Шкіпер засунуў руку ў кішэню штаноў і насілу - ён быў таўстун, а кішэні нехта надумаў зрабіць не па баках, а спераду - выцягнуў вялікі сярэбраны гадзіннік. Зірнуўшы на стрэлкі, перавёў позірк на сонца, якое ўпэўнена хілілася да захаду.
Канак-рулявы паглядзеў на яго, але прамаўчаў. Шкіперавы вочы ўтаропіліся ў востраў, да якога яны падплывалі. Белая паласа пены пазначала рыф. Ён ведаў, там недзе павінен быць праход, досыць шырокі, каб прайсці судну, і разлічваў убачыць яго, як толькі падыдуць крыху бліжэй.
Праз якую гадзіну цемра ахутае востраў. Лагуна там глыбокая і зручная для якарнай стаянкі. Старэйшына вёскі, хаткі якой ён ужо бачыў сярод какосавых пальмаў, - сябар яго памочніка, таму ноч на беразе абяцала быць прыемнай.
Падышоў памочнік, і шкіпер павярнуўся да яго.
- Трэба захапіць з сабой пляшку, а там запросім дзяўчат на танцы.
- Я не бачу праходу, - сказаў памочнік.
Гэта быў канак, прыгожы, смуглы, паўнаваты хлопец, які крыху нагадваў кагосьці з апошніх рымскіх імператараў. Твар яго быў худы, з тонкімі правільнымі рысамі.
- Я ўпэўнены, што праход недзе тут, - сказаў шкіпер, гледзячы ў бінокль. - Розумам не дайду, дзе ж ён. Хай хто-небудзь з хлопцаў паглядзіць з мачты.
Памочнік шкіпера паклікаў аднаго матроса і аддаў загад. Шкіпер сачыў, як матрос узбіраецца на мачту, і пачаў чакаць, што той скажа. Але канак крыкнуў, што нічога не бачыць, акрамя адной лініі пены. Шкіпер, які ведаў мову самоа не горш за туземцаў, моцна вылаяўся.
- Сядзець яшчэ яму там? - спытаўся памочнік.
- Якая карысць! - раззлаваўся шкіпер. - Гэты дурань усё роўна нічога не бачыць. Быў бы я там, наверсе, я б ужо праход знайшоў як піць даць!
Ён са злосцю паглядзеў на тонкую мачту. Добра туземцам, усё жыццё яны лазяць па какосавых пальмах! Ён жа занадта поўны і цяжкі.
- Злазь! - крыкнуў ён. - З цябе карысці як з казла малака. Трэба ісці ўздоўж рыфа, пакуль не знойдзем праход.
Яго сямідзесяцітонная парусная шхуна мела дадатковы рухавік і, калі не было сустрэчнага ветру, ішла з хуткасцю чатыры-пяць вузлоў. Гэта была даволі пашарпаная старая пасудзіна. Немаведама калі яна была пафарбавана ў белы колер, але цяпер выглядала бруднай і аблезлай і наскрозь прапахла копрай і газай, сваім звычайным грузам.
Яны знаходзіліся за сто футаў ад рыфа, і шкіпер загадаў рулявому ісці ўздоўж, пакуль не знойдуць праход. Так прайшлі каля дзвюх міль, і шкіпер зразумеў, што праход яны прамінулі. Тады ён павярнуў шхуну і зноў пайшоў уздоўж рыфа. Паласа пены ўсё цягнулася, праходу не відаць, а сонца ўжо было нізка. Праклінаючы тупасць сваёй каманды, шкіпер вырашыў чакаць да раніцы.
- Паварочвай! - загадаў ён. - Тут нельга кідаць якар.
Яны адышлі далей у мора, і хутка ўсё ахутала цемра. Яны кінулі якар. Калі скруцілі ветразі, шхуну пачало моцна гайдаць на хвалях. У Апіі казалі, што яна калі-небудзь перавернецца дагары нагамі. Нават яе гаспадар, амерыканскі немец, які меў адну з найлепшых крамаў у порце, казаў, што ні за якія грошы не згадзіўся б выйсці на ёй у мора.
Кок-кітаец, у белых, вельмі брудных і падраных портках і белай кашулі, абвясціў, што вячэра на стале. Калі шкіпер спусціўся ў каюту, механік ужо сядзеў там. Гэта быў цыбаты чалавек з худой шыяй, у сінім камбінезоне і цяльняшцы. Худыя рукі яго ад локця да кісці былі ў татуіроўцы.
- Чартоўскі непрыемна правесці ноч у моры, - незадаволена сказаў шкіпер.
Механік нічога не адказаў, вячэралі яны моўчкі. Каюту асвятляла цьмяная газная лямпа. Пасля абрыкосавых кансерваў, пад канец вячэры, кітаец прынёс чай. Шкіпер запаліў цыгару і падняўся на палубу. Цяпер востраў ледзь вызначаўся на фоне начнога неба. Ярка гарэлі зоркі. Толькі шум прыбою парушаў цішыню. Шкіпер сядзеў у шэзлонгу і спакойна паліў. Неўзабаве на палубу падняліся некалькі матросаў і селі паблізу. У аднаго ў руках было банджа, у другога канцэрціна. Яны зайгралі, а адзін з іх заспяваў. Дзіўна, ненатуральна гучала туземная песня пад гукі гэтых інструментаў. Потым два матросы, што сядзелі і слухалі, пачалі танцаваць. Гэта быў танец варвараў, дзікі, першабытны, хуткі, з рэзкімі рухамі рук і ног, з сутаргавым матляннем усяго цела. Гэта быў шчыра жывёльны танец, мудрагелісты, але без тайны, да такой ступені непасрэдны, што яго можна было назваць дзіцячым.
Урэшце, стаміўшыся, матросы палеглі тут жа на палубе і заснулі. Стала ціха.
Шкіпер цяжка падняўся з шэзлонга і спусціўся ўніз па трапе. У сваёй каюце ён раздзеўся і лёг. Ад начной духаты ён крыху задыхаўся.
Раніцай, калі над ціхамірным морам пачало днець, яны ўбачылі крыху далей на ўсход той самы праход, які так і не знайшлі ўвечары. Шхуна зайшла ў лагуну. Вада была надзвычай спакойная. Глыбока ўнізе, паміж караламі, мітусіліся рознакаляровыя рыбкі.
Кінулі якар, шкіпер добра паснедаў і падняўся на палубу. У бязвоблачным небе шчыра свяціла сонца, але ў паветры яшчэ адчувалася жыватворчая ранішняя прахалода. Была нядзеля, наўкола панавалі спакой і цішыня, быццам сама прырода адпачывала, ад усяго гэтага незвычайны спакой авалодаў і шкіперам. Ён сядзеў, ляніва аглядаючы лясісты бераг. Потым вусны яго кранула ледзь прыкметная ўсмешка, і ён пстрыкнуў недапалкам.
- Прыспеў час і на бераг, - сказаў ён. - Шлюпку!
Ён няспрытна спусціўся ў лодку, і весляры прывезлі яго ў маленькую бухту.
Тут пальмы раслі каля самай вады, не радамі, але ў нейкім пэўным парадку. Яны нагадвалі кардэбалет з векавух, легкадумных, нягледзячы на ўзрост, якія пазастывалі ў грацыёзных манерных позах былых часоў.
Шкіпер пайшоў па ледзь прыкметнай у густой траве сцежцы. Неўзабаве яна вывела яго да рэчкі. Праз яе быў перакінуты масток, дакладней, і не масток, а тузін пальмавых ствалоў, шчыльна пакладзеных адзін да аднаго на драўляныя развілкі. Трэба было прайсці па гладкіх бярвёнах, вузкіх і слізкіх, не маючы рукам апоры. Толькі храбры і спрытны чалавек мог зрабіць гэта.
Шкіпер прыпыніўся, трохі завагаўся. Але на другім беразе сярод дрэў стаяў эўрапейскага тыпу будынак. Гэта прымусіла яго адважыцца асцярожна ступіць на першае бервяно. Ён вельмі старанна разлічваў кожны свой крок, аднак на стыку розных па таўшчыні ствалоў разоў колькі ледзь не ўпаў. Урэшце дабраўся да апошняга ствала і з палёгкай уздыхнуў, ступіўшы нагой на зямлю. Заняты цалкам пераправай, ён і не заўважыў, што за ім сачылі, таму схамянуўся, калі пачуў:
- Трэба мець жалезныя нервы, каб хадзіць па такіх мастках.
Шкіпер падняў галаву і ўбачыў перад сабой чалавека. Мабыць, той выйшаў з дому, што там, за дрэвамі.
- Я бачыў, вы не адразу адважыліся, - усміхнуўся незнаёмец. - Думаў, вы вось-вось кульнецеся ў ваду.
- Каб хоць не так, - сказаў шкіпер, да якога зноў вярнулася самаўпэўненасць.
- Мне тут і самому даводзілася часам падаць. Помню, неяк увечары вяртаўся з палявання і боўтнуўся ў ваду ў вопратцы, са стрэльбаю. Цяпер я звычайна бяру хлопчыка, каб насіў стрэльбу.
Немалады ўжо чалавек з пасівелай бародкай і хударлявым тварам, ён быў у кашулі без рукавоў і ў парусінавых штанах, але без шкарпэтак і чаравікаў. Па-ангельску ён гаварыў з ледзь прыкметным замежным вымаўленнем.
- Вы Нэйлсан? - спытаўся шкіпер.
- Ён самы.
- Чуў пра вас. Так і думаў, што вы недзе тут пасяліліся.
Ён рушыў за Нэйлсанам у маленькае бунгала і тут стомлена апусціўся ў крэсла.
Пакуль Нэйлсан хадзіў па віскі і келіхі, шкіпер агледзеў пакой.
Яго ўразіла вялікая колькасць кніг. Усе чатыры сцяны, ад падлогі да столі, займалі паліцы з кнігамі. Быў тут і раяль, завалены нотамі, і вялікі стол з кнігамі і часопісамі.
Пакой здзівіў шкіпера, але ён успомніў, што Нэйлсан славіўся ў наваколлі як дзівак. Ніхто пра яго амаль нічога не ведаў, хаця ён пражыў на астравах шмат гадоў. Аднак тыя, каму давялося з ім сустракацца, казалі, што ён вялікі дзівак. Па нацыянальнасці ён быў швед.
- Багата ж у вас кніг, - сказаў шкіпер, калі Нэйлсан вярнуўся.
- Яны не шкодзяць, - адказаў Нэйлсан з усмешкай.
- Няўжо ўсё гэта вы прачыталі? - пацікавіўся шкіпер.
- Большасць з іх.
- Я і сам аматар пачытаць. Увесь час атрымліваю «Сэтэрдэй іўнінг пост».
Нэйлсан прапанаваў госцю шклянку віскі і цыгару. Шкіпер вырашыў тое-сёе расказаць пра сябе.
- Я прыплыў сюды ўчора пад вечар, але не знайшоў праходу, таму кінуў якар у моры. Я тут стаянкі не ведаю, але гаспадар загадаў прывезці сюды такі-сякі груз. Грэю. Вы ведаеце яго?
- Ведаю. У яго тут недалёка крама.
- Дык вось яму патрэбны кансервы, а ў яго ёсць копра. Таму і вырашылі, чым мне без справы стаяць у Апіі, лепш плыць сюды. Я звычайна плаваю між Апіяй і Пага-Пага, але там у іх цяпер воспа.
Ён глынуў віскі і запаліў цыгару. Шкіпер быў маўчун, але Нэйлсан чымсьці раздражняў яго і прымушаў гаварыць. Швед сачыў за ім сваімі вялікімі чорнымі вачыма, у якіх мільгала лёгкая ўсмешка.
- У вас тут выдатнае месца.
- Але, крыху давялося папрацаваць.
- Вашы дрэвы, мабыць, даюць вялікі даход. Добрыя дрэвы, а копра цяпер у цане. У мяне самога была некалі маленькая плантацыя на Іполу, але потым мусіў прадаць.
Шкіпер зноў агледзеў пакой, завалены кнігамі, незразумелымі, таму, здавалася, варожымі яму.
- Вам тут, відаць, маркотна, - сказаў ён.
- Нічога, я чалавек звыклы, вось ужо дваццаць пяць гадоў, як я тут.
Шкіпер моўчкі паліў, не ведаючы, пра што яшчэ гаварыць. А Нэйлсан, відавочна, не хацеў парушаць маўчання. Ён задумліва разглядаў свайго госця. Гэта быў высокі чалавек, вышэй шасці футаў, таўстун, з поўным у чырвоных плямах і фіялетавых прожылках на шчоках тварам. Налітыя крывёю вочы, магутная шыя. Ён быў зусім лысы, калі не лічыць доўгіх кучаравых і амаль белых пасмаў на патыліцы. Высокі бліскучы лоб замест таго, каб паказваць на вялікі розум, наадварот, рабіў твар яго дурнаватым. На ім былі блакітная фланелевая кашуля і даволі паношаныя сінія штаны.
Сядзеў госць у крэсле, выпнуўшы жывот і шырока расставіўшы тоўстыя ногі. Цела яго страціла гнуткасць. Нэйлсан спытаўся ў сябе, як мог выглядаць гэты чалавек у маладосці. Амаль немагчыма было ўявіць сабе, што гэтая туша была некалі гарэзлівым хлопчыкам.
Шкіпер выпіў віскі, і Нэйлсан падсунуў пляшку бліжэй да яго.
- Частуйцеся.
Шкіпер нахіліўся і ўзяў пляшку сваёй вялізнай лапай.
- А як вы тут апынуліся? - спытаўся ён.
- Я прыехаў сюды з-за свайго здароўя, з-за хворых лёгкіх, дактары казалі, што і года не працягну. Як бачыце, яны памыліліся.
- Я хацеў спытацца, як здарылася, што вы апынуліся менавіта тут?
- Я чалавек сентыментальны.
- А!..
Нэйлсан бачыў, што шкіпер нічагуткі не зразумеў, што ён хацеў гэтым сказаць, і ў яго вачах мільгануў кплівы агеньчык. Але, мабыць, менавіта таму, што шкіпер быў такі грубы і тупы, Нэйлсан вырашыў пагаварыць з ім.
- Калі вы ішлі па мастках, наўрад ці што-небудзь бачылі навокал, а гэта месца, між іншым, лічыцца вельмі прыгожым.
- Дый дом у вас харошы.
- Як я сюды прыехаў, яго якраз і не было. Тут стаяла круглая туземная хаціна з высокай страхой, пад вялікім дрэвам з чырвонымі кветкамі, акружаная, як плотам, кратонавымі кустамі з жоўтай, чырвонай, залацістай лістотай. Далей усюды раслі какосавыя пальмы, грацыёзныя, як жанчыны. Яны стаялі ля самай вады і круглы дзень любаваліся сваім адбіткам.
Я быў тады яшчэ малады - о божа, гэта было чвэрць стагоддзя таму назад! - і я стараўся нацешыцца ўсёй прыгажосцю свету за той нядоўгі час, што мне застаўся да смерці. Калі я ўпершыню сюды трапіў, у мяне дух зайшоўся, думаў, што заплачу. Ніколі ў жыцці не бачыў такой прыгажосці. Мне было ўсяго дваццаць пяць, і я храбрыўся - паміраць не хацелася. Мне тады здалося, што прыгажосць гэтага месца дапаможа мне пагадзіцца з лёсам... Калі я сюды прыехаў, адчуў, што ўсё маё мінулае жыццё некуды знікла - Стакгольм і Стакгольмскі ўніверсітэт, і потым Бон, быццам гэта было нейкае чужое жыццё; быццам толькі цяпер я спазнаў тую рэальнасць жыцця, пра якую шмат гавораць нашы дактары філасофіі - між іншым, я і сам доктар філасофіі. «Адзін год, - сказаў я сабе, - мне застаўся адзін год. Я пражыву яго тут, а потым можна і памерці».
Якія мы неразумныя, сентыментальныя, меладраматычныя, калі нам дваццаць пяць, але, мабыць, калі б не гэта, мы не былі б такія ўмудроныя ў пяцьдзесят... Піце, дарагі, піце! Не звяртайце ўвагі на маю балбатню.
Ён паказаў на пляшку, і шкіпер дапіў сваю шклянку віскі.
- А вы чаму самі не п'яце? - спытаўся ён, узяўшы пляшку.
- Я не п'ю, - усміхнуўся швед. - У мяне ёсць другая, больш тонкая магчымасць ап'янець. Але, можа, гэта проста фанабэрыя. Ва ўсякім разе, дзейнічае даўжэй, а вынікі менш згубныя.
- У Штатах, кажуць, цяпер нюхаюць какаін, - сказаў шкіпер.
Нэйлсан толькі ўсміхнуўся.
- Не гэтак часта даводзіцца бачыць белых, мабыць, раз у жыцці глыток віскі мне не пашкодзіць.
Ён наліў сабе крыху ў шклянку, дабавіў содавай і трошкі адпіў.
- Урэшце я зразумеў, чаму гэта месца вызначаецца гэткай незямной прыгажосцю. Тут на імгненне затрымалася каханне, як пералётная птушка, якая, выпадкова напаткаўшы карабель сярод акіяна, села на мачту і ненадоўга склала свае стомленыя крылы. Водар цудоўных пачуццяў панаваў у паветры, як пах свідзіны на лугах маёй радзімы ў маі. Мне здаецца, што там, дзе людзі моцна кахалі ці моцна пакутавалі, назаўсёды застаецца слабы водар пачуццяў, быццам яны цалкам не паміраюць, быццам гэтае месца набыло нейкую духоўную значнасць, якая нейкім чынам адбіваецца на тых, хто сюды трапляе. Шкада, што я не магу ўсё гэта больш зразумела выказаць, - ён усміхнуўся, - але ўсё адно, наўрад вы б і тады што-небудзь зразумелі з таго, што я хачу сказаць.
Нэйлсан крыху памаўчаў.
- Мабыць, гэта месца здавалася мне такім прыгожым, таму што тут я спаткаў каханне. - Ён паціснуў плячыма. - А мабыць, проста майму эстэтычнаму густу імпанавала ўдалае спалучэнне маладога кахання і адпаведнай аправы.
Нават чалавек не такі тупы, як шкіпер, наўрад ці што-небудзь скеміў бы з таго, пра што апавядаў Нэйлсан, які сам нібыта кпіў са сваіх слоў. Быццам пачуццё, што выклікала гэтую шчырасць, розуму здалося смешным. Нэйлсан сам называў сябе сентыментальным, але калі да сентыментальнасці далучаецца скепсіс, з гэтага бог ведае што можа атрымацца.
Нэйлсан з хвіліну якую памаўчаў і раптам зірнуў на шкіпера з непрыхаванай цікаўнасцю.
- Ведаеце, мне ўвесь час здаецца, што я вас ужо недзе бачыў, - сказаў ён.
- Не помню, - адказаў шкіпер.
- Дзіўна, але твар ваш мне быццам знаёмы, я ўсё хачу прыгадаць, дзе і калі вас сустракаў.
Шкіпер паціснуў плячыма.
- Ужо трыццаць гадоў я на астравах. Дзе ж тут запомніць усіх, з кім давялося сустракацца.
Швед паківаў галавой.
- Ведаеце, часам бывае, знаёмым здаецца месца, дзе ніколі не быў. Вось і цяпер я адчуваю прыкладна тое ж, калі гляджу на вас. - На твары яго з'явілася дзіўная ўсмешка. - Мабыць, вы былі начальнікам галеры ў старажытным Рыме, а я рабом ля вясла. Вы кажаце, пражылі тут трыццаць гадоў?
- Трыццаць, як адзін год.
- А не сустракалі вы чалавека па мянушцы Руды?
- Руды?
- Я ведаю яго толькі па гэтай мянушцы. Сустракацца нам не давялося. І ўсё ж я ўяўляю яго выразней, чым, скажам, сваіх братоў, якіх я бачыў дзень пры дні шмат гадоў. Ён жыве ў маім уяўленні, як Паола Малатэста або Рамэо. Зрэшты, вы, мабыць, не чыталі ні Дантэ, ні Шэкспіра?
- Мабыць, не, - адказаў шкіпер.
Нэйлсан, разваліўшыся ў крэсле, паліў цыгару і адсутным позіркам сачыў за струменьчыкам дыму ў нерухомым паветры. На вуснах яго гуляла ўсмешка, але вочы былі сур'ёзныя.
Ён зірнуў на шкіпера. Празмерная сытасць яго выклікала агіду. На твары ляжаў адбітак бязмежнага самазадаволення, характэрнага таўстунам. Гэта было абуральна і нервавала Нэйлсана. Аднак кантраст паміж створаным ім вобразам і госцем забаўляў яго.
- Здаецца, гэты Руды быў прыгажун. Я гутарыў з рознымі людзьмі, і з белымі таксама, якія ведалі яго ў тыя часы, і ўсе яны як адзін казалі, што ён быў вельмі прыгожы хлопец.
Рудым яго звалі за вогненныя валасы, доўгія, кучаравыя ад прыроды. Мабыць, валасы былі менавіта таго колеру, па якім вар'яцелі ўсе гэтыя прадрафаэліты*. Не думаю, што ён вельмі ганарыўся сваёй шавялюрай - ён быў занадта просты, - але каб і ганарыўся, наўрад ці хто кпіў бы з гэтага.
* Групоўка ангельскіх мастакоў і пісьменнікаў другой паловы XIX стагоддзя, якая імкнулася адрадзіць у сваёй творчасці шчырасць, наіўную рэлігійнасць ранняга Адраджэння (заўв. перакл.).
Ён быў высокі, больш за шэсць футаў. У туземнай хаціне, якая тут раней стаяла, на цэнтральным слупе, што падтрымліваў страху, зарубкай быў адзначаны яго рост. Атлетычнага складу, як грэчаскі бог, шыракаплечы, з вузкімі клубамі. У яго постаці была тая мяккасць ліній, якую Праксіцель надаў свайму Апалону, і тая ж няўлоўная жаночая грацыя, хвалюючая і таямнічая. Скура яго была бялюткая, аксаміцістая, як у жанчыны.
- У мяне самога, як я быў хлапчуком, скура была вельмі белая, - сказаў шкіпер, і ў яго вачах мільганула ценем усмешка.
Але Нэйлсан нібыта і не чуў яго. Ён у захапленні распавядаў далей і не жадаў, каб яму перашкаджалі.
- Твар у яго быў такі ж цудоўны, як і постаць. Вялікія сінія вочы, такія цёмныя, што некаторыя казалі - чорныя. І, як рэдка бывае ў рудых, - цёмныя бровы і доўгія цёмныя вейкі. Правільныя рысы твару, а рот, як крывавая рана. Яму было тады дваццаць гадоў. - Тут швед вытрымаў драматычную паўзу і глынуў крыху віскі. Потым павёў апавяданне далей: - Непаўторны. Не было чалавека, прыгажэйшага за яго. Гэта была дзіўная кветка на дзікай расліне - шчаслівы капрыз Прыроды.
Аднойчы Руды высадзіўся ў той бухце, дзе вы, мабыць, сёння раніцай кінулі якар. Ён быў амерыканскім матросам і дэзерціраваў з ваеннага карабля ў Апіі. Ён дамовіўся з нейкім добрасардэчным туземцам, каб той завёз яго на катэры з Апіі ў Сафора. Тут ён сышоў на бераг. Чаму ён дэзерціраваў, не ведаю. Мабыць, не спадабалася жыццё на ваенным караблі з яго строгасцямі; мабыць, былі нейкія непрыемнасці, а можа, на яго паўплывалі паўднёвыя моры і гэтыя рамантычныя астравы, якія часам дзіўным чынам аблытваюць чалавека, як муху павуціннем. Мажліва, ён быў залішне ўражлівы, і гэтыя зялёныя пагоркі, гэты спакойны клімат, сіняе мора адабралі ў яго моц жыхара поўначы, як Даліла адабрала моц у Самсона. Так ці іначай, яму трэба было схавацца, і ён вырашыў, што тут і можна пражыць у бяспецы, пакуль карабель яго не адплыве ад Самоанскіх астравоў.
На беразе лагуны была туземная хаціна, і, пакуль Руды стаяў і разважаў, куды падацца, з хаціны выйшла дзяўчына і запрасіла яго да сябе. Ён ведаў два-тры словы на туземнай мове, а яна столькі ж па-ангельску. Але ён выдатна зразумеў, што азначалі яе ўсмешкі і запрашальныя жэсты. Ён сеў на цыноўку, і яна пачаставала яго кавалачкамі ананаса.
Пра Рудога я ведаю толькі з чужых слоў, дзяўчыну ж я бачыў праз тры гады пасля іх сустрэчы. Тады ёй было ўсяго шаснаццаць. Вы сабе не ўяўляеце, якая яна была прыгажуня. Пажадлівая грацыя і багатыя фарбы трапічнай кветкі. Высокая, гнуткая, з тонкімі рысамі, характэрнымі яе народу, з вялікімі вачыма, падобнымі на ціхія затокі пад пальмамі. Яе чорныя кучаравыя валасы рассыпаліся па плячах, а на галаве быў вянок з духмяных кветак. Ад аднаго позірку на яе чароўныя рукі, такія маленькія, такія прыгожыя, дух займала.
У тыя дні яна амаль заўсёды смяялася. Ад усмешкі той сэрца магло спыніцца. Скура дзяўчыны залацілася, нібы пшанічнае поле ў сонечны дзень.
Божухна! Як апісаць яе? Яна была казачнай прыгажосці.
І гэтыя юныя стварэнні - ёй было тады шаснаццаць, а яму дваццаць, - закахаліся адно ў аднаго з першага погляду. Гэткае сапраўднае каханне, не тое каханне, што нараджаецца з узаемнай сімпатыі, агульных інтарэсаў, духоўнай блізкасці, а каханне простае, адвечнае. Так пакахаў Адам Еву, калі прачнуўся і ўпершыню ўбачыў яе ў садзе. Гэта было тое каханне, якое прываблівае адно да аднаго звяроў і багоў. Тое каханне, што робіць свет цудам. Каханне, што дае жыццю ўнутраны сэнс. Вы ніколі, мабыць, не чулі пра разумнага і цынічнага французскага герцага, які казаў, што з двух закаханых толькі адзін кахае, другі ж дазваляе сябе кахаць. Гэта горкая ісціна, з якой большасць з нас вымушана пагадзіцца. І вельмі рэдка бывае, каб абое кахалі аднолькава. Тады, відаць, само сонца спыніцца, як спынілася яно, калі Ісус Навін заклікаў да бога Ізраіля.
Нават цяпер, праз шмат гадоў, калі я ўспамінаю гэтыя юныя стварэнні, такія прыгожыя, простыя, пра іх каханне, у мяне ные сэрца. Яно сціскаецца так, як часам бывае, калі я ўначы гляджу на месяц, што зіхаціць у чыстым небе над лагунай.
Сузіранне ідэальнай прыгажосці заўсёды нараджае боль.
Яны былі як дзеці. Дзяўчына была добрая, пяшчотная і ласкавая. Пра яго я нічога не ведаю, але хачу думаць, што ва ўсякім разе ў той час гэта быў адкрыты і шчыры чалавек. Мне хочацца думаць, што душа яго была такая ж прыгожая, як і постаць. Але зусім мажліва, што ў душы ў яго было не больш, чым у тых стварэнняў, што жылі ў лесе, рабілі жалейкі з чароту і купаліся ў горных ручаях і азёрах, калі свет быў яшчэ малады і калі фаўны скакалі вярхом на барадатых кентаўрах. Клопатная рэч - душа, і з таго часу, як чалавек прыдбаў яе, ён страціў Эдэм.
Дык вось, незадоўга да з'яўлення Рудога на востраве прайшла эпідэмія, адна з тых, што завозіць у краіны паўднёвых мораў белы чалавек; трэцяя частка жыхароў вострава памерла. Дзяўчына страціла ўсіх сваіх блізкіх і жыла разам з далёкімі сваякамі. Уся сям'я складалася з дзвюх бабулек, зморшчаных і згорбленых, дзвюх маладзейшых жанчын, мужчыны і хлопчыка.
Руды пражыў у іх некалькі дзён. Ці яго непакоіла, што блізка бераг і можна сустрэць белых, якія б маглі яго выдаць, ці закаханыя не хацелі, каб ім хто-небудзь замінаў пабыць удваіх; так ці іначай, неўзабаве яны сабралі немудрагелістыя пажыткі дзяўчыны і пайшлі па зарослай травой сцежцы пад какосавымі пальмамі да рэчкі, якую вы цяпер бачыце. Ім давялося прайсці па мастку, па якім ішлі вы. Дзяўчына весела смяялася з баязлівасці Рудога. Яна давяла яго за руку да канца першага ствала, але далей у яго мужнасці не хапіла, і ён вярнуўся. Перад тым як зноў ступіць на масток, ён раздзеўся, і дзяўчына перанесла яго рэчы на галаве.
Яны пасяліліся ў пустой хаціне, што стаяла тут. Ці то яна мела на хаціну нейкія правы (права на зямлю на востраве - складаная рэч), ці гаспадар памёр у час эпідэміі, ва ўсякім разе, іх ніхто тут не турбаваў. Дзве цыноўкі, на якіх яны спалі, асколак люстэрка ды дзве-тры міскі - вось і ўсё, што яны мелі. Але ў такім благаславёным кутку гэтага хапіла, каб зажыць сваёй сям'ёй.
Кажуць, у шчаслівых людзей няма гісторыі, і, відавочна, яе няма ў шчаслівага кахання. З раніцы да вечара яны нічога не рабілі, і ўсё ж дні здаваліся ім занадта кароткімі. У дзяўчыны было туземнае імя, але Руды называў яе Салі. Ён хутка вывучыўся нескладанай туземнай мове і ляжаў гадзінамі на цыноўцы і слухаў яе вясёлы шчэбет. Ён быў маўклівы, а розум яго, мабыць, яшчэ не абудзіўся. Ён увесь час паліў цыгарэты, якія яна рабіла яму з тутэйшага тытуню і лістоў пандану, і назіраў, як яна сваімі спрытнымі пальцамі пляла цыноўкі з травы.
Да іх часта заходзілі туземцы; яны расказвалі доўгія гісторыі пра былыя часы, калі на востраве ішла вайна паміж плямёнамі. Іншы раз Руды рыбачыў на рыфе і прыносіў дадому кош рознакаляровай рыбы. Часам ноччу хадзіў з ліхтаром лавіць. амараў. Каля хаціны раслі бананы. Салі пякла іх, і гэта таксама было часткай іх сціплай ежы. Салі ўмела прыгатаваць смачную страву з какосавых арэхаў, а хлебнае дрэва, што расло на беразе ракі, давала ім свае плады. На свята забівалі парася і смажылі на гарачых каменнях. Яны разам купаліся ў рацэ, а вечарамі каталіся ў чоўне па лагуне.
На захадзе сонца цёмна-сіняе мора набывала афарбоўку чырвонага віна, як мора гамераўскай Грэцыі; у лагуне яно пералівалася ўсімі адценнямі, ад аквамарыну да аметысту і ізумруду; а промні сонца на захадзе на нейкае імгненне афарбоўвалі яго ў залаты колер. У моры былі каралы ўсіх колераў: карычневыя, белыя, ружовыя, чырвоныя, фіялетавыя. Яны былі падобныя на чароўны сад, а маленькія рыбкі ў вадзе - на матылькоў. Усё гэта нагадвала казку. Сярод зарасніку каралаў сустракаліся адкрытыя мясціны з белым пясчаным дном і з крыштальна чыстай вадой, у якой вельмі добра было купацца.
Ужо прыцемкам яны павольна, трымаючы адно аднаго за рукі, вярталіся сцежкай дамоў, бадзёрыя і шчаслівыя. Птушкі майна весела шчабяталі ў какосавым гаі. Прыходзіла ноч, і вялікае неба з залатымі зоркамі здавалася шырэйшым, чым у Эўропе, а лёгкі ветрык прадзімаў іх хаціну. Але і гэтая доўгая ноч здавалася ім занадта кароткай.
Ёй было шаснаццаць, а яму ледзь мінула дваццаць гадоў. Золак пранікаў між слупоў хаціны і глядзеў на гэтых цудоўных дзяцей, што спалі ў абдымках адно аднаго. Сонца, каб не патурбаваць іх, спачатку хавалася за лісцем бананаў, а потым яго залаты прамень, нібыта лапка ангорскай кошкі, ласкава кратаў іх твары. Яны расплюшчвалі сонныя вочы і з усмешкай сустракалі новы дзень.
Прайшлі тыдні, месяцы, год. Яны, здавалася, кахалі адно аднаго гэтак жа - я не хачу сказаць палка, таму што ў палкасці заўсёды ёсць крыху маркоты, горычы ці пакуты, - але гэтак жа бязмежна, гэтак жа проста і натуральна, як у той дзень, калі ўпершыню сустрэліся і зразумелі, што ў іх пасялілася бажаство.
Я ўпэўнены, што яны і не думалі, што іх каханне калі-небудзь можа скончыцца. Няўжо мы не ведаем, што галоўнае ў каханні - гэта вера ў тое, што яно працягнецца вечна. Але ўсё ж такі, мабыць, у Рудога ўжо недзе ў глыбіні хавалася маленькае зерне перасыці, пра што ні дзяўчына, ні ён сам не здагадваліся, калі аднойчы туземец прыехаў з берага і сказаў, што непадалёку стаіць на якары ангельскі кітабойны карабель.
- Вось добра! - сказаў Руды. - Мо пайсці да іх ды памяняць арэхі і бананы на фунты з два тытуню.
Цыгарэты з панданавых лістоў, якія Салі рабіла яму, былі моцныя і даволі прыемныя, але яны не задавальнялі яго; яму раптам вельмі захацелася сапраўднага тытуню, пахучага, моцнага. Месяцаў колькі ён не паліў люлькі, і цяпер, калі ён падумаў пра гэта, у яго слінкі пацяклі.
Можна было чакаць, што Салі пачуе нядобрае і адгаворыць яго, аднак каханне было такім моцным, што яна і думаць не магла, што знойдзецца на зямлі такая сіла, якая можа адняць у яе Рудога. Яны разам пайшлі на пагоркі, назбіралі вялікі кош дзікіх апельсінаў, зялёных, але салодкіх і сакавітых; каля хаціны яны набралі бананаў, какосавых арэхаў, пладоў хлебнага дрэва і манга і ўсё гэта прынеслі на бераг. Паклаўшы ўсё гэта ў човен, Руды разам з тутэйшым хлопчыкам, тым самым, што паведаміў пра карабель, паплыў за рыф.
Больш Салі яго ніколі не бачыла.
На другі дзень хлопчык вярнуўся адзін, у слязах. Ён расказаў, што, калі яны падплылі да карабля, Руды крыкнуў нешта, выйшаў белы чалавек і паклікаў іх наверх. Руды ўзяў з сабой садавіну і падняўся на палубу. Белы загаварыў з Рудым, і яны, відаць, аб нечым дамовіліся. Адзін з матросаў прынёс тытуню. Руды адразу напхаў люльку і запаліў. Хлопчык паказаў, з якой асалодай ён зацягнуўся і выпусціў вялікі клуб дыму.
Потым яму нешта сказалі, і ён зайшоў у каюту.
Хлопчык бачыў праз адчыненыя дзверы, як прынеслі пляшку і шклянкі. Руды піў і паліў.
Белыя, мабыць, спыталіся пра нешта, таму што ён пакруціў галавой і засмяяўся. Чалавек, які першы загаварыў з ім, таксама смяяўся і зноў наліў у шклянку Рудому. Яны гутарылі і пілі, а хлопчык урэшце стаміўся сачыць за імі, бо не мог зразумець таго, што адбываецца, скурчыўся на палубе і заснуў.
Прачнуўся ён ад штуршка, ускочыў на ногі і ўбачыў, што карабель павольна выходзіць з лагуны. Руды моцна спаў, паклаўшы цяжкую галаву на рукі. Хлопчык паімкнуўся быў да яго, каб пабудзіць, але чыясьці рука груба схапіла яго за плячо, і пануры матрос аблаяў хлопца на незразумелай мове, падштурхнуў яго да борта. Тады хлопчык гукнуў Рудога, але ў той жа момант яго схапілі і выкінулі ў ваду. Хлопчык зразумеў, што ўжо нічога не выправіць; ён падплыў да чоўна, што быў недалёка ад рыфа, і ўвесь у слязах пачаў веславаць да берага.
Растлумачыць усё можна было вельмі лёгка. На кітабойным судне не хапала матросаў - ці то яны хварэлі, ці то разбегліся - і капітан прапанаваў Рудому завербавацца, а калі той адмовіўся, падпаіў яго і проста звёз.
Салі вельмі бедавала. Тры дні яна страшэнна плакала. Туземцы стараліся яе супакоіць, але дарэмна. Яна нічога не хацела есці. А потым ёю авалодала апатыя.
Доўгія дні яна сядзела на беразе, не зводзячы вачэй з лагуны, усё спадзявалася, што Руды як-небудзь выкруціцца. Яна гадзінамі сядзела на белым пяску, і слёзы вялікімі кроплямі беглі па шчоках, а пад вечар стомленая вярталася праз рэчку ў хаціну, дзе яны некалі былі шчаслівыя. Людзі, з якімі яна жыла перад тым, як на востраве з'явіўся Руды, клікалі яе назад, але яна адмовілася: яна была ўпэўнена, што Руды вернецца, і хацела, каб ён знайшоў яе там, дзе пакінуў.
Праз чатыры месяцы яна нарадзіла мёртвае дзіця, і бабуля, якая прыйшла дапамагчы ёй, засталася жыць у яе хаціне.
Радасць знікла з яе жыцця. Хоць з цягам часу боль крыху прытупіўся, на змену яму прыйшла заўсёдная меланхолія. Цяжка ўявіць, што сярод гэтага народа, чые пачуцці моцныя, але хуткабежныя, знойдзецца жанчына, здольная на такое каханне. Яна верыла, што рана ці позна Руды вернецца. Яна чакала яго, і кожны раз, калі хто-небудзь ішоў праз масток, яна паднімала галаву, спадзеючыся ўбачыць яго...
Нэйлсан змоўк і ўздыхнуў.
- Што ж было далей? - спытаўся шкіпер.
Нэйлсан усміхнуўся.
- Праз тры гады яна сышлася з другім белым.
- Гэтак у іх звычайна і бывае, - сказаў шкіпер з цынічнай усмешкай.
Швед з нянавісцю зірнуў на яго. Ён не ведаў, чаму гэты грубы таўстун выклікаў у яго агіду. Але неўзабаве думкі вярнулі яго ў мінулае.
Яны вярнулі яго на дваццаць пяць гадоў назад, калі ён упершыню прыехаў на востраў з Апія, які надакучыў яму сваім п'янствам, азартнымі гульнямі і грубай распустай. Ён быў цяжка хворы і хацеў звыкнуцца з думкай аб крушэнні кар'еры, з якой звязана было шмат надзей. Ён адкінуў думку аб ненатоленай прагнасці да пашаны і прымусіў сябе змірыцца з некалькімі месяцамі асцярожнага жыцця, на якія ён мог разлічваць, калі будзе сябе берагчы.
Ён пасяліўся ў метыса-гандляра, які меў краму на беразе, за дзве мілі адсюль, на ўскраіне тутэйшай вёскі. Аднойчы, гуляючы па сцежках сярод какосавых пальмаў, ён натрапіў на хаціну, у якой жыла Салі. Прыгажосць гэтага кутка прывяла яго ў вялікае захапленне. І тут ён убачыў Салі.
Прыгажэйшага стварэння ён яшчэ ніколі не сустракаў, а смутак яе цудоўных чорных вачэй выклікаў у ім дзіўныя думкі. Канакі - прыгожы народ, але прыгажосць іх хутчэй нагадвае прыгажосць жывёліны. Яна пустая. Аднак у трагічных вачах Салі хавалася нейкая таямніца; у іх адбівалася разгубленасць і горыч зраненай душы. Гандляр распавядаў яму гісторыю Салі, і яна вельмі яго ўзрушыла.
- Як вы думаеце, Руды калі-небудзь вернецца? - спытаўся Нэйлсан.
- Дзе там! З камандай разлічацца не раней чым праз гады два, а за гэты час ён забудзе і думаць пра Салі. Упэўнены, што, калі ён прачнуўся і зразумеў, што яго наўмысна падпаілі, каб звезці, учыніў скандал і бойку. Але ўрэшце скарыўся, а праз які месяц ён, відаць, быў вельмі рады, што ўсё так атрымалася.
Нэйлсан не мог выкінуць з галавы гэтую гісторыю. Мабыць, менавіта таму, што сам ён быў хворы, кволы і несімпатычны, ён з вялікай павагай ставіўся да людзей прыгожых. Ніколі ў жыцці ён моцна не кахаў, і тым больш ніхто моцна не кахаў яго. Немаведама чаму каханне гэтых двух юных стварэнняў хвалявала і радавала яго. У гэтым каханні ўвасаблялася прыгажосць Вечнасці.
Ён зноў пайшоў да маленькай хаціны ля рэчкі. У яго былі здольнасці да замежных моў і жывы розум, які звык заўсёды працаваць. Ён прысвяціў ужо нямала часу вывучэнню тутэйшай мовы. І цяпер ужо па звычцы ён збіраў матэрыял для навуковай працы па мове самоанцаў.
Старая, што жыла разам з Салі, запрасіла яго ў госці. Яна пачаставала яго кавай і цыгарэтамі. Яна была вельмі радая, што ёсць з кім пагутарыць, а ён, пакуль яна нешта апавядала, назіраў за Салі. Яна нагадвала яму Псіхею з Неапалітанскага музея. У яе быў такі ж правільны і чысты твар, юная, як у дзяўчынкі, постаць.
Толькі пасля другой ці трэцяй сустрэчы Нэйлсан пачуў яе голас. Але і тады яна парушыла маўчанне, каб запытацца, ці не сустракаў ён у Апіі чалавека па мянушцы Руды. Два гады прайшло, як той знік, але было відавочна, што яна ўвесь час думае пра яго.
Неўзабаве Нэйлсан зразумеў, што закахаўся. Вельмі цяжка яму было прымусіць сябе не хадзіць да рэчкі кожны дзень, але, нават калі ён і не бачыў Салі, усе яго думкі былі аб ёй.
Спачатку ён толькі хацеў бачыць яе, хаця б зрэдку чуць яе голас, і каханне гэтае было для яго крыніцай вялікага шчасця. Ён радаваўся чысціні свайго пачуцця. Яму ад Салі нічога не трэба было, яму хапала толькі марыць пра гэтую чароўнай прыгажосці дзяўчыну.
Свежае паветра, спрыяльны клімат, адпачынак, простая ежа цудоўна паспрыялі яго здароўю. Начамі ў яго больш не павышалася тэмпература, ён ужо менш кашляў і крыху папаўнеў; паўгода ў яго не было крывіхаркання, і тады ён раптам зразумеў, што, мабыць, ачуняе. Ён пільна вывучыў сваю хваробу, і ў яго з'явілася надзея, што ён можа ад яе пазбавіцца.
Магчымасць зноў думаць пра будучае натхніла яго. Ён пачаў строіць планы. Зразумела, што ні аб якой актыўнай дзейнасці і гаворкі быць не магло, ён будзе жыць на востраве, яго невялікага даходу, на які цяжка было б пражыць дзе-небудзь у Эўропе, тут хопіць. Ён будзе вырошчваць какосавыя пальмы, чым не занятак; перавязе сюды свае кнігі і раяль. Але вельмі хутка ён зразумеў, што ўсімі гэтымі планамі імкнецца схаваць сваё моцнае каханне, што цалкам ім авалодала.
Яму была патрэбна Салі. Ён кахаў не толькі яе прыгажосць, але і душу, якая ўгадвалася па яе пакутніцкім позірку. Ён затуманіць яе сваёю палкасцю. Прымусіць яе забыцца. І ў марах сваіх ён уяўляў, што дасць ёй тое шчасце, якое лічыў для сябе згубленым і якое цяпер зноў знайшоў.
Ён прапанаваў ёй жыць з ім. Яна адмовілася. Гэта не было яму нечаканасцю. Але ён быў упэўнены, што рана ці позна яна ўступіць. Яго каханне пераможа.
Ён падзяліўся са старой сваімі планамі і здзівіўся, што і яна і суседзі даўно ўжо настойліва ўгаворвалі Салі прыняць яго прапанову. Гэта ж кожная тутэйшая кабета імкнецца стаць гаспадыняй у доме белага чалавека, а Нэйлсан, на тутэйшыя меркі, быў яшчэ і багаты.
Гандляр, у якога Нэйлсан жыў, пайшоў да Салі і ўгаворваў яе не быць дурніцай; больш такой магчымасці не будзе, і цяпер, калі прайшло столькі часу, няма чаго і думаць, што Руды вернецца.
Тое, што дзяўчына адмовіла яму, ператварыла чыстае раней Нэйлсанава каханне ў неадчэпную ідэю. Ён цвёрда вырашыў пераадолець усе перашкоды. Не даваў Салі спакою. Урэшце яна паддалася яго настойлівасці, то ласкавым, то сярдзітым угаворам і скарылася.
Але калі назаўтра ён, радасны і шчаслівы, прыйшоў да яе, высветлілася, што ўначы яна спаліла хаціну, у якой некалі жыла з Рудым. Старая выбегла яму насустрач, лаяла Салі, але ён адмахнуўся ад яе. Яны пабудуюць бунгала на тым месцы, дзе стаяла хаціна. У эўрапейскім доме жыць лепш, калі ён збіраецца перавезці сюды свае кнігі і раяль.
Так з'явіўся драўляны дом, у якім ён і пражыў шмат гадоў, і Салі стала яго жонкаю. Аднак за першыя тыдні, калі Нэйлсан задавольваўся тым, што яна яму давала, шчасця ён не адчуў. Яна скарылася, стомленая ўгаворамі, але дала яму толькі тое, што цаніла невысока. Душа яе, якую ён імкнуўся зразумець, яму так і не належала. Ён адчуваў, што яна абыякавая да яго. Яна ўсё яшчэ кахала Рудога і чакала, што той вернецца. Нэйлсан ведаў, што, нягледзячы на каханне, яго пяшчоту, падтрымку і шчодрасць, яна б кінула яго, як толькі Руды паклікаў бы. Нават і не падумала б, як бы Нэйлсан пакутаваў.
Яму было вельмі цяжка, ён спрабаваў прабіць гэтую сцяну, што стварыла яна вакол сябе. Горкае гэта было каханне. Ён імкнуўся растапіць Саліна сэрца дабрынёй, але яно заставалася такім жа халодным, ён прыкідваўся абыякавым - яна не заўважала. Часам ён ускіпаў і пачынаў лаяцца, тады яна моўчкі плакала. Іншы раз ён думаў, што сам сябе падмануў, сам прыдумаў яе душу і таму не здолее ў гэту душу пранікнуць, што яе ўвогуле няма.
Яго каханне стала турмой, з якой ён хацеў збегчы, але ў яго не хапала сілы проста адчыніць дзверы - больш і не трэба - і выйсці на свабоду. Што за пакуты гэта былі, і ўрэшце ён згубіў надзею і ўжо больш не адчуваў болю. Полымя яго кахання згасла, і, калі ён бачыў, што позірк яе на якую хвіліну затрымліваецца на мастку, ён больш ужо не злаваўся. Яны пражылі разам шмат гадоў, прывыклі адно да аднаго, і цяпер ён з усмешкай успамінаў сваё былое каханне. Яна ўжо амаль старая, таму што на астравах жанчыны хутка старэюць, і ён ужо даўно не кахаў яе, навучыўся ставіцца да яе абыякава. Яна яму больш не патрэбная. Яму цяпер хапае кніг і раяля.
Гэтыя думкі прымусілі Нэйлсана загаварыць зноў.
- Калі я азіраюся назад і думаю пра нядоўгае, але цудоўнае каханне Рудога і Салі, я лічу, ім пашанцавала, што лёс разлучыў іх, калі каханне было ў зеніце. Яны пакутавалі, праўда, але пакуты гэтыя былі прыгожыя. Сапраўдная трагедыя кахання абмінула іх.
- Я нешта не разумею вас, - сказаў шкіпер.
- Трагедыя кахання - гэта не смерць і не разлука. Хто ведае, колькі б гэта ў іх цягнулася. Як цяжка глядзець на жанчыну, якую некалі кахаў усім сэрцам, усёй душою - кахаў так, што і хвіліны без яе жыць не мог, - і разумець, што зусім не засмуціўся б, калі б больш яе не ўбачыў. Трагедыя кахання - гэта абыякавасць.
Пакуль Нэйлсан гаварыў, адбылося нешта вельмі дзіўнае. Хоць ён і звяртаўся да шкіпера, гаварыў ён не з ім; ён проста выказваў свае думкі сабе самому, пры гэтым глядзеў на чалавека, што сядзеў перад ім. Але раптам у думках яго ўзнік вобраз - вобраз не гэтага чалавека, што сядзеў насупраць, а другога. Ён нібы глядзеў у крывое люстэрка, якое робіць чалавека незвычайна тоўстым ці вельмі доўгім, толькі цяпер усё было наадварот: у гэтым брыдкім таўстуне ён раптам на нейкае імгненне ўбачыў вобраз юнака.
Ён уважліва паглядзеў на свайго госця. Чаму выпадковы шпацыр прывёў яго менавіта сюды?
У яго знянацку скаланулася сэрца. Недарэчнае падазрэнне раптам нарадзілася ў ім. Гэта здавалася неймаверным, але...
- Як ваша імя? - спытаўся ён.
Шкіпер прыжмурыў вочы і хітра ўсміхнуўся. На твары яго мільганула ценем злараднасць.
- Ліха яго бяры. Маё імя ніхто так даўно не называў, што я яго амаль забыўся. Але вось ужо трыццаць гадоў як тут, на астравах, мяне ўсе клічуць Руды.
Сытае цела яго затрэслася ад ціхага, амаль нягучнага смеху. Глядзець было брыдка.
Нэйлсан перасмыкнуў плячыма. А Рудога, відаць, гісторыя гэтая вельмі пацешыла, ад смеху ў яго слёзы пабеглі па шчоках.
Нэйлсан здрыгануўся, таму што ў гэты момант у пакой увайшла жанчына. Гэта была паважная туземка, не надта поўная, вельмі смуглая - скура туземцаў з узростам робіцца цёмнай - і зусім сівая. На ёй была свабодная сукенка з тонкай чорнай тканіны, праз якую свіціліся яе вялікія грудзі. Настаў крытычны момант.
Жанчына нешта сказала Нэйлсану. Той адказаў ёй голасам ненатуральным, хоць яна, відавочна, на гэта не звярнула ўвагі. Жанчына абыякава зірнула на чалавека, што сядзеў каля акна, і рушыла з пакоя. Крытычны момант надышоў і мінуў.
Нэйлсан не мог вымавіць ні гуку. Ён быў агаломшаны. Потым ён усё ж такі прымусіў сябе сказаць:
- Можа, застаняцеся, каб паесці са мной.
- На жаль, не магу, - сказаў Руды. - Мне неабходна знайсці гэтага Грэя. Аддам тавары і - назад. Заўтра мне трэба быць у Апіі.
- Я дам вам хлопчыка, каб правёў да Грэя.
- Вось і цудоўна.
Руды цяжка падняўся з крэсла, а швед паклікаў аднаго з хлопчыкаў, што працавалі на плантацыі. Ён растлумачыў яму, куды трэба завесці шкіпера, і хлопчык пайшоў праз масток. Руды быў пашыбаваў за ім.
- Не зваліцеся! - сказаў Нэйлсан.
- Нізашто!
Нэйлсан сачыў за ім і, калі той знік за какосавымі пальмамі, застаўся стаяць каля акна. Потым цяжка сеў у крэсла. Няўжо гэта і быў той чалавек, якога Салі кахала ўсе гэтыя гады і якога так чакала. Якая страшная насмешка! Ён ашалеў раптам ад злосці. Хацелася ўсё ламаць вакол. Яго падманулі! Яны сустрэліся ўрэшце і не пазналі адно аднаго. Ён засмяяўся, смех яго рабіўся ўсё мацнейшы, нагадваў істэрыку. Богі жорстка пакпілі з яго. А цяпер ён ужо стары...
Урэшце прыйшла Салі і сказала, што пара абедаць. Ён сядзеў насупраць яе і спрабаваў есці. Што б яна сказала, калі б даведалася, што гэты таўстун, які вось тут толькі што сядзеў у крэсле, той самы каханы, якога яна ўсё яшчэ помніла. Шмат гадоў таму назад, калі ён ненавідзеў яе за тое, што яна так мучыла яго, яму было б вельмі прыемна гэта сказаць. Тады ён хацеў зрабіць ёй балюча, як рабіла яму яна, таму што яго нянавісць было тое ж каханне.
Але цяпер яму было ўсё адно. Ён абыякава паціснуў плячыма.
- Што хацеў гэты чалавек? - спыталася Салі.
Ён памарудзіў з адказам. Яна таксама была старая. Тоўстая старая туземка. Цяпер ён розумам дайсці не мог, за што так моцна кахаў яе раней. Ён склаў да яе ног усе скарбы душы, але яны ён былі без патрэбы.
Дарэмна! Усё дарэмна!
Цяпер, калі глядзеў на яе, адчуваў толькі пагарду. Хопіць цярпець!
Ён адказаў:
- Гэта быў капітан са шхуны. Прыехаў з Апіі.
- Ага...
- Ён прывёз мне навіну з дому. Мой старэйшы брат захварэў, і мне трэба тэрмінова вярнуцца.
- Вы надоўга паедзеце?
Ён паціснуў плячыма.