зручна?
Вось тут гамонкі толькі і пачатак,
Бо гарманіст — цукерка для дзяўчатак,
Аб ім у кожнай спадзяванка-мара,
Для прыгажунь любых ён быў бы пара.
Па-першае, што ён прыгожы, статны,
Дый музыканцік, як відаць, выдатны.
Быў ветлівы і сціплы, па-другое,
Нідзе не чулі пра яго благое.
Піў чарку, ды ніколі не ўпіваўся
І з хлопцамі за грудзі не цягаўся.
Дый ведалі, што ён жаніх багаты,
Адзін сынок расце у мамы й таты.
Свая зямля і сад свой, нават пчолы,
Ў хлявах, казалі, не злічыць жывёлы.
І сніўся той куток дзівосным краем,
Дзяўчатам наш Рубеж здаваўся раем.
Стаць гаспадыняй там — было б то святам,
Ды заадно і ўцерці нос дзяўчатам.
Якое б тут шапнуць яму закляцце,
Каб ён прывёў на гэтае багацце?
Так цешыліся дзеўкі ў думках недзе,
Але даўно па-свойму думаў Федзя.
Як цемру гоніць сонечнае ранне,
Так і цяпер перамагло каханне,
Бо юнака, як зорачкі дзве ўночы,
Даўно цягнулі чараўніцы-вочы
Дзяўчыны-мары, чые словы з перцу,
Што хоць пякуць, але патрэбны сэрцу.
А нам яе ўжо ведаць давялося,
Дык то ж яна — карпілаўская Зося.
Баліць душа, Рубеж праведаць рупіць,
Дый ваша хай нага са мною ступіць
Туды, куды аднойчы ўжо ступала,
Бо жыць тут людзям засталося мала.
Але Рубеж не ведае пра гэта,
Квітнее ён, як сонечнае лета,
Здаецца, больш прыветна выглядае,
Жыве ў ім гаспадынька маладая.
Гарыць, кіпіць вакол яе работа,
Запал у кожным руху і ахвота.
He пазычаць здагадлівасці Зосі,
Няма калі цяпер пароцца ў носе,
Варон не лічыш пад свякроўскім вокам
Да цемры робіш летучы, з падскокам.
Гадзіла, як магла, нявесткай стаўшы,
Была цішэй вадзіцы, зубы сцяўшы.
Тут лёс яе не гладзіў па галоўцы,
Замок вісеў тут нават на кладоўцы
(Такія тут спрадвек былі парадкі).
Стаялі там са смачным салам кадкі,
Каўбасы, а ля іх — кумпяк вяндлёны,
І малако, і масла, ды... замкнёны,
А ключык у кішэні быў у свёкра.
— А каб яму заўсёды было мокра,
Няхай мароз грызе яго на печы,
Як ён трасецца над ядой, скупеча! —
Такія думкі мела наша Зося,
Ды свёкру іх чытаць не давялося.
А свёкар, і напраўду, ведаў справу,
Загадваў ён варыць якую страву,
Стаяў, нібы ў аптэцы, у кладоўцы,—
Гуляйце, як цялятка на вяроўцы.
А Зоська ж усміхалася сардэчна:
— He жыць жа свёкру са свякрухай вечна,
Як не пражыць жыццё ў адным кафтане,
А з Федзем наш калісьці час настане —
Так разважала, хрысцячыся спешна,
Бо мець такія думкі вельмі грэшна.
А як сябе паводзіла свякруха?
Яна маўчала, як у цемры муха.
Цягнулася, як пуга за сахою,
Зрабілася, як флюгер над страхою —
Куды павее вецер нечакана,
Туды і ён крутнецца паслухмяна.
Магла глядзець у рот маўкліва мужу,
Пайшла ў замужжа — нібы села ў лужу.
Тут свёкар правіў балем відавочна.
Ды не бывае ж у жыцці ўсё змрочна —
Спякотай, сушшу, а жывуць карэнні,
І паміж хмар да нас ляцяць праменні.
Былі і тут шчаслівыя гадзіны,
А ўжо як падыходзілі радзіны,
Тады стаяла мітусніна ў хаце,
Бо кожны вельмі рады быў дзіцяці.
Ды Зоську абступалі чарадою,
Ды свёкар сам падносіў сырадою.
І частавалі павітуху-бабку.
А маладыя і не спалі ў шапку,
Раслі тут дзеткі, як грыбы ў радочак,
І так, каб не зманіць вам, праз гадочак.
Бывала, і шыбчэй давалі ходу —
І прыбывала ў Рубяжы народу.
Ці так яны рабілі што, ці гэтак,
Але даў Божа ім аж восем дзетак.
Хай шчасцейка да іх ідзе і едзе...
А як наш малады? Што робіць Федзя?
Якую ён цяпер іграе ролю?
Нажыўшы жонку, ці згубіў ён волю?
Куды там! He спынілі яго змены,
Як ні трымалі родныя і сцены.
He раз ён зведаў момант урачысты,
Бо нарасхоп у вёсках гарманісты,
І ўся радня такога шанавала,
А Зося не сварылася, трывала,
Хоць гаварыла часта, боль схаваўшы:
— Ляціш ты з дому, галаву задраўшы,
І граеш на вяселлях, вечарынках.
Калі надыдуць на цябе супынкі?
Ці ж бедныя, не маем мы зямліцу?
Ці зубы ўжо паклалі на паліцу?
А мне ад працы можна й удавіцца,
Сяджу з дзяцьмі адна, як удавіца,—
Як пацеры, сказала адным духам,
А Хвёдар слухаў, ды не вёў і вухам.
He, ён не жыў, як наравісты конік,
Як жонку ён сваю, любіў гармонік,
І так, як жонцы, аддаваўся музе,
Быў лепшы гарманіст ва ўсёй акрузе.
Ён граў, нібы пад ногі сыпаў жару —
Прымала моўчкі жонка гэту кару,
Дастаўшы з сэрца адзіноты джала,
Ды і сама з сабою разважала:
— Ды тонню хай ідзе яго ігрышча,
Няхай сабе ён лётае і свішча.
Ці з’есць яго там хто, ці пакусае,
Няхай сабе, задраўшы хвост, гайсае.
Заўсёды цэлы нос — ні забіяка,
Hі п’яніца, ні бабнік, ні гуляка
І грошы лёгка так яму даюцца,
У жонак у другіх і п’юць, і б’юцца,—
Ды так і варушыла думак копы...
А побач з Рубяжом былі Акопы.
Бывала, там на свята вырашалі,
Ды Федзю паіграць і запрашалі.
А запрашаў яго не хто папала,
А сам, ужо вядомы ўсім, Купала.
Штогод ён тут адпачываў у маці,
Быў на людзях, не зашываўся ў хаце,
Любіў свае знаёмыя сцяжынкі
Ды пагуляць дакопкі ці дажынкі.
І не трымаў душы ён на засовах.
Таму і ведаў жыхароў мясцовых,
Ды з імі, нібы з роўняй, сустракаўся —
Вось так ён з Федзем некалі пазнаўся.
Сустрэч цікавых з песняром хапала,
У Федзі й на вяселлі быў Купала.
Таксама гэта памятала Зося,
І пацяплела ў сэрцы, уляглося.
Ад Бога мы прыйшлі ды йдзем да Бога,
Бо вечнага ў жыцці няма нічога.
Як да жыцця ні прагні, ні чапляйся,
А ў гэтую дарогу ўсё ж збірайся.
Калі ўжо выссаў свайго лёсу вымя,
Тады цябе сустрэне Бог і прыме.
Нікому ў гэтым не было адказу,
Ніхто не адкупіўся ані разу.
Ну, а калі ўсяму канец бывае,
Дык і Рубеж сваё ўжо аджывае.
He думайце, што тут павыміралі,
Тут гаспадаркі сілу набіралі
Ды карані пускалі ў глыб зямліцы,
Сякеры грукацелі, як грамніцы.
А каб сказаць панятліва і шчыра —
Сталелі дзеткі — хуценька і ў вырай.
Таму і ладкавалі тут гняздочкі,
Сямейкам новым ладзілі куточкі.
Бярвенцы падбіралі, як званочак,
Сякерка іх часала, як станочак —
Раўнютка, спрытна, хуценька і гладка,
Любілі працу тут, а мой ты братка.
Вакол вакон рабілі выкрунтасы.
Гэта цяпер на працы менцяць лясы
Ды на гадзіннік толькі паглядаюць,
Без мазалёў пражыць жыццё жадаюць.
