Светлай памяці
Барыса Васілевіча
Я атрымаў ліст ад свайго сябра з далёкай вёскі, у якім ён запрашаў мяне на паляванне. І хоць заняты я быў рознымі штодзённымі справамі, але не мог адмовіцца ад спакусы пацягацца са стрэльбай па зімовым лесе, дзе толькі сляпы не заўважыць казачнай прыгажосці і крыштальнай чысціні. А калі дадаць да гэтага прыемныя дрыжыкі ва ўсім целе ад прадчування нечаканай сустрэчы з дзічынай, можна зразумець, чаму я ўжо праз некалькі гадзін сядзеў у аўтобусе, які весела мчаў туды, дзе мяне чакалі мой сябар і паляўнічыя прыгоды.
Барыс сустрэў мяне з усёю шчырасцю, на якую здольны толькі вясковец і сапраўдны сябар. І хоць заўтра трэба было рана ўставаць, прагаварылі мы з ім далёка за поўнач.
Паляўнічае шчасце — капрызная штука, і на другі дзень яно ад нас адвярнулася. Абхадзілі мы, як кажуць, туркі-баркі і чортавы балотцы, ногі адбілі па самае «гэта самае», а дзічыны не бачылі. Слядоў было шмат, але ў сляды страляць не будзеш.
Зімовы дзень кароткі. Сонца імкліва хіліцца да лесу, быццам яго хтосьці цягне за вяровачку, і мы, стомленыя-ператомленыя, выйшлі на дарогу і падаліся дахаты. Ісці было яшчэ далекавата, таму Барыс, калі мы міналі суседнюю вёску, паказаў на канцавую хату і прапанаваў:
— Давай зойдзем да Маўглі! Адпачнём, дасць Бог, пачастуемся і кранёмся далей.
Прапанова мне спадабалася, але больш зацікавіла прозвішча гаспадара:
— Чаму Маўглі? Дзіўнае прозвішча...
— Зойдзем, там і даведаешся,— падбадзёрыў Барыс, і мы, пастукаўшы ў дзверы, праз сенцы ўвайшлі ў цёплы пакой.
— Добры вечар у хату! Дзед Кузьма, ты дома? — гучна загаманіў Барыс.
З печы спрытна скуліўся дзядок, ледзь дакрануўшыся нагамі да лавы, якая стаяла ля печы.
— А-а! Барыска! — І дзедавы вочы пад сівымі брывамі засвяціліся ветлівымі агеньчыкамі.— А я сэ думаю, хто б гэта мог стукацца... Праходзьце, аслабаняйце плечы ад вашых фузеяў.
Барыс зняў стрэльбу, прыхіліў у кут, абтрос снег з шапкі.
Я стаяў як зачараваны, не мог адарваць вачэй ад гаспадара, настолькі ён незвычайна выглядаў: маленькі, сівенькі, жвавы, як мячык, які ўвесь час падскоквае і не можа спыніцца.
Барыс гэта заўважыў і сказаў:
— Давай сваю фузею і ты ды сядай — ногі ад стомы гудуць, хоць вушы затыкай...
Я апамятаваўся і сеў на лаву, дакараючы сябе за відавочную цікавасць да старога чалавека, якая магла падацца яму непрыстойнай. Цяпер назіраў я за ім употай, перакідваючыся словам то з Барысом, то з гаспадаром хаты.
Пакуль дзед мячыкам скакаў вакол нас, ладкуючы не багаты, але гасцінны стол, я ўвесь час думаў: «А дзе ж Маўглі?.. Пры чым тут Маўглі? Няўжо Барыс пажартаваў?..»
Дзядок мітусліва ставіў на стол сала, агуркі, пляшку:
— А я зрання сэ думаю, што гэта вусы мае свярбяць? Быць не можа, каб падвялі,— такога яшчэ не было... Дзень мінуў, вечар на падыходзе, лезу на печ і сэ думаю: сапсаваліся вусы! А яны, гляньце, не! Вунь за колькі часу адчулі гасцей! Ай ды вусы!
Дзед мітусіўся і ўсё гаварыў і гаварыў. Відаць было, што ён рады свежаму чалавеку і хоча выгаварыцца.
— Сядайце бліжэй, залаценькія! — запрасіў нас.— Выбачайце, калі што, бо я і за гаспадара, і за гаспадыню — адзін застаўся, як смык.
Барыс, відаць, калі-нікалі бываў тут, таму па-гаспадарску адкаркаваў бутэльку і наліў усім у кілішкі, не надта зважаючы на дзеда Кузьму. Мяне ж зачароўвала яго, не па гадах, рухавасць, яго няспынная гаворка, яго жыццёвы запал.
— А я сэ думаю, хто гэта так фацэтна ў дзверы стукае... Вось дзякуй, дык дзякуй! — не сунімаўся дзядок.
Мы выпілі па чарцы, прыкусілі салам, якое з марозу, ды пасля пустых сцежак падалося асабліва духмяным і смачным.
Дзед таксама кульнуў, але сала не еў, а смактаў бяззубым ротам, як любіць пасмактаць скварчыну вясковае немаўля, у якога яшчэ не прарэзаліся зубы.
