Над жытнёвым полем трымцела марыва. Сонца стаяла амаль у зеніце і ад яго спякотных, бязлітасных промняў не было ратавання на гэтай палявой без адзінага дрэўца і кусціка дарозе. Жытнёвае калоссе нахілілася над выгаралай травой, над бляклымі, выцвілымі кветачкамі васількоў і завялага рамонку, што раслі на вузкім узмежку ўздоўж жытнёвага поля. Іван зняў лёгкія сандалеты, закасаў калашыны штаноў і, стараючыся не ступаць у мяккі, гарачы пясок, які перасыпаўся пад нагамі белымі струменьчыкамі, ішоў больш па ўзмежку, адхіляючы рукой важкія каласы. Другой рукой ён прытрымліваў дарожную сумку, якая вісела цераз плячо на шырокай, зручнай почапцы.
Ён толькі што сышоў з прыгараднага цягніка на пустым паўстанку з нізкім вузкім перонам, з невялічкім навесам з пластыкавага лісту. Сцяна, на якой трымаўся навес, была распісана ўсюдыіснымі аматарамі графікі. Іван, выходзячы з цягніка, слізгануў позіркам па гэтым «мастацтве» і з сумнай іроніей зазначыў, што «цывілізацыя» дабралася і сюды, у гэты ціхі куточак.
Ісці было недалёка - якіх-небудзь дзве вярсты, не болей. Ветру не адчувалася і на вузкай, сціснутай з абодвух бакоў высокім жытам дарозе. Пот ручаямі сцякаў з ілба, шыі, і Іван раз-пораз выціраў яго прамоклай хусцінкай. Нягледзячы на гэтую невыносную спёку, на душы было незвычайна лёгка. Гэтая палявая дарога, па якой ён мог прайсці з завязанымі вачыма, шырокае поле, якое заканчвалася на даляглядзе цёмным грабенчыкам лесу, вёска, што патанула ў зеляніне садоў, - усё гэта было да болю родным і блізкім.
Івану раптам прыпомніліся радкі Буніна, якія так падыходзілі зараз да гэтага моманту і яго настрою:
И цветы, и шмели, и трава, и колосья,
И лазурь, и полуденный зной...
Срок настанет - Господь сына блудного спросит:
«Был ли счастлив ты в жизни земной?»
И забуду я всё - вспомню только вот эти
Полевые пути меж колосьев и трав.
И от сладостных слёз не успею ответить,
К милосердным коленам припав.
«Божа! Як проста і геніяльна!.. «И забуду для всё - вспомню только вот эти Полевые пути меж колосьев и трав...» - Яшчэ раз, ужо ўслых паўтарыў бунінскія радкі Іван. - Так, мітусімся, гойсаем па свеце, пакутуем, чагосьці шукаем, а сапраўднае шчасце, душэўны спакой, напэўна, можа быць толькі вось тут, дзе ты нарадзіўся, дзе рос і гадаваўся. І колькі б ты ні вяртаўся ў гэты блаславёны край свайго маленства, яго ўсё роўна не вернеш. Яно адышло назаўсёды разам з тымі людзьмі, якіх ты любіў і якія любілі цябе, разам з тым уражлівым хлапчуком, які так непасрэдна ўспрымаў падзеі і з'явы. І яно, мінулае, адгароджана зараз ад нас той непарушнай сцяной, імя якой - час. І нікому з жывых яшчэ не ўдалося пераадолець гэтую сцяну, вярнуцца назад. Ды ці трэба гэта рабіць?.. Так ужо ўладкавана жыццё, што чалавек павінен ісці наперад. А мы ўвесь час спыняемся, азіраемся назад, спрабуем жыць мінулым... Чаму ж так атрымалася?.. Ці не ад таго, што так і не знайшлі сябе ў гэтым жыцці, не знайшлі той, наканаванай Богам дарогі, па якой было б лёгка ісці ў згодзе з людзьмі і з самім сабой.