Калісьці на уласнай гаспадарцы
Мужык і жонка, нібы коні ў парцы,
Ды дзеці ў кожнай працы, як падпоркі,
А пра калгас тут не было гаворкі.
Ды толькі горб відаць і з-пад кашулі,
І ў мёдзе дзёгаць хуценька адчулі.
Як бура ломіць дрэвы без аглядкі,
Сюды ўляцелі новыя парадкі.
Спярша павыграбалі ўсю скаціну,
А потым разабралі і хаціну.
Забралі лес, зямлю, калёсы, сані,
І ўсе прылады, і прыстасаванні.
Усё, што людзі нажывалі кроўна,
Пайшло ў калгас рашуча і раптоўна.
Стоць галавой ляціць твая работа,
Нібы ў якую яму ці балота.
І лёс скруцілі, нібы перавясла,
І шчасце дагарэла і пагасла.
І дзе шукаць ад гора паратунку,
Калі ў руках усё багацце — клункі?
Павезлі з хутароў усіх у вёскі,
І толькі лямант чуўся і галоскі.
He стала хат у Рубяжы і сада,
Ўсё парашыла новая улада.
Ды так яна па-свойму парашыла,
Што чалавеча голы стаў, як шыла.
А розум засцілалі, як туманам,
Крычэлі на ўвесь свет: — Зямлю — сялянам!
А самі абабралі ўсіх да крошкі,
Цяпер і для труны не знойдзеш дошкі.
Затое йшлі цяпер на лапці лозы.
А Федзю з Зосяй, гэта ж смех праз слёзы,
Лагодна прытуліў і даў прыпынак
Лявіцкага спустэшаны будынак.
Бацькі ж старыя, гледзячы на мукі,
He вытрымалі жыць і «склалі рукі».
У гэты вось будынак-сіраціну
Людзей панапіхалі, як скаціну.
Цяпер было тут цесна нават мухам,
Ды дыхалі затое панскім духам.
З такімі засталіся пірагамі,
Усё скруцілася ўгару нагамі.
А потым у дадатак абвясцілі,
Каб лоб набожна болей не хрысцілі.
He пойдзе новы час па панскіх торах,
А селянін багаты — гэта вораг.
Тады ты свой, калі галеюць пяты,
Калі сярмяг твой абляпілі латы.
І боўталіся, як камар у квасе,
У гэтай завірусе — у калгасе,
Калгасы абвясціць дык абвясцілі,
А ў іх табе нічога не плацілі,
Яшчэ й пад горла нож — давай падаткі.
І гнуўся лёс, як каласок ад жаткі.
Ў вачах пагас агеньчык весялосці,
Нястача, голад запрашалі ў госці.
Таксама ў Зосі кішкі маршы гралі,
Вось з Федзем вы свой час і прычакалі.
Хоць свёкар спіць і саступіў нявестцы,
Ды на пустым вы засталіся месцы,
Бо працадні — што мёртваму прыпарка,
Іх не згатуе й лепшая кухарка.
А каб да край-хваробы не скаціцца,
Было патрэбна кідацца, круціцца.
Рабіў мой бацька дзірачкі ў кішэні
І патаемна жыта клаў паўжмені,
А праз штаны ляцела жыта ў боты.
І так улегцы шыбаваў з работы.
Канешне, з зерня сцелька не мяккая,
Затое і кішэнь не вытыркае.
Хоць таго жыта — кот наплакаў — мала,
Але яно сям’ю і ратавала,
Бо маці хоць якую зварыць страўку,
А гэта трывалей, чым есці траўку.
Рызыкаваў мой тата кожным крокам,
Бо жменька гэта магла выйсці бокам.
За каласок ссылалі чалавека,—
Гары ты гарам, не жыццё, а здзекі...
Заўжды лягчэй у роскашы купацца,
Ды мусіш да ўсяго прыстасавацца,
Бо так ужо зляпілі чалавека,
Без рук, без ног, а ён жыве, калека,
Ды радуецца сонейку і зоркам.
Ці ж нашы зломкі тут? Пра што гаворка?
У іх і спрытнасці, як у вавёрак,
І Федзю — сорак, ды і Зосі — сорак.
Ў такім узросце можна і жаніцца,
А смутку-болю трэба супыніцца.
Ляцелі думкі, і гады ляцелі,
Тым часам і калгасы багацелі.
І стала Федзю горка ў тым фальварку,
Каб ён адзін, a то сям’я на карку —
Валтузіцца, як конь той зацугляны.
Аб гаспадарцы ён будуе планы:
— Няўжо ж вяроўка вечна будзе рвацца?..
І неўзабаве стаў ён будавацца.
О, як ён рваў, прыйшоўшы з працы, жылы,
Таму дамок узняўся сэрцу мілы,
Такі патрэбны, зграбны і прасторны,
Ды ганачак з усходцамі, узорны.
А колькі трэба лаў і табурэтак?
Ўваходзін жа чакалі восем дзетак.
Аж з ног збівалася ад працы маці,
Бо бедным не калыша чорт дзіцяці.
І не былі без працы рукі ў Федзі,
Дапамагалі й чулыя суседзі,
Хто жыў тут у Карпілаўцы спрадвеку,
Хто быў заўсёды рады чалавеку.
А хутка пакланіліся фальварку
Дый у сваім гняздзе кульнулі чарку.
І сталі прывыкаць да роднай хаты,
Дзе потым нарадзіўся я — дзевяты.
Вядома і старому і малому,
Што нават конь бяжыць хутчэй дадому,
Каб ад хлюпоты пад страху схавацца,
Дый гаспадар там дасць падсілкавацца.
Хто з нас не бачыў свой дамок у снах?
Бо шчасцейка — над галавою дах.
Пад ім утульна ды і меней сварак,
Цяплей душы і не цячэ за карак.
Ужо вядома не адным суседзям,
Што родны домік вабіў Зосю з Федзем,
Бо згода ў ім — прыемная жыхарка,
Яны дамоў шнуруюць шыбка, шпарка.
Ёсць да чаго цяпер ім прытуліцца,
Нагараваліся — чаму дзівіцца.
Любілі дом, як грэбеньчык кудзелю,
Як вернікі Вялікую Нядзелю.
Ды не трымалі доўга дом, як тычку,
Адну-другую пасадзілі дзічку.
Нічога, калі хто і пасмяецца.
He лёгка ўсё адразачку даецца.
Таго, хто ў працы — гультаём не клічуць,
Як кажуць, куранят увосень лічаць.
Прыладзілі пад вокнамі шыпшыну,
Вяргіню каля ганка і каліну
Ды бэзу насадзілі ля паркана —
Як бачыце, не горай, чым у пана.
А Зося дзёрла дзеркачом падлогу
І дзякавала Федзю ды і Богу.
А дзеці, хто малы — у нос цягалі,
А хто сталейшы — маці памагалі.
Стаяў надзейна дом той шанаваны,
Як слізгатою конік падкаваны.
Тут меркавалі жыць ні дзень, ні тыдзень,
Ды, мусіць, лёс такі дастаўся — злыдзень.
He пражылі і аднаго гадочка —
Усю Айчыну агарнула ночка.
Загаласілі бабы што ёсць духу:
— Адкуль ты, Бог, паслаў нам завіруху?
А каб на таго немца ўсе хваробы,
А каб яму ды выперла вантробы
Праз рот і нос ды праз другія дзіркі.
Няхай яму сабакі вырвуць ныркі!
Ды смертачка хай вочы ім зашые,—
Жанчыны віслі у мужчын на шыях.
*
Як бурай той узнятыя пясчыны,
Пайшлі ад сем’яў на вайну мужчыны
Чаму ішлі насустрач — невядома,
Ды толькі сэрцы пакідалі дома,
Бо родны дом ці дасць Бог зноў убачыць,
Але і лёс ужо не перайначыць.
Вайна свой баль крывавы святкавала,
Душыла чужаземная навала.
Там, дзе прайшлі звярыныя істоты,
Удовы заставаліся, сіроты.
Бязлітасна бяда людзей хвастала,
І для Карпілаўкі чарга настала.
Ледзь сонейка аблашчыла акенцы,
У вёску раптам наляцелі немцы,
Як той каршун галодны на ахвяру —
Бы сонейка схавалася за хмару.
Паскоквалі з машын, загергеталі
І ўсё, што вока бачыла, хапалі.
З хлявоў каровак спужаных цягалі —
О, хутка тут яны перамагалі!
