На маляўнічым месцы, дзе
Дарогі дзве ляглі ў адну.
Хто тут не едзе, хто не йдзе,
Адчуе сэрцам даўніну.
Вось тут, на гэтай вось вярсце,
Ля аб’яднання дзвюх дарог,
Бярозка з даўніны расце,
А пад бярозкай камень лёг.
Хтось пасмяецца з гэтых слоў
І зморшчыць над ухмылкай нос —
Ці ж мала ў полі камянёў?
Ці ж мала каля іх бяроз?
Так, камні не вялікі цуд,
Бярозак шмат ля бальшака.
Але ж ляжачы камень тут,
Падобны ён — да юнака.
Нібыта раптам ён знямог
Альбо паранены ён быў,
І да бярозкі, як да ног
Каханай лёг — так і застыў.
Загадка ёсць яшчэ адна —
Бярозкі гэтай маладосць.
Ідуць стагоддзі, а яна,
Якой была, такой і ёсць.
Іх, быццам для нашчадкаў, час
Захоўвае — яго, яе.
І раскрывае зрэдзь для нас
Старонкі даўніх год свае.
Паданне даўніны дайшло
Праз тоўшчу год да нашых дзён,
Паданне, пра дабро і зло,
І пра каханне, што было
Ў той час, нібы дзівосны сон.
Ад дзеда бацька мой пачуў,
А я ад бацькі у свой час.
Цяпер пераказаць хачу
Паданне гэтае для вас.
*
У краскі-Алены, у сэрцы
Быў тайны каханы,
Алесь-прыгажун, сын адзіны
Вельможнага пана.
Багаты жаніх, той Антось,
Ды й тварам прыгожы.
І гэткую жонку шукаў яму
Пан той вельможны.
Здавалася б, дзве прыгажосці такія —
Аб чым лепшым марыць.
І ўсё ж, немагчыма пра гэта
І рана гутарыць.
Паны ёсць паны,
У людзей яны навідавоку,
Алена таму паніча
Бачыць бачыла, хоць і здалёку.
Бывала, праскочыць і блізка на брычцы
Па нейкай патрэбе.
І ў сэрцы дзявочым каханне заззяла,
Як сонейка ў небе.
Яе ж не заўважыў ён, хоць
Недзе бачыў, магчыма,
Ці ж панская ўвага магла апусціцца
Да простай дзяўчыны?
Але мы пад Богам усе,
За кожным ён сочыць,
Таму і цяпер ён заўважыў два лёсы —
Хлапечы й дзявочы.
Дзяўчына ж жыла у хаціне старой,
А паніч у палацы,
Прыйшла неяк краска-Алена да пана
На працу наймацца.
Стары пан, але і ў старых,
Не старэе іх вока,
Яны прыгажосць, як смятану каты,
Заўважаюць здалёку.
Ці ж мог не заўважыць ён цуд гэты
Ў зрэбнай сукенцы?
І ветліва згоду на працу даў ён
Нечаканай паненцы.
Яе не паслаў не ў хлявы, не на поле,
Ў стагі класці сена,
Павінна была прыбірацца
У панскіх пакоях Алена.
Стары пан, не вельмі стары быў
Душою і целам,
Таму пакідаў каля вока свайго
Пакаёўку з прыцэлам.
Ён ведаў, што дзеўку узяць на прыцэл —
Не якую там птушку,
Дзяўчына не вельмі захоча патрапіць
Да пана на мушку.
Тым больш, што штодзённа й штоночна
Ёсць жонка ля боку.
Але ж паляўнічы заўжды
Да дзічыны цікуе здалёку.
Сама і Алена на працу з прыцэлам
Прыйшла нанімацца —
Авось з панічом давядзецца
Праз дзень ці штодня сустракацца.
У першы ім дзень сутыкнуцца дало
Вочы ў вочы
Паніч паглядзеў на Алену...
Й захоплены быў прыгажосцю дзявочай.
Хацеў прывітацца і штосьці спытацца,
Ды сілы дзе ўзяці.
Ён кінуўся прэч ад дзяўчыны
Ў пакоі да маці.
— Хто гэта? Адкуль? Што ў нас робіць? —
Пытаннямі сыпаў.
І мацін адказ — і здзівіў, і спыніў
Роспыт сынаў.
— У бацькі спытайся свайго,—
Сын пачуў ад матулі.