— А я сэ думаю... Вось дык дзякуй! Усцешылі, залаценькія! — ніяк не мог стрымаць сваёй радасці дзед Кузьма.— Няўжо, сэ думаю, вусы сапсаваліся...
Барыс пачаў наліваць па другой, а мне карцела даведацца пра Маўглі — хто гэта і дзе ён?
Робячы выгляд, што нахіляюся па агурок, я шапнуў сябру на вуха:
— Маўглі дзе?!
Барыс зарагатаў, паставіў пляшку і звярнуўся да гаспадара:
— Дзед Кузьма! Вось мой гарадскі сябар цікавіцца пра Маўглі, хто ён і дзе цяпер... Калі ёсць жаданне, выкладзі, як кажуць, з першых вуснаў?
Агеньчыкі ў дзедавых вачах успыхнулі з большым напалам, сам ён схамянуўся, як верабей, які абтрасаецца ад пылу, прыбадзёрыўся. Відаць, тое, пра што збіраўся распавядаць, было яму даспадобы.
— Маўглі?! — захіхікаў ён.— Дык Маўгля — гэта я, сынок! — І дзед з гонарам зірнуў на мяне, чытаючы на маім твары і здзіўленне, і зачараванне.— Калі даяце дазвол і маеце цярпенне ды час — можна і пра Маўглю...
— Мне дык вельмі будзе цікава паслухаць! — горача ўсклікнуў я і зірнуў на Барыса, які толькі ўсміхнуўся, бо, відаць, чуў гэтую гісторыю не раз.
— Ну, то добра,— кашлянуў дзед, быццам збіраўся пець у мікрафон.— Толькі сэ думаю, з чаго б гэта пачаць?..
— Як заўсёды, дзед Кузьма, спачатку,— раіць Барыс смеючыся.
— Ну, то добра,— пагадзіўся дзед і зноў кашлянуў у кулак.— Я, па праўдзе кажучы, калі гэта здарылася, і не ведаў і не чуў пра Маўглю. Пачалі мяне зваць Маўглем даўно, у маладосці, я і састарэў з гэтай мянушкай. Спачатку я злаваўся за яе, а потым, як даведаўся, хто ён быў такі, дык і згадзіўся быць Маўглем — чаму, сэ думаю, і не!
Дзед адклаў убок скварчыну, выцер аб кашулю пальцы і паказаў на пляшку:
— Усё пачалося з яе, злыдні! Вы вось з палявання вяртаецеся цвярозыя — і гэта павінна быць на самым перадзе. Колькі праз яе паранілася ды пастралялася ўсмерць... Я быў вялікі грахаводнік па гэтай часці. Бывала, у лес са стрэльбай ні кроку, пакуль спаўна за каўнер не залію. Аднаго разу моцную дозу прыняў ды яшчэ пляшку ў кішэнь замастырыў, сэ думаю, ад марозу бараніцца буду... Іду, пятляю па лесе, і так напятляў, што невядома як апынуўся аж на Ліхаманшчыне. У тую Ліхаманшчыну,— і дзед перахрысціўся,— здавён-даўна людзі баяліся нос паказаць. Чортава месца, нездарма гэтак абазванае. Здрэйфіў я не на жарт, цвярозасць вярнулася. Крутнуў галавой, а вакол — вываратні ды гушчарына непралазная. Хацеў крыкнуць, ды, сэ думаю, хто пачуе? Толькі нячысціка прываблю ды канец свой набліжу. Падкасіліся ад страху ногі, і бухнуўся я на снег, дзе стаяў. Капцы, сэ думаю! Намацаў я ў кішэні пляшку, узрадаваўся, сэ думаю, глыну і ад марозу абаранюся. А калі на тое, і паміраць весялей будзе... Ага... Прыклаўся я да рыльца — глык ды глык — і ад страху, на адным дыханні, выдундзіў да апошняй кроплі. Ну, сэ думаю, цяпер і сам чорт не страшны, абы толькі ўстаць на ногі. Паспрабаваў крануцца — дзе табе! — як прымерз. Адным словам, Ліхаманшчына, не адпускае! Вось чаму спрадвек сюды баяцца хадзіць людзі, а мяне чорт занёс. А мазгі, хоць і п’янеюць, ды кумекаюць напаследак: засну тут і замерзну наскрозь, трэба неяк ратавацца, пакуль цёплы... Толькі і памятую, як з апошняй сілы запоўз пад нейкі выварацень і пачуў цяпло. Сэ думаю, замярзаю, бо наслуханы, што перад смерцю на марозе чалавек адчувае цяпло. Падумаў так, і душа некуды адляцела — ці памёр, ці заснуў, не ведаю...