Аж вочы ліхаманкава гарэлі.
А да курэй дык нібы пашалелі,
Качаліся, лавілі іх, хапалі,
І пер’е, на амаль жывых, скубалі.
Зашыўся ў хату нават самы смелы,
Бо дзе-нідзе а сталі чуцца стрэлы —
Сабак ваякі ўсіх пазабівалі,
Яны праходу немцам не давалі.
І сярод гэтай кашы-мітусніны
He супыняўся злосны крык Грыпіны,
Яна ўжо век, бадай што, дажывала,
Апошніх дзён сваіх не шкадавала.
Махала палкай, плюнуўшы, старая:
— Няхай вам кутніцу павыпірае!
Каб стала вам упоперак курыца! —
Ды больш выразна частавала фрыца.
He дай вам Бог пачуць праклён-абразу,
Бо вашы вушы звянулі б адразу,
Страчыла доўга словамі па катах.
А тыя распаўзаліся па хатах,
У дзверы лезлі, як краты да норак,
Прыперліся і ў наш знаёмы дворык.
Змясілі кветнічок адладкаваны,
І на вяргіню ўзбіўся бот каваны.
Тупым прыкладам адчынілі сенцы,
І ў хату гуртам уляцелі немцы.
Ад іх нібы святло ў вакне пагасла,
І штык пад нос матулі: — Яйка! Масла!
Дык вось якая чорная навала...
Сабою мама дзетак закрывала,
А ў тых дзяцей на тварах — ні крывінкі,
Пахаладзелі сэрцы, як ільдзінкі.
Куды тут збегчы? Як абараніцца?
Уся надзея — матчына спадніца.
Ды доўга не далі за ёй хавацца,
Бо мусілі на вуліцу падацца.
Прыкладам білі па спіне з размаху,
Штурхалі, выганялі ўсіх з-пад даху,
Хто быў слабейшы, той ляцеў стоць носам.
І крыўдна ім, амаль раздзетым, босым,
За гэты здзек нечалавечы, грубы,
Але ніхто не плакаў, сціснуў зубы.
Дзядоў, дзяцей і баб вядуць да свірна,
Што сярод вёскі прытуліўся мірна.
За што ты, Божа? Ад каго пракляцце?
Якой бяды тут робіцца зачацце?
А як дзвярмі ўжо каты загрымелі,
Людцы вось тут усё і зразумелі,
Што і да іх прыйшло з жыццём расстанне,
He дачакацца новага ім рання.
Крычалі дзеці, бабы адзічала,
Адна толькі жанчына не крычала.
І хоць сама спужалася нямала,
Надзею-думку ў галаве трымала:
Як абдурыць, перахітрыць ёй звера?
Яна рашуча йшла да афіцэра.
Хто ведаў, можа, йшла насустрач кулі,
Чорнавалосая, ў начной кашулі,
І стала, як бярозка прад магілай,
І з болем, з жарам нешта гаварыла.
О, дай ёй, Божа, мужнасці і духу...
А людзі сціхлі так — пачуеш муху,
Як быццам сэрцы перасталі біцца.
Ды цішыню разрэзаў голас фрыца,
Як рэжуць па жывому чалавека.
І хоць у ім яшчэ хапала здзекаў,
Але мякчэй там нешта пыкаў-мыкаў
Ды на людзей гаротных пальцам тыкаў.
На лес паказваў, на такі жаданы,
І паўтараў праз слова: — Партызаны!
Брахаць нарэшце скончыў, пырскаць слінай,
Крутнуўся — і на твары з кіслай мінай
Пайшоў, як той гусак, да легкавушкі.
А людзі страпянуліся, як птушкі,
He вераць шчасцейку. Ці ж быць так можа?
Няўжо пачуў і злітаваўся Божа?
І ўсе пайшлі ад родных гаспадарак,
Пад кулямётамі ішлі, паміж аўчарак.
Напружаныя, страшныя хвіліны,
Баяліся, каб не стралялі ў спіны.
А немцы зноў да хатаў падляталі,
Спяшаліся кудысьці, гергеталі,
Сваё злачынства сеялі без спрэчкі —
І запалалі хаты, нібы свечкі.
Карпілаўцы ж за дрэвамі стаялі
Амаль што галяком, у чым і спалі,
І з болем між галінак назіралі,
Як родныя хаціны дагаралі.
Хоць ззяла сонца, а ўваччу цямнела,
Ды сэрца халадзела, камянела.
А я пасопваў на руках матулі,
Пазбегшы, як і ўсе мы, першай кулі...
Карпілаўцы, аддаўшы сіл астатак,
Да партызан прыбіліся, як статак.
Сярод сваіх лягчэй яны ўздыхнулі,
Тут іх падсілкавалі, апранулі,
Бо голыя былі, нібы відэльцы —
Павесялелі нашы пагарэльцы,
Глынулі страху, але смерць мінулі,
Жывыя ж — нарадзіліся ў кашулі.
Яны выратаванне тут шукалі,
A іх выпрабаванні зноў чакалі.
І ім, і партызанскаму атраду
Прыйшлося разам трапіць у блакаду.
Тады жыццё маленькі шанц давала,
Ды вельмі многім не пашанцавала.
*
Даліся катам партызаны ў знакі,
Уз’юшыліся гітлерцы-ваякі,
Як восы, што свае нападкі твораць,
Калі іх палкай у гняздзе папоруць.
Нагналі войска нібы для параду,
Каб браць лясы лагойскія ў блакаду,
Ажно звініць за кожным дрэвам зброя.
З баямі пацяснілі ўсё жывое.
На іх шляху зноў вёскі запалалі —
І партызан да Паліка сагналі.
Было, як пекла, акружэнне гэта,
Пачатак цемры, заканчэнне свету.
Тут і жыцця і смерці скрыжаванне.
І дзе шукаць цяпер выратаванне?
А партызанам не пазбегчы бою,
Ды для таго яны й трымаюць зброю,
Каб смерці свой рашучы выклік кінуць,
Ці выйсці з акружэння, ці загінуць.
І выбару няма — яны адчулі,
Адзін напрамак есць — ісці пад кулі.
Цяжкі іх лёс складаўся гэткім чынам.
А што рабіць, падзецца дзе жанчынам?
Ад выбухаў яны сябе не чуюць,
Хоць з дзецьмі і крычаць, і лямантуюць.
Дзе немцы? Дзе свае?
Незразумела.
І сэрца разрывалася, нямела.
Дзе неба? Дзе зямля?
Усё злілося.
Цяпер адно на ўсіх, у кожным лёсе —
Ці спыне бег, ці пашкадуе куля...
І бегла пад агнём мая матуля,
А я ўшчарэпіўся за шыю маме,
А побач, па баках — сястра з братамі.
Імчалі па лясах, крывёй залітых,
Чапляліся нагамі за забітых,
Закапваліся ў мох для ратавання,
Калі між дрэваў чулі гергетанне.
А я пішчэў — ды лепей мяне кінуць,
Бо праз мяне маглі і ўсе загінуць.
А што маніць — дзяцей пад корч хавалі,
Прабач ім, Бог,— астатніх ратавалі.
Мы беглі так балотамі, барамі,
Усе пакуль жывыя — дзякуй маме.
Ды не настала ратавання свята,
На жаль, і нас не абмінула страта...
Дзень патухаў, стаміліся ад бегу,
Шукалі моўчкі месца для начлегу.
Мы на імху ляглі, як на пасцелі,
Ды раптам самалёты наляцелі.
Слупы агню ўздымаліся пад неба —
Куды ляцець?
Дзе ратавацца трэба?
А Бог даў страху — галаву дурную,
І ўсе мы паляцелі ўрассыпную.
Як толькі зніклі жахі агнявыя,
Затрэсла маці — а ці ўсе жывыя?
І ўсталі валасы ад страху ў мамы,
Быў з ёю на руках маленькі самы.
Астатнія жыццё ці ўратавалі,
Ці бомбы іх усіх панакрывалі?
І стала зваць — сляпілі слёзы вочы,
Крычала дзіка рэха сярод ночы.
А маці ўсе галёкала, гукала
І хлапчукоў пачула, адшукала,
Бо тыя адгукнуліся адразу,
А ад сястры ні гуку, ні адказу.
А раніцай, як толькі развіднела,
Знайсці хацелі хоць дзяўчынкі цела.
Шукалі цэлы дзень без перадыху,
А дзе яна — ні вестачкі, ні слыху.
