У жыцці падзей багата:
Захапленні, праца, святы,
Расставанні і сустрэчы —
Лёс такі наш чалавечы.
Але ў вёсцы Закілішша
Надышло ў жыцці зацішша.
Ну, вядома ж — лета, спёка,
Рыба залягла глыбока,
Не клюе, хоць плач, хоць енчы,
Хоць ты перад ёй укленчы.
Я прадоўжу меркаванні:
Рыба спіць, а паляванне
Забаронена на лета...
Вось усё складзіце гэта,
Ды яшчэ дадайце словы:
Закілішцы — рыбаловы,
І яны, як вы каханне,
Спяць і бачаць паляванне —
Атрымаеце разгадку
Блытаніны, дзе спачатку
Сказ пра тое, як зацішша
Заблукала ў Закілішша.
Не падумайце, што справы
Кінуць тут дзеля забавы,
Пойдуць толькі пасля працы
З вудай ці ружжом цягацца.
А ў зацішша без прычыны
Выйдуць дзецюкі, мужчыны
Проста так — дзяліцца чулым
І пацешыцца мінулым.
Тут пачуеш хлопцаў здольных
Нават з вёсак навакольных.
Сядзем мы ў цяньку, на выступ,
Пачынаем, нібы дыспут,
Успаміны, меркаванні.
Хто пра што — пра паляванне,
Не адно пачуеш слова
Ад калегі-рыбалова.
Вось і сёння селі колам
І над зборышчам вясёлым
Паплыло паволі слова —
Нашай Бацькаўшчыны мова.
Мне сказалі: — Будзеш першым!
Мы — працягнем і завершым.
Першы я ці хто — не дзіва,
Я пачаў расказ праўдзівы.
Антык, Янак, Юзік, Франак
Пасля многіх абяцанак
На маю прыйшлі сядзібу:
— Запрашаем вудзіць рыбу!
Калі хочаш сёрбаць юшку,
Хоць на ноч пакінь падушку.
Каб не траціць час і словы,
Адказаў ім: — Я гатовы!
Я ўсяго сабраў патроху:
Груцы, сыру і гароху,
Бо на гэтыя прысмакі
Трапяць рыбы-небаракі.
І хоць гэта варыш-парыш,
Але ёсць чарвяк — апарыш.
Сам ён белы, круглы, дробны,
На гарошынку падобны.
І хоць ён прыемны воку,
А смурод чуваць здалёку.
Да яго ўсе рыбы ласы...
Трэба ўзяць кавалак мяса
І згнаіць яго — не есці,
Каб чарвей такіх завесці.
Потым — не страляй варону,
Рыбіна клюе з разгону.
*
Хутка сонейка садзіцца,
Вось і рэчка-чараўніца,
Вабіць, нібы стужка ўецца,
Рыбы ў ёй — кішыць, здаецца.
Мы — за вуды ды да рэчкі
І застылі, нібы свечкі.
Рыбаку (пачну гамонку)
Паплавок радней за жонку.
Ён яго пад куст падводзіць,
Ён з яго вачэй не зводзіць,
Сніць начамі, лашчыць, гладзіць,
Штосьці шэпча, нешта ладзіць.
Праўду баю ці хлусню я —
Жонка гэтак не хвалюе.
Але ціха! Жарты ў бокі!
Паплавок пайшоў у скокі,
Даў нырца пад куст кудлаты.
Хваць я! Ёсць... яршок смаркаты.
Ах ты, чортава знаходка!
Ну, нічога, будзе й плотка.
*
Села сонейка за лесам,
Мы скруцілі вуды-лесы,
Кожны падлічыў галовы,
І, гукаючы, як совы,
Адышлі ад рэчкі-стужкі,
Каб гарачай з’есці юшкі,
Антык — з рыбін лупіць кішкі,
Янак — ставіць міскі, лыжкі,
Юзік — бульбу абірае,
Франак — толькі назірае:
— Гэта,— кажа,— вашы справы,
А мае: дадаць прыправы,
Пасаліць, закінуць рысу,
Праглынеце з юшкай місу!
Вось агонь ужо гатовы,
Я — палю, цягаю дровы.
Кацялок, як вочка, поўны,
Франак ля яго — галоўны.
Нешта ўсыпе, штосьці ўкіне,
То апусціць, то падыме,
Паспрабуе, дзьмухне, цмокне...
Мой язык у слінках мокне,
Дый сябры мае чакаюць,
Толькі слінкі палыкаюць.
