У гарадской мітусні, дзе, месцамі, між людзьмі не прапіхнуцца, лёгка што-небудзь згубіць, але з такой жа лёгкасцю можна што-небудзь, нейкім згубленае і знайсці. Таму — губляюць і знаходзяць, знаходзяць і... не, не губляюць, а нясуць у бюро знаходак. У такой кругаверці, згубленае даволі хутка праз згаданае бюро знаходак, вяртаецца да свайго гаспадара ці гаспадыні, бо хто ж паквапіцца на чужое?
Адным такім мітуслівым днём, Кастусь падняў штосьці некім згубленае. Ды настолькі гэта штосьці было незвычайнае і ніколі раней Кастусём не бачанае, што хлопец хацеў спачатку кінуць сваю знаходку зноў на зямлю, але ўспомніў пра знакамітае бюро знаходак і накіраваўся туды.
Загадчыкам таго бюро быў старэнькі дзед, які пражыў на гэтым свеце... ён і сам не ведаў колькі яму гадоў, настолькі даўно ён нарадзіўся. А чалавек, вядома ж, чым больш жыве, тым больш усяго ведае і нават слыве мудрацом. Вось за такія яго якасці, дзеда трымалі загадчыкам бюро знаходак ажно... ніхто ўжо і не памятае, колькі год узначальваў стары бюро.
Да гэтага паважанага і мудрага чалавека і звярнуўся збянтэжаны Кастусь.
Звярнуцца да старога было зноў жа зусім няпроста, бо ні свайго прозвішча, ні свайго імя дзед не памятаў, таму Кастусь пачаў так:
— Шаноўны дзядуля! Вось што собіла мне знайсці ў тлумным натоўпе. Знайсці знайшоў, а што, не ведаю. Каму ні паказваў, усе круцяць галовамі, як тыя совы — кажуць не ведаем і капцы тут. Занадта ж мудрагелістае штосьці — вось зірніце самі, шаноўны дзядуля.
Стары ўзяў ў Кастуся знаходку, пакруціў яе каля сваіх, ледзь бачных пад махнатымі брывамі вачэй, і адразу ж вярнуў яе Кастусю.
— Не, сынок, гэта я прыняць не магу! Прымаю ўсё, што толькі знаходзяць, а гэта не вазьму.
Кастусь здзівіўся:
— Чаму, дзядуля? Нехта ж будзе шукаць згубу.
Дзед рашуча зноў запярэчыў:
— Той, хто гэта згубіў, ніколі не сазнаецца, што менавіта ён згубіў. А паколькі ніхто не сазнаецца, што гэта згублена ім, значыць твая знаходка будзе ў маім бюро ляжаць незапатрабаванай вечна.
Кастусь занепакоіўся:
— А што гэта? І што мне рабіць з гэтым?
— Што гэта? — перапытаў дзед,— Гэта, сынок, сумленне. Хтосьці яго згубіў. Вось... А дзе ты калі бачыў ці чуў, каб чалавек, згубіўшы сваё сумленне, сазнаўся ў гэтым? Будзе да канца свайго жыцця рабіць выгляд, што нічога не губляў, нават рот не раскрые і не скажа «а», не кажучы пра «я».
А што табе рабіць з ім? — дзед паціснуў плячыма.— Дакладна параіць нічога не магу. Ідзі, шукай, распытвай, ды назірай, магчыма, табе пашанцуе знайсці гаспадара гэтага сумлення. Хаця...
І падаўся Кастусь ад бюро знаходак няведама куды, хаця трымаў у руках ужо ведама што.
Бачыць, на плошчы гамоніць нейкі мітынг, людзей сабралася шмат, слухаюць выступоўца.
— Што тут адбываецца? — спытаўся Кастусь у нейкага мужчыны.
— А зараз жа праходзіць перадвыбарчая кампанія,— адказвае той,— вось слухаем аднаго з кандыдатаў у дэпутаты.
Кастусь наблізіўся да выступоўцы і пачуў:
— Я абяцаю вам заробак, як у Амерыцы! Выбірайце мяне і я абяцаю кожнаму з вас па кватэры. Калі ў каго ёсць кот ці сабака, і ў іх будзе па асобнаму пакою. Плату за камунальныя паслугі адмяню, усім пенсіянерам бясплатна ўстаўлю зубы. Нават залатыя.
Кастусь кінуўся на трыбуну да выступоўца.
— Нарэшце я вас адшукаў! Вось тое, што вы згубілі і што павінна належыць вам! Вазьміце!
Выступовец кісла скрывіўся:
— Гэта не маё! Я нічога не губляў... Дзе ахова? Адганіце ад трыбуны гэтага нахабніка, перашкаджае мне выкладаць праграму.
Кастуся адштурхнулі ад трыбуны і ён падаўся далей.
Бачыць, ля пад’езду аднаго дома стаіць сярэдніх год мужчына з пакамечаным тварам, а побач з ім старая жанчына, аб нечым размаўляюць.
Прыслухаўся Кастусь і чуе:
— Мама, ты ж атрымала пенсію,— кажа той пакамечаны мужчына,— дай хоць трохі грошай.
Старая адказвае:
— Сынок, ад пенсіі мала што засталося. Да наступнай пенсіі далёка, а мне ж на хлеб трэба.
Потым старая пытаецца:
— А навошта табе, сынок, грошы?
— Захварэў я, мама, трэба купіць лекі, а яны цяпер такія дарагія.
Старая пакорпалася ў сумачцы і падала сыну грошы.