Прачнуўся, нічога не памятую, нічога не бачу, бо цемра навокал, хоць вочы павыпорвай. Цёпла мне, аж спацеў. Вакол, як я казаў, цемра, духоціна спёртая, смярдзіць ці то гнілой капустай, ці то нейкай псінай. Дзе я?.. Паклікаў жонку — ціха. Яшчэ раз паклікаў, бо чую, нехта сапе ля вуха. Памацаў — ляжу на нейкай коўдры, мяккай і цёплай. Абмацаў сябе — на мне кажух і валёнкі. Э-э, сэ думаю, з якога гэта свята я так насёрбаўся, што ў пасцель забраўся ў кажуху і валёнках?.. Зноў пазваў жонку, каб раздзела ды разула мяне,— зноў ціха, адно толькі сапенне.
Дастаў я з кішэні запалкі і шмаргануў па карабку. Запалка пыхнула і ад духаты патухла. Я тады некалькі запалак чыркануў па серцы — запалкі цьмяна заліхтарылі і пачалі гарэць. Калі я глянуў — валасы мае ад жаху зімовую шапку шуганулі, як пухавінку. Я, аказваецца, ляжаў не на коўдры, не з жонкай у пасцелі, а на мядзведзіцы!
Запалкі згарэлі, а я баяўся крануцца. Як у маю пасцель, сэ думаю, трапіла гэта звярына? Як?! Сенцы трэба было на ноч зачыняць на клямку! А можа, я сню ўсё гэта? Адпіў мазгі і прысніў абы-што... Колькі разоў чэрці сніліся!.. Я зноў чыркануў некалькі запалак. Рукі трэсліся, цьмяны агеньчык асвяціў мой прытулак. Як разгледзеўся — Царыца нябесная! Святыя апосталы! — я — у бярлозе! Не мядзведзіца ў маю пасцель забралася, а я ў яе!..
Дзед Кузьма палыкнуў слінку, перавёў дыханне і, быццам нічога дагэтуль не расказваў, запрасіў:
— Налівайце, калі ласка, закусвайце!..
Шмат пазней я здагадаўся, што дзед Кузьма распавядаў пра свае прыгоды, магчыма, тысяча першы раз і паўзу рабіў менавіта на гэтым месцы, каб падсыпаць перчыку слухачам. Але цяпер я амаль крыкнуў:
— А што далей?
— Далей? — Кузьма пачухаў патыліцу.— Што далей?.. Сэ думаю, пакуль жывы, трэба ратавацца. Саслізнуў я ціхенька з мядзведзіцы,— а яна пахрапвае,— ды як даў галавой пад корч, толькі трэскі і снег шуганулі. Выскачыў з бярлогі — вакол ноч, маразяка, ажно дрэвы трашчаць. Мац, мац, шапка засталася ў бярлозе, шуганулі яе валасы з галавы, а я і забыўся. Ды чорт з ёй, з шапкай! Сэ думаю, каўнер у кажуху высокі, уратуе неяк ад марозу. Кінуўся я з усіх ног ад чортавай Ліхаманшчыны і толькі раніцай ледзь жывы пераступіў парог сваёй хаты.
Жонка пытаецца:
— Дзе гэта ты тры дні і тры начы быў?
Гэта ж трэба, сэ думаю, тры дні і тры начы праспаў з мядзведзіцай!
Тут толькі я заўважыў, што не адну шапку, а і фузею забыўся ў бярлозе.
А-а! Нічога! Жывы затое застаўся! Адагрэюся, сэ думаю, адпачну і з людской дапамогай стрэльбу вызвалю.
— Ну, і вызвалілі? — пацікавіўся я.
— Чорта лысага! На тое гэта і Ліхаманшчына, каб усё заблытаць... Не знайшоў болей я сваёй бярлогі...
Дзед зноў пачаў смактаць скварчыну, а я сядзеў і пераварваў чутае.
— Шкада стрэльбы,— ціха сказаў я...
— Ды яно — дробязь! — зноў ажывіўся дзед.— Кпіны і зубаскальства цяжэй было перажыць, чым страту фузеі.
— Як гэта? — пацікавіўся я.
— Ды вельмі проста! Убачылі неяк зубаскалы мядзведзевы сляды ля вёскі і пусцілі чутку, што мядзведзіца прыходзіла да мяне спаганяць аліменты. А другім разам сплялі, што бачылі мядзведзіцу з медзведзянятамі і тая сварылася на малых: «Не будзеце слухацца, Кузьме, вашаму бацьку, скажу!..» Чаго толькі я не наслухаўся за жыццё... Вось з тае пары і пачалі мяне зваць Маўглем...
Мы развіталіся з гасцінным домам, з яго незвычайным гаспадаром і ўжо пры святле месяца падаліся дамоў.
— Што гэта, байка, ці што? — спытаўся я ў Барыса.
— Як табе сказаць... Хутчэй за ўсё дзед тады перапіў і згубіў у лесе стрэльбу... Вось і мусіў неяк выкручвацца.
— Дык надта ж красамоўна і дэталёва размаляваў дзед свае прыгоды... Ці ж так можна?
Барыс засмяяўся:
— А хіба ты не ведаеш, што ў паляўнічага пасля смерці язык кратаецца яшчэ тры гадзіны?
Я нічога не адказаў, але падумаў: «Няўжо і мой язык перажыве мяне на тры гадзіны?»