— Вось і ўсё! — зазначыў Франак.
— Дзякуй Богу! — крыкнуў Янак.—
Вернуць нос твае прыпраўкі.
— Э-э! Папросіце дабаўкі! —
Франак юшкай ганарыцца:
— Цукар з мёдам, не юшыца!
Мы хутчэй да майстра — кучай:
— Дай нам юшачкі пахучай!
Франак нас абсек:
— Без спешкі!
Час прыйшоў для галавешкі.—
Дастае з агню палена,
Боўць у юшку — толькі пена
Узнялася з дымам, з парай.
— Ну, падходзьце з сваёй тарай!
Да агню мы сунем міскі
І пустыя ліжам лыжкі.
Воўк у лесе аніводны
Так, як мы, не быў галодны.
Стала ціха ля агнішча,
Толькі ў цемры лыжка свішча,
Ад пасудзіны — да роту,
Кожны вурзгаў у ахвоту.
Бралі рыбу ў рот кусамі,
Ажно шморгалі насамі,
Жвалі, цмокалі, кракталі,
І тапталі, і тапталі.
— Што, вы ўсё жыццё не елі? —
Кажа Франак.— Ці знямелі?
Першым Юзік «выткнуў» слова:
— Юшку ты зварганіў клёва!
І таму маўчым у поце,
Бачыш, спраўна як малоцім?
Янак падтрымаў размову:
— Хіба ж будзе месца слову
Там, дзе смак і завіханне?
Але ёсць яшчэ пытанне:
Прасвятлі маю «даўбешку»,
Для чаго ты галавешку
Ткнуў у кацялок з размаху?
Франак хмыкнуў: — То ж для паху!
Там — цыбулька, бульба, рыбка —
Найгалоўнейшая скрыпка.
Потым перчык, ліст лаўровы —
Вельмі важныя галовы.
Рыс і морква — для аздобы,
Соль кладзеш і робіш спробы.
Што падсыплеш, што падкінеш,
А калі надыдзе фініш —
Галавешка робіць справу,
Каб дымком заправіць страву.
— Ну мастак! — Антось зазначыў.—
Бачыў шмат — такіх не бачыў!
— Чараўнік ты, Франак, нейкі! —
Я уставіў тры капейкі:
— Не навар, а проста казка!
Дай дабаўкі, калі ласка...
Змоўклі нашы ахі, охі,
Трэба ж прыдрамнуць хоць трохі,
Бо, як толькі прыйдзе ранак,
Зноў наварыць юшкі Франак,
А для новага навару
Трэба рыбак хоць бы пару.
*
Каля рэчкі — не на печы,
Холад скубці стаў за плечы,
Дрыжыкі пайшлі па целе,
Ўсталі мы, хоць спаць хацелі.
Ружавела ўжо на ўсходзе...
— Ну, сябры, валяцца годзе!
Сцёбнем вудай па вадзіцы,
Зловім рыбкі для юшыцы!
Вунь яна ў карчах гуляе,—
Франак нас усіх натхняе.
Мы, як дзеці-немаўляткі,
Паслухмяна — за манаткі,
Мы гатовы і ў балота,
Так юшыцы нам ахвота.
Мы да рэчкі бегчы рады,
Франак нам дае парады,
Хто для юшкі неабходны.
Мы ў адказ ківаем: — Згодны!
З Франакам не пабазарыш...
Але дзе я дзеў апарыш?
Што за трасца? Быў — і згінуў!
Можа, я ля рэчкі кінуў?
Злётаў — пуста. Я — да Янкі:
— Ты маёй не бачыў шклянкі?
У адказ мне Янка: — Братка!
Іх жа ўзяць у рукі гадка!
Я — да вогнішча, да сумкаў,
Пухне галава ад думкаў...
Падышоў з уловам Франак:
— Праз чарвей згубіў світанак?
— Так, згубіў, браточак Франка...
Ой, прабач! Дык вось жа шклянка! —
Маё сэрца жах кранае:
— А чаму яна пустая?!
Франак шклянку ўзяў у рукі:
— Што за жарты? Што за штукі?
І раптоўна з гэтай шклянкай
Шась — да кацялка маланкай.
Зірк на дно — і стаў зялёны,
Шась назад, нібы шалёны.
Я здзівіўся — што за танцы?
Ажно ў гэткай самай шклянцы
Франак рыс дастаў... Мой Божа!