І мы пайшлі далей — не быць тут вечна,
Тут жудасна, страшэнна, небяспечна.
Цяпер ужо, хоць драпака давалі,
Адзін другога моцна шанавалі.
А тут яшчэ і голад прысляпіўся,
І кожны з нас, як толькі мог, жывіўся.
Смакталі шыльнік, хоць і быў ён горкі,
Пра ягады дык і няма гаворкі.
І сыраежкі ўсім былі па густу,
Ды болей елі зайцаву капусту.
Вось так ішлі,
дзе ноччу,
дзе пры сонцы...
Якой маліцца, дзякаваць іконцы
За тое, што ісці дапамагала,
За тое, што жыццё нам ратавала?
*
Карпілаўцы, нібы сіроты-дзеці,
Вайной, бядой раскіданы па свеце,
Але яны да роднае зямліцы
Ішлі, як да ракі цякуць крыніцы.
Ішлі, зямлі не чулі пад нагамі,
Хоць тут іх не сустрэнуць пірагамі.
Хоць тут усё багацце — галавешкі,
Ды цягнуць да сябе маленства сцежкі.
І кожны да сваёй спяшаўся печы,
Такі, відаць, характар чалавечы:
На хатнішча прыйсці, стаць ля парога
І ціха плакаць ад жыцця такога...
Збіралі чарапы ды чыгуночкі,
І дзе-нідзе цягнуліся дымочкі.
Хутчэй зварыць гарачага хацелі
Ды крапіву і вобаратнік елі.
Цяпер, пасля жахлівага былога,
Адчулі як за пазухай у Бога.
А потым бралі розныя бляшанкі
І рылі патаемныя зямлянкі —
Хаванкі-ямы з накрыўкаю з дзёрну.
У іх няўтульна, цесна, змрочна-чорна.
Ды нездарма зямлянкі рыхтавалі,
Яны не раз ад немцаў ратавалі.
Быў і прамень шчаслівага здарэння —
Прыйшла сястра прапалая — Яўгення.
Сталей гадоў дзіцячых выглядала,
Страшэнная, худая — галадала.
Такі цяжар яе трымалі плечы,
Адна між лесу — гэта ж не на печы.
Прыйшоў канец навале-завірусе,
Пагналі немцаў з роднай Беларусі.
І людзі сэрцы насцеж адчынялі,
Пакінулі зямлянкі, ачунялі.
І сталі варушыцца, абжывацца
І лепш і больш надзейна будавацца.
Цяпер зямлянкі вырылі з размахам,
Без вокнаў — ды з дзвярмі,
з драўляным дахам.
На жэрдкі зверху сыпалі зямліцу,
Сталы рабілі, лавы і паліцы.
Замест падлогі лапкі, сена клалі
І на такой пасцелі начавалі.
Хто што майструе, нехта нешта варыць,
Маглі аб гэтым людзі толькі марыць.
Ніхто ўжо з жахам не глядзіць на неба,
Дрыжэць, як заяц пад кустом, не трэба.
Адныя толькі думкі свідравалі —
Мужчынкі каб прыйшлі, павыжывалі.
Жыццё ў зямлянцы ў параўнанні з жудам
І ліхаманкай той было нам цудам.
Але спярша з вайны сустрэлі брата,
За ім, праз нейкі час, вярнуўся й тата.
Зямлянка наша сціснулася значна.
І нават пры лучыне было бачна,
Што для жыцця благія тут умовы,
Хоць верць, хоць круць — прыпынак тут часовы,
Тут і сляпы б убачыў — толькі летам
Магчыма жыць у кратавінні гэтым.
Ва ўсе бакі закідваў бацька вуды,
Шукаў, распытваў, трапіў так у Буды.
Там пуставаў такі ж, як мы, няшчасны
Трысцень струхнелы — закуток калгасны.
У падлозе дзюркі, вецер лез праз сенцы,
Дыміла печ, было адно акенца,
Вуглы гнілыя сцераглі падпоркі,
А праз страху і столь глядзелі зоркі.
І зажылі ў трысценку, як за грошы,
А разам з намі прусакі і вошы.
І голад, як заўсёды, побач з намі,
І болей, чым каму, далося маме.
У гэтай беднаце, у гэтым горы,
Нам шанцавала — елі мы шайморы,
Так мама тую бульбу называла,
Што на калгасным полі зімавала.
Сваёй мы не садзілі — не здзіўленне,
Пасля вайны адкуль узяць насенне?
А як старанна ўвосень ні капаеш,
Ды дзе-нідзе, а бульбінку мінаеш.
Вось так яна зімуе, ззелянее
І да вясны згнівае, парахнее.
А вось на поле — нельга. Што тут скажаш?
А зловяць, дык дзесятаму закажаш.
Пасля вайны такое вытваралі —
І за гнілую бульбінку каралі.
Хай людзі пухнуць з голаду, канаюць,
Дый тое, што гніе, не закранаюць.
І кары хоць баяліся не мала,
Нас мама сярод ночы падымала
І ціхенька вяла нас пехатою,
Каб мацалі рукамі поле тое,
Прыемна адшукаць сухі крухмалец,
A то, бывала, як улезе палец
У нейкую цягучую слізготу...
Напэўна, пацягнула б і на рвоту
Дзяўчынак ды і хлопчыкаў сучасных.
Мы ж поўзалі па тых палях калгасных
І так былі гнілушцы кожнай рады,
Нібы ў зямлі ляжалі шакалады.
А раніцай не вытрымаць хвілінкі —
Сядзіш на печы і глытаеш слінкі,
А побач і браты насамі водзяць,
З патэльні, як каты, вачэй не зводзяць.
Як мама частавала праснакамі,
Мы іх глыталі ледзь не з языкамі...
А я, як кажуць, пры сучасным сонцы
Узяў і спёк праснак нядаўна жонцы.
Знайшоў вясной гнілую бульбу тую,
Расквэкаў, на патэльню — і частую.
Як глянуў на сваю я палавіну,
Скрывілася — хоць лезь у дамавіну:
— Ты што? У роце нібы кот нагадзіў!
Такое елі? Мусіць, ты учадзеў?
Я бачыў сам — праснак не вельмі смачны,
Але глытаў і быў яму я ўдзячны.
У Будах мы амаль што жабравалі
І горай, чым пры пане, гаравалі.
Дапрэла, данасілася адзенне,
Hі жменькі на стале, ні на насенне.
Хада наша зрабілася «няходкай»,
Бо на нагах — драўляныя калодкі.
Нам іх сякеркаю вычэсваў тата —
Падзяка Богу, што лясоў багата.
Ў калгасе чалавек быў не ў павазе:
Каб слоўца добрае табе — ні ў якім разе!
На працадзень ні крошкі не давалі,
Падаткамі душылі, рабавалі —
Вось так і выглядала раўнапраўе...
Але павінен я сказаць пра шчаўе
І ад галоўнай думкі адхіліцца,
Бо гэтая зялёная кісліца
У цяжкую гадзіну падтрымала,
Калі галеч-бяднота галадала.
За зернейка, за бульбінку каралі,
А шчаўе мы і сярод дня збіралі,
Пароліся, як мышы, мех штурхалі,
Пакуль яго бітком не напіхалі.
Тады ўжо мама раненька ўставала
І пешшу з ім да Мінска шыбавала.
А мы чакалі маму, час лічылі
І за дарогай па чарзе сачылі.
Бо сустракаць навыперадкі трэба —
Дамоў жа мама не ішла без хлеба.
А голаду не параўнаеш з цёткай —
І шчаўеца збіралася з ахвоткай...
Але людзей не абмінаюць святы,
Ці стол багаты твой, ці не багаты.
Да беднага зірне праменьчык кволы,
Бо і на свята ён галодны, голы.
Заўжды прыходзіў да людзей і хатаў
Святы Вялікдзень — свята з усіх святаў.
Вялікі Дзень не абмінуў і Буды,
А зачыналі мы яго — шарплюды.
Дарослыя прад святам у суботу
Дзяўблі, вучылі розуму блазноту:
— Хто рана ўстане, таму пашанцуе,
Убачыць той, як сонейка танцуе,
Як толькі-толькі крайчык свой пакажа,—
Мы беглі з хаты — ноч была, як сажа.
Спяшаліся, насы збівалі, ногі,
Хутчэй заняць узгорак ля дарогі.
Як вераб’і, сядзелі і дрыжалі,
Ды холаду зусім не заўважалі.
А неба ласкавела, ружавела,
Як быццам яно цемру разгавела.
А мы ў сябе паветра ледзь цягалі,
He дыхалі нібыта, не міргалі.
І ўсе чакалі — гэта ж раз на годзе
Танцуе ясна сонейка пры ўсходзе.
І вось ён, цуд! Яго мы ацанілі.
Дарослыя і праўда не манілі.
Заззяла сонейка ў ружовых далях,
Нібы яно плыло ўгару на хвалях,
Гайдалася яно і трапятала
І ганарылася, што рана ўстала.
А потым зрання — самае святое
Давала мама снедаць сёе-тое.
Перш-наперш, як спрадвек ужо вядзецца,
Перад ядой патрэбна разгавецца.
Хрыстосваліся, потым яйкі бралі
І іх у соль свянцоную мачалі.
Малыя ж, хоць штодзённа галадалі,
He елі і на дзверы паглядалі,
Круціліся бесперапынна, жвава,
Нібы пад імі жар быў, а не лава.
Сталоў не трэба дзецям ладкаваных,
Схапіць хутчэй бы яек фарбаваных.
І кожны так — з апошніх ног імчыцца
З сябрамі ў яйкі на дварэ пабіцца.
А ўжо чыйго яйца насок вастрэйшы,
Той меў і выгляд значна весялейшы.
Хадзіў як пеўнік ён, а ў завяршэнні
Насіў і яек поўныя кішэні.
Знаходзіўся між нас і хітры малец,
Мог паміж яек і падставіць палец.
Ды і дзяўчынкі з яйкамі гулялі,
Рабілі горачкі з пяску і там качалі.
Хадзілі валачобнікі між хатаў,
І весяліў усіх гармонік татаў.
З павагай пелі хатцы і паненцы
І запрашалі адчыніць акенцы:
— Проша паненцы
Адчыніць акенцы,
Хрыстос васкрэс —
Сын Божы...
А гаспадыня праз акенца клала
У кош, які насілі, яйкі, сала.
А хто даваў і самагонкі глечык —
Ад спеваў тых не лез ніхто ў запечак.
І для дзяцей не скончылася свята,
Трэба было яшчэ аббегчы хаты
Ды прымаўку сказаць там пра яечка —
Калі адмовяць — здохне ў іх авечка,
Прадоўжыць прымаўку пра тое ж кока —
Калі адмовяць, вылезе і вока...
Гулялі людзі шчыра і заўзята
І дзякавалі Божаньку за свята.
А потым зноў прыходзілі, як ночкі,
Бясконцыя і змрочныя дзянёчкі.
Цякло жыццё ў гаротна-смутным часе,
Ўсе дні здароўе клалася ў калгасе,
Начамі ж, пры лучыне, ў цемры хаты
На вопратку ляпіла мама латы.
Штоноч, штотыдзень латала нанова,
Многаслаёва, рознакалярова.
Іх клала так і сяк, сляпіла вочы,
Адзенне ладкавала нам паўночы
Ды і спявала для сябе ўціхую,
А я не спаў і слухаў песню тую:
— А каб таго каваля, каваля
Мяцеліца задула, замяла,
Як ён мяне маладу, маладу
Ды змарозіў на ляду, на ляду...
Трывалі мы, да Будаў прывыкалі,
А нас ужо наперадзе чакалі
Жыцця, а мо каго другога здзекі —
Бяда, як конік з лысінай — навекі,
Прыслепіцца, а з ёю вельмі брыдка,
І цягнецца, як за іголкай нітка.
Як бацька столь ні падпіраў, ні ладзіў,
А гэтага здарэння не адвадзіў.
На столь было ўвесь час надзеі мала,
Яна падлогу і пацалавала.
Былі б жыцця далейшага зазімы,
Ды дзякуй Богу — на дварэ былі мы.
На новым месцы і дубок хістае,
А на адным і камень абрастае.
І не было нам на зямлі прыпынку,
Насіла нас жыццё, як парушынку,
Ды многае за нас і вырашала,
Цярпець яго капрызы вымушала.
У Мінск паехаў тата без загаду
Трымаць з сваім пляменнікам параду.
Адтуль вярнуўся хмуры, невясёлы —
І зноў да нас зірнуў праменьчык кволы.
І зажылі, нягледзячы на гэта,
Пад Мінскам у будынку сельсавета.
Будынак быў вялізны і цагельны,
Палову клуб займаў пусты-пустэльны.
Пабіты вокны, выламаны дзверы,
А на падлозе розны бруд, паперы,
Так выглядаў куток культурны гэты.
Былі праз дзверы побач кабінеты.
Каб скончыць пра будынак той гаворку,
Да нас заходзьце ў госці — у каморку.
He, нездарма яна так абазвана,
Няўтульна выглядала, шэра, цьмяна.
Святло адгэтуль назаўсёды збегла,
І волка тут было, вядома ж — цэгла.
І тут калгас, і тут адны парадкі,
Таксама з абяцанак тут аладкі.
Яны ж у горле, як хрыбет ад рыбы,
А пад нагамі толькі гразь і хібы.
Жыццё, як сшытак, на шматкі парвана,
І часта мама ўспамінала пана:
— Паскардзішся паночку і паплачаш,
Дык нейкую карысць за гэта бачыш.
Хоць гонар быў у іх, але й сумленне,
Рубель які давалі ці насенне,
Цікавіліся пра жыццё, пра дзетак
І суцяшалі словамі кабетак.
А што была Лявіцкая за пані!
Ніколі не спыняла намаганні,
Каб несці разам клункі бабскай долі,
Штодзень яна са жнейкамі на полі,
Дапамагала нам і частавала
Ды душачкай жанчыну называла.
А што цяпер? — пакрыўдавала мама.—
Куды ні кінься — то сцяна, то яма,
Ніхто не пашкадуе, не спытае,
Бадзяешся, нібы жабрачка тая.
Ці ж багацець мы хочам, разжывацца?
Хоць бы калгас памог пабудавацца...
Пабег бы ў тую паншчыну, здаецца,
Усё ж у параўнанні пазнаецца.—
Праходзіў час — і прыбядняцца годзе,
У гэтым самым пяцьдзесятым годзе
Узнесла нас жыццё амаль пад неба —
Маглі мы есці, колькі ўлезе, хлеба.
Дагэтуль мама хлеб нам выдавала,
Цяпер — не замыкала, не хавала.
І зараблялі ўжо браты патроху,
Хавала мама грошыкі ў панчоху.
Абходзіліся самым неабходным —
He быць бы толькі голым і галодным.
Збірала грошы мама для задатку,
А вось калі сваю прыцэнім хатку.
І дзе б ты ні бадзяўся, а спрадвеку
Ён жыў у сэрцы, сніўся чалавеку
Куток, дзе нарадзіўся ён калісьці —
І думкі толькі там шукаюць выйсце.
*
Няўжо ж яна збылася, думка-мара?
Няўжо пашкадавала лёсу хмара
Ды адпаўзла ад нашага прыхіла
З-над галавы да краю небасхіла?
Усхвалявала нас падзея гэта!
Мы ехалі, мы беглі з сельсавета,
Мы ўспаміналі шчасцейка рачулку,
Што несла нас да роднага прытулку.
Уласны дом! Цудоўныя два словы.
Нічога, што маленькі ён, не новы,
І не бяда, што грошы ўсе мы стрэслі —
Нас да яго надзеі-крылы неслі.
Я ехаў — чатырнаццацігадовы,
Цягнуўся я, як парастак садовы,
Да сцежак тых, што толькі сэрцу бачны
І да канца жыцця якім удзячны.
Бацькі ж мае, што працавалі змалку,
Былі, як лён, прапушчаны праз мялку,
Як той буквар, пасля гадоў вучобы,
Як шашаль, патачылі іх хваробы.
Душа гарэла, ды згасала цела,
І сіла пакідала іх, зніцела...
Карпілаўка прыветліва сустрэла,
Але жыццё хмурэла, вечарэла,
Растала, нібы кропелька ў пясочку —
He абысці і не аб’ехаць ночку.
Якая крыўда — ледзь расправіў крылы,
А бачыш край жыцця, абдым магілы.
А я, падлетак, ад калгаснай працы
He бег, пачаў больш смела дакранацца.
Асвойваў вілы і з касой пазнаўся,
Ды болей з плугам мучыўся, змагаўся,—
Куды той плуг, туды і я папёрся.
Пазней ці падужэў, а мо прыцёрся
І роўна гнаць барозны налаўчыўся,
Смяяліся: раўней, чым бык, мачыўся.
