Васіль Тонкавіч, адарваны ў свае сорак год вайной ад сям’і, ад роднай вёскі, ад касы і плуга, прайшоў праз усю яе, праклятую, аж да Берліна, дзе і сустрэла яго такая доўгачаканая Перамога.
Васіль, думаючы пра перажытыя страшныя гады, напоўненыя жахамі і стратамі, адчаем і надзеямі, горка ўсміхаўся: «Хапіла нейкіх двух-трох хвілін, каб памяць высветліла бачанае і перажытае, а за гэтымі хвілінамі — дні і ночы, месяцы і гады змагання з лютым зверам і яго знішчэнне...»
Вяртанне дамоў было радасным. Нават вагоны, так званыя цялятнікі, перапоўненыя гэткімі ж, як і ён, пераможцамі, здаваліся ўтульнымі.
Поезд імчаў хутка, амаль без прыпынкаў і Васіль зноў жа горка ўсміхнуўся.
«Не верыцца,— думаў ён,— што гэту далеч давялося вытупваць сваімі нагамі, пешшу. Ды не ўвесь час можна было карыстацца нагамі — часцяком, па-пластунску, на пузе, па вушы ў гразі, па счарнелай ад крыві зямлі, абпаўзаючы сваіх забітых таварышаў. О, каб гэтак хутка мы імчалі да Берліну!..»
На рэдкіх прыпынках, асабліва ў Польшчы, удзячныя, вызваленыя ад фашысцкіх нелюдзяў людзі, закідвалі кветкамі вагоны, падавалі хто што мог з яды, шчыра дзячылі тых, хто цаной велізарных страт, вярнулі жыццё на іх зямлю, у іх лёсы.
Бачачы паўсюдна зруйнаваныя населеныя пункты і гарады, у Васіля шчымліва сціскалася сэрца: — А як там дома?
І хоць поезд імчаў шыбка, Васілю здавалася, што ён ледзь кратаецца, што час марудна застыў на месцы.
Нарэшце — Мінск!
І тут ненажэрная вайна зруйнавала ўсе будынкі, знявечыла лёсы, нарабіла бяды.
Да вагонаў спыніўшагася поезда рынуўся натоўп людзей, сустракаючы франтавікоў. Хтосьці, пэўна, спадзяваўся ўбачыць родных, знаёмых, большасць аддавала даніну ўдзячнасці пераможцам.
Васіль з цяжкасцю праціскаўся праз натоўп. Яго абдымалі зусім незнаёмыя людзі, дзячылі за перамогу, цалавалі. Было кранальна і ўрачыста.
Нарэшце, выслабаніўшыся з гэтай узрушанай табалы, Васіль натыкнуўся на хлопчыка гадоў дзесяці, схуднелага і абшарпанага. На шчацэ, крыху ніжэй вока, хлопчык меў зарубцаваны шрам літарай «г».
— А ты каго сустракаеш? — спытаўся Васіль у белагаловага мальца.
Хлопец шмаргануў носам:
— Я?.. Я — нікога. Татка загінуў даўно, а мамка дома... А прыйшоў я паглядзець на тых, хто ваяваў. Вось...
Васіль усміхнуўся:
— Ты сказаў, што нікога не сустракаеш. Лічы, што ты сустракаў мяне і табе за гэта дзякуй. А завуць цябе як?
— Васілём...
— О, дык мы, браток, цёзкі! А шрам гэты ў цябе адкуль?
Хлопчык ціха адказаў:
— Асколак...
Васіль абняў хлапчука:
— Значыцца і ты паранены... І цябе вайна не абмінула.
Тут Васіль успомніў, што ў яго, акрамя лыжкі за халявай бота, ёсць у рукзаку трафейны губны гармонік.
— Трымай, цёзка! Гармонік хоць нямецкі, але наша «кацюша» гучыць на ім пераможна. Прывітанне мамцы!
Ад Мінску да яго вёскі нейкіх дзесяць вёрстаў. Што яны, гэтыя невялікія мірныя вёрсты чалавеку, прайшоўшаму ўсю Еўропу! Васілю здавалася, што ён не ідзе, а яго нясуць крылы. Ён не чуў зямлі пад нагамі. У вочы кідаліся неўзараныя, непасеяныя палі, спаленыя вёскі.
Ужо здалёку, Васіль з болем заўважыў на месцы сваёй вёсачкі слупы пачарнелых комінаў.
Васіль подбегам рынуўся насустрач невядомасці — як там сям’я? Ці жывыя?
*
Прайшло пятнаццаць год. Жыццё вярталася на нашу пакутную зямлю. Васілёва вёсачка адбудавалася. Яго сям’я, якую ён, вярнуўшыся з вайны знайшоў у зямлянцы, таксама перайшла жыць у новую хату, пабудаваць якую, нягледзячы на свае цяжкасці, дапамог калгас.
Праўда здароўе яго пахіснулася. Давалі пра сябе ведаць франтавыя раненні, асабліва ў нагу. Давялося карыстацца кійком. Але гэта дробязь у параўнанні з мірным жыццём, ды і ўзрост ужо не малады — не так даўно пайшоў на пенсію.
Радавалі дзеці, ўнукі, мацнела гаспадарка.
Аднаго дня, сын прынёс газету, у якой была аб’ява аб тым, што ля Мінску, у Лошыцы, у наступную суботу будзе адбывацца продаж садовых сажанцаў.
Садоў у тыя часы ў вёсках было небагата, сажанцаў купіць не было дзе, таму Васіль запаліўся:
— Паеду! Свой садок не пашкодзіць! Я, магчыма, яго і не дачакаюся, але вам, маладым, яблычак не пашкодзіць. Ды і вясной ён будзе цешыць вас сваім квіценнем. Чакайце!