Дзесьці ў небе, перабіваючы яго думкі, вясёлым званочкам зазвінеў жаваранак. Іван узняў галаву, спрабуючы адшукаць над сабой гэтую невялічкую, галасістую птушку, і ўбачыў буслоў. Вялікія прыгожыя птушкі высока ўзняліся над самлелай ад гарачыні зямлёй і, раскінуўшы белыя крылы, павольна і велічна плылі ў бязвоблачным блакіце.
Іван узышоў на прыгорак, з якога, як на далоні, была відаць яго родная вёска. Унізе, дзе заканчвалася жытнёвае поле, зелянела палоска лугу, сярод якога ў зарасніках алешніку і чароту хавалася вузенькая, пакручастая рачулка. Адразу за ёй на высокім беразе пачыналіся агароды. Роўныя зялёныя загоны купчастага бульбоўніку сям-там перамежваліся з жоўтымі палоскамі ячменю ці пшаніцы. А самі будынкі хаваліся за зеленню садоў, пад цяністымі шатамі старых ліпаў, бяроз і клёнаў. Толькі дзе-нідзе праз шырокія прасветы ў густой зеляніне бялелі шыферныя дахі. Іван глянуў на сярэдзіну вёскі, дзе за зеленню прысадаў стаяла яго родная хата, і адразу заўважыў вастраверхую макаўку елкі. Шмат гадоў таму, калі яму было гадоў пяць ці шэсць, бацька прывёз з лесу і пасадзіў у агародчыку ля варот чатыры елачкі. Дзве з іх чамусьці не прыжыліся, засохлі, а дзве закараніліся, паднялі свае вострыя верхавінкі над плотам, з цікаўнасцю выглядалі на вуліцу, выпускаючы вясной далікатныя светла-зялёныя парасткі, дружна цягнуліся ўверх да сонца. Яны хутка абагналі ў росце не толькі Івана, але і яго старэйшага брата Андрэя. Праўда, адной не пашанцавала. Хтосьці абламаў ёй вершаліну, і яна хоць і пусціла вясной угару новы парастак, але неяк пакрывілася, парадзела і ўжо назаўсёды адстала ад сваёй сястрычкі. Затое другая расла густой, стройнай прыгажуняй. І калі Іван, скончыўшы школу, ад'язджаў на вучобу ў горад, елка ўжо амаль дацягвалася да электрычных правадоў.
Незаўважна праляцела чвэрць стагоддзя. Ужо даўно няма на гэтым свеце бацькі, а елачкі, пасаджаныя ім, усё цягнуцца ўверх, сыплюць восенню на надворак і вуліцу сухую ігліцу і шышкі, ціха шумяць пад дажджом і ветрам аб чымсьці сваім адвечным. Ці, можа, сумуюць па далёкім забытым лесе, дзе яны нарадзіліся і дзе засталіся іхнія сёстры.
Іван спусціўся з прыгорка, выйшаў на луг. Ад рэчкі пацягнула вільгаццю і прахалодай. Босыя ногі прыемна казытала мяккая мурожная трава. Устрывожаныя з'яўленнем чалавека з пранізлівым крыкам кружыліся над лугам кнігаўкі. Яны падымаліся ўгору і з развароту пікіравалі прама на Івана, за два-тры крокі ад яго зноў рэзка ўздымаліся ўверх - адводзілі чалавека ад сваіх яшчэ бездапаможных птушанятак, якія дзесьці тут побач хаваліся ў высокай траве. Іван успомніў, як некалі хлапчуком, пасучы каровы, ён часта знаходзіў кнігаўчыны гнёзды з рабымі яйкамі ці толькі што выведзенымі голымі птушанятамі. Яны сядзелі ў гняздзе, цесна прытуліўшыся адно да аднаго, схаваўшы маленькія ружовыя дзюбкі. Трэба было толькі нахіліцца над гняздом і ціхенька свіснуць, як яны адразу дружна цягнулі ўверх тыя дзюбкі, чакаючы пачастунку.
Забалочаная лугавіна зарасла высокай здзічэлай травой, асакой, ля самай ракі густой сцяной уздымаўся чарот, і ярка зелянелі шырокія палоскі аеру. Гнуткія парасткі лазы і гайністага алешніку дружна разрасліся па ўсім лузе. Заліўны луг, які некалі старанна выкошваўся, а потым бліжэй да восені служыў выпасам для кароў, цяпер уражваў нейкай сваёй дзікаватасцю.
Іван перайшоў па кладцы вузкую, абмялелую рачулку, падняўся на процілеглы бераг. На ім, амаль упрытык да рэчкі, цягнуліся агароды. Над зялёным бульбоўнікам, над градкамі капусты мітусіліся белыя матылькі. Заўсёды вясёлае бацвінне буракоў цяпер завяла пад гарачымі промнямі сонца, прынікла да перасохлай зямлі. Гарачае, сухое лета было ў самым разгары.
Івана нечакана збянтэжылі вялікія кучы смецця, якія цягнуліся ўздоўж агародаў, былі насыпаны на беразе ля самай вады. Бітая цэгла, шкло, рэшткі шыферу, дзіравы саржавелы посуд, нейкія карчы, цэлафан - усё гэта парасло крапівой, лебядой, дзядоўнікам. «Божа мой! Што ж гэта такое?.. Эх, людзі, людзі!.. У што вы ператварылі гэты прыгожы куточак? І ў каго вы ператварыліся самі?» - Івану стала горка і балюча. Ён успомніў, як некалі ў дзяцінстве яны, хлопчыкі-падлеткі, пасля летняй навальніцы, раздзетыя, з галёканнем насіліся па лужах, коўзаліся па мокрай мурожнай траве і з разбегу кідаліся ў цёплую дажджавую ваду. І ніхто не баяўся, што можна параніцца, наткнуўшыся на шкло які-небудзь корч ці дрот. І як цешыла іх вось гэтая невялікая, але чыстая рачулка, дзе яны купаліся, лавілі на самаробныя вуды печкуроў. Рукамі намацвалі ў норах пад стромкімі берагамі ці ў альховых карчах ментузоў і плотак. А колькі было ракаў у чыстай праточнай вадзе! Як было цікава збірацца з вечара на начную рыбалку. Даставаліся з гарышча самаробныя снасці, якія рабіліся вельмі проста: выгінаўся з тоўстага дроту абруч, на яго нацягвалася сетка, да абруча прывязваліся тры ці чатыры шнуры, якія мацаваліся да арэхавага вудзільна, - і гатова!
Пасля заходу сонца, калі над рэчкай падымаўся белы туман, яны, апранутыя ў старыя ватоўкі, ужо сядзелі на беразе, аглядвалі і ладзілі свае снасці. Да сетачак прывязвалася нажыўка, найчасцей за ўсё жаба, якую іншы раз яшчэ і падсмажвалі на агні, каб быў мацнейшы пах, і сетачкі апускаліся на дно. Цяпер можна было пры святле полымя рэзацца ў карты ці проста ляжаць у капе духмянага сена, глядзець як гарыць і ніяк не можа дагарэць на захадзе неба. Пераліваецца зіхоткімі фарбамі ад барвяна-чырвонага да светла-жоўтага. Гэта полымя паціху апускаецца ніжэй і ніжэй, адсоўваецца далей на захад і потым застанецца толькі светлая палоска, якая будзе яшчэ доўга, да глыбокай поўначы, адкрэсліваць лінію далягляду там, куды павольна нясе сваю ваду іхняя рачулка. А на ўсходзе на пачарнелым небе ўжо з'яўляюцца першыя зоркі. Разгараецца ў сузор'і Арла Альтаір, зіхацяць над галавой яркія зоркі Ліры, і побач з ёю, па ледзь абазначаным Млечным Шляху, велічна плыве Лебедзь. Які цудоўны і бясконцы свет! Здаецца глядзеў бы і глядзеў на гэтае зорнае неба, на якім зрэдку ўспыхваюць знічкі, лавіў бы гукі цёплай летняй ночы: то ўскрыкне недзе патрывожаная кнігаўка, то ўсплёскне ў рэчцы рыбіна, то скрыгатліва засакоча ў траве конік, а потым зноў цішыня і высокі спакой ва ўсім гэтым свеце!
Бясконцы свет... І, здаецца, будзе бясконцым і шчаслівым жыццё, якое толькі пачынаецца. І ўжо на яго пачатку Бог адарыў тваю душу вось гэтым шчаслівым і трывожным дарам - адчуваць прыгажосць і верыць у справядлівасць і мудрасць зямнога існавання.
Было, вядома, іншае: і непаўторнасць кахання, і радасць нейкіх жыццёвых поспехаў, шчымлівае шчасце вяртання на сваю малую радзіму, але ў гэтых пачуццях ужо мелася гарчынка страху, адчуванне часовасці ўсяго гэтага, якое ўзнікае ў чалавека з узростам, з горкім жыццёвым вопытам. А тады... тады было толькі адчуванне поўнага зліцця дзіцячай душы з велічнай, таямнічай прыродай. Як гэта было даўно!.. І куды гэта ўсё дзелася?
Іван зноў паглядзеў на засмечаны бераг, уздыхнуў. А пачалося ўсё з таго, што ў вёсцы пабудавалі вялізную малочна-таварную ферму. І як у нас часцей за ўсё бывае - ніякіх ачышчальных прыбудоў да яе не прадугледзелі. Увесь бруд з фермы пацёк у раку. Потым калгасныя «мудрыя» гаспадарнікі пачалі заворваць прырэчныя заліўныя лугі. Аралі да самай вады, штосьці сеялі, бухалі туды ўгнаенні, і ўсё гэта пасля дажджоў, асабліва вясной, у паводку, змывалася, сцякала ў рэчку. І за якія два гады загубілі яе, ператварылі ў брудную сцёкавую канаву, у якой не засталося нічога жывога. Ці не тады і вяскоўцы пацягнулі са сваіх падворкаў усялякі непатрэбны друз і хлам, скідваючы яго ля рэчкі ці нават у саму рэчку.
На вясковай вуліцы, на якую вышаў Іван па нешырокім, агароджаным іржавым дротам выгане, не было ні душы. «Самы поўдзень, - падумаў ён. - Толькі што прыгналі з пашы кароў, трэба падаіць іх. Ды і спякота. Каму хочацца смажыцца на такім сонцапёку?..» Падышоўшы да сваіх варот, ён з цяжкасцю адчыніў пахіленыя веснічкі, зайшоў на парослы высокай травой надворак. Усё тут было роднае і знаёмае. Нават гэты, на сцяне, ледзь прыкметны невялікі кружочак. Калісьці тут са смалістага бервяна выпаў невялікі тонкі сучок, і гэтую схованку аблюбавалі пчолы - насілі і адкладвалі там мёд. Іван са старэйшым братам прасоўвалі ў гэтую норку тонкі бярозавы дубчык і даставалі салодкі мёд, праўда, перамешаны з воскам, таму што, каб дабрацца да мёду, трэба было спачатку праткнуць воск, якім пчолы заклейвалі ўваход у сваю кладоўку. Пазней бацька, каб не зацякала туды дажджавая вада і не гніло бервяно, забіў гэтую норку дубовым гваздом, які роўна, акуратна абрэзаў упоравень са сцяною. А вунь на крайнім ад ганку кухонным акне ў самым куточку шыбіны бялеюць ледзь прыкметныя валаскі сколу. Калісьці ў дзяцінстве Іван, страляючы з рагаткі, патрапіў невялічкім каменчыкам у акно. З таго часу прайшло ці не трыццаць гадоў, а сляды яго дзіцячага свавольства, за якое ён тады атрымаў ад маці добры наганяй, засталіся і да сённяшняга часу. Які хуткацечны час! Здаецца толькі ўчора бегаў па гэтым двары віхрасты, непаседлівы хлапчук, страляў з рагаткі па вераб'ях, а сёння сядзіць на парозе роднага дома сталы мужчына з пасівелымі валасамі і праз набеглую слязу, як праз завесу часу, хоча ўбачыць таго, мабыць, усё ж шчаслівага хлопчыка, у якога былі і маці, і бацька, і старэйшы брат, і гэты невялікі ўтульны дом, і сад са смачнымі сакавітымі малінаўкамі і белым налівам. І была яшчэ светлая мара. І не адна. Ён хацеў, як кожны хлапчук, стаць то лётчыкам, то мараком... Хацеў хутчэй стаць дарослым, не ведаючы, што самае вялікае шчасце ў гэтым жыцці, - уткнуцца носам у мамін прыпол і адчуваць на сваёй галаве яе шурпатую, ласкавую далонь. Гэта ён зразумее пазней, як заўсёды занадта позна, калі не стане на свеце ні бацькі, ні маці. Калі пераканаецца, што не ўсе мары ў гэтым жыцці збываюцца.
Стаіць яшчэ на роднай зямлі ў невялікай палескай вёсцы хата, дзе ён нарадзіўся, але што хата без чалавечага цяпла, без маці? Толькі памяць аб мінулым, дарагім і родным. Ды і ён - не часты госць тут. Здзічэў сад, зарос травою і крапівою двор і, мабыць, хутка прыйдзе той час, калі знікне з твару зямлі і яна, яго родная хата. І што застанецца? Толькі дзве магілы за блакітнай агароджай на вясковых кладах, дзе спяць вечным сном бацька і маці...
Трохі перакусіўшы, Іван прылёг на старую канапу. І хоць у хаце адчуваўся цяжкаваты пах нежылога памяшкання, ён не стаў адчыняць вокны, каб праветрыць пакой. Хацелася пабыць у гэтай крыху вільготнай прахалодзе, адысці ад невыноснай гарачыні спякотнага летняга поўдня.
Крыху адлагнеўшы, ён падняўся, выйшаў на вуліцу, знайшоў у хлеўчыку рыдлёўку і паўз агароды накіраваўся да могілак. Сонца ўжо хілілася да захаду, але гарачыня не спадала. Іван абышоў счарнелую ад часу каплічку, падышоў да блакітнай невысокай агароджы, за якой пад белымі з мармуровай крошкі помнікамі былі пахаваны яго бацькі. Вакол помнікаў паднялася высокая трава, праз якую з кветнікаў ледзь праглядвалі бессмяротнікі і яшчэ нейкія жоўтыя кветкі, назвы якіх Іван не ведаў. Ён зняў тэніску, павесіў яе на кусцік бэзу, які рос побач з агароджай і пачаў ускопваць зямлю, вытрасаючы карэнні травы і пустазелля.
Прывёўшы да ладу магілкі, Іван прысеў адпачыць і раптам убачыў ля капліцы папа. Ён калупаўся ў старым іржавым замку, які вісеў на дзвярах капліцы, мабыць, хацеў адамкнуць яго, і не мог. Поп узняў галаву, убачыў Івана і накіраваўся да яго. Малады, стройны з бародкай на светлым, адухоўленым твары, ён нагадваў мастака авангардыста са сталічнай багемы, які выпадкова апынуўся на вясковых могілках. Але доўгая чорная раса і важкаваты крыж на жоўтым ланцужку, што вісеў у яго на шыі, не пакідалі сумненняў, што гэта, сапраўды, свяшчэннік.
Поп падышоў да Івана, павітаўся.
Іван з цікаўнасцю паглядаў на маладога свяшчэнніка.
- Радзіцелі? - поп кіўнуў на агароджу, перахрысціўся.
- Так, бацькі, - пацвердзіў Іван.
- Прабачыце, я хачу папрасіць вашай дапамогі, - поп вінавата ўсміхнуўся. - Не магу адамкнуць замок. Калі вам не цяжка, зрабіце ласку. Можа, у вас атрымаецца...
Іван услед за свяшчэннікам падышоў да капліцы, уставіў у масіўны замок ключ. Ён даволі лёгка павярнуўся, але замок не адчыняўся. Іван яшчэ колькі разоў крутнуў ключ, потым з сілаю тузануў замок уніз - той адчыніўся.
- Вось як цудоўна! Дзякую вам! - поп адчыніў дзверы, зайшоў у капліцу, некалькі разоў перахрысціўся на іконы, што віселі на чорнай сцяне.
Іван нерашуча пастаяў ля ўваходу, потым пераступіў цераз парог, увайшоў услед за папом у халаднаваты паўзмрок капліцы. Ля адзінага невялічкага акенца стаяў стол, а ў кутку - прыпёртыя да сцяны - вышываныя, з палінялымі махрамі харугвы, пахла сырасцю і яшчэ чымсьці царкоўным: ні то воскам, ні то ладанам.
Поп прайшоўся з кутка ў кут, дошкі гнілой падлогі пад яго нагамі не рыпелі, а неяк жаласліва ўсхліпвалі.
- Та-ак! Як найхутчэй трэба рабіць рамонт, а то праз год-два гэтая каплічка зусім разваліцца. Вось людзі - ён павярнуўся да Івана. - Хай бы паклапаціліся раней. Адрамантавалі б дах, каб не цёк, тады была б і падлога цэлая і сцены не гнілі б. А зараз, мала таго, што падлогу трэба перасцілаць, дык яшчэ і некаторыя вянцы ў сценах прыйдзецца мяняць.
- Прабачце, вы - новы тутэйшы свяшчэннік? - Іван неяк здзіўлена глядзеў на гэтага маладога, энергічнага папа.
- Так. На мінулым тыдні прыехаў. Зараз вось знаёмлюся з прыходам.
Калі яны выйшлі на вуліцу, пасля сырой прахалоды капліцы гарачыня здалася не такой ужо невыноснай. Ды і сонца ўжо зачапілася за вершаліны старых бяроз, што кідалі на траву, на ціхія магілы доўгія цені. Нейкі ўрачысты спакой панаваў на гэтым кавалачку зямлі. Адсвечваліся на сонцы крыжы і медальёны на помніках, зелянелі трава, дрэвы.
Іван глянуў на спакойны, засяроджаны твар маладога свяшчэнніка і не вытрымаў, спытаў:
- Скажыце, калі ласка, вам як свяшчэнніку даволі часта даводзіцца мець справы з пахаваннем, са смерцю. Як гэта вы ўсё ўспрымаеце? Мне здаецца, гэта вельмі прыгнятае чалавека, асабліва такога маладога, як вы?
Поп неяк здзіўлена паглядзеў на Івана, злёгку паціснуў плячыма.
- Гэта залежыць, як адносіцца да ўсяго гэтага: да жыцця, да смерці! Вядома, цяжка кожны раз бачыць гора, слёзы людзей, якія хаваюць сваіх блізкіх. Але ж, калі верыць, што жыццё чалавека не заканчваецца зямным існаваннем, а працягваецца там, у іншым свеце, то ўсё гэта ўспрымаецца не так змрочна і трагічна.
- А калі няма такой веры, як тады быць?..
- Тады наогул губляецца сэнс чалавечага існавання. Што такое зямное жыццё асобнага чалавека? - Імгненне ў параўнанні з вечнасцю. І калі не верыць у існаванне бессмяротнай душы, у вышэйшую справядлівасць Госпада нашага, то тады жыццё ператвараецца ў пакуту, а смерць падаецца страшным, непапраўным злом.
Іван ківаў галавою, згаджаўся.
- Усё так.
Яны выйшлі ўжо на дарогу, поп вёў у руках веласіпед, на якім прыехаў сюды з суседняй вёскі, дзе ён зараз жыў у невялікім доміку ля старой, збудаванай яшчэ ў семнаццатым стагоддзі царквы.
- Чалавечы розум не спасцігае сэнс жыцця, ён часцей за ўсё адпрэчвае яго, - загаварыў малады свяшчэннік, адказваючы Івану. - Але ж чалавек у гэтым жыцці жыве эмоцыямі, адчуваннямі, ці прасцей і правільней кажучы, душою. Забярыце ў думаючага чалавека адчуванне радасці, смутку, кахання і ён зломіцца пад цяжарам уласных думак. На гэтым свеце голы рацыяналізм заводзіць чалавека ў тупік, таму што бясконцасць і справядлівасць Боскага свету не сувымерна са слабасцю чалавечага розуму. «Шлях! Мае вышэй за вашыя шляхі і думкі. Мае вышэй думак вашых».
Поп уважліва паглядзеў Івану ў вочы:
- Я бачу, што душа ваша ўстрывожана, вы мучыцеся, шукаеце ісціну. А ісціна - у веры. Паверце, гэта - аксіёма. Няпросты шлях да Бога. Ён свой у кожнага чалавека. Я спадзяюся, што Гасподзь не пакіне вас. А я буду маліцца за вас. І вось што яшчэ, калі ў вас ёсць жаданне і час, - прыходзьце заўтра раніцою ў царкву. Мы з вамі працягнем нашу размову. А зараз, прабачце, мне трэба ехаць.
Ён развітаўся, сеў на веласіпед і хутка знік за паваротам.
Позна вечарам, перад тым, як класціся спаць, Іван выйшаў на двор. Над прыціхлым садам, над хатай, над усёй зямлёй зіхацела зорнае неба. Як у дзяцінстве, як сто, тысячу, мільён гадоў таму па Млечным Шляху ў бясконцую далячынь Сусвету велічна плыў Лебедзь, з паўночнага захаду да яго падкрадвалася Вялікая Мядзведзіца, і бяссонны Валапас сцярог свае ўладанні.
«Колькі людскіх пакаленняў жыло, кахала, радавалася і пакутавала пад гэтым вечным зорным небам? Колькі вачэй углядалася ў гэтую зорную прастору, колькі душ сціскалася ў захапленні ад гэтай велічнай прыгажосці і ад уласнай бездапаможнасці спасцігнуць, зразумець вялікую таямніцу бясконцасці Сусвету і хуткацечнасці, як палёт знічкі, чалавечага жыцця?.. А дзе яны ўсе сёння? Спластаваны ў зямлю, ператвораны ў тлен, у пясок. Супакоеныя няведамаю, няўмольнаю сілаю, імя якой, - смерць. На змену ім прыйшлі мы, на змену нам прыйдуць іншыя, а гэтае зорнае неба будзе зноў і зноў трывожыць душы жывых сваёй бясконцасцю і вечнасцю, як быццам насміхаючыся над марнасцю чалавечага існавання.
Хай сабе чалавецтва бессмяротнае, але ж я, чалавек з душой і розумам, з жаданнем жыць і жыць на гэтай зямлі - смяротны. Што мне да таго, што пасля мяне будуць жыць людзі, будуць гарэць гэтыя высокія зоркі, мяне ж не будзе. Я ж не пчала і не муравей. Мне Бог даў розум... Няўжо толькі для таго, каб усвядоміць сваю бездапаможнасць перад часам? Каб разумець і ведаць, што дні мае на гэтай зямлі злічаны? Калі ж ёсць нейкая вышэйшая праўда і справядлівасць у тым, што я павінен памерці, а не просты біялагічны закон абнаўлення, то чаму ж ты, Гасподзь, не даў мне такую сілу розуму, каб я ўсвядоміў справядлівасць твайго светаўладкавання? Навошта ж ты змушаеш нас мучыцца і сумнявацца?..»
Зорнае неба наўскос прарэзала яркая знічка і, не даляцеўшы да зямлі, патухла. Івану раптам прыпомніліся словы са Свяшчэннага пісання, якія сёння цытаваў яму малады свяшчэннік: «Шляхі мае вышэй за вашыя шляхі і думкі мае вышэй думак вашых».
«Што ж, магчыма, у гэтай загадкавасці, у гэтай таямніцы і ёсць асноўны сэнс чалавечага жыцця? Каб душа радавалася і пакутавала, каб розум вечна шукаў разгадку гэтай вялікай таямніцы. Пакуль што мне вядома адно: усё на гэтым свеце праходзіць беззваротна, і час, як тая рака, у якую нельга ўвайсці двойчы. Магчыма, Гасподзь толькі перад самым канцом адкрывае чалавеку справядлівасць смерці і сэнс яго зямнога існавання. Ці не ад таго твары нябожчыкаў такія супакоеныя і прасветленыя?..»
Над прыціхлай, заснуўшай вёскай, над могілкамі, дзе пахаваны яго бацькі, дзяды, прадазеды... над роднай зямлёй, дзе ён нарадзіўся і вырас, свяцілася тысячамі далёкіх зорак неба. І трывожылася, балела душа, і біўся, як птушка ў клетцы, слабы чалавечы розум, шукаючы разгадку і сэнс жыцця, і не знаходзіў яе...