У ботах ці валёнках, у ватоўцы
Хадзіў я, як і ўсе аднавяскоўцы.
І гонар не зыходзіў з майго твару,
Калі мне даручылі коней пару.
А доўгімі зімовымі начамі
Стаялі, як жывыя, прад вачамі
Героі розных кніг. У захапленні
Усе я з імі перажыў імгненні.
Кусок жыцця майго шчаслівы самы!
Я неабходны быў для таты, мамы.
Касілі сена з бацькам мы кароўцы
І для зімы з ім гатавалі дроўцы.
А разам з мамай хату прыбіралі,
Садзілі бульбачку і выбіралі.
А потым, напярэдадні зазімка,
Чакаў ласунак — сальца-свежанінка,
Пад бок давалі шылам парасяці,
Як кажуць — Бог жыве цяпер у хаце.
Няўжо мяне займала толькі праца?
Любіў з ружжом па лесе пацягацца,
Ганяў зайцоў, вавёрак, розных птахаў,
Ды толькі мала біў, хоць многа бахаў.
Бывала, дома ладзілі нараду
І з братам Кастусём ішлі ў засаду,
Аж да гары Вапеннай шыбавалі,
Там барсукоў ля нораў пільнавалі.
Звяруга гэты чуткі, асцярожны,
Таму яго перахітрыць не кожны.
На што ўжо спадзявацца нам, блазноце?
Як кажуць, звер у лесе, слінкі ў роце...
У будні дзень шчыміць спіна ад поту,
Таму чакаеш кожны раз суботу,
За многа вёрст ідзеш на вечарынку,
Таўчэшся ноч усю бесперапынку.
Зноў потам з галавы да ног памыты,
«Дзяўбеш» дамоў, ідзеш, нібы пабіты.
Ды акрамя ўсяночных вечарынак
Быў і другі «культурны адпачынак» —
Старыя й моладзь рэзаліся ў карты,
Усё было — шальмоўства, крыўды, жарты,
Аж дом дрыжэў ад зборышча начнога —
Любілі ўсе гуляць у «падкіднога».
А што наш чалавек у вёсках бачыў?
Hі радыё, ні тэлеперадачаў,
Няма і клуба адпачыць культурна,
Таму штовечар рэзаліся ў «дурня».
Любілі й святы мы, былі ім рады!
А як мы варажылі на Каляды!
Валёнкі перакідвалі праз стрэхі,
І падпіралі дзверы для пацехі,
І растаплялі воск, і разлівалі,
He спалі і ўсю ноч калядавалі.
Але знайшла мяне знянацку вестка —
Паклікала ў ваенкамат павестка.
Заплакалі бацькі, засумавалі,
Калі мяне ў салдацікі прызвалі.
Цяжэй стала трымацца і крапіцца —
І хто цяпер падасць вады напіцца?
Жыццё не гладзіць старасць па галоўцы...
А брат мой жыў у аднапакаёўцы —
І да сябе на ціхенькі завулак
Забраў у Мінск, даў старасці прытулак.
*
Вось так жыло старое пакаленне,
А зараз, як трухлявае паленне,
Чапляецца за ногі, замінае,
Жыцця загон апошні дажынае.
Пакутавалі, гора гаравалі,
А мы старую студню заплявалі.
Сучасная цяпер пад намі лава,
А што было даўней — нам не цікава.
А ў тым «даўней» жыцця крынічка б’ецца,
Крынічка тая продкамі завецца.
Настане гэты час, на жаль, настане,
Бяда сустрэне нас — бацькоў не стане,
Тады ўжо позна зваць, крычаць, галёкаць,
Ды і не ўкусіш, хоць і бачыш локаць.
Як пры жыцці — сваіх бацькоў мы знаем,
А як памруць — дык крочылі мы краем
Па лесе іх, па іх слязах-пакутах,
Мы ходзім у сваіх нікчэмных путах.
І вынік быў няўцешлівы, балючы —
Нам сэрцы грэюць відзікі, анучы,
Нас у палон бяруць свае турботы,
А паглядзець назад няма ахвоты.
Сказаў, што «нам», дый усміхнуўся горка,
Пра маладзейшых тут ідзе гаворка.
He дзіўна, бо мой век сталейшы значна
І час мы не праводзілі лайдачна.
Але і мы далёка не анёлы,
І нашага рыпяць сумлення колы.
О дзеці, дзеці! Лёс вас аклікае.
Няўжо міне вас старасць, не чакае?
Ці ж гэта людзі, як каменні тыя,
З вушмі — глухія, пры вачах — сляпыя?
He тое напісаў — пераіначце,
Калі каго пакрыўдзіў, дык прабачце,
Бо як ні дбай — абыдзе недазволы
І ўціснецца ў радкі радочак кволы,
Нібыта ў лазню венічак яловы.
Але і я не браў са столі словы,
Бо сустракаў не раз душы нястачу.
He толькі я гляджу — яшчэ і бачу.
На таленты спрадвеку не скупіцца
Лагойская карміцелька-зямліца,
Іх самабытнасць дорыць людзям шчодра...
Жыў у Карпілаўцы Гаеўскі Пётра,
Такіх мог накруціць са слоў кілбасак,
Любую бабу затыкаў за пасак,
Яму зманіць было, што з’есці скварку.
Бывала, выйдзе, прыпячэ цыгарку,
Усіх акіне сваім вокам жвавым,
Зацягнецца і кажа нам, разявам:
— Іду я гэта неяк праз узгорак,
Каб не зманіць, здаецца, быў аўторак,
Гадоў таму назад, можа, з дзесятак.
І ліст жаўцеў — быў восені пачатак.
Я ведаў, дзе які казляк хаваўся,
І з кошыкам да іх накіраваўся.
Гляджу сабе направа і налева,
Іду і раптам, як ілбом у дрэва,
Так супыніў сваё я жвава цела,
Ледзь галава з плячэй не адляцела.
Паверыце ці не, мае вы браткі,
Спаў заяц так, нібы прапіў манаткі.
Звычайна заяц, як шалёны, драпаў,
А гэты каля самых ног пахрапваў.
Разлёгся, разамлеў, нібы на печы,
Я ледзь яму не наступіў на плечы.
(Яшчэ глыбей, яшчэ смачней зацяжка.)
Ў такім выпадку разабрацца цяжка,
Як мяса гэта ўзяць без дубальтоўкі —
Наклаў напэўна б поўныя начоўкі.
А побач камень быў, не камень — глыба!
Яго падняў я, лезлі вочы дыба,
І гахнуў ім, аж пыл да хмар пагнала,
Аж пахіснулася зямля і застагнала.
А ён на свежы бок перавярнуўся,
Бо я на валасінку прамахнуўся.
Як быць далей? — хвалюе думкі пошук,
Дай, думаю сабе, накіну кошык
На галаву заспанаму касому
Ды і жыўём яго прыпру дадому.
Як кажуць, тут і скончылася спрэчка,
А заяц быў як добрая авечка.
І хоць трава — штодзённая дыета,
Ад’еўся, адкарміўся ён за лета.
Ледзь кошык я на лоб яму накінуў,
Як ён падскочыў і імгненна згінуў,
Аж іскры высякалі яго пяткі —
І новы кошык знёс, мае вы браткі,—
Зарагаталі ўраз аднавяскоўцы.
А Пётра ж свае выдумкі ў галоўцы
Мяняў і нараджаў, як правіў войскам:
— Знайшлі маю прапажу пад Лагойскам,
За сорак вёрст ляжаў мой кошык лепшы —
Во пёр дык пёр той лежабок аслепшы!
Тут поглядам Пятрок усіх абмераў,
Барані Божа, калі хто не верыў.
— А дзе той кош? — пыталіся па-свойску.—
Напэўна, у музеі — у Лагойску?
Курыў Пятрусь ды і без абвяшчэння
Працягваў сказ пра новае здарэнне:
— Я памятаю дзень той, як цяпер.
Памыўся я, бо чысты быў чацвер,
І сеў на прызбу ўволю накурыцца.
А побач ходзіць белая курыца,
Дзяўбе там нешта, порацца, глытае,
Ды шэрая да гэтай падлятае,—
Звычайная курыца як курыца,
І пачалі паміж сабою біцца.
Хоць шэрая малая і худая,
Але да белай зверху насядае,
Ажно ляцяць курыныя іх патлы.
А я сяджу сабе, як у тэатры,
Смалю сабе тытунь і назіраю,
І так цікава мне, ажно згараю.
Што шэрая дужэй — такі я рады,
Бо белая дзярэ бязбожна грады.
Хоць, праўда, тры разы на дзень нясецца.
Як глянуў я, яна ляжыць, не б’ецца,
He дапаможа нават ёй бальніца...
А шэры быў каршун, а не курыца.
І сыпаў ён, як бульбачку ў барозны,
Меў Пётра выгляд важны і сур’ёзны.
Прасіў, бывала, хтосьці надта жвавы:
— Ты раскажы, як бралі языка вы?..
Тады рваў Пётра новую паперку,
Круціў цыгарку, як дзіця цукерку,
Ды для вагі маўчаў у задуменні...
Вяскоўцы ж чулі гэтыя здарэнні,
Да іх прывыклі, нібы да фуфайкі,
Амаль на памяць вывучылі байкі.
А Пётра пачынаў апавяданне:
— Далі мне неяк з хлопцамі заданне —
Даставіць «языка» да камандзіра,
Крыху я здрэйфіў, прызнаюся шчыра.
Злавіць і прыцягнуць жывога фрыца —
Гэта ж не заяц вам і не курыца.
Як тая гніль затоіцца ў пашчэмцы,
Зашыліся ў Янушкавічах немцы.
Каб нoc у лес уткнуць, для іх — забойства,
Вось так яны паказвалі геройства.
А нам патрэбен хоць адзін смярдзючы,
Ды возьмеш яго як у гэтай кучы?
Тады ўжо я, каб скончыць нашы мукі
(А як вядома, здольны я на штукі),
І апрануў дзявочае адзенне,
І стаў такой паненкай — заглядзенне.
Качаліся ад смеху партызаны,
Як пад сукенку я паддзеў падштаны.
Хусціну мне бялюткую надзелі,
Напхалі над патыліцай кудзелі,
Ануч замест цыцок прымацавалі
Ды самі ледзь мяне не цалавалі.
І падаліся пёхам, дзе трусцою
І падышлі да месца раніцою.
Тут я крыху сукенку залупляю
І гэтак каля лесу «прамінаю».
Туды-сюды павольна шпацырую,
А вось якога дурня прычарую.
Ды мы не засталіся без удачы,
Знайшоўся валацуга нецярпячы.
Ды на мае ўтаропіўся каленкі,
А я вышэй цягну за край сукенкі,
Ды за кусток, за дрэўца, за ялінку —
Як на вяроўцы, вёў гэту скацінку.
A ён мяне як згроб, як выпер вочы,
Арыец, а да баб чужых ахвочы,
І валіць у траву, як куль вязаны,
А зверху нас накрылі партызаны...
Пакінем Пётру ля свайго парога,
Бо і другіх людзей цікавых многа.
І хоць радкі, як у аптэцы, важыш,
Аб кожным чалавеку не раскажаш.
Як жыў, напрыклад, тут Габрэль з Любінай,
Як той жа Пётра сустракаўся з Нінай,
Здавалася, свой лёс за хвост схапілі,
Ды так, на жаль, гнязда і не зляпілі.
Як з Тодарам жыла калісьці Зося
І што Дзям’яну з Зосяй давялося,
Як бедны Людык жыў, падцяўшы кішкі,
І як раслі дзяўчаткі Каптурышкі,
He абмінуць Настасю ды і Юрку,
Пагутарыць, прысеўшы на падмурку.
Пісаць аб кожным можна паасобку,
Ды мусіш дзе-нідзе, а ставіць кропку.
He абысці ніяк умоўных рамак,
Бо слоўца вельмі любіць сэнс, напрамак.
А калі так — навошта мне туляцца
Ды ад задумкі-сцежкі адхіляцца?
Іду ў бакі таму — упэўнен цалкам,
Што без галінак дрэва — проста палка.
Гады падзей цікавых многа сцёрлі,
А хто каменьчык першы клаў — памёрлі.
Карпілаўка ляціць уніз жахліва
І сёння выглядае сіратліва.
Свой век такі складаны дажывае,
А сэрца яшчэ болей сагравае.
Тут многае цяпер пераацэніш,
Ды толькі мала тут каго сустрэнеш —
Нібыта вынік нейкага праклёну...
Іду да Васілевіча Лявона —
Апошняга мужчыны з гэтай вёскі.
А ён сядзіць у дыме папяроскі,
Падкінь сякеру — дык яна павісне,
Вітаюся, і ён руку мне цісне,
І не іду далей я, не мінаю
А успамін-гаворку пачынаю.
Здаецца мне, што ў памяці Лявона
Ёсць штосьці ад машыны электроннай,
Ён памятае дні любога году,
І ўсе праявы дзён тых і пагоду,
І хто калі памёр і нарадзіўся,
Хто нават па разліку ажаніўся.
Нічога тут не скажаш — цуда-памяць.
Ды, пэўна, і Лявон нярэдка зманіць.
І хоць гаворыць складна гэты дока,
Ад Пётры адкаціўся недалёка.
Праз дым густы перад пытаннем гляне:
— Ці ведаеш ты, як Лявіцкі пане
Два дрэвы зводзіў у цікавым шлюбе —
Рабіў прышчэпы на звычайным дубе?
— Няўжо рабіў? — пытаюся з сумненнем.
Лявон ускочыў ды і з захапленнем
Працягваў сказ, пусціўшы процьму дыму:
— Як толькі сонца праганяла зіму,
Лявіцкі зрэзваў малады дубочак
І ў гэты зрэз таркаў, як у гаршчочак,
Ад яблынькі танюткую галінку,
Замазваў нечым, сам жа праз хвілінку
Рабіў другому дубу харакіры.
І вырасталі яблыкі, як гіры,—
Лявон бажыўся, папяроскай кляўся,
Што нож аб тыя яблыкі ламаўся.
(Хапаўся ад здзіўлення я за вушы.)
— А як той пан прышчэпліваў ігрушы!
Шчапіў іх не на дубе, а на елцы,
Ігрушы выпіралі па талерцы,
Даўгія, як бутыль,— не надзівіцца,
А з тых ігруш аж капала жывіца.
А што за смак быў — не раўня дзікушкам!
Зайздросціў мёд Лявіцкіным ігрушкам —
Лявон і мне адразу даў параду,
Каб я сабе завёў такога саду...
І разважалі мы пра час забыты,
Што пан Лявіцкі — быў таленавіты,
Як тут казалі, пан той падкаваўся,
Бо кніжкі ён пісаў і друкаваўся.
І рады я, што ў выдавецкім моры
Мне трапілі аднойчы яго творы.
І кніга мяне моцна ўсхвалявала —
Ядвігін Ш. на вокладцы стаяла.
Чытаў яе, не клаўшы на паліцу,
І дзякаваў за таленты зямліцу.
Мае людцы! Няўжо ж мінём Агату?
Давайце зойдзем да яе мы ў хату,
Дзе ўсё багацце — ложак, стол і лава,
Дзе будзе вам, упэўнены, цікава.
Дармо, што падгнілі вуглы, бярвенцы,
Што тут падслепаватыя акенцы,
Што дах прысеў, як заяц з перапуду,
He раз я тут бываў — маніць не буду.
Цягнула ў гэты дом і ў непагоду
Усіх мужчын, як мух тых да смуроду.
Вы здзіўлены, чаму так? Калі ласка.
He, не жыве тут прыгажуня-краска.
А гэткая ж трухлявая, як хатка,
Старая, але шчырая Агатка.
Дало ёй у жыцці адной застацца,
Здароўе з’елі гора, голад, праца.
І лёс яе круціў, як рэчка крыгу,
А замест пенсіі пад старасць — фігу.
Такое мела не адна Агата,
А ўсе старыя, з імі мама й тата.
А каб з драпежным голадам не знацца,
Патрэбна было неяк ратавацца.
І ціснула Агатка самагонку,
І завяла для грошыкаў скарбонку.
Агатка? Самагонку? Вось дык дзіва!
Дарэмна вы паўскоквалі крыкліва,
Дарэмна ўраз усе залапаталі,
Што ў кожнай хаце самагонку гналі.
Яно дык так, ды не зусім, браточкі,
Агата вас сустрэне й сярод ночкі,
Ды ля бутэлькі пакладзе і скварку —
Забудзешся тут і пра гаспадарку.
Агата гнала тую самагонку
Чысцей за слёзы і смачней за жонку.
Другія брагу ведалі таксама,
Але як стануць гнаць — мая ты мама!