Жонка ўставіла сваё:
— Ты, Васілька, надзень усе свае баявыя ўзнагароды, у цябе вунь іх колькі! З ветэранам шальмаваць не стануць, не падсунуць якую-небудзь дзічку. Ды і павагі да цябе будзе болей.
Васіль адмовіўся катэгарычна:
— Не! Пасведчанне ветэрана вазьму на ўсякі выпадак, а ордэны і медалі не для сажанцаў мне ўручалі.
У Мінску яму паведамілі, які аўтобус давязе да Лошыцы, таму Васіль без цяжкасцяў туды даехаў.
Якое ж было яго здзіўленне, калі ля садовага пітомніка ён убачыў мора людзей. Усе прагнулі абзавесціся садам.
Сажанцы прадавалі аднагадовыя — маленькія дубцы. Таму тыя шчасліўцы, якім удалося купіць іх, з гонарам неслі у руках штосьці падобнае на венік, з абкручанымі цэлафанам карэннямі.
«Ну, дык я без праблем з такім венікам улезу ў аўтобус» — падумаў узрушаны Васіль.
Але дзе ж тут канец чаргі?
Ён спытаўся, хто апошні, але яму паказалі на нейкую канторку, да якой была чарга яшчэ большая, чым да сажанцаў:
— Вы спачатку займіце чаргу туды, там у вас возьмуць грошы і выпішуць квітанцыю, а ўжо з ёй кіруйцеся сюды.
У Васіля пацямнела ў вачах. Такой чаргі, такога натоўпу людзей ён нідзе не бачыў. Праўда, у сорак пятым, было таксама няпроста праціснуцца да Рэйхстага, каб паставіць свой подпіс. Але там былі свае родныя, добразычлівыя браты па зброі, а тут усе натурыліся адно на аднаго, як апошнія чужынцы.
Крыху наблізіўшыся да канторы, Васіль убачыў нейкую аб’яву і пачаў праціскацца бліжэй, каб прачытаць яе.
На яго шыкалі з усіх бакоў.
Нарэшце Тонкавіч прачытаў: «Ветэраны Вялікай Айчыннай вайны абслугоўваюцца без чаргі».
«Вось гэта здорава! — у душы засвяціўся Васіль,— Паважаюць нас, удзячныя нам.»
Ён дастаў з кішэні пасведчанне ветэрана і ўжо смялей пачаў праціскацца да ўваходу ў кантору.
Тут перад ім вырас моцнага складу ці хлопец, ці мужчына.
— Куды прэшся?
— Я па аб’яве... Я — ветэран... — Сарамліва адказаў Васіль.— Вось маё пасведчанне... Я ваяваў, сынок...
— Ды не пускайце яго! — пачулася з натоўпу,— Усім сажанцаў не хопіць! Адпіхніце вы яго, мы тут стаім, а ўсякія будуць лезці!
Хлопец, загарадзіўшый дарогу Васілю, хмыкнуў:
— Чуеш, што народ патрабуе? Валі адсюль!
Васіля гэта закранула за жывое:
— Ды я маю права! Я ветэран! — і зрабіў спробу абмінуць хлопца.
Той схапіў за каўнер Васіля і моцна штурхнуў з усходцаў:
— Я сказаў, валі адсюль! Панапладзілася вас, ветэранаў! Ваяваў — а хто бачыў?
Ад штуршка Васіль выпусціў з рук кіёк і паваліўся на зямлю. Пасведчанне ветэрана пляснулася пад ногі таго хлопца.
Хтосьці хмыкнуў, а хтосьці паспачуваў:
— Не трэба так чалавека штурхаць. А калі ён і сапраўды ветэран.
Нехта падтрымаў:
— А што, калі не ветэран, дык можна так пахабнічаць з ім?
Васіль устаў з зямлі, зірнуў на хлопца і дрыготкім голасам выдыхнуў:
— Эх, сынок...
Ён узяў свой кіёк, падняў пасведчанне і сабраўся пайсці прэч, але затрымаў погляд на твары крыўдзіцеля. Той шрам, крыху ніжэй вока на твары пасляваеннага хлопчыка ён запомніў назаўсёды.
— Адкуль у цябе такі шрам, мілы чалавек? — спытаўся Васіль у незнаёмца.
— А табе што? — гыркнуў той.
Васіль спытаў нанова:
— А ці іграеш ты, цёзка, на губным гармоніку? І як жыве твая мамка?
Хлопец шырока раскрыў вочы і аслупянеў.
— Вы-ы-ы?..— выдыхнуў ён.
Васіль з горыччу спытаўся:
— А што б сказаў твой татка, які загінуў на вайне? І што б ты яму сказаў, Васілёк?
— Вы-ы-ы? — зноў выдыхнуў Васіль.
Ён схапіў руку свайго старэйшага цёзкі і нечакана бухнуўся перад Тонкавічам на калені.
— Прабачце... даруйце...
Гаманіўшы ўвесь час натоўп, імгненна сціх. Ніхто не разумеў, што адбываецца.
— Прабачце... Злітуйцеся... — як заклінанне паўтараў малады Васіль, з вачэй якога цяклі слёзы.
Тонкавіч ціха вымавіў:
— Я табе дарую... Але што я? Ты абразіў мільёны ветэранаў і, што самае брыдкае, свайго загінуўшага бацьку.
Тонкавіч крутануўся і, абапіраючыся на кіёк, рашуча пашыбаваў прэч.
*
Дома яго здзіўлена сустрэла сям’я:
— А дзе наш сад? Дзе сажанцы?
Васіль праглынуў камяк у горле і найграна бесклапотна адказаў:
— Дарэмна з’ездзіў. Сёння сажанцы не прадавалі, перанеслі на другі раз. Жылі ж без саду...