На старасці год ладзіць ён
Небяспечныя гулі.
Была пакаёўка у нас,
Ды, відаць, для яго састарэла.
Эх, сынку... — і маці скрозь слёзы
Ўздыхнула нясмела.
У роспачы выйшаў ад маці Антось,
Думкі родзіць.
Што бацьку сказаць? Як пачуцці схаваць?
Як паводзіць?
Не! Рана дарогу даваць
Недаспеламу слову.
І з бацькам ён весці пакуль не гатовы
Такую размову.
Дзяўчына — яна незнаёмка, загадка,
Яна — як сляпому дарога.
Ён нават не ведае, як яе зваць —
Анічога.
Ні слова не чуў ад яе ён пакуль,
Ні паўслова.
І хлопец рашуча вярнуўся
Да той прыгажуні нанова.
Убачыў яе і былая фарсістасць
Імгненна растала.
Але і Алена, ў палоне кахання
Ледзь сэрца стрымала.
І ўсё ж яна першая мовіла:
— Слухаю, пане.
«Я слухаю, любы, цябе!» —
Аж крычала каханне.
— Ты хто? Ты адкуль? — запытаўся Антось,
Я раней вас не бачыў.
«Якая прыгожая ты!» —
Хтосьці ў сэрцы усё перайначыў.
Ён з ёй — то на «ты», то на «вы» —
Хваляваўся без меры.
То — ён чырванеў да вушэй,
То — бялей быў паперы.
— Алена я, з вёскі,
У вас прыбіраю ў пакоях.
— А я... тут жыву, я паніч, я Антось...—
І яны счырванелі абое.
Здавалася ім, што знаёмыя доўга яны,
Насамрэч — вельмі мала.
— Прыемна вас бачыць...— сказаў ён.
— І мне вас...— яна адказала.
Раптоўна ідылію гэту
Зусім нечакана,
Парушыў, як гром сярод яснага неба.
Голас злоснага пана.
Ён ціха стаяў за дзвярмі,
Слухаў кожнае слова.
— Хадзем-ка, сынок, да мяне ў пакой! —
Кінуў сыну сурова.
Пан доўга маўчаў,
Пазіраючы злосна на сына.
Затым — яго словы гучалі калюча,
Як здзек, быццам кпіны.
— Ты бельмы свае не выпяльвай
На дзеўчыну гэту.
Не тое яе... і не толькі яе,
Зжыць гатовы са свету.
Вунь, колькі дачок у суседніх паноў,
Там твая ўся забава.
А тое, што я пакаёўку змяніў,
Не твая гэта справа.
І маці сваёй,
Каб пра нашу размову — ні гуку.
Гуляй! Не губляй маладосць,
Буду рады унуку!
*
Вядома, што плод забаронены, людзям
Больш смачны й прыемны.
Таму і Антосю з Аленай кахацца
Даводзілася патаемна.
Сустрэчы іх тайныя цешылі і мілавалі,
Але й засмучалі,
Яны быццам светлае штосьці і грэшнае
Клалі на шалі.
— Я бацьку скажу! — гарачыўся Антось,
Дам пачуццям свабоду!
— Ты што! — ажно млела Алена,—
Ён сам не дае мне праходу.
Ён з першага дня дамагацца пачаў,
Не дае мне прадыху.
Лепш будзем з табой і далей.
Сустракацца паціху.
— Паціху! — Антось аж падскочыў,—
Не будзе такога!
Ці ж можна пачуццяў баяцца —
Каханне ад Бога!
Мы што, так і будзем туляцца
Век пазавуголлю?
Мы здолеем і без бацькоў
Стварыць сваю долю.
Я заўтра ўсё выкладу бацьку,
Усё, як на блюдзе.
І маці адкрыю душу,
Тады — будзь што будзе.
*
Вагаўся назаўтра Антось,
Ведаў бацькаву лютасць.
Падзеі ж хутчэй за яго
Набылі сваю хуткасць.
Пакуль так туляўся Антось
Між страхаў і мрояў,
Ушчэнт разадраў цішыню
Крык з панскіх пакояў.
Крычала Алена. На крык
Антось ірвануўся і маці —
На ложку Алену скруціў
Раз’юшаны пан у халаце.
З Алены спадніцу сцягнуў,
Хрыпеў, як ваўчына,
І білася з крыкам пад ім
На ложку дзяўчына.