Адну як вып’еш, нібы сырадою,
Hі ў водным воку, так — вада вадою.
Другая падгарыць, зусім зрудзее,
Ад першай чаркі затрасе й зладзея,
Дае пад нос, як падла ля дарогі,
Нібыта ў ёй памыла цешча ногі.
А гоняць і з курынага памёту,
He дай Бог выпіць гэтага «кампоту»,
Бо ён прымусіць і быка зваліцца,
А раніцай не можаш пахмяліцца —
Трасе цябе, валтузіць і калоце,
Дзярэш «казлы», павіснуўшы на плоце.
А што за самагонка ў той Агаткі!
Сагрэе ўсё — патыліцу і пяткі,
І зубы скаліш, бо само смяецца,
А сэрца, як у маладога, б’ецца.
І хоць яе ты вечарам напіўся,
А раніцай, як быццам нарадзіўся
І розум твой яшчэ святлей нібыта,
А ўсё таму, што самагонка — з жыта.
І ўсё-ткі для «шэдэўра» жыта мала —
Агата ў свой напой душу ўкладала.
Ішлі па самагонку да Агаты
Сур’ёзна і ўрачыста, як у сваты.
Даўней зімой прыпрэшся, скінеш лыжы,
Сядзіш сабе ў цяпле, як у Парыжы.
Калі каму ўжо грошай не хапала,
Тады Агата напавер давала,
Усё табе, што хочаш, як на блюдзе —
Няхай жа ёй зямля пярынай будзе...
Вось мы і падышлі да заканчэння.
Пра ваша я не ведаю рашэнне,
Напэўна, водзячы, я вас і змучыў,
Ды горш за ўсё размовай надакучыў.
А калі так — свой ганачак на клямку,
Адзін пацісну я ў другім напрамку.
...Знаёмая, самотная дарога,
Яна вядзе малога і старога,
Усіх, хто не згубіў свайго сумлення,
Да вечнага прыхілу-супынення.
І хоць нясуць сюды не шыбка ногі,
Ды мы ніхто без гэтае дарогі,
Бо ёсць на свеце ісціна святая:
— Без каранёў нішто не зацвітае...
*
Крыжы, крыжы, аградкі-агароджы,
А дзе-нідзе і помнічак прыгожы
(Ды прыгажосць на могілках — умоўнасць),
Але прыемна бачыць усё роўна,
Што гэты Божы кут — уладкаваны,
Што людзі тут як людзі пахаваны.
А я здалёк заўсёды пазіраю
На помнік, што мяне чакае з краю —
Два родныя знаёмыя партрэты.
Апошняе, што мог я — помнік гэты,
Як жаль мой несуцешны, камень чорны,
Цяжкі, як вечны боль, як смутку жорны.
Мая матуля, я прыйшоў, твой сынка,
Маленькі самы твой, твая крывінка.
Устань, хутчэй пакінь ты цемру тую,
Хадзем дамоў, я снеданне згатую,
Як нам усё жыццё ты гатавала,
Калі раней за сонейка ўставала.
І ты ўставай з матуляй разам, тата,
Спраў дома назбіралася багата.
Падгледзіш пчолак, як даўней, зайграеш
Ды слоўца скажаш важкае, параіш.
Падклепіш мне прытупленыя косы,
Ты ж так любіў раўнюткія пракосы.
Уставайце, пойдзем, хопіць, паляжалі,
Унучкі вашы дзетак нараджалі.
Пагутарым сардэчна, як бывала —
Ці ж вам у хаце месца было мала?
Глядзяць ласкава, а ў адказ ні слова...
А я іду далей абавязкова
Да помнікаў маўкліва-нерухомых
І пастаю ля могілак знаёмых.
Апошнія свае сказалі слоўцы
І ціха спяць мае аднавяскоўцы,
Ды я і сам тут з імі буду хутка,
Але ад гэтай думкі мне не жутка.
He першага мяне слязьмі абмыюць
І не апошняга пяском накрыюць.
А чалавек, сышоў хоць з каляіны,
Жыве, пакуль не згаснуць успаміны.
Згасаюць і яны — усе мы сведкі,
Тады на могілках растуць не кветкі...
Мінулае блішчыць слязой гарачай.
Жыццё бацькоў абгрызена нястачай.
І кінута, як костка на талерку.
У лёсе іх відаць, як у люстэрку,
І лёс таго складанейшага часу,
Калі сілком цягнулі да калгасу.
Памылкаў-здзекаў тых не зарубцуеш,
Час гістарычны не пераніцуеш.
He дапамогуць злосныя нападкі,
Галоўнае, каб помнілі нашчадкі,
Як некалі надзеі паміралі,
Ды тых жахлівых спраў не паўтаралі.
Усе гады, ад самае калыскі,
З бацькамі сёрбаў я з жыццёвай міскі
І жах вайны, і кіданне-бадзянне,
Нястачу, голад, здзекі, зневажанне.
Ў канцы жыцця засмучана адзначу:
Аб’еўся гэтым я, а дна не бачу.
Мая зямля, зямелечка, зямліца,
Стаміўся я, дазволь мне прытуліцца
Да баравых зялёных тваіх скроняў,
Да ветлівых тваіх палёў-далоняў.
Схіляюся перад табою нізка,
Бо ты — мой вечны боль, мая калыска,
Бо ты — мой спеў і плач душы спагаднай,
Ты — мой прамень у цемры непрагляднай.
Смяяліся і плакалі мы разам,
На ўсе пытанні ты была адказам.
Як маці, ты карміла, гадавала,
І песціла мяне, і гартавала.
Мой пот гарачы, горкі прыняла ты,
Калі я быў твой сейбіт, твой араты.
Я выйду на твае палі, прасторы
У час, калі яшчэ не згаслі зоры,
Калі пракосы пахнуць сакавіта,
Калі ты цемрай, як дзіця, спавіта.
І сам нібы ступаеш у дзяцінства
І адчуваеш вечнае адзінства
З тваёю доляй, родная зямліца,
Няхай табе шчаслівы сон прысніцца!
Ты — маці Боская, мая ікона,
Але спазнала й ты безабароннасць.
Настала ноч пад красавіцкім сонцам —
У тваё цела ўпіўся цэзій, стронцый,
І іншы бруд, і іншая навала,
Зламала лёс, людзей з гнязда сагнала.
Слязьмі змачылі змрочныя навіны
Твае шляхі, дарогі-пуцявіны.
А паабапал тых дарог жахлівых
Крыжы, крыжы на могілках маўклівых.
Крыжы, крыжы на роднае старонцы —
І чорнае над намі ходзіць сонца.
Знайдзі ж ты сілы выжыць, адрадзіцца,
Мая зямля, зямелечка, зямліца.
*
Як многа адспявала, адзвінела,
Маўчу і я, стаю акамянела,
Нібы гады да вечнасці прыпёрлі —
Варушыцца і душыць ком у горле.
І ўсё ж такі — нягледзячы на гэта,
Адплакана не ўсё, не ўсё адпета.
Як кажуць, не з усіх сталоў прыбрана,
Ды й госці ёсць — і кропку ставіць рана.
Балюча, што з жыцця зыходзяць людзі,
Але працяг жыцця заўсёды будзе —
Надзею продкі аддаюць нашчадкам,
Канец заўжды сустрэнецца з пачаткам.
Жыцця падзеі менш жыццё заплямяць,
Калі не будзе растаптанай памяць,
Калі «вярхі» ў сваім утульным крэсле
Маліцца будуць: — Нас «нізы» узнеслі!
Мае бацькі — з краіны абяцанак,
На жаль, не прычакалі новы ранак,
Не чорна-белы свой,— крыху ружовы,
А пасля нас ён зробіцца больш новы.
І так далей...
А што, калі іначай?
Ад горкай крыўды, кажуць, камень плача.
А чалавек не камень — сэрца мае,
А сэрца бачыць, чуе, усё ўспрымае.
І ў гэтым віравым, замкнёным коле
Жыццязварот не спыніцца ніколі,
І будзе несці, як і век дваццаты,
І святы, і расчараванні-страты.
І будуць зноўку — будуць пакаленні
Раскідваць больш — і менш збіраць каменні,
Не абмінаць трагедый безаглядных,
І ні сваіх памылак, і ні ўладных.
Хто — гімн складзе устойлівым канонам,
А хтосьці зноў — няпісаным законам.
Адзін — з вудзільнам, а другі — на вудзе,
А вінаватых, як заўжды, не будзе.
1990