У сакавіку 1912 года ў неапальскім порце, калі разгружалі вялікі акіянскі параход, меў месца дзіўны няшчасны выпадак, пра які ў газетах з'явіліся падрабязныя, але вельмі фантастычныя паведамленні. Хоць я сам быў пасажырам «Акіяніі», але, як і другія, не мог быць сведкам гэтага незвычайнага здарэння. Яно адбылося ноччу, пры пагрузцы вугалю і выгрузцы тавараў, і мы, каб выратавацца ад шуму, з'ехалі ўсе на бераг і бавілі час у кавярнях або тэатрах. Усё-такі я асабіста думаю, што некаторыя мае здагадкі, якіх я тады публічна не выказваў, змяшчаюць у сабе сапраўднае тлумачэнне таго трагічнага выпадку, а даўнасць дазваляе скарыстаць давер, аказаны мне ў час аднае размовы, якая непасрэдна папярэднічала дзіўнаму эпізоду.
Калі я хацеў заказаць у параходным агенцтве ў Калькуце месца на рэйс у Эўропу на борце «Акіяніі», клерк толькі спачувальна паціснуў плячамі: ён не ведае, ці можна яшчэ гарантаваць мне каюту, бо цяпер, перад самым надыходам дажджлівага сезону, усе месцы звычайна распрадаюць у Аўстраліі, і ён павінен спачатку дачакацца тэлеграмы з Сінгапура. Але назаўтра ён сказаў, што можа прапанаваць мне каюту, праўда, не вельмі камфартабельную, пад палубаю і ў сярэдняй частцы парахода. Мне не цярпелася хутчэй папасці дадому, таму, нядоўга думаючы, я папрасіў замацаваць за мною месца.
Клерк правільна паінфармаваў мяне. Параход быў перапоўнены, а каюта дрэнная - цесны чатырохвугольны закуток паблізу машыннага аддзялення, асветлены толькі праз цьмянае вочка ілюмінатара. У душным, застоеным паветры пахла машынным алеем і цвіллю; ні на хвіліну нельга было адысці ад электрычнага вентылятара, які, нібы ашалелы стальны кажан, круціўся і вішчаў над самаю галавою. Унізе машына крактала і стагнала, быццам грузчык, які раз за разам падымаецца з мяшком вугалю па адной і той самай лесвіцы; наверсе няспынна шоргалі нагамі людзі, якія гулялі па палубе. Таму я паставіў чамадан у гэтую затхлую дамавіну, паміж шэрых шпангоўтаў і паспяшаўся на палубу; падымаючыся па трапе, я ўдыхнуў, як амбру, мяккае, салодкае паветра - яго даносіў да нас вецер з берага.
Але і наверсе панавалі мітусня і цесната: тут было поўна людзей, якія з нервознасцю ад вымушанай бяздзейнасці няспынна балбаталі, гуляючы па палубе. Шчабятанне і траскатня жанчын, пастаяннае кружэнне па цесных завулках палубы, назойлівая балбатня пасажыраў, якія, гуляючы, тоўпіліся каля крэслаў, - усё гэта чамусьці прычыняла мне боль. Я толькі што ўбачыў новы для мяне свет, перад маімі вачамі пранесліся стракатыя карціны, якія мільгалі з шалёнаю хуткасцю. Цяпер я хацеў падумаць, прывесці ў парадак свае ўражанні, узнавіць уяўленнем тое, што ўбачылі вочы, але тут, на шумнай, падобнай на бульвар палубе, не было ні хвіліны спакою. Радкі ў кнізе расплыліся ад мільгання ценяў пасажыраў, якія праходзілі міма. Немагчыма было застацца аднаму на гэтай сонечнай і ажыўленай параходнай вуліцы.
Тры дні я трымаўся - глядзеў на людзей, на мора, але мора было заўсёды аднолькавае, пустыннае і сіняе, і толькі на закаце раптам загаралася ўсімі фарбамі вясёлкі. А людзей я ўжо праз трое сутак ведаў усіх да аднаго. Кожны твар быў мне знаёмы да прыкрасці; рэзкі жаночы смех болей не раздражняў мяне, і не злавалі вечныя спрэчкі двух галандскіх афіцэраў, маіх суседзяў. Мне заставалася толькі ўцякаць з палубы; але ў каюце было горача і душна, а ў салоне ангельскія міс няспынна барабанілі на раялі, выбіраючы самыя зацяганыя вальсы. Нарэшце я рашуча змяніў свой распарадак дня і ныраў у каюту адразу пасля абеду, папярэдне аглушыўшы сябе параю куфляў піва; гэта давала мне магчымасць праспаць вячэру і вячэрнія танцы.
Аднаго разу я прачнуўся, калі ў маёй маленькай магіле было ўжо зусім цёмна і ціха. Вентылятар я выключыў, і паветра падымалася да скроняў, ліпкае і вільготнае. Пачуцці былі нейкія прытупленыя, і мне спатрэбілся некалькі хвілін, каб уцяміць, дзе я і колькі цяпер часу. Відаць, было ўжо за поўнач, бо я не чуў ні музыкі, ні няспыннага шоргання ног; толькі машына, нястомнае сэрца левіяфана, пыхкала і штурхала скрыпучае цела карабля наперад, у неаглядную далячынь.
Вобмацкам я выбраўся на палубу. Яна была пустая. І калі я скіраваў позірк паверх дымнай вежы трубы і прывідна мігатлівага рангоўта, у вочы раптам ударыла яркае святло. Неба ззяла і здавалася цёмным побач з белізною зорак, якія пранізвалі яго, але ўсё-такі яно ззяла, быццам аксамітны полаг заслаў ярка асветленую паверхню, а іскрыстыя зоркі былі толькі адтулінамі і проразямі, праз якія прабіваўся гэты неапісальны бляск. Ніколі не бачыў я неба такім, як у тую ноч, такім ззяючым, халодным як сталь і разам з тым пералівіста-пеністым, залітым святлом, якое выпраменьвалі месяц і зоркі і якое быццам палымнела ў нейкай таямнічай глыбіні. Белым лакам блішчалі ў месячным святле абрысы парахода, якія рэзка вырысоўваліся на цёмным аксаміце неба: канаты, рэі, усё вузкае, усе контуры раствараліся ў гэтым струменістым бляску; нібы ў пустаце віселі агні на мачтах, а над імі круглае вока на Марсе - зямныя жоўтыя зоркі сярод ззяючых нябесных.
Над самаю галавою стаяла таямнічае сузор'е Паўднёвага Крыжа, мігатлівымі дыяментавымі цвікамі прыбітае да неба; здавалася, яно гайдаецца, хоць рух гэты быў выкліканы толькі ходам карабля, плыўца-волата, які з лёгкім дрыжаннем дыхаў на поўныя грудзі, то падымаўся, то апускаўся і падаваўся наперад, рассякаючы цёмныя хвалі. Я стаяў і глядзеў угору, адчуваў сябе, як пад душам: зверху цякла цёплая вада, - толькі гэта было святло, белае і цёплае, яно лілося мне на рукі, на плечы, яно ласкава струменілася вакол галавы і, здавалася, пранікала ўсярэдзіну, усё цьмянае ў маёй душы раптам праяснілася. Я дыхаў вольна, лёгка і неяк шчасліва адчуваў на вуснах, як празрысты напітак, мяккае, нейкае шыпучае, п'янлівае паветра, напоенае дыханнем пладоў і водарам далёкіх астравоў. Толькі цяпер, упершыню пасля таго, як я ступіў на сходні, я адчуў свяшчэнную радасць мараў і другую, больш пачуццёвую: аддацца, нібы жанчына, асалодзе, якая абкружала мяне. Мне хацелася легчы і скіраваць позірк угору на белыя іерогліфы. Але ўсе крэслы кудысьці прыбралі, і нідзе на пустыннай палубе не было відаць зручнага месца, каб адпачыць і памарыць.
Я пачаў вобмацкам прабірацца далей, да насавой часткі парахода, аслеплены святлом, якое ўсё мацней лілося на мяне з усіх бакоў. Мне было амаль балюча ад гэтага рэзка белага зорнага святла; мне хацелася схаваццца куды-небудзь у цень, выцягнуцца на цыноўцы, не адчуваць бляску на сабе, а толькі над сабою і на залітых ім рэчах, - гэтак глядзяць на пейзаж з зацемненага пакоя. Спатыкаючыся аб канаты і абыходзячы жалезныя лябёдкі, я дабраўся нарэшце да бака і стаў глядзець, як фарштэвень рассякае змрок і расплаўленае месячнае святло закіпае пенаю па абодва бакі ляза. Нястомна падымаўся і зноў апускаўся плуг, урэзваўся ў струменістую чорную глебу, і я адчуваў усе мукі пераможанай стыхіі, усю радасць зямной магутнасці ў гэтай іскрыстай гульні. Паглыблены ў сузіранне, я страціў адчуванне часу. Не ведаю, гадзіну я гэтак прастаяў ці некалькі хвілін; гойданне вялізнай калыскі карабля панесла мяне за межы зямнога. Я адчуваў толькі, што мною авалодвае прыемная стома. Мне хацелася спаць, марыць, але шкада было развітвацца з гэтымі чарамі, спускацца ў сваю магілу. Неўсвядомлена я намацаў нагою бухту каната. Я сеў на яе, заплюшчыў вочы, але ў іх усё-такі пранікаў серабрысты бляск, які струменіўся адусюль. Унізе я адчуваў ціхае журчанне вады, наверсе - нячутны звон белага патоку сусвету. І мала-памалу гэтае журчанне напоўніла ўсю маю істоту - я болей не ведаў самога сябе, не адрозніваў, маё гэта дыханне ці біццё далёкага сэрца карабля; я нібы растварыўся ў неспакойным цурчанні начнога свету.
Ціхі сухі кашаль пачуўся побач са мною. Я здрыгануўся і адразу прачнуўся ад свайго ап'янення. Вочы, аслепленыя белым бляскам, які пранікаў нават праз заплюшчаныя павекі, з цяжкасцю адкрыліся: якраз насупраць мяне, у цені борта, блішчала нешта, што нагадвала водбліск акуляраў; потым успыхнула вялікая круглая іскра, мабыць, агеньчык люлькі. Відаць, паглыблены ў сузіранне пены ўнізе каля носа карабля і Паўднёвага Крыжа наверсе, я не заўважыў гэтага суседа, які нерухома сядзеў тут увесь час. Міжвольна, яшчэ не ачуўшыся як след, я сказаў па-нямецку:
- Прабачце!
- О, калі ласка... - па-нямецку ж адказаў голас з цемры.
Не магу выказаць, як дзіўна і жудасна было сядзець моўчкі ў змроку побач з чалавекам, якога я не бачыў. Я міжвольна адчуваў, што ён глядзіць на мяне гэтак жа напружана, як і я на яго; струменістае і мігатлівае белае святло над намі было такое яркае, што кожны з нас бачыў у цені толькі абрысы другога. Але мне здавалася, што я чую, як дыхае гэты чалавек і як ён смокча сваю люльку.
Маўчанне зрабілася нязносным. Я з радасцю пайшоў бы, але гэта выглядала б вельмі ўжо няветліва. Ад збянтэжанасці я дастаў цыгарэту. Успыхнула запалка, і трапяткі агеньчык на момант асвятліў наш цесны закутак. За шкельцамі акуляраў я ўбачыў чужы твар, якога ні разу не сустракаў на борце - ні за абедам, ні на палубе, - і я не ведаю, ці то рэзнула мне ў вачах ад нечаканай успышкі, ці то была галюцынацыя, але твар здаўся мне змрочным, страшэнна перакрыўленым, нечалавечым. Аднак перш чым я паспеў добра разгледзець яго, змрок зноў паглынуў рысы твару, які толькі на момант аказаўся ў святле; я бачыў адно абрыс постаці, цёмнай на цёмным фоне, і часам круглае вогненнае кальцо люлькі. Мы абодва маўчалі, і гэтае маўчанне гняло, як душнае трапічнае паветра.
Нарэшце я не вытрымаў. Устаўшы на ногі, я ветліва сказаў:
- Добрай ночы.
- Добрай ночы, - адказаў з цемры хрыплы, цвёрды, быццам заржавелы, голас.
Я пабрыў, спатыкаючыся аб стойкі і такелаж. Раптам ззаду пачуліся крокі, паспешныя і няцвёрдыя. Гэта быў усё той самы незнаёмы. Я міжвольна спыніўся. Ён не падышоў да мяне ўпрытык, і я праз змрок адчуў нейкую нясмеласць і засмучанасць у ягонай хадзе.
- Прабачце, - паспешна загаварыў ён, - што я звяртаюся да вас з просьбаю. Я... я, - ён запнуўся і ад збянтэжанасці не мог адразу працягваць гаварыць, - я... у мяне ёсць асабістыя... чыста асабістыя прычыны шукаць адзіноты... цяжкая страта... я пазбягаю другіх пасажыраў... Вас я не маю на ўвазе... не, не... Я хацеў толькі папрасіць вас... вы мне зробіце вялікую ласку, калі нікому на борце не паведаміце пра тое, што бачылі мяне тут... На гэта ёсць... так сказаць, асабістыя прычыны, якія перашкаджаюць мне цяпер быць на людзях... так... толькі... мне было б вельмі непрыемна, калі б вы ўпамянулі пра тое, што хтосьці тут ноччу... што я...
Словы зноў заселі ў яго ў горле. Я паспяшаўся вывесці яго са збянтэжанасці і адразу ж паабяцаў выканаць гэтую просьбу. Мы паціснулі адзін аднаму рукі. Потым я вярнуўся ў сваю каюту і заснуў цяжкім, трывожным сном, поўным вычварных мрояў.
Я стрымаў абяцанне і нікому не расказаў аб дзівоснай сустрэчы, хоць спакуса была вялікая. У час марскога падарожжа ўсякая драбяза - здарэнне, ці то парус на гарызонце, ці то дэльфін, што падскочыць над вадою, ці то чый-небудзь выяўлены флірт або выпадковы жарт. Акрамя таго, мяне мучыла жаданне даведацца што-небудзь пра гэтага незвычайнага пасажыра; я прагледзеў суднавыя спісы ў пошуках прозвішча, прыглядваўся да людзей, намагаўся адгадаць, ці маюць яны да яго дачыненне; цэлы дзень я быў ва ўладзе ліхаманкавага нецярпення і чакаў вечара, спадзеючыся зноў сустрэцца з незнаёмым. Псіхалагічныя загадкі неадольна прыцягваюць мяне; яны хвалююць надзвычайна, і я не супакойваюся, пакуль мне не ўдаецца раскрыць іх таямніцу; людзі з дзівацтвамі адною сваёю прысутнасцю могуць выклікаць у мяне такую прагу заглянуць ім у душу, якая не шмат чым адрозніваецца ад неадольнага жадання жанчыны завалодаць чым-небудзь. Дзень здаўся мне бясконца доўгім. Я не мог знайсці сабе ніякага занятку. Я рана лёг спаць, бо ведаў, што апоўначы прачнуся, што нейкая сіла разбудзіць мяне.
І сапраўды, я прачнуўся ў той час, што і ўчора. Свяціўся цыферблат гадзінніка, стрэлкі якраз зліліся ў адну палоску святла. Я паспешна падняўся з душнай каюты ў яшчэ больш душную ноч.
Зоркі ззялі, як учора, і залівалі дрыготкі параход рассеяным святлом; у вышыні гарэў Паўднёвы Крыж. Усё было як учора; у тропіках дні і ночы - блізняты і яшчэ больш падобныя, чым у нашых шыротах, толькі ў мяне не было ўчарашняга ласкавага, хісткага, летуценнага ап'янення. Штосьці цягнула мяне, трывожыла, і я ведаў, куды мяне цягне: туды, да чорнай блытаніны снасцяў на носе, - даведацца, ці сядзіць ён там, нерухомы і таямнічы. Зверху пачуўся ўдар карабельнага звона. Мяне нібы нешта падштурхнула. Крок за крокам я рухаўся наперад, нехаця паддаючыся нейкай прыцягальнай сіле. Не паспеў я яшчэ дабрацца да месца, як наперадзе штосьці ўспыхнула, быццам чырвонае вока, - яго люлька. Значыцца, ён там.
Я міжвольна здрыгануўся і спыніўся. Яшчэ момант, і я павярнуў бы назад, але штосьці заварушылася ў цемры, нехта ўстаў, зрабіў два крокі, і раптам я пачуў яго голас.
- Прабачце, - ветліва і неяк вінавата сказаў ён, - вы, відаць, хочаце пайсці на сваё месца, але мне здалося, што вы перадумалі, убачыўшы мяне. Прашу вас, сядайце, я зараз пайду.
Я, у сваю чаргу, паспяшаўся адказаць, што прашу яго застацца і што я хацеў адступіць, каб не перашкаджаць яму.
- Мне вы не перашкаджаеце, - не без горычы запярэчыў ён, - наадварот, я рады пагаварыць з кім-небудзь. Ужо дзесяць дзён, як я не вымавіў ні слова... зрэшты, ужо шмат гадоў... І мне цяжка, я задыхаюся - відаць, таму, што я мушу несці свой цяжар моўчкі... Я болей не магу сядзець у каюце, у гэтай... у гэтай магіле... я болей не магу... і людзей я таксама не магу цярпець, бо яны цэлы дзень смяюцца... Я не магу вытрымаць гэтага цяпер... я чую гэта нават у каюце і затыкаю вушы... праўда, ніхто ж не ведае, што... яны нічога не ведаюць, а потым, што чужым да таго?
Ён зноў запнуўся і раптам нечакана і паспешна сказаў:
- Але я не хачу турбаваць вас... прабачце за маю балбатлівасць.
Ён пакланіўся і хацеў ісці. Але я стаў настойліва ўтрымліваць яго.
- Вы зусім не турбуеце мяне. Я таксама рады пагутарыць тут, у цішыні... Цыгарэту?
Ён узяў яе. Я чыркнуў запалку. Зноў у дрыготкім святле ўзнік ягоны твар, які быццам адарваўся ад чорнага фону; на гэты раз ён быў звернуты да мяне. Вочы за акулярамі ўтаропіліся ў мой твар прагна і з нейкаю шалёнаю сілаю.
Мне зрабілася не па сабе. Я адчуваў, што чалавек хоча гаварыць, што ён мусіць гаварыць. І я ведаў, што мне трэба маўчаць, каб аблегчыць яму гэта.
Мы зноў селі. Побач з ім у кутку стаяла другое крэсла, яго ён і прапанаваў мне. Мы курылі, і па тым, як неспакойна скакала ў цемры светлае кальцо цыгарэты, я бачыў, што яго рука дрыжыць. Але я маўчаў, маўчаў і ён. Потым раптам ён ціхім голасам папытаўся.
- Вы вельмі стаміліся?
- Не, зусім не.
Голас у цемры зноў на хвілінку змоўк.
- Я хацеў бы папытацца ў вас пра нешта... гэта значыць, я хацеў бы вам сёе-тое расказаць. Я ведаю, я добра ведаю, як недарэчна звяртацца да першага стрэчнага, але... я... я... у цяжкім псіхічным стане... Я дайшоў да мяжы, калі мне што б там ні было, трэба з кім-небудзь пагаварыць... а то я загіну... Вы зразумееце мяне, калі я... пэўна ж, калі я вам усё раскажу. Я ведаю, што вы не можаце дапамагчы мне... але я як бы хворы ад гэтага маўчання... а хворы заўсёды смешны ў вачах другіх...
Я перабіў яго і папрасіў не мучыцца дарэмна. Хай ён не саромеецца і раскажа мне ўсё... Канечне, я не магу яму нічога абяцаць, але на кожным чалавеку ляжыць абавязак прапанаваць сваю дапамогу. Калі мы бачым блізкага ў бядзе, то, зразумела, наш абавязак дапамагчы яму...
- Абавязак... прапанаваць сваю дапамогу... абавязак паспрабаваць... Значыцца, і вы думаеце, што на нас ляжыць абавязак... абавязак прапанаваць сваю дапамогу?
Тройчы паўтарыў ён гэтыя словы. Мне стала страшна ад іх тупога, упартага паўтарэння. Ці не вар'ят гэты чалавек? А мо ён п'яны?
Але, зусім дакладна адгадаўшы маю думку, як быццам я выказаў яе ўголас, ён раптам сказаў зусім другім голасам:
- Вы, мусіць, лічыце мяне вар'ятам ці п'яным? Не, гэтага няма, пакуль што яшчэ няма. Толькі тое, што вы сказалі, дзіўна ўразіла мяне... уразіла моцна, бо гэта якраз тое, што мяне цяпер мучыць - ці ляжыць на нас абавязак... абавязак...
Ён зноў пачаў запінацца. Потым раптам змоўк, каб крыху пазней, зрабіўшы над сабою намаганне, загаварыць:
- Справа ў тым, што я ўрач. У нашай практыцы часта бываюць такія выпадкі, такія фатальныя... ну, скажам, няясныя выпадкі, калі не ведаеш, ці ляжыць на табе абавязак... абавязак жа не адзін - ёсць абавязак перад блізкім, ёсць яшчэ абавязак перад самім сабою, і перад дзяржаваю, і перад навукаю... Трэба памагаць, канечне, для гэтага мы і існуем... але такія правілы добрыя толькі ў тэорыі... Да якіх межаў трэба памагаць?.. Вось вы чужы чалавек, і я для вас чужы, і я прашу вас маўчаць пра тое, што вы мяне бачылі... Добра, вы маўчыце, выконваеце гэты абавязак... Я прашу вас пагаварыць са мною, бо я проста здыхаю ад свайго маўчання... Вы гатовы выслухаць мяне. Добра... Але гэта ж лёгка. А што, калі я папрашу вас узяць мяне ў ахапак і кінуць за борт?.. Тут ужо канчаецца ласка, гатоўнасць дапамагчы. Дзесьці яна павінна канчацца... дзесьці павінен спыніцца гэты абавязак... ці, можа, якраз у ўрача ён і не павінен канчацца? Няўжо ўрач павінен быць якімсьці збавіцелем, якімсьці сусветным памочнікам толькі таму, што ў яго ёсць дыплом з лацінскімі словамі; няўжо ён сапраўды павінен сапсаваць сваё жыццё і падліць сабе вады ў кроў, калі з'яўляецца якая-небудзь... калі з'яўляецца які-небудзь пацыент і патрабуе ад яго высакароднасці, гатоўнасці дапамагчы, прыстойнасці? Так, дзе-небудзь канчаецца абавязак... там, дзе мяжа нашых сіл, менавіта там...
Ён зноў на момант спыніўся і потым сказаў:
- Прабачце, я гавару з такім хваляваннем, але я не п'яны... яшчэ не п'яны... аднак, не буду хаваць ад вас, што і такое са мною цяпер часта бывае ў гэтай д'ябальскай адзіноце... Падумайце - я сем гадоў жыў амаль выключна сярод тубыльцаў і жывёл... тут можна адвучыцца звязна гаварыць. А калі пачнеш гаварыць, дык адразу хлыне цераз край... Але пачакайце... так, я ўжо ўспомніў... я хацеў у вас спытацца, хацеў расказаць вам адзін выпадак... ці ляжыць на нас абавязак дапамагаць... з анёльскаю чысцінёю, бескарысліва дапамагаць... Зрэшты, я баюся, што гэта будзе занадта доўгая гісторыя. Вы папраўдзе не стаміліся?
- Ды не ж, зусім не.
- Я... я вельмі ўдзячны вам... Не адмовіцеся?
Ён пашнарыў дзесьці за сабою ў цемры. Бразнулі адна аб адну дзве, тры, а мо і болей пляшак, якія ён, відаць, паставіў побач з сабою. Ён прапанаваў мне віскі; я толькі прыгубіў чарку, а ён адразу перакуліў сваю. На момант паміж намі ўсталявалася маўчанне. Пачуўся ўдар звана: была палова першай.
- Дык вось... я хачу расказаць вам пра адзін выпадак. Уявіце сабе, што ўрач у адным... у маленькім мястэчку... ці, дакладней, у вёсцы... урач, які... урач, які...
Ён зноў запнуўся. Потым раптам, разам з крэслам, падаўся да мяне.
- Гэтак нічога не выйдзе. Я проста павінен расказаць вам усё з самага пачатку, а то вы не зразумееце... Гэта нельга прыводзіць як проста прыклад, як абстрактны выпадак... я павінен расказаць вам сваю гісторыю. Тут не месца ні сораму, ні гульні ў хованкі, перада мною ж таксама раздзяваюцца дагала і паказваюць свае балячкі... Калі хочаш, каб табе памаглі, то няма чаго віляць і ўтойваць... Дык вось, я не стану расказваць вам пра выпадак з нейкім выдуманым урачом... я раздзяваюся перад вамі дагала і гавару «гэта пра мяне»... Саромецца я развучыўся ў гэтай дзікай адзіноце, у гэтай праклятай краіне, якая выядае душу і высмоктвае мозг з касцей.
Мусіць, я зрабіў нейкі рух, бо ён раптам запыніўся.
- Ах, вы пратэстуеце... разумею. Вы ў захапленні ад Індыі, ад храмаў і пальмаў, ад усёй рамантыкі двухмесячнага падарожжа. Так, тропікі поўныя чароўнасці, калі бачыць іх толькі з чыгуначнага вагона, з аўтамабіля, з каляскі рыкшы: я сам гэта зведаў, калі сем гадоў назад упершыню прыехаў сюды. Аб чым я толькі тады не марыў - я хацеў авалодаць мовамі і чытаць свяшчэнныя кнігі ў арыгінале, хацеў вывучаць мясцовыя хваробы, працаваць дзеля навукі, вывучаць псіхіку тубыльцаў - так завуць мясцовых жыхароў на эўрапейскім жаргоне, - стаць місіянерам чалавечнасці і цывілізацыі. Усім, хто сюды прыязджае, мроіцца адзін і той самы сон. Але за нябачным шклом гэтай аранжарэі чалавек траціць сілу, ліхаманка - ад яе нікуды не ўцячэш, колькі ні глытай хініну - падточвае нервы, робішся вялы і лянівы, друзлы, як медуза. У эўрапейца міжволі сціраецца яго маральнае аблічча, калі ён трапляе з вялікіх гарадоў у такую праклятую балоцістую глуш - рана ці позна гэта адчуе на сабе кожны; адны п'юць, другія кураць опіум, трэція звярэюць і пачынаюць лютаваць - так ці інакш, але сваю частку глупства атрымліваюць усе. Смуткуеш па Эўропе, марыш, каб калі-небудзь зноў прайсці па гарадской вуліцы, пасядзець у светлым пакоі цаглянага дома, сярод белых людзей; год за годам марыш аб гэтым, а настане час, калі можна б пайсці адпачыць, - ужо і не хочацца крануцца з месца. Ведаеш, што ўсімі забыты, што ты чужы, як марская ракавінка, на якую людзі наступаюць нагою. І застаешся, гразнеш у сваім балоце і гінеш у гарачых, вільготных лясах. Хай будзе пракляты той дзень, калі я прадаў сябе ў гэтую смярдзючую глухамань...
Між іншым, зрабіў я гэта не зусім добраахвотна. Я вучыўся ў Германіі, стаў урачом, нават добрым урачом, і працаваў у лейпцыгскай клініцы. У медыцынскіх часопісах таго часу шмат пісалі пра новую прышчэпку, якую я першы ўвёў у практыку. Тут я закахаўся ў адну жанчыну, з якою пазнаёміўся ў бальніцы; раней яна давяла свайго палюбоўніка да шаленства, і ён стрэліў у яе з рэвальвера; неўзабаве і я шалеў не горш за яго. У яе была прывычка паводзіць сябе з людзьмі пагардліва і холадна, і гэта літаральна зводзіла мяне з розуму - уладныя і дзёрзкія жанчыны заўсёды ўмелі прыбраць мяне да рук, а яна гэтак скруціла, што я зусім страціў галаву. Я рабіў усё, што яна хацела, я... ды што там, чаму мне не сказаць усяе праўды, бо прайшло ўжо восем гадоў... я залез дзеля яе ў бальнічную касу, і, калі гэта выплыла наверх, узнік скандал. Праўда, дзядзька пагасіў нястачу, але маёй кар'еры прыйшоў канец. І тут я даведаўся, што галандскі ўрад вярбуе ўрачоў у калоніі і забяспечвае іх пад'ёмнымі. Я адразу падумаў, што гэта, відаць, не райскае месцейка, калі прапануюць грошы наперад; я ведаў, што магільныя крыжы на гэтых расадніках малярыі растуць у тры разы хутчэй, чым у нас. Але калі чалавек малады, яму заўсёды здаецца, што хваробы і смерць пагражаюць каму хочаш, але толькі не яму. Ну, што ж, выбару ў мяне не было, я паехаў у Ратэрдам, падпісаў кантракт на дзесяць гадоў і атрымаў вялікі пачак банкнотаў. Палову я адаслаў дадому, дзядзьку, а другую вывудзіла ў мяне ў партовым квартале адна асоба, якая здолела абабраць мяне да ніткі толькі таму, што была вельмі ўжо падобная на тую праклятую кошку. Без грошай, без гадзінніка, без ілюзій пакідаў я Эўропу і не адчуваў асаблівага смутку, калі наш параход выбіраўся з гавані. А потым я сядзеў на палубе, як сядзіце вы, як сядзяць усе, я бачыў Паўднёвы Крыж і пальмы, сэрца млела ў грудзях. Ах, лясы, адзіноцтва, цішыня! - марыў я. Ну, адзіноцтва я атрымаў-такі даволі. Мяне прызначылі не ў Батавію ці Сурабайю, у горад, дзе ёсць людзі, і клубы, і гольф, і кнігі, і газеты, а - зрэшты, назва не мае ніякага значэння - на адзін з глухіх пастоў, у двух днях язды ад бліжэйшага горада. Два-тры нудныя, высахлыя чыноўнікі, некалькі паўэўрапейцаў з тубыльцаў - гэта было ўсё маё акружэнне, а, акрамя таго, куды ні кінь вокам, толькі лес, плантацыі, зараснік і балоты.
Спачатку яшчэ было нішто сабе. Я шмат займаўся навуковымі назіраннямі. Аднаго разу, калі абярнулася машына, на якой віцэ-рэзідэнт рабіў інспекцыйнае падарожжа, і ён зламаў сабе нагу, я адзін, без памочнікаў, зрабіў яму аперацыю - пра гэта шмат тады гаварылі. Я збіраў яды і зброю тубыльцаў, займаўся мноствам іншай драбязы, каб толькі не апусціцца. Але ўсё гэта было магчыма толькі да таго часу, пакуль ва мне жыла прывезеная з Эўропы сіла; потым я завяў. Нямногія тут эўрапейцы надакучылі мне, я спыніў адносіны з імі, піў і аддаваўся марам. Мне заставалася ж усяго два гады, потым я мог выйсці на пенсію, вярнуцца ў Эўропу, зноў пачаць жыць. Уласна кажучы, я ўжо нічога не рабіў і толькі чакаў, ляжаў ціхенька і чакаў. І гэтак я тырчаў бы там і па сёння, каб не яна... каб не здарылася ўсё гэта...
Голас у змроку змоўк. І люлька болей не тлела. Стала так ціха, што я зноў пачуў плёскат вады, што пенілася пад носам парахода, і далёкі глухі стук машыны. Мне хацелася курыць, але я баяўся запаліць запалку, баяўся рэзкай успышкі агню і водсвету на яго твары. Ён усё маўчаў. Я не ведаў, ці скончыў ён, ці ён дрэмле, ці ён спіць, - такім мёртвым здалося мне яго маўчанне.
Раптам прагучаў адрывісты моцны ўдар звона: адна гадзіна. Ён страпянуўся, і я зноў пачуў звон чаркі. Відаць, яго рука вобмацкам шукала віскі. Стала чуваць, як ён глытае, потым раптам яго голас пачуўся зноў, на гэты раз ён гаварыў больш напружана, гарачэй.
- Так, дык вось... пачакайце... дык вось як яно было. Сяджу я там, у сваёй праклятай глушы, сяджу нерухома, як павук у павуціне, ужо не адзін месяц. Гэта было якраз пасля дажджоў. Тыдзень за тыднем дождж барабаніў па даху, ніводная душа не заглядвала да мяне, ніводзін эўрапеец; дзень пры дні сядзеў я дома са сваімі жаўтатварымі жанчынамі і сваім добрым віскі. Я тады быў у вельмі прыгнечаным стане, я быў проста хворы Эўропай: калі я чытаў у якім-небудзь рамане пра светлыя вуліцы і белых жанчын, у мяне пачыналі дрыжаць пальцы. Я не магу дакладна апісаць вам гэты стан; гэта своеасаблівая трапічная хвароба - лютая, ліхаманкавая і разам з тым бяссільная туга па радзіме, якая часам авалодвае чалавекам. Так я сядзеў тады, здаецца, з геаграфічным атласам у руках і марыў аб падарожжах. Раптам пачуўся трывожны стук у дзверы, і я ўбачыў свайго боя і жанчыну. Твары абаіх адлюстроўваюць надзвычайнае здзіўленне. Яны моцна размахваюць рукамі, вочы вытарашчаны - прыйшла нейкая дама, ледзі, белая жанчына.
Я ўсхопліваюся з месца. Я не чуў шуму экіпажа або аўтамабіля. Белая жанчына тут, у гэтай глухамані?
Я гатовы ўжо збегчы ўніз па лесвіцы, але раблю намаганне і застаюся на месцы. Гляджу мяльком у люстэрка, хуценька прыводжу сябе крыху ў парадак. Я нервуюся, адчуваю непакой, мяне мучыць нядобрае прадчуванне, бо я не ведаю нікога на свеце, хто па дружбе прыйшоў бы да мяне. Нарэшце я спускаюся ўніз.
У пярэднім пакоі чакае дама; яна паспешна ідзе мне насустрач, убачыўшы мяне. Густая дарожная вуаль закрывае яе твар. Я хачу прывітацца, але яна сама пачынае гаварыць.
- Добры дзень, доктар, - гаворыць яна плаўна па-ангельску. (Яе гаворка здаецца мне вельмі ўжо плаўнай і як бы наперад завучанай.) - Прабачце, што я ўрываюся да вас. Але мы былі якраз на станцыі, наш аўтамабіль застаўся там. - «Чаму яна не пад'ехала да дома?» - маланкаю прамільгнула ў мяне ў галаве. - І вось я ўспомніла, што вы жывяце тут. Я гэтак шмат чула пра вас, з віцэ-рэзідэнтам вы зрабілі проста цуд, яго нага выдатна загаілася, ён зноў ужо гуляе ў гольф. Так, так, у нас усе гавораць пра гэта, і мы ахвотна аддалі б нашага бурклівага ваеннага ўрача і абодвух другіх у дадатак, калі б вы пераехалі да нас. Наогул, чаму вас ніколі не відаць? Вы жывяце, быццам йог...
І гэтак яна сакоча бясконца, спяшаецца і не дае мне ўставіць ні слова. Штосьці нервовае і неспакойнае адчуваецца ў гэтай пустой балбатні, і я сам заражаюся непакоем наведніцы. Чаму яна так многа гаворыць, пытаюся я ў сябе, чаму не называе сябе? Чаму не знімае вуалі? Ліхаманка ў яе, ці што? Можа, яна хворая? Звар'яцела? Я ўсё мацней хвалююся, адчуваю сябе ў смешным становішчы, калі стаю вось так перад ёю пад невычэрпным патокам яе балбатні. Нарэшце яна на момант спыняецца, і я прашу яе наверх.
Яна робіць свайму бою знак застацца і першая падымаецца па лесвіцы.
- Як у вас хораша, - кажа яна, аглядваючы мой пакой. - О, якія цудоўныя кнігі! Я хацела б іх усе прачытаць! - Яна падыходзіць да паліцы і разглядвае назвы кніг. Упершыню з таго часу, як я выйшаў да яе, яна на хвіліну змаўкае.
- Дазвольце прапанаваць вам гарбату? - пытаюся я. Яна, не паварочваючыся, працягвае разглядаць каранцы кніг.
- Не, дзякуй, доктар... нам трэба зараз жа ехаць далей... у мяне мала часу... гэта ж была проста прагулка... Ах, у вас ёсць і Флабер, ён мне так падабаецца... цудоўная, выдатная рэч яго «Education sentimentale»*... Я бачу, вы чытаеце і па-французску. Чаго толькі вы не ведаеце!.. Так, немцы... іх усяму вучаць у школе... Сапраўды, цудоўна - ведаць столькі моў!.. Віцэ-рэзідэнт марыць аб вас і ўвесь час паўтарае, што вы адзіны хірург, якому ён лёг бы пад нож... Наш стары доктар прыдатны толькі для гульні ў брыдж... Дарэчы, ведаеце (яна ўсё яшчэ гаворыць не паварочваючыся), сёння мне самой прыйшло ў галаву, што добра было б параіцца з вамі... а мы якраз праязджалі міма,. і я падумала... Ну, вы сёння, мусіць, заняты... я лепей прыеду другім разам.
* «Выхаванне пачуццяў» (фр.)
«Нарэшце ты раскрыла свае карты!» - адразу ж падумаў я. Але я і выгляду не падаў і запэўніў яе, што буду лічыць за гонар быць карысным ёй цяпер ці калі ёй захочацца.
- У мяне нічога сур'ёзнага, - сказала яна, напалову павярнуўшыся да мяне і ў той жа час перагортваючы кнігу, якую яна ўзяла з паліцы, - нічога сур'ёзнага, драбяза... жаноцкія справы... галавакружэнне, мленне. Сёння раніцаю, калі мы ехалі, на павароце мне раптам зрабілася дрэнна, я самлела, raide morte... бой вымушаны быў дапамагчы мне і прынесці вады... Ну, можа, шафёр занадта хутка ехаў... як вы думаеце, доктар?
- Вось так адразу цяжка вызначыць. Вы часта так млееце?
- Не... хоць, зрэшты, часта... апошнім часам, якраз самым апошнім часам... так... непрытомнасць і млосць.
Яна ўжо зноў павярнулася да кніжнай шафы, ставіць кніжку на месца, вымае другую і пачынае яе гартаць. Дзіўна, чаму гэта яна ўсё гартае... так нервова, чаму не падымае вачэй з-пад вуаля? Я наўмысна нічога не кажу. Мне хочацца прымусіць яе чакаць. Нарэшце яна зноў пачынае тонам бесклапотнай балбатні:
- Праўда, доктар, у гэтым няма нічога сур'ёзнага? Гэта ж не якая-небудзь небяспечная... трапічная хвароба?
- Я павінен спачатку пабачыць, ці няма ў вас гарачкі. Дазвольце ваш пульс...
Я накіроўваюся да яе, але яна лёгенька адхіляецца ўбок.
- Не, не, у мяне няма гарачкі... безумоўна, безумоўна няма... я мераю тэмпературу кожны дзень, з таго часу... з таго часу, як я пачала траціць прытомнасць. Гарачкі няма, заўсёды трыццаць шэсць і чатыры. І страўнік у парадку.
Я маруджу. У мяне паступова расце падазрэнне: я адчуваю, што гэтая жанчына чагосьці ад мяне хоча, сюды не прыязджаюць пагаварыць пра Флабэра. Я застаўляю яе чакаць хвіліну, другую.
- Прабачце, - гавару я потым проста, - дазвольце мне задаць вам некалькі пытанняў?
- Канечне, доктар! Вы ж урач, - адказвае яна, але тут жа зноў паварочваецца да мяне спінаю і пачынае перабіраць кнігі.
- У вас ёсць дзеці?
- Так, сын.
- А ці было ў вас... ці было ў вас раней... я хачу сказаць... тады... ці былі ў вас падобныя адчуванні?
- Так.
Яе голас стаў цяпер зусім іншы, выразны, без аніякай манернасці і нервовасці.
- А магчыма, каб вы... прабачце пытанне... магчыма, каб цяпер была тая ж прычына?
- Так.
Коратка, быццам вострым нажом, адрэзала яна. Нічога не здрыганулася на яе твары, які быў мне відаць у профіль.
- Лепей за ўсё, васпані, каб я агледзеў вас... дазвольце папрасіць вас... перайсці ў другі пакой?
Тут яна раптам паварочваецца. Праз вуаль я адчуваю яе халодны, рашучы позірк, скіраваны на мяне.
- Не... гэта непатрэбна... я зусім дакладна ведаю прычыну майго недамагання.
Голас на момант змоўк. У цемры зноў бліснула напоўненая чарка.
- Дык вось слухайце... але спачатку паспрабуйце ўдумацца ва ўсё гэта: да чалавека, які гіне ў адзіноце, урываецца жанчына, упершыню за шмат гадоў белая жанчына пераступае парог яго пакоя... І раптам я адчуваю прысутнасць у пакоі чагосьці злавеснага, нейкай небяспекі. Я ўвесь пахаладзеў: мною авалодаў страх перад жалезнаю рашучасцю гэтай жанчыны, якая прышла з лёгкаю балбатнёю, а потым раптам агаліла сваё патрабаванне, як клінок. Я ж ведаў, чаго яна ад мяне хацела, адгадаў гэта адразу - не ў першы раз жанчыны звярталіся да мяне з такою просьбаю, але яны прыходзілі інакш, прыходзілі прысаромленыя, умольвалі, плакалі і закліналі выратаваць іх. Але тут была... тут была жалезная, нібы мужчынская рашучасць... з першай хвіліны адчуў я, што гэтая жанчына мацней за мяне... што яна можа падпарадкаваць мяне сваёй волі... Аднак... аднак... ва мне расла нейкая злосць... мужчынская гордасць, крыўда, бо... я сказаў ужо, што з першай хвіліны, нават раней, як я пабачыў гэтую жанчыну, я адчуў у ёй ворага.
Спачатку я маўчаў. Маўчаў упарта і злосна. Я адчуваў, што яна глядзіць на мяне з-пад вуаля, глядзіць прама, патрабавальна і хоча прымусіць мяне гаварыць. Але я гэтак лёгка не паддамся. Я загаварыў, але... унікліва... міжвольна пераняў яе балбатлівы, абыякавы тон. Я прыкінуўся, што не разумею яе, бо - не ведаю, ці можаце вы зразумець гэта, - я хацеў прымусіць яе выказацца выразней, я не хацеў сам прапаноўваць, наадварот... хацеў, каб яна папрасіла... менавіта яна, якая з'явілася тут з такім уладным выглядам... І акрамя таго, я ведаю, якую ўладу нада мною маюць ганарыстыя, халодныя жанчыны.
Я гаварыў кругом ды навокала, што ёй няма чаго баяцца, што такая непрытомнасць - звычайная з'ява, больш таго, гэта нават зарука нармальнага развіцця дзіцяці. Я прыводзіў прыклады з медыцынскіх газет... Я гаварыў, гаварыў спакойна і лёгка, разглядаў увесь час яе недамаганне як нешта зусім звычайнае і... усё чакаў, што яна мяне спыніць. Я ведаў, што яна не вытрымае.
І сапраўды, яна рэзкім жэстам рукі перапыніла мяне, быццам адмятала ўсе гэтыя супакойлівыя словы.
- Мяне, доктар, не гэта трывожыць. У той раз, калі я хадзіла з першым хлопчыкам, маё здароўе было куды лепшае... але цяпер я ўжо не тая... у мяне не ў парадку з сэрцам...
- Вось яно што, з сэрцам не ў парадку, - паўтарыў я, паказваючы ўсім сваім выглядам неспакой. - Зараз паслухаем. - Я зрабіў рух, быццам устаю, каб дастаць стэтаскоп. Але яна спыніла мяне. Голас яе гучаў цяпер вельмі рэзка і катэгарычна, як каманда.
- У мяне не ў парадку з сэрцам, доктар, я папрашу вас верыць таму, што я кажу. Я не хацела б траціць час на даследаванні - вы маглі б, думаецца, выказаць мне крыху болей даверу. Я дастаткова даказала свой давер вам.
Цяпер гэта была ўжо барацьба, адкрыты выклік. І я прыняў яго.
- Давер патрабуе шчырасці, поўнай шчырасці. Гаварыце ясна, я ж урач. І перш за ўсё зніміце вуаль, сядайце сюды, пакіньце ў спакоі кнігі і ўсе гэтыя хітрыкі. Да ўрача не прыходзяць пад вуалем.
Горда выпрастаўшыся, яна акінула мяне позіркам. Хвіліну памарудзіла. Потым села і падняла вуаль. Я ўбачыў твар - такі, які баяўся ўбачыць: непранікальны, цвёрды, рашучы, адзначаны незалежнаю ад узросту прыгажосцю, твар з шэрымі вачамі, якія часта бываюць у ангелек, - вельмі спакойныя, але поўныя затоенага агню. Гэтыя тонкія сціснутыя губы ўмелі захоўваць тайну. Нейкі момант мы глядзелі адно на аднаго - яна ўладна і дапытліва, з такою халоднаю жорсткасцю, што я не вытрымаў і міжвольна адвёў убок вочы.
Яна лёгенька пастуквала пальцамі па стале. Значыцца, і яна нервавалася. Потым раптам сказала:
- Вы ведаеце, доктар, чаго я ад вас хачу, ці не ведаеце?
- Здаецца, ведаю. Але лепей пагаворым адкрыта. Вы хочаце вызваліцца ад вашага стану... хочаце, каб я вызваліў вас ад непрытомнасці, ухіліў... ухіліў прычыну. Правільна я зразумеў?
- Так.
Як нож гільяціны, упала гэтае слова.
- А вы ведаеце, што падобныя эксперыменты небяспечныя... для абаіх бакоў?..
- Так.
- Што закон мне гэта забараняе?
- Бываюць выпадкі, калі гэта не толькі не забаронена, але, наадварот, рэкамендуецца.
- Але для гэтага трэба заключэнне ўрача.
- Дык зрабіце гэтае заключэнне. Вы ж урач.
Ясна, цвёрда, не мігаючы, глядзелі на мяне яе вочы. Гэта быў загад, і я, маладушны чалавек, дрыжаў, уражаны дэманічнаю сілаю яе волі. Але я яшчэ курчыўся, не хацеў паказаць, што ўжо раздушаны. «Толькі не спяшацца! Як мага болей марудзіць! Вымусіць яе папрасіць», - нашэптвала мне нейкае няяснае жаданне.
- Гэта не заўсёды ва ўладзе ўрача. Але я гатовы... Параіцца з калегам у бальніцы...
- Не трэба мне вашага калегі... я прыйшла да вас.
- Дазвольце даведацца, чаму менавіта да мяне?
Яна холадна зірнула на мяне.
- Не бачу прычыны хаваць гэта ад вас. Вы жывяце наводшыбе, вы мяне не ведаеце, вы добры ўрач, і вы... - яна ў першы раз запнулася, - відаць, нядоўга прабудзеце ў гэтай мясцовасці, асабліва калі... калі зможаце ўзяць з сабою дадому добрую суму грошай.
Мяне аж скаланула. Гэты сухі, як бы камерцыйны разлік ашаламіў мяне. Дагэтуль губы яе яшчэ не разамкнуліся для просьбы, але яна даўно ўжо ўсё падлічыла і спачатку высачыла мяне, як дзічыну, а потым пачала паляванне. Я адчуваў, як пранікае ў мяне яе дэманічная воля, але я супраціўляўся з усёю злосцю. Яшчэ раз прымусіў я сябе прыняць дзелавы, амаль іранічны тон.
- І гэтую добрую суму вы... вы аддадзіце ў маё распараджэнне?
- За вашу дапамогу і неадкладны ад'езд.
- Вы ведаеце, што я тады трачу права на пенсію?
- Я кампенсую вам яе.
- Вы гаворыце вельмі ясна... Але я хацеў бы яшчэ большай яснасці. Якую суму ганарару мелі вы на ўвазе?
- Дванаццаць тысяч гульдэнаў, з выплатаю па чэку ў Амстэрдаме.
Я задрыжаў... задрыжаў ад гневу і... захаплення. Усё яна разлічыла - і суму, і спосаб плацяжу, які прымушаў мяне да ад'езду, яна мяне ацаніла і купіла, не ведаючы мяне, распарадзілася мною, упэўненая ў сваёй уладзе. Мне вельмі хацелася ўдарыць яе па твары... Але калі я, дрыжучы, устаў з месца - яна таксама ўстала - і паглядзеў ёй у вочы, паглядзеў на гэты моцна сціснуты рот, які не жадаў прасіць, на гэты ганарысты лоб, які не жадаў схіляцца, мною раптам авалодала... авалодала... нейкая прага помсты, насілля. Мусіць, і яна гэта адчула, бо высока падняла бровы, як робяць, калі хочуць асадзіць надакучлівага чалавека; ні яна, ні я не хавалі сваёй нянавісці. Я ведаў, што яна ненавідзіць мяне, бо адчувала патрэбу ўва мне, а я яе ненавідзеў за тое... за тое, што яна не хацела прасіць. У гэтую хвіліну, у гэтую адзіную хвіліну маўчання мы ўпершыню загаварылі зусім шчыра. Потым, нібы змяя, упілася ў мяне думка, і я сказаў... сказаў ёй...
Але пачакайце, так вам не зразумець, што я зрабіў... што сказаў... мне трэба спачатку растлумачыць вам, як... як зарадзілася ўва мне... гэтая... вар'яцкая думка...
Зноў ціхенька бразнула ў цемры чарка. І голас працягваў з яшчэ большым узбуджэннем:
- Не думайце, што я хачу зменшыць сваю віну, апраўдацца, абяліць сябе... Але вы без гэтага не зразумееце... Не ведаю, ці быў я калі-небудзь добрым чалавекам... але, здаецца, дапамагаў я заўсёды ахвотна... А там, у маім сабачым жыцці гэта была ж адзіная радасць: карыстаючыся жменькаю ведаў, увагнаных у мозг, зберагчы жыццё жывой істоце... Я адчуваў сябе тады госпадам богам... Далібог, гэта былі мае лепшыя хвіліны, калі прыходзіў вось такі жоўты хлапчына, пасінелы ад страху, са змяіным укусам на добра распухлай назе і, плачучы, маліў не адразаць яму нагу, і я ўмудраўся яшчэ выратаваць яго. Я ездзіў у самыя далёкія мясціны памагаць жанчыне, якую трэсла ліхаманка; выпадала рабіць і тое, чаго чакала ад мяне мая сённяшняя наведніца - такое здаралася яшчэ ў Эўропе, у клініцы. Але тады я адчуваў, што камусьці патрэбны, тады я ведаў, што выратоўваю кагосьці ад смерці ці роспачы, а гэта патрэбна і самому выратавальніку - усведамляць, што ты патрэбны другому.
Але гэтая жанчына - не ведаю, ці здолею я растлумачыць вам, - яна ўзбуджала, раздражняла мяне з той хвіліны, як увайшла, нібыта выпадкова, у мой дом. Сваёю ганарыстасцю яна выклікала ў мяне супраціўленне, абудзіла ўсё... як бы гэта сказаць... абудзіла ўсё прыглушанае, усё схаванае, усё злоснае. Мяне збівала з панталыку, што яна разыгрывала перада мною ледзі і з халоднаю абыякавасцю прапаноўвала здзелку, у той час як справа ішла пра жыццё і смерць... І потым... потым... зрэшты, ад гульні ў гольф не нараджаюцца дзеці... я ведаў... лепей будзе сказаць, я раптам з жахліваю выразнасцю падумаў - гэта і была тая думка, - з жахліваю выразнасцю падумаў, што гэтая спакойная, гэтая фанабэрыстая, гэтая халодная жанчына, якая пагардліва падняла бровы над стальнымі вачамі, прачытаўшы ў маім позірку адмову... амаль абурэнне, - што яна два-тры месяцы назад ляжала ў ложку з мужчынам і, можа, стагнала ад асалоды, голая, як жывёліна, і іхнія целы ўпіваліся адно ў адно, як вусны ў пацалунку... Вось гэта і была думка, якая пранізала мяне, калі яна паглядзела на мяне з такою ганарыстасцю, з такою пыхлівай халоднасцю, нібы ангельскі афіцэр... і тады, тады ў мяне ўсё напружылася... я як бы ашалеў ад жадання ўнізіць яе... З гэтага моманту я бачыў праз сукенку яе голае цела... з гэтага моманту я толькі і жыў думкаю авалодаць ёю, вырваць стогн з яе жорсткіх вуснаў, бачыць гэтую халодную, гэтую ганарыстую жанчыну ў экстазе пачуццяў, як той, другі, каго я не ведаў. Гэта... гэта я і хацеў вам растлумачыць... як я ні апусціўся, аднак ніколі яшчэ не злоўжываў сваім становішчам урача... але тут не было прагнай цягі, не было нічога сексуальнага, пажадлівага, паверце мне... я не стаў бы адпірацца... толькі моцнае жаданне перасіліць яе гордасць... перасіліць як мужчына... Я, здаецца, ужо казаў вам, што вонкава халодныя жанчыны заўсёды мелі нада мною асаблівую ўладу... але цяпер, цяпер да гэтага дадалося яшчэ і тое, што я ўжо сем гадоў не быў блізкі з белаю жанчынаю, што я не ведаў супраціўлення... Бо тутэйшыя жанчыны, гэтыя мілыя істоты-шчабятухі, з радасным хваляваннем аддаюцца беламу чалавеку, «пану»... Яны ціхмяныя і пакорныя, заўсёды даступныя, заўсёды гатовыя дагаджаць вам з ціхім, гартанным смехам... Але якраз з-за гэтай пакоры, з-за гэтай рабскай дагодлівасці праходзіць асалода, і ты адчуваеш сябе свіннёю... Разумееце цяпер, разумееце, як ашаламляльна ўздзейнічала на мяне раптоўнае з'яўленне гэтай жанчыны, поўнай пагарды і нянавісці, наглуха замкнёнай, якая адначасова і дражніла сваёю таямніцаю, і напамінала аб нядаўняй страсці... калі яна дзёрзка ўвайшла ў клетку такога мужчыны, як я, такога адзінокага, згаладалага, адрэзанага ад усяго свету паўчалавека, паўзвера... Гэта... вось гэта я хацеў вам сказаць, каб вы зразумелі ўсё астатняе... зразумелі тое, што адбылося потым. Дык вось... перапоўнены нейкім злосным жаданнем, атручаны думкаю пра яе, голую, жаданую, якая аддаецца мне, я ўнутры ўвесь падцягнуўся і разыграў абыякавасць. Я холадна вымавіў:
- Дванаццаць тысяч гульдэнаў?.. Не, на гэта я не згодны.
Яна зірнула на мяне, крыху збялелая. Відаць, яна ўжо здагадалася, што маё супраціўленне выклікана не прагнасцю. І ўсё ж яна спыталася:
- Колькі ж вы хочаце?
Але я не хацеў працягваць размову ў такім прытворна халодным тоне.
- Давайце не будзем гуляць у хованкі. Я не дзячок... не бедны аптэкар з «Рамеа і Джульеты», які прадае атруту за corruptes gold*... можа, я менш за ўсё дзялок... гэтым спосабам вы нічога не даб'ецеся.
* Нікчэмны метал (англ.).
- Дык вы не хочаце?
- За грошы - не.
На момант паміж намі ўсталявалася цішыня. Было так ціха, што я першы раз пачуў яе дыханне.
- Чаго ж вы яшчэ можаце хацець?
Тут я не мог болей трымацца:
- Перш за ўсё я хачу, каб вы... каб вы не звярталіся да мяне як да гандляра, а як да чалавека... Каб вы, калі вам трэба дапамога, не... лезлі адразу ж з вашымі гнюснымі грашамі... а папрасілі... мяне як чалавека, дапамагчы вам як чалавеку... Я не толькі ўрач, у мяне не толькі прыёмныя гадзіны... у мяне бываюць і другія гадзіны... можа, вы прыйшлі якраз у такую гадзіну...
Яна хвіліну маўчыць. Потым яе вусны злёгку крывяцца, дрыжаць, і яна хутка пытаецца:
- Значыцца, каб я вас... папрасіла... тады б вы гэта зрабілі?
- Вось вы ўжо зноў таргуецеся! Вы згодны прасіць толькі ў тым выпадку, калі я спачатку паабяцаю. Спачатку вы павінны мяне папрасіць, тады я вам адкажу.
Яна ўзнімае галаву, як наравісты конь. З гневам глядзіць на мяне.
- Не, я не буду вас прасіць. Лепш загінуць!
Тут мною авалодвае гнеў, нястрымны, шалёны гнеў.
- Тады буду патрабаваць я, калі вы не хочаце прасіць. Я думаю, мне трэба выказацца больш ясна - вы ведаеце, чаго я ад вас хачу. Тады... тады я вам памагу.
Нейкі момант яна здзіўлена глядзела на мяне. Потым - о, я не магу, не магу выказаць, як жахліва гэта было, - твар яе раптоўна знерухомеў, а потым... потым яна нечакана зарагатала... з неапісальнаю пагардаю зарагатала мне ў твар... з пагардаю, якая знішчыла мяне... і разам з тым яшчэ болей ап'яніла... Гэта было падобна на выбух, раптоўны, раскацісты, магутны... Такая вялізная сіла адчувалася ў гэтым пагардлівым рогаце, што я... так, я гатовы быў упасці перад ёю ніцма і цалаваць ёй ногі. Гэта цягнулася ўсяго імгненне... нібы маланка абпаліла мяне... Раптам яна павярнулася і хуценька падалася да дзвярэй.
Я міжвольна кінуўся ўслед... хацеў папрасіць прабачэння... маліць яе... бо мая сіла была зламана канчаткова... але яна яшчэ раз павярнулася да мяне і сказала... не, загадала:
- Асмельцеся толькі пайсці ўслед ці сачыць за мною... Пашкадуеце!
У той самы момант за ёю з трэскам зачыніліся дзверы.
Зноў паўза. Зноў маўчанне... Зноў толькі шалясценне, быццам струменілася месячнае святло. І нарэшце зноў яго голас:
- Дзверы з трэскам зачыніліся... але я стаяў нерухома на месцы... Я быў нібы загіпнатызаваны яе загадам... Я чуў, як яна спускалася па лесвіцы, як зачыніліся дзверы... я чуў усё і ўсёю істотаю рваўся да яе... каб яе... не ведаю што... каб вярнуць яе, ці ўдарыць, ці задушыць... але толькі бегчы ўслед за ёю... за ёю... Але я не мог гэтага зрабіць, не мог паварушыцца, мяне быццам паралізавала электрычным токам... мяне ўразіла, уразіла ў самае сэрца знішчальная маланка яе позірку... Я ведаю, што гэтага не растлумачыць і не расказаць... Гэта можа здацца смешным, але я ўсё стаяў і стаяў... Прайшло некалькі хвілін, можа, пяць, можа, дзесяць, перш чым я змог адарваць нагу ад падлогі...
Але як толькі я ступіў з месца, я ўжо ўвесь гарэў і гатовы быў бегчы... Умомант я зляцеў па лесвіцы ўніз... У яе няма другой дарогі, як толькі па вуліцы да станцыі... Я кідаюся ў хляўчук па веласіпед, бачу, што забыўся ўзяць ключ, зрываю засаўку, бамбук трашчыць і разлятаецца на кавалкі... і вось я ўжо на веласіпедзе і імчуся за ёю ўслед... Я павінен... я павінен дагнаць яе, перш чым яна сядзе ў аўтамабіль... Я павінен пагаварыць з ёю...
Я нясуся па пыльнай вуліцы, цяпер толькі бачу, як доўга я прастаяў у здранцвенні... Але вось... на паваротцы ў лесе, перад самай станцыяй, я бачу яе, яна ідзе шпаркім цвёрдым крокам у суправаджэнні боя... Але і яна, відаць, заўважыла мяне, бо гаворыць нешта бою, і той спыняецца, а яна ідзе далей адна... Што яна хоча рабіць? Чаму хоча быць адна?.. Можа, яна хоча пагаварыць са мною сам-насам, каб ён не чуў?.. Шалёна націскаю на педалі... Раптам нехта кідаецца мне наперарэз на дарогу... яе бой... Я ледзь паспяваю рвануць веласіпед убок і лячу на зямлю...
Устаю з лаянкаю... міжвольна замахваюся кулаком, каб даць дурню кухталя, але ён адхінаецца... Атрасаю веласіпед, збіраюся зноў ускочыць на яго... Але нягоднік зноў тут, хапаецца за веласіпед і гаворыць на сваёй ламанай ангельскай мове: «You remain here»*.
* Вы застанецеся тут (англ.).
Вы не жылі ў тропіках... Вы не ведаеце, якая гэта дзёрзкасць, калі тубылец хапаецца за веласіпед белага «пана» і яму, «пану», загадвае заставацца на месцы. Замест адказу я б'ю яго па твары... ён хістаецца, але ўсё-такі не выпускае веласіпеда... Яго вузкія вочы шырока расплюшчаны і поўныя страху... але ён трымаецца за руль, трымаецца па-д'ябальску моцна... «You remain here», - мармыча ён яшчэ раз. На шчасце, у мяне з сабою не было рэвальвера, а то я абавязкова застрэліў бы яго.
- Прэч, шэльма!
Ён глядзіць на мяне, увесь скурчыўся, але не выпускае з рук руля. Я зноў б'ю яго па галаве, ён, аднак, трымае руль. Тут мною авалодвае злосць... я бачу, што яе ўжо не відаць - можа, яна ўжо паехала... Я наношу яму сапраўдны баксёрскі ўдар пад падбароддзе, які збівае яго з ног. Цяпер веласіпед зноў мой... Ускокваю на сядло, але веласіпед не кранаецца з месца... у час барацьбы сагнулася спіца... Дрыготкімі рукамі я спрабую выраўняць яе... нічога не атрымліваецца... Тады я кідаю веласіпед на дарогу побач з нягоднікам, той устае ўвесь у крыві і адыходзіць убок... І тады - не, вы не можаце зразумець, якая гэта ганьба там, калі эўрапеец... але я ўжо не разумеў, што раблю... у мяне была толькі адна думка: за ёю, дагнаць яе... і я пабег, пабег як ашалелы па вясковай вуліцы, міма халуп, дзе тубыльцы здзіўлена тоўпіліся каля дзвярэй, каб паглядзець, як бяжыць белы чалавек, як бяжыць доктар.
Абліваючыся потам, прымчаўся я на станцыю... Маё першае пытанне было:
- Дзе аўтамабіль?..
- Толькі што паехаў... - Здзіўлена глядзелі на мяне людзі - я павінен быў здацца ім вар'ятам, калі прыбег увесь потны і брудны, яшчэ здалёку выкрыкваючы сваё пытанне... На дарозе за станцыяй я бачу клубы белага аўтамабільнага дыму... Ёй удалося ўцячы... удалося, як, відаць, удаюцца ўсе яе цвёрдыя, бязлітасна цвёрдыя намеры.
Але ўцёкі ёй не памаглі... У тропіках няма таямніц паміж эўрапейцамі... усе ведаюць адзін аднаго, кожная драбяза вырастае ў падзею... Недарма прастаяў яе шафёр цэлую гадзіну каля ўрадавага бунгала... праз некалькі хвілін я ўжо ведаю ўсё... Ведаю, хто яна... што жыве яна ў... ну, у галоўным горадзе правінцыі, за восем гадзін язды адсюль па чыгунцы... што яна... ну, скажам, жонка буйнога камерсанта, страшэнна багатая, з добрай сям'і, ангелька... Ведаю, што яе муж вось ужо пяць месяцаў як у Амерыцы і ў бліжэйшыя дні вяртаецца сюды, каб забраць яе ў Эўропу...
А яна - і гэтая думка, як атрута, пячэ мяне, - яна цяжарная не болей двух ці трох месяцаў...
- Пакуль што я яшчэ мог усё растлумачыць вам... можа, толькі таму, што да гэтага моманту сам яшчэ разумеў сябе... сам, як урач, ставіў дыягназ свайго стану. Але тут мною як бы авалодала ліхаманка... я страціў здольнасць валодаць сабою... хоць і ясна ўсведамляў, як недарэчна ўсё, што я раблю, але я ўжо не разумеў самога сябе... я, як апантаны, бег наперад, бачыў перад сабою толькі адну мэту... Зрэшты, пачакайце... я ўсё-такі паспрабую растлумачыць вам... Ведаеце вы, што такое амок?
- Амок?.. Штосьці прыпамінаю... Гэта від ап'янення ў малайцаў...
- Гэта больш чым ап'яненне... гэта шаленства, яно падобна на сабачае... гэта прыпадак бяссэнсавай крыважэрнай манаманіі, якую нельга параўнаць ні з якім другім відам алкагольнай атруты... Я сам быў сведкам некалькіх выпадкаў - калі справа ідзе пра іншых, мы заўсёды вельмі разумныя і дзелавітыя, - але мне так і не ўдалося высветліць прычыну гэтай жахлівай і загадкавай хваробы... Яна, відаць, неяк звязана з кліматам, з гэтай душнай, насычанай атмасферай, якая, як у навальніцу, гняце на нервовую сістэму, пакуль яна нарэшце не разбурыцца... Дык вось амок... так, амок - вось як яно адбываецца: які-небудзь малаец, чалавек просты і дабрадушны, сядзіць і цягне сваё пітво... сядзіць, атупелы, абыякавы, вялы... як я сядзеў у сваім пакоі... і раптам усхопліваецца з месца, хапае нож, кідаецца на вуліцу... і бяжыць наперад, толькі наперад... сам не ведаючы куды... Хто б яму ні трапіўся па дарозе, чалавек ці жывёліна, ён забівае яго сваім крысам, і выгляд крыві яшчэ болей узбуджае яго... Пена выступае ў яго на губах, ён вые, як дзікі звер... і бяжыць, бяжыць, бяжыць, не глядзіць ні направа, ні налева, бяжыць з немым крыкам, з акрываўленым нажом у руцэ, па сваім жахлівым шляху... Людзі ў вёсках ведаюць, што няма сілы, здольнай спыніць чалавека, якога гоніць амок... пры яго набліжэнні яны крычаць, папярэджваючы другіх: «Амок!». «Амок!», і ўсё ўцякае... а ён імчыцца, нічога не чуе, не бачыць, забівае сустрэчных... пакуль яго не прыстрэляць, як шалёнага сабаку, ці ён сам, з пенаю на губах, не ўпадзе на зямлю...
Я бачыў гэта адзін раз з акна майго дома... гэта было страшэннае відовішча... але толькі таму, што я гэта бачыў, я разумею самога сябе ў тыя дні... Дакладна гэтаксама, з такім самым жахлівым, нерухомым позіркам, раз'юшана кінуўся я... услед за гэтаю жанчынаю... Я не помню, як я ўсё зрабіў, з якою надзвычайнаю, шалёнаю хуткасцю ўсё адбылося... Праз дзесяць хвілін, не, што я кажу, праз пяць, праз дзве... пасля таго, як я ўсё даведаўся пра гэтую жанчыну, яе прозвішча, адрас, гісторыю яе жыцця, я ўжо імчаўся на пазычаным у кагосьці веласіпедзе дадому, кінуў у чамадан гарнітур, узяў грошай і падаўся на сваёй калясцы на чыгуначную станцыю... паехаў, не папярэдзіўшы мясцовага чыноўніка... не прызначыўшы замест сябе намесніка, пакінуўшы дом і ўсе рэчы на волю лёсу... Вакол мяне стоўпіліся слугі, здзіўленыя жанчыны аб нечым пыталіся, але я не адказваў, нават не павярнуўся... паехаў на чыгуначную станцыю і першым цягніком падаўся ў горад... Прайшло не болей гадзіны з таго моманту, як гэтая жанчына ўвайшла ў мой пакой, а я ўжо паставіў на карту ўсю сваю будучыню і імчаўся, падганяны амокам, у невядомае...
Я імчаўся наперад на злом галавы... У шэсць гадзін вечара я прыехаў... у дзесяць хвілін сёмай я быў у яе ў доме і папрасіў далажыць пра мяне. Гэта было... ведаеце... самае недарэчнае, самае неразумнае, што я мог зрабіць... але ў падганянага амокам вочы нічога не бачаць, ён не заўважае, куды бяжыць... Праз некалькі хвілін слуга вярнуўся... сказаў ветліва і холадна... пані адчувае сябе дрэнна і не можа мяне прыняць.
Я выйшаў хістаючыся на вуліцу... Цэлую гадзіну я бадