Абступіла моладзь дзеда,
Ўсе па слову — і бяседа
Паміж іх распачалася,
Пра падзеі ў нашым чáсе.
Але большасць вельмі жыва
Чуць хацела асабліва,
Як жылі-былі раней
Ці, як кажа дзед — даўней.
Ім пра паншчыну й пра пана
Дзед распавядаў старанна,
Пра калгасы, пра вайну —
Пра сівую даўніну.
Хтосьці з хлопцаў,
Як на ліха,
Запытаўся ў дзеда ціха:
— Вы з сівой далечыні,
Без сям’і і без радні...
Калі можна,
Ў чым тут справа,
Адкажыце — нам цікава.
Адказаў дзед не адразу,
Глянуў на хлапца-пралазу,
Заглыбіўся ва ўспаміны
Нібы той гусляр былінны,
Быццам ключ вышукваў годны
Ад шуфляды неабходнай.
Потым зацягнуўся дымам
І з таемным успамінам
Павярнуўся да цікаўных:
— Вось што, хлопчыкі!
Забаўных
І трагічных год нямала
Мая памяць захавала.
Я ж вам раскажу пра тое,
Што было...
Не, не са мною,
А з другім, такім, як я.
Спадзяюся, што мая
Памяць захавала штосьці
З той далёкай маладосці.
Слухайце — агучу думкі,
Гэта праўда,
Не прыдумкі.
*
Перад Богаўгодным святам
Ўсе — і хлопцы, і дзяўчаты,
І жанкі, і мужыкі,
Ў варажбе наб’юць аскому,
А затым, набыўшы стому,
Кладучыся спаць,
Употай,
З спадзяваннем і пяшчотай
Ў сне такое ўбачыць хочуць,
Каб пасля сканчэння ночы
Тое ўсё, у кожным лёсе
Без адкладвання збылося.
Ў ноч перад Калядамі
Сны загадваць рады мы.
*
Быў Якім высокі, зграбны
І душэўны, і прывабны,
Сінявокі, светла-русы,
Як і ўсе мы, беларусы.
Ён ўкладваўся ў пасцелі —
Ў цемру мары паляцелі:
«Эх, прыснілася б мне ноччу
Тая, у каторай вочы
Прыгажэй, чым зоркі ў небе
Вось такую жонку мне бы!
Каб была, як фея з казкі,
Каб зайздросцілі ёй краскі,
Каб заўсёды, дзе ні ступіць,
І ў мароз вясна наступіць
Ад дзявочае пяшчоты...
Марыў так Якім употай.
І хлапец, як, пэўна, кожны,
Агарнуўся сном трывожным.
*
У другой няблізкай вёсцы,
Ўпотай марылася Зосьцы
Каб у лёс яе дзявочы
Хлопец завітаў высокі,
Светла-русы, сінявокі,
І прывабны, і гарачы,
Той, каго у сне убачыць...
Мары прадсвяточныя,
Хлопцаў і дзявочыя,
Пэўна што, не без прычыны
Супадаюць нейкім чынам.
*
І прыснілася Якіму
(Без агню не будзе дыму)
Тая, нібы фея з казкі,
Прад якой на лузе краскі
Застываюць трапятліва,
На якую, як на дзіва,
З блакіту-бяздонніка
Пазірае сонейка.
І дзяўчына-таямніца
Сніцца...
А калі не сніцца?
А калі жывая недзе?..
Вунь яна, ідзе па снезе
У сукенцы, басанога,
Кліча, просіць дапамогі.
Але, дзе яна ступае,
Адступае снег і тае.
Ўсё-ткі ноч калядная
Й завіруха здрадная
Сёння пільна правяць балем.
І Якім з вялікім жалем
Разумее, што калі
Не дапамагчы дзяўчыне,
Стоміцца яна, загіне.
І, каб адагнаць бяду,
Крыкнуў ёй Якім: — Іду!..
Ён на ложку схамянуўся
Каб пабегчы — і прачнуўся.
«Я іду!» — гучала ў роце.
Хлопец у халодным поце
Ўстаў, зірнуў на двор з акна —
Ноч была, як дзень, віднá,
Зорачкі, як светлячкі.
«І прысніцца ж жах такі! —
Думка джаліла Якіма —
Добра, што ён пойдзе міма
І не спраўдзіць сон-каранне...»
Лёг і зноў заснуў — да рання.
*
Раніцай ляцелі з вёскі
Плач і нейкія галоскі.
Завіхурыла няспынна
Бегатня і мітусніна.
Што за гвалт святочным раннем?
І благое прадчуванне
Апякло Якіму сэрца
І нідзе яму ні дзецца
Ад жахлівых успамінаў
Калі ён сасніў дзяўчыну,
Ёй у сне не дапамог.
І Якім з апошніх ног
Хоць і быў даволі сонны,
Паімчаў, нібы шалёны
Да вяскоўцаў, што на полі
Плакалі над нейчай доляй.
Калі ён да іх падскочыў,
Жах яму зірнуў у вочы.
Тут, на снезе,
Ў полі чыстым,
Паміж гурбаў серабрыстых,
Быццам спала,
Як жывая,
Смерць знайшла дзяўчына тая,
Што Якіма ў сне гукала,
Й да яго ў начы блукала.
Ногі босыя, ў сукенцы —
Больш нічога на паненцы.
Выглядала неяк жудка
Побач з ёю незабудка,
Што прабілася з-пад снега,
Нібы сімвал абярэга.
І Якім, нібыта ў сне,
Закрычаў штосілы:
— Не!
Не павінна быць такое
Так, каб сэрца маладое,
Пражыло якое мала,
Раптам біцца перастала! —
Зноў крычаў Якім штосілы:
— Ты жыві!
Устань з магілы!
Ўстань!
Не крэслі нашы святы!
Я у гэтым вінаваты. —
Ён абняў халодны труп:
— Я прыйшоў!
Зірні!
Я тут!..
І пачуў... Ці падалося...
— Я цябе прысніла, Зося,
Абламала смерць мне крылы,
Позна ты прыйшоў, мой мілы.
Незабудачку сарві
І жыві!
Жыві!
Жыві!
Незабудкай стала я —
Я твая!
Твая!
Твая!
*
Закурыў стары нанова,
А ад хлопцаў — аніслова
Быццам бы знямелі ўсе.
Думка кожнага нясе
Ў час, калі няшчасце зведаў
Той, далёкі сябар дзедаў...
І хоць кожны ледзьве дыхаў,
Ачунялі ўсе паціху
Хтосьці, выдыхнуўшы цяжка,
Не паверыў:
— Гэта казка!
Пэўна, што ад сябра чулі,
Вы прабачце мне, дзядуля...
Дзед, без крыўды, без адчаю,
Адказаў:
— Я прабачаю
Вам сарказм і недавер.
А што вы скажаце цяпер! —
І, як доказу ў давес,
Ён запазуху палез,
І адтуль, з паперкі скрутку
Паказаў ўсім незабудку:
— Вось яна вам, кветка тая,
Век пражыў, яна ж жывая
Без вады...
Нібы каханне,
І ні сохне, і ні вяне.
Ўсё жыццё сваё паверце
Я нашу яе ля сэрца...
Хлопцы — кожны ледзь жывы,
Загулі:
— Дык гэта вы-ы-ы?
Ім расповед кроў марозіў...
Дзед устаў, абняў бярозу.
— А цяпер зірніце ўсе вы,
Пад якім сядзім мы дрэвам.
Тут і тлумача не трэба —
Пад бярозаю, што ў неба
Упіраецца прычоскай,
Дрэва — звязанае з Зоськай.
Тут, дзе смерць сустрэла рана,
Тут яна і пахавана.
Я тады, у памяць Зоські,
Пасадзіў вясной бярозку,
Дзе яна і векавала,
Ёй цяпер гадоў нямала.
Вось яна, адна на свеце —
І сям’я мая, і дзеці.
Тут, ля Зоські, ля бярозы,
Святы ўсе мае і слёзы.
Я памру, напэўна, хутка,
А са мной і незабудка...
Без мяне, у безгалоссі,
Згіне і магіла Зосі.
Наляціць гадоў завея
І бяроза ссірацее.
Хлопцаў зноў, як падмянілі —
Слухалі, не гаманілі
Ўсе сядзелі нерухома.
А калі пайшлі дадому,
І хоць дзень ужо змяркаўся,
Пад бярозай дзед застаўся,
Неўзабаве ноч настала,
А як сонца завітала
Й новы дзень прыход адзначыў,
Дзеда больш ніхто не бачыў.
Знік кудысьці. А куды?
Так знікаюць дні, гады,
Знікнем гэтак з часам мы
Ў нікуды, у час нямы.