— На, сынок. На лекі аддаю апошнія, толькі не хварэй ды лячыся.
«Што значыць мацярынскае сэрца! — з цеплынёй падумаў Кастусь,— Сама галадаць будзе, а сына ратуе».
Якое ж было яго здзіўленне, калі «хворы» бадзёра пакрочыў перад ім і за вуглом крутнуў у краму з гідкай назвай «Гарэлка-віно». Праз хвіліну шчаслівы паказаўся ў дзвярах з дзвюма бутэлькамі спіртнога.
Кастусь зразумеў, у чым тут справа, і спрытна падыйшоў да незнаёмца.
— Як вам не сорамна! — усклікнуў ён,— У старой маці забралі апошнія грошы на такія вось «лекі»!
«Хворы» злосна гыркнуў:
— А табе што за справа? Каціся адсюль!
— Мая справа ў тым,— адказаў Кастусь, — што вы нешта згубілі, а я знайшоў і хачу вам аддаць.
— Ого! — сквапна засвяціліся вочы незнаёмца.— Калі што цэннае, дык аддавайце.
Кастусь працягнуў сквапніку сваю знаходку і горача дадаў:
— Вось! Больш цэннага не бывае! Бярыце і надалей не губляйце.
Незнаёмец уважліва агледзеў прапануемую яму знаходку і скрывіўся горш, чым ад гарэлкі.
— Гэта! Ды такая «цэннасць» мне і задарма не патрэбна. І з чаго ты ўзяў, што гэта мая згуба? Такога дабра ў мяне свайго хапае. Бывай!
Зноў Кастусь застаўся з сваёй знаходкай, гаспадара якой, як казаў стары, амаль немагчыма будзе знайсці.
Што і казаць, мудры дзед з бюро знаходак, як у ваду глядзеў. Стаптаў Кастусь не адну пару абутку, прапаноўваў сваю знаходку розным людзям, магчыма, і не губляўшым свайго сумлення і застаўся ні з чым. Дакладней, застаўся з тым, з чаго і пачыналася гэта казка.
Туляўся ён туляўся, і неўпрыкмет выйшаў за горад.
Бачыць, скубе траўку запрэжаны конь, і тут жа, ля дарогі сядзіць і курыць, засмучаны нечым гаспадар гэтага каня. Ды настолькі ён быў заглыблены ў сваю засмучанасць, што, калі Кастусь прывітаўся, незнаёмец ад нечаканасці аж здрыгануўся.
— Што вы, дзядзечка, такі пахмурны? — спытаўся Кастусь,— Дзень вунь які сонечны, а вы, як хмара чорная.
Мужчына зацягнуўся дымам і выдыхнуў:
— Як тут не быць навальнічнай хмарай?.. Жыццё пражыў сумленна і раптам, на табе...
Было відаць, што чалавеку балюча і цяжка, а, галоўнае, непрыемна пра штосьці сваё распавядаць.
Кастусь далікатна перапытаў:
— Ды што ўсё ж адбылося? Я разумею, што для вас я чалавек незнаёмы... і лезці да вас у душу не хачу, але, каб мог, з радасцю аблегчыў бы яе. Прабачце, калі ласка...
І Кастусь памкнуўся ісці далей, але незнаёмец спыніў яго.
— Пастой, хлопча!.. Паслухай. Ездзіў я на коніку ў горад, прадаць сёе-тое на базары. Сам ведаеш, што можа вясковец прадаць у горадзе — яйкі, сальца, малачко. Вось я гэта ўсё і прадаў.
Кастусь горача ўсклікнуў:
— Дык што ж благое вы зрабілі?! І вам добра, і людзі вам удзячныя. Не разумею, што вас непакоіць.
Вясковец абурана ўздыхнуў:
— Мне добра, а людзям?.. Ды якое тут — мне добра! Мне крыўдна за людзей, мне брыдка за сябе. Я, ведаеш, хлопча, у бітон з малаком, каб больш утаргаваць, дадаў вады. Што на мяне найшло-наехала? Прыбытку — на капейчыну, а брыдоты — на ўсё астатняе жыццё. Яйкі былі свежанькія, сальца — смачненькае, а малако... Цьфу! Як мне жыць далей? Пра такіх, хлопча, як я, кажуць — чалавек, згубіўшы сумленне.
Кастусь ажно засвяціўся і ледзь не крыкнуў: «Вось яно! Я яго знайшоў, ваша сумленне!» — але своечасова прыкусіў язык. Не, гэты чалавек сумленне не згубіў. Ён крыху адхінуўся ад яго, на нейкі час забыўся на яго, але працягвае жыць з ім. Сам не разумее, наколькі яно, яго сумленне, больш моцна, больш чыста і шчыра загучала у ім.
Кастусь усклікнуў:
— Не, дзядзечка! Сумленне вы не згубілі! Гэты выпадак з малаком — гэта выпрабаванне, якое пайшло на карысць вам, якое яскрава паказала вам, наколькі небяспечна адхінуцца ад свайго сумлення нават на хвілінку. Вы, дзядзечка, гэта выпрабаванне вытрымалі і няхай яно будзе нашай з вамі тайнай. Зірніце, які сёння сонечны дзень! Бывайце!
І Кастусь пакрочыў далей.
На шчасце, людзей, якія не згубілі сваё сумленне, пераважная большасць. І калі Кастусю пашчасціць усё ж знайсці гаспадара згубленага сумлення, сумленных людзей стане яшчэ больш.