epub
 
падключыць
слоўнікі

Сяргей Грахоўскі

"Чужаземец"

 

Я ўпершыню пасля вайны цёмным дажджлівым вечарам позняй восені прыехаў у роднае мястэчка. Тут, апрача матчынай магілы і ўспамінаў маленства, бадай, нічога не засталося. Спыніўся я ў скасабочанай хаце, прыстасаванай пад «гасцініцу». У чатырох пакойчыках з пукатаю падлогаю звычайна начавалі шафёры рэйсавых аўтобусаў ды два-тры камандзіровачных. Некалі гэтая стадола належала мнагадзетнаму краўцу. У вайну ўсю сям’ю разам з сотнямі такіх жа пакутнікаў фашысты пастралялі пад Мыслачанскаю гарою толькі таму, што іх продкі былі іншае веры.

Цяпер насупраць тае развалюхі стаіць сучасны трохпавярховы гатэль, з дыванамі, люстрамі і люксамі, ваннамі і гарачаю вадою.

А тады, у мой першы прыезд, дзяжурная ў целагрэйцы і гаматной суконнай хустцы (відаць, па прозвішчу здагадалася, што я з тутэйшых) пасяліла ў невялічкі асобны пакойчык. Я здаў на прапіску пашпарт, пакінуў партфель і пайшоў на Галоўную вуліцу, каб дзе перакусіць. Чайная прывабіла ўсімі асветленымі вокнамі. Некалі тут была цырульня з устойлівым пахам адэкалону і вежаталю, цяпер цягнула перасмажаным алеем і паранаю капустаю. За буфетнаю стойкаю з жоўтымі плямамі на рукавах і на грудзях халата стаяла сытая кірпатая жанчына з вузенькімі шчылінкамі вачэй. Яна ляскала на лічыльніках і не звяртала на мяне ўвагі. Праз запацелае буфетнае шкло я разглядаў злінялыя вінегрэты, грудкі шэрага халадцу і яшчэ нешта не надта апетытнае. Буфетчыца заўважыла мяне.

— Так нічога і не нагледзеў? — усміхаючыся, фамільярна запытала яна.— Даўно ж пра цябе ні слыху ні дыху не было...— Я сумеўся. У абліччы і пагрубелым голасе было нешта знаёмае, а назваць, каб не памыліцца, не адважваўся.

— Ая-яй! Няўжо не пазнаеш? У трэцім жа класе, у Сыцькі, на адной лаўцы сядзелі.

Ну, канешне, Насця. Але як раздалася, налітыя шчокі шырэй вушэй, а была ж тычка тычкаю: ножкі — цыркуль, тварык з кулачок, а цяпер халат па швах раз’ехаўся.

— Дзе ж ты цяпер? Што робіш? Набадзяўся, відаць, па свеце.

Я коратка расказаў.

— У буфет не глядзі. Праходзь, садзіся. Накармлю па-зямляцку. Падцягло ж цябе, як таго харта,— хіхікнула яна, і вейкі зліпліся ў тоненькія шворачкі. Я прайшоў у даўно не белены пакой з увагнутаю падлогаю. У тытунёвай смузе за накрытымі аблезлымі цыратамі столікамі мужчыны пілі піва, здзіралі луску з вяленых плотак і акунькоў, голасна гаварылі і спрачаліся, размахваючы хрыбтамі абглыданых рыбін, надпітыя куфлі далівалі сіняватым самагонам. Словам, усё было, як мае быць такою парою ў пасляваеннай местачковай чайной.

Я сеў за вольны столік, перакінуў сваё шэрае букліраванае паліто і такую ж кепку на спінку хісткага крэсла і, чакаючы абяцанага пачастунку, прыглядаўся да прысутных: а раптам убачу каго знаёмага. За суседнім сталом длубаў відэльцам шэры халадзец хударлявы ў выцертым да белых рубцоў скураным паліто і ссунутай на вочы кепцы чалавек сярэдняга веку. Перад ім стаяў куфаль светленькага піва, а побач за сталом сядзела двое дужых мужчын з бурымі абветранымі тварамі: адзін у зашмальцаванай, некалі зялёнай целагрэйцы, другі ў аблемаваным шэраю аўчынкаю кажушку сваёй работы і ў салдацкай вушанцы. Хударлявы нешта ім тлумачыў, а яны, відаць, падначаленыя, асалавела слухалі і лісліва ківалі галовамі. Да мяне даляталі толькі асобныя словы: «...факцічаскі з парашутамі скінулі недзе за Капаткевічамі. Казадоеў бажыўся, што аблава і ў яго хляве трэсла...» — «Нідзе не дзенуцца,— загуў мужчына ў салдацкай шапцы,— там жа была парцізанская зона. Людзі вунь якія вушлыя: чужога, як шклянога, наскрозь бачаць. Летась я там па грыбох аж два планы зрабіў. Паверыш, урадзіла іх, хоць касою касі...»