Ёлкі-палкі!.. Быць не можа!..
— Што ты ўсыпаў замест рысу?
Даць бы шклянкай табе ў пысу!
— Пераблытаў... цемра ночы...
Франак скардзіцца, мармоча.
Да катла цяпер я шаснуў,
Глянуў і ў далоні пляснуў;
Мой апарыш разварыўся...
— Каб ты, Франак, праваліўся!
Чым ты нас карміў? — я плюнуў.
— Гэта ты чарвей падсунуў!
Франак раптам агрызнуўся.
Антык з Янакам вярнуўся:
— Што за спрэчкі? Што за крыкі?
— Гэты повар наш «вялікі»
Накарміў нас чарвякамі,—
Выдаў я.— Зірніце самі!
Во, на дне, магу саскрэбці,
Можа, хочаце даесці?
Антык сіні стаў, як пляма,
Рвала Янака таксама,
Ды і Юзік тузаў жылы.
Я змагаўся з усёй сілы,
Тузгачам я не таварыш,
Як-ніяк — а мой апарыш.
Ну а повар як? Вядома!..
Ён уцёк, зашыўся дома...
— Расказаць я меў нагоду
Пра такую вось прыгоду,
Што была ў нас каля рэчкі.
А цяпер адкінем спрэчкі,
Хай раскажа паляўнічы
Пра выпадак маляўнічы.—
Я пры гэтым глянуў коса
На лупатага Фядоса,
Бо яго даўно, з намёкам,
Звалі Сакаліным Вокам.
Што ж, магчыма, хто і верыць,
Што страляў ён птушку, звера,
Гэта ўжо другая справа,
Але іншае цікава:
Слых паміж людзьмі вядзецца,
Што Фядоска спаць кладзецца
З сваёй жонкай-маладзіцай
(Тут няма чаму дзівіцца).
Гэта ж — найсвятая справа,
Ля Фядоса жонка — справа,
Ну а злева — дубальтоўка,
Бескурковая абноўка.
Ён з двухстволкай — неразлучны,
Шанаваў яе выключна.
Словам, у сваім абліччы
Жыў і спаў, як паляўнічы.
Але ёсць на свеце ліха.
І аднойчы ноччу ціхай,
Калі сон вакол павіснуў,
На курок Фядос націснуў.
Сам не мог назваць прычыну:
Ці то ён прысніў дзічыну,
Ці то стрэльбу, а не жонку
Абдымаць палез спрасонку.
Грымнуў стрэл, нібы з гарматы,
Ажно пер’е на ўсю хату,
Разляцелася з падушкі,
Нібы з велізарнай птушкі.
Жонка ў лямант — і пад ложак,
А Фядос ніяк не можа
Зразумець у хваляванні —
Спіць ён ці на паляванні.
Натапырыў пільна вуха,
Бачыць — з пер’я завіруха
Круціцца — не бачна неба.
Э-э! Знайсці падранак трэба!
Пэўна, гусь, бо пер’я многа...
Ён укленчыў на падлогу
І давай шукаць здабычу.
Раптам чуе — нехта кліча,
Гэта ж голас жонкі, Моці.
— Што ты робіш на балоце? —
Закрычаў сярдзіта Федзя:
— Збіты гусь зашыўся недзе!
Лепш ідзі гатуй прыправы,
Няма часу для забавы.
Сапсуеш мне паляванне!
А з-пад ложка: — Во каранне!
Во сустрэлася мне гора! —
Жонка са слязьмі гаворыць.—
Каб з ламачынай сваёю
Больш у хату — ні нагою!..
Мо было калісьці гэта,
Не раскрыў Фядос сакрэту,
Толькі праўду кажуць людзі:
— Дыму без агню — не будзе...
Але мы сышлі са сцежкі.
Чуеце? Прыціхлі смешкі,
Нібы згасла папяроса,
Слухаюць усе Фядоса.
Вёска наша, Караваі,
Мае азярцо на ўскраі.
Ну а там, дзе ёсць вадзіца,
Грэшна качкам не вадзіцца.
Дзікіх качак там — як гною,
Цесна ў небе ім, як рою.
Не прамажаш халастымі,
Гора з качкамі мне тымі —
Так абрыдлі — няма спасу,
Ажно верне ўжо ад мяса,
Ды ідзеш туды міжволі,
Паляванне — горш няволі.
Чым сядзець у хаце-норцы,
Лепей на вячэрняй зорцы
Акунуцца ў хваляванні,
Растварыцца ў паляванні.
Я схапіў ружжо з ахвотай
І — на купіну ў балота.
Тут не месца гульням, жартам!
Галавой кручу з азартам,
Ажно стаў каўнер дыміцца,
Шыя пачала таміцца.
Камары даліся ў знакі,
Як шалёныя сабакі.
А «аздобілі» ўсё гэта
Жабы, крыкам на паўсвету.
А вось качкі — як памерлі.
— Ах, каб вас ваўкі пажэрлі
І не выплюнулі косці! —
Кіпячуся я ад злосці.
Злосць — для справы перашкода...
Але вось — узнагарода!
Качар пікірнуў з-пад неба,
А яго ж на мушку трэба!
Зноў азарт я адчуваю,
Ледзь стваламі паспяваю
За яго няспынным лётам
Над вадою, над балотам.
Толькі ён крутнецца ўправа —
Я за ім стваламі жвава.
Ён уніз, улева, прама,
Ён за куст — ствалы таксама,
Не спынялі гэту гонку,
Пальнуў я яму ўдагонку.
Пальнуў... і самлеў ад жуду...
Век я памятаваць буду,
Як з куста раптоўна (дзе — што?)
Зараўло страшэнна нешта.
— Ну, аджыў сваё ты, Федзя!
Пэўна, трапіў у мядзведзя.
А мядзведзю — шрот птушыны,
Як укус той камарыны.—
Кінуў стрэльбу і трасуся.
— Выратуй, святы Ісусе!
Не рабі ўдавой Матрону! —
Малю неба, як ікону.
Бог пачуў, прыслаў падмогу.
Дзякуй Богу! Дзякуй Богу!
Там, дзе роў страшэнны нечы,
Чую гоман чалавечы.
А галоўка думку цэдзіць:
— Гуртам збораем мядзведзя!
Але як не памыліцца,
Мясам каб не абдзяліцца?
Трохі дам ім за падмогу,
Скуру ж — кіну на падлогу,
Хай па ёй ступае Моця —
Мрою, седзячы ў балоце.
А ў самога слінкі ў роце,
Бо здагадкаў — цэлы шэраг.
Я за стрэльбу — і на бераг,
Абмінаю куст лазовы,
А за ім — стаіць... карова
І раве з апошняй сілы,
А людзей тут — Божа мілы!
Матка Свента! Тут суседзі...
— Вось ён! Вось! Зладзюга Федзя! —
Да мяне аднавяскоўцы:
— Што ты смаліш па кароўцы?
Лазіш тут з раскрытым ротам,
Ты ж ёй вочы выбіў шротам!
Адняло мне раптам мову...
— Падкруціў жа чорт карову,
Лепей здохла б яна ўчора,
Сёння не было б мне гора! —
Выйшла ўперад (твар суровы)
Гаспадыня той каровы —
Кілашыха — баба-звяга:
— Ах ты, без мазгоў туляга!
Неданосак! — і за грудзі.
Я зароў: — Ратуйце, людзі!
Я раву, раве карова,
Але баба Кілашова
Нас заткнула ў адно месца:
— Хопіць! Не раві нарэшце!
Ты страляў — усім вядома,
На, вядзі яе дадому,
А ўзамен — сваю карову,
І закончым тут размову.
Я стаю самотны, ціхі,
Бо карову Кілашыхі
Ад казы адрозніць цяжка.
Гэта ж вам не наша Машка,
У якой — пад неба рогі,
Вымя — распірае ногі,
Зад шырэй, чым кузаў МАЗа,
Ледзь падымецца, як ляжа...
Але што рабіць? Што толку
Слёзы ліць? Я — за двухстволку,
За жывёліну сляпую
І па вёсцы з ёй шыбую,
Страх маю душу калоціць...
Буду так тлумачыць Моці,
Як прыйду з сляпой да хаты:
— Гэта качар вінаваты...
Мы сядзелі нерухома,
А Фядос сказаў са стомай:
— Вось такія во прыгоды,
Стрэл адзін, а колькі шкоды.
— Ну а Моця як?
— Што Моця!
Языком сабе малоце.
Языком не вернеш Машку.—
І Фядос глынуў зацяжку.
— Але, хлопцы, што за справа?
Вось што вельмі мне цікава:
Ад яды ці выпадкова,
А аслеплая карова
Малака дае па горла...
— Дык яна ж трыбух напёрла!
Ёй цяпер любое смачна,
Пырнік ці сівец — не бачна.
На бычкоў не косіць вокам,
Думкамі ад іх далёка.
Аддзялі цябе ад Моці —
Хутка вырасце жывоцік,—
Так Фядосу мы тлумачым,
Ён згаджаецца, мы бачым,
І збянтэжана гавора:
— Многа малака — не гора,
Але вось у чым турботы —
Малако дае са шротам...
Тут паставіць можна кропку,
Але раптам чуем Сцёпку
(Значыцца, не кропка — коска):
— Горай мне было, Фядоска!
Ты б майго глынуў хоць частку,
Стрэліў я — папаў... у пастку.
І твая, Фядос, прадмова,
І мая — ну слова ў слова.
Ты аблегчыў мне задачу,
Я галоўнае адзначу,
З таго месца пачну, Федзя,
Як пачуў ты роў мядзведзя...
Садануў і я праз голле,
Аж аглухла наваколле
Пасля стрэлу, праз імгненне.
Крык стаіць — няма цярпення!
А раве, брат, не карова,
А дачушка Міхасёва.
Гэта дзеўка-маладзіца
Выгнулася над вадзіцай
І палошча ў ёй бялізну,
Загаліўшы сваю «трызну».
Быў туман над рэчкай слабы,
Не пазнаў я, хлопцы, бабы.
Нешта... шэра-чорна-бела...
Я й не сніў, што гэта цела,
Думаў, плюхаюцца гусі,
Ляснуў я — прабач Ісусе! —
Голас чуецца Пракопа:
— Не з таго ты ляснуў, Сцёпа!
Ты жыўём лавіў бы гуску...
— Гэта будзе на закуску! —
Абарваў Сцяпан параду.
— Кінуў я сваю засаду,
За сабой цягну «ламанку»
І — да беднага «падранку».
Падышоў, нібы да пекла,—
Добра ёй задок пасекла...
Я ж мазіла, што ўжо скажаш?
А вось тут дык не прамажаш.
Крыкі чуючы, галоскі,
Наляцелі людзі з вёскі.
З імі Міхася прыпёрла,
Ён схапіў мяне за горла:
— Ты каго бярэш на мушку?
Ты ж мне сапсаваў дачушку!
А калі прабіў ёй штосьці?
Што тады? — крычыць у злосці.
Я і ляпнуў: — Мо праверым? —
Стаў Міхась страшней за звера.
— Як праверыць?! Ты, глумленнік!
Ці ў турме згніеш, як венік,
Ці бяры яе за жонку
І прыпынім тут гамонку! —
Я з апошнім і згадзіўся,
І з падстрэленай жаніўся.
Але ў нас (усе вы сведкі)
Родзяцца рабыя дзеткі.
Пэўна, шрот дасціпны гэны
Падпсаваў у жонкі гены...
Зноў гучаць без перашкоды
Жарты, рогат, як заўсёды.
— Вашы «трызны», вашы качкі —
Дробязі, бо лёс рыбацкі
Толькі жах і гора дорыць,:—
З жарам Грышка нам гаворыць.
— Вашы жахі ўсе — гулянка.
Ажаніўся ж ты, Сцяпанка,
І аддаў сябе малодцы...
Ты ўяві — плыву я ў лодцы
Малады, ды не жанаты,
Ды мужчынскасцю багаты.
Спінінг кідаю паволі
Прама ў горла... горкай долі.
Трапіла блясна у глотку
Шчупаку, памерам з лодку.
Ён у вір як даў без стомы,
Я ў ваду, як куль саломы,
Наглытаўся з перапуду,
Век вады хацець не буду.
Я назад, у лодку, лезці,
Ды заблытаўся у лесцы,
Рукі, ногі, як у сетцы,
Бачу я — шчупак нясецца
Проста на мяне, як куля.
Хваць! Ажно трашчыць кашуля!
Хваць за рукі! Хваць за лыткі!
Скуру рве, як вучань сшыткі.
Абскубаў маё ўсё цела
Гэты дурань звар’яцелы.
Апрытомнеў я ў бальніцы,
Ды няма ўжо з чым жаніцца...
— Жах знайшлі!.. Кароўкі!.. Штучкі!
Ясь ускочыў, як з калючкі.
— Вось са мной было здарэнне!
— Хопіць! — супыніў нас Веня,
Полудзень астыне ў печы...
— Да сустрэчы!
— Да сустрэчы!
1991