Антось бацьку з ложку шпырнуў,
Дзе сілы ўзяліся.
Збялеў пан, шалёна зароў,
Аж пена на пысе.
— Дык ты супраць бацькі, смаркач,
Трымайся, паскуда!
Цябе, хоць маліся, хоць плач,
Я знішчу, Іуда!
Алену Антось падхапіў,
Хіне, сам хоць кляты.
— А ты! — і пан стрэльбу схапіў,—
Сваё аджыла ты!
Тут маці да мужа на шыю:
— Ці ж злыдзень ты гэткі!
Спыніся! — а дзецям гукнула:
— Ратуйцеся, дзеткі!
Бяжыце! А я прытрымаю
Шалёнага звера.
Алена з Антосем імгненна
Даліся за дзверы.
На двор, а там конь, на іх шчасце,
Запрэжаны ў брычку.
Ускочылі ў брычку яны — і на волю
Імчаліся знічкай.
— Мы вольныя!
— Любая! Любы! Мы разам! —
Ў паветры гучала.
Яны раптам вольныя крылы адчулі —
Зямлі стала мала.
Два сэрцы, два лёсы паспелі з’яднацца
Адзінаю мэтай.
І свет адкрываўся ружоваю казкай
Прад параю гэтай.
Няма для кахання бар’ераў, ні межаў,
Ніякіх умоваў.
Раптоўна Антось і Алена пачулі
Стук конскіх падковаў.
Бяда свайго чыншу не ўпусціць ніколі,
Не спіць гэта шэльма —
Ў сядле, на кані, за шчасліваю парай
Скакаў пан са стрэльбай.
Дагнаў і упоперак стаў на дарозе,
Як скула на целе.
— Ну што, ад мяне, ўсемагутнага пана,
Вы збегчы хацелі!
Ды я й пад зямлёй вас знайшоў бы, агідных,
Двух вырадкаў клятых.
Цяпер кайданы вы ў скляпе мураваным
Палічаце святам.
Вы будзеце на ланцугу ў адным месцы,
Вас не разлучу я.
Вось там маю літасць на хлебе з вадою
З вас кожны адчуе.
Пан здзекваўся з двух маладых відавочна,
Ўпіваўся уладай.
— Вось так я магу, а магу й па-другому
Пакончыць са здрадай.
Антось жа з Аленаю вылезлі з брычкі
І слухалі моўчкі.
А пан маналог, альбо здзек непрыстойны
Працягваў свой воўчы.
— Дык вось, я, магчыма, табе і дарую,—
Звярнуўся да сына,—
Калі на каленях мяне перапросіш,
Слязліва, павінна.
Калі адрачэшся ад гэтай шарплюдкі,
Быдластай і чорнай,
А ты — на Алену ён стрэльбаю тыцнуў,—
Мне будзеш пакорнай.
Антось узарваўся: — Не будзе ўсё гэта,
Дарэмна нас судзіш!
Жыць ёй без мяне, як і мне без Алены,
Ты нас не прымусіш.
Ты хочаш, каб я ад кахання адрокся,
Адмоўлюся лепш я ад волі.
Ты хочаш, каб стаў прад табой на калені —
Ніколі! Ніколі! Ніколі!
Яе я абраў і табе не падсілу
Ў ланцуг закаваць нашы лёсы.
Чым быць тваім сынам, з Аленай лепш буду
Галодны і голы, і босы.
— Ах так, дык не быць табе з ёю ніколі!
Дарунак табе мой, Алена! —
І стрэліў раптоўна ў дзявочае сэрца,
Антось, без вагання, імгненна
Закрыў яе сэрца сабой, сваім сэрцам
І ўпаў каля ног сваёй любай.
Алена ж над ім засталася бярозкай,
З ім вечным звязáная шлюбам.
*
Такое паданне... Агучыць я рады
І выкласці ўсё на паперы.
Цяпер вырашайце ці ў чутым шмат праўды,
Ці варта пісáнае веры?
А ў нашыя дні, хіба ж ён не бывае
Трохкутнік так званы, любоўны?
Таксама ён сувязі ўсе разрывае
І родных, і адзінакроўных.
Мы любім усе даўніну без ваганняў,
Па-свойму ўспрымаем і цэнім.
Калісьці і мы з вамі станем паданнем
Для новых часоў, пакаленняў.
8.01.— 12.01.2021
Мінск