— Зрабіў, зрабіў. Не плявузгай абы-чаго. Пра свае планы каму хочаш расказвай, а не мне,— перабіў яго чалавек у скуранцы і ўчапіўся вачыма ў мяне. Доўга зіркаў, круціўся на крэсле, нешта шапнуў суседзям і голасна сказаў: «Апаражняйце. Яшчэ па куфлю зробім».— «Можа, хопіць, Давыдавіч?» — «Слухайся старшых і не вякай»,— загадаў чалавек у скуранцы і, азіраючыся, з пустою пасудаю выйшаў з пакоя.

Тым часам у залу зайшлі двое і накіраваліся да мяне. Адзін у салдацкім бушлаце і артылерыйскай шапцы з вяслом сушак у руцэ, другі ў перамазанай іржою целагрэйцы, ватных штанах і бахілах. Я іх пазнаў і запрасіў за свой стол. Ну і пачалося: «Як жывеш, дзе што робіш, колькі аграбаеш?» Якім служыў у пажарнай, Сенька — у сельпо рабіў грузчыкам. Па яго целагрэйцы відно было, што прывезлі на базу. Мы не бачыліся гадоў... колькі ж гадоў? Мно-о-га. Усе пастарэлі, Сенька зусім ссівеў, а Якім абяззубеў.

Чалавек у скуранцы прынёс піва, нешта сказаў сваім застольнікам, каб было чуваць: «Піце, піце, хлопцы. Я толькі здачу вазьму». Да буфета ён ішоў павольна, а потым урэзаў з грукатам па ганку і тратуару. Гэта я ўспомніў пасля, калі зразумеў, чаму ён выскачыў, як апараны.

З Якімам і Сенем мы перабралі ўсіх знаёмых — жывых і мёртвых, успомнілі, хто загінуў на фронце і ў партызанах, хто падаўся на Поўнач, хто сталяруе і бандарыць у мясцовай арцелі. Каб неяк «сагрэць» нашу сустрэчу, я папрасіў у Насці па куфлю піва, узяў вантрабянкі, вараных яечак і хлеба. Мы так захапіліся ўспамінамі, што нічога не заўважалі наўкол. Нейкім бакавым зрокам на парозе я прыкмеціў скураное паліто. Кепка з’ехала на патыліцу, дробны шылаваты твар расчырванеўся. Давыдавіч цвёрда і рашуча ішоў да нашага стала. За ім неяк нерашуча ступаў маладзенькі ружовашчокі міліцыянер і, не даходзячы да сярэдзіны, спыніўся. Я адчуў пах стайні і сырамятнай скуры: перада мною стаяў той жа чалавек у скураным паліто.

— Гражданін, хто вы такой?.. Кім будзеце, спрашваю.

— Вы да мяне звяртаецеся? — пацікавіўся я.

— А да каго ж яшчэ?!

— Кім буду, пакуль сказаць не магу. А хто ёсць, калі ласка: я — грамадзянін Савецкага Саюза.

— Прад’явіце пашпарт! — аж засопся мой цікаўны субяседнік і азірнуўся на міліцыянера.

— Слухай, Мірон, твой жа стол побач. Ідзі дапівай піва з прычэпам і не тлумі галаву,— аж рагатнуў Якім.

— Памалквай! Вашы дакументы, кажу! — зычна загадаў Мірон.

— А хто вы такі? І па якому праву правяраеце дакументы? — спакойна запытаў я. Ён высмыкнуў з кішэнькі новенькае пасведчанне дружынніка на імя Падлушоўскага Мірона Давыдавіча.

— На жаль, у мяне такога няма. А пашпарт у гасцініцы. Калі парушыў парадак, можам прайсці ў міліцыю разам з сведкамі.

— Ты што, Мірон, здурэў? — не вытрываў Сенька.— Гэта ж наш, местачковы. Часам у радзіва гаворыць. Можа, чуў?

