Старасць з’яўляецца да чалавека нечакана. Ды настолькі нечакана, што чалавек дзівіцца, адкуль, з якога боку і як яна да яго гэтак непрыкметна падкралася. Здаецца зусім нядаўна быў рухавы, дужы, поўны спадзяванняў на будучыню — і тут, нá табе — гэтай рухавасці, гэтых сіл і будучыні — кот наплакаў.
З такімі думкамі Макар сядзеў на лаўцы ля хаты і зацягваўся цыгарэтным дымам.
Побач з ім сядзеў яго сусед Антось і гэтаксама частаваўся дымам ад сваёй цыгарэты.
— Праўда, Макарыч, праўда... — выдыхнуў Антось зацяжку,— Старасць апаноўвае чалавека, як каршун курыцу. Яна і пікнуць не паспявае, як ён звальваецца ёй на галаву і з яго кіпцюроў ёй ужо не вырвацца. Вось і мы з табой, Макарыч, знаходзімся ў кіпцюрах старасці.
Макар, якога чамусьці ў вёсцы звалі Макарычам, нават не звярнуў увагі на тое, што ён і рот не раскрываў, а сусед прачытаў яго думкі.
Антось працягваў:
— Я яшчэ вось што думаю. Чамусьці надыход нечай старасці нікога не здзіўляе, дзівяцца толькі свайму, уласнаму веку. Вось ты, напрыклад, Макарыч, пэўна, глядзіш на мяне і думаеш — восемдзесят гадоў корпаўся Антось на гэтым свеце, дык якое ж дзіва, што састарэў? А сваёй састарэласці дзівішся. Шчыра скажу, што і я пра цябе тое ж думаю. А ўсё таму, што душа чалавека не хоча старэць.
Макар нарэшце перапыніў сваё маўчанне і гаркотна ўздыхнуў:
— У мяне, суседзя, другі боль душу вярэдзіць...
— Што-небудзь з жонкай? — паспачуваў Антось.
Макар адказаў:
— Хай Бог крые, жонка пакуль крэпіцца. А вось з канём маім, з Гнядым, загвоздка. Ледзь ногі цягае, зубоў амаль не засталося. Сухому сену не можа даць рады, атаву скубяне і ўсё. Праўда, жонка бульбу адварвае і таўчэ разам з камбікормам. Састарэў, горш за мяне.
Антось параіў:
— Ды збыць яго трэба. Навошта ж трымаць замінішча? І палёгка, будзе, і капейчына не пашкодзіць.
Макар з дакорам зірнуў на суседа.
— Я, браток, з гэтым, як ты сказаў, замінішчам, дваццаць восем гадочкаў нага ў нагу за плугам ды па жыцці. Адымі ад майго ўзросту дваццаць восем год! Уяўляеш, які я быў тады? Мы з Гнядочкам будавалі планы на будучыню, ладзілі свой побыт. Ён для мяне — родная істоцінка, мой сябар. Разумею, што ўсе мы нявечныя, а шкада яго да камяка ў горле.
Антось уставіў жарт:
— Ён жа ў цябе, Макарыч, як сапсаваны гадзіннік — на руцэ для красы, а час па сонцы.
— Так, Антоська, так.— згадзіўся Макар,— Я, ты ж ведаеш, ужо трэці год трымаю яго, як ты заўважыў, «для красы». Плуг ён ужо не пацягне, ды і ў калёсы не запражэш, выдыхся.
— І што далей? — пацікавіўся Антось.
Макар горка ўсміхнуўся:
— Ты задаў пытанне, якое мне амаль кожны дзень задае жонка... Вось ты, суседзе, назваў майго каня замінішчам. Калі конскае спрацаванае-перапрацаванае жыццё напаткала старасць і зрабілася замінішчам — хто мы з табой сёння? Ці не замінішча мы для каго-небудзь?
— Ды што ты такое гаворыш, Макар! — спалохаўся Антось,— Каму мы замінаем? Пенсія ёсць, пашана ёсць — дасць Бог, пакратаемся яшчэ на гэтай зямлі.
Макар ціха, быццам для сябе, сказаў:
— А вось конь не выпрацаваў ні пенсіі, ні пашаны...
*
Як ні шкадаваў Макар свайго Гнядога, вымушаны быў тэлефанаваць у раённыя інстанцыі, якія прымалі ад насельніцтва жывёлін для далейшага... Стары ведаў, для чаго вязуць у раённыя мясакамбінаты каровак, коней, свіней і іншую жыўнасць. Ведаў і з душэўным болем чакаў страшнага ў яго старасці дня.
І вось гэты дзень няўмольна настаў.
Да яго хаты падкаціла грузавая машына, з якой спрытна скокнулі нейкія хлопцы.
— У-у, скуралупы, прыпёрліся! — прастагнаў Макар і клыпануў з хаты на двор. За ім нетаропка пайшла і яго жонка.
— Выводзь з хлява Гнядога, Макарка,— параіла яна.— Ды не хвалюйся, уздыхнеш вальней і мне палёгка будзе. Саганы з бульбай мне ўжо ў ваччу стаяць.
Хлопцы падышлі да старых.
— Не хвалюйцеся аб грашах. Каня на камбінаце ўзважаць, у бухгалтэрыі аформяць і праз нейкі тыдзень атрымаеце свае кроўныя.
Слова «кроўныя» разанула па сэрцы старога.
Ён дрыготкай рукой узяў за вобараць і вывеў Гнядога з будыніны. Конь, кульгаючы, паслухмяна ішоў за гаспадаром, але, убачыўшы чужых, напругся і ціхенька захрыпеў.
Хлопцы жвава адкрылі задні борт кузава, хуценька зрабілі пакаты насціл з дошак, якія для гэтага прывезлі з сабой і перахапілі з рук Макара вобараць.
Але Гняды, адчуваючы нядобрае, заўпарціўся.
— Но, халера ясная! — весела падсцёбвалі яго ззаду незнаёмцы.— Пракоцім цябе напаследак з пашанай!
Слова «напаследак» зноў болем адгукнулася ў сэрцы Макара. Ён горка падумаў: «А я казаў, што конь не заслужыў ні пенсіі, ні пашаны... Вось яна, яго перадсмяротная пашана...»
Макар, бачачы валтузню, падыйшоў да хлопцаў:
— Не пойдзе ён у вас. Дайце сюды вобараць.
Гняды, убачыўшы перад сабой гаспадара, прыхінуў да яго грудзей галаву, цяжка ўздыхнуў і жаласліва, ледзь чутна заіржаў.
— Развітваешся, родненькі... — гэтак жа ледзь чутна выдыхнуў расчулены стары.
Конь адхінуў ад грудзей гаспадара галаву і... Макар ледзь не самлеў.
З вачэй Гнядога цяклі слёзы. Слёзы як у чалавека ў час немінуемай страты жыцця.
Стары жыццё пражыў, а пра такое нават падумаць не мог. Плакала душа, жывая душа яго сябра.
— Не, хлопцы,— рашуча заявіў ён,— каня я вам не аддам!
— Чаму? — узрушыліся яны,— Мы ў такую далеч машыну гналі.
Стары паўтарыў:
— Конь застаецца дома! Прабег машыны я аплачу. Прабачце.
*
Жыццё гэтай сям’і набыло ранейшы няспешны лад. Макар, між іншых спраў, выпасваў Гнядога, яго жонка спраўна варыла ў саганах бульбу, дадавала камбікорму і з вадой разбаўляла куламэху, якой частаваўся бяззубы конь.
Сказаць, што Макар выпасваў Гнядога, дык не. Конь ледзь перастаўляў ногі, таму пасвіўся ён самапасам і далёка ад дому не адыходзіў.
А вось, калі заўважаў свайго гаспадара, які кудысьці кіраваўся, ішоў за ім, як той верны сабака. Бывала, ідзе Макар з канца ў канец па вёсцы, а за ім клыпае Гняды. Зойдзе Макар да каго-небудзь у хату, а гняды стаіць ля варот, чакае гаспадара. Гэта выклікала ў людзей і ўсмешкі, і замілаванне.
Аднойчы, седзячы на той жа лаўцы ля хаты і пускаючы цыгарэтны дым, Макар заўважыў падышоўшага суседа.
Антось таксама закурыў, сеў ля свайго сябра і спытаўся:
— Ну што, пакінуў каня?
— Пакінуў.
Антось паўтарыў колішняе пытанне:
— І што далей?
Макар рашуча выгукнуў:
— А нічога! Дагледжу яго да самай яго смерці. Вось што будзе далей!
Затым сам спытаўся:
— А ты б аддаў у скуралупню каня, які плакаў пры развітанні?
Антось хмыкнуў:
— Конь плакаў? Ды ты што, Макарыч! Нікому не кажы — засмяюць.
Макар нервова ўстаў.
— Сёння гаворка ў нас не атрымаецца. Бывай!
*
На жаль, гэта была апошняя гаворка двух сяброў.
Усе мы пад Богам, і толькі ён ведае, каму з кім і колькі яшчэ суджана наталяць душу гаворкай.
Нечакана, а смерць заўсёды прыходзіць нечакана — Макар памёр.
Смерць чалавека — заўсёды трагедыя для родных, блізкіх, знаёмых. У вёсцы такая трагедыя праяўляецца асоба, бо вяскоўцы спрадвеку, як адна сям’я.
Вось і Макара праводзілі да могілак усе, хто мог кратацца. Могілкі ад вёскі знаходзіліся недалёка, таму жалобная працэсія паціху рухалася за дамавінай, у якой пагойдваўся, калісьці працавіты і шчыры Макар.
У канцы працэсіі, баючыся, каб не адстаць, ледзь перастаўляў ногі, гэткі ж спрацаваны і шчыры, як гаспадар, Гняды.