— Хутчэй па рацыі, чым па радыё. А што я казаў? Няма дакуменцікаў,— аж захліпаючыся ад радасці, звярнуўся Падлушоўскі да міліцыянера. Толькі цяпер да мяне дайшло, за каго мяне прымае пільны дружыннік. Пэўна, за таго, што скінулі з парашутам каля Капаткевіч. За сталамі сціхла гамана, астываў чай, асядала ў куфлях пена. У дзвярах затрымалася некалькі цікаўных і пад’юджвалі Падлушэўскага: «Хапай, каб не ўцёк. На папружку. Вяжы яго!» Мяне гэта развесяліла, а Мірон Давыдавіч распаляўся да вышэйшага градуса. Як яму хацелася, каб я быў тым, каго трэба злавіць. Пасля вайны хадзілі чуткі, што яшчэ недзе сноўдаліся розныя недабіткі, а то і закінутыя з-за мяжы лазутчыкі і дыверсанты. А тут, можна сказаць, дома, прымаюць мяне за шпіёна. Чым жа я здаўся падазроным гэтаму звышпільнаму дружынніку? Каля мяне ён падскоквае і аж якоча, а міліцыянер неяк нерашуча за ўсім назірае.

— Вы, калі ласка, не мітусіцеся перад вачыма і не псуйце нам апетыт. Павячэраем, калі не лянуецеся, сходзім у гасцініцу і паглядзіце мой пашпарт... За ваша здароўе, хлопцы. Налягайце на вантрабянку.

Падлушоўскі, відаць, адчуў свой правал: з куткоў пакеплівалі з яго.

— Таварыш старшы сяржант, прыміце меры. Мне ён не падчыняецца.

Міліцыянер падышоў да нашага стала, казырнуў:

— Прабачце, грамадзянін. Паступіў сігнал. Я абавязаны ўстанавіць лічнасць. Разумееце, розныя людзі трапляюцца. Даруйце. Служба.

— Што ты, Пеця, слухаеш гэтага чмута,— усхапіўся Якім.— А ты, хвастакрут, пшоў адгэтуль, каб і смуроду не было!

Я асадзіў Якіма.

— Праўду кажаце, таварыш сяржант, розныя людзі трапляюцца, і дзівакоў хапае. Растлумачце гэтаму дружынніку, што шпіёнаў забяспечваюць дасканалымі «ліпамі» і шукаць іх трэба ў другіх месцах.— Я дастаў з кішэні рэдакцыйнае пасведчанне. Слова «орган» я прыкрыў, а наступныя адціснутыя золатам пяць літар адштурхнулі Падлушоўскага на некалькі крокаў. Ён шлёпнуў стаптанымі абцасамі, узяў пад казырок і задам-задам падаўся да дзвярэй. Міліцыянер пакруціў галавою, папрасіў прабачэння і выйшаў з чайной... Мы закончылі вячэру. Я надзеў паліто, зацягнуў пояс, узяўся за кепку.

— Ведаеш, чаму ён да цябе прысукаўся? — спытаў Якім.

— Чаму?

Ён тыцнуў пальцам у паліто:

— Апранаха падазроная, на загранічную падобна, і кепка... адным словам, «чужаземец»,— рагатнуў ён.

Смешна стала і мне:

— Віцебская фабрыка «Сцяг індустрыялізацыі». Цана 80 рэ. Цяпер палавіна горада ў такіх палітонах ходзіць.

Назаўтра ўсё мястэчка рагатала і расказвала, як Падлушоўскі лавіў «шпіёна». А мне было прыкра, што тут, дзе я вырас, дзе некалі ніводзін шчанюк на мяне не брахаў, палічылі за чужаземца.

Назаўтра зранку схадзіў на клады. Там, дзе была матчына магіла, зарасла асотам і бур’яном глыбокая варонка ад фашысцкага снарада. Я паклаў на беражок познія вяргіні і вярнуўся ў мястэчка: хадзіў з вуліцы ў вуліцу, з паточанымі шашалаем старымі хатамі сустракаўся, як з даўнімі знаёмымі, а многае было незнаёмым і новым.

Пад вечар задажджыла. У пустой і няўтульнай гасцініцы стала вельмі ж маркотна і тужліва. Я разлічыўся, забраў пашпарт і пайшоў на аўтастанцыю. Аўтобус быў напалову пусты. Па даху барабаніў дождж і сцякаў пакручастымі цуркамі па шыбах. Я вяртаўся з дому дадому. А дзе той сапраўдны дом, так і не ведаў. Угледжу ў горадзе аўтобус з назваю свайго мястэчка, засмыліць сэрца, хочацца ўскочыць у яго, вярнуцца ў далёкае маленства, дзе ўжо ніхто мяне не ведае і не чакае.


1985-1987?

Тэкст падаецца паводле выдання: Грахоўскі С. Сустрэча з самім сабою: Лірыч. проза: Для ст. шк. узросту/Маст. В.Сідарава.- Мн.: Юнацтва, 1988.- 316 с., [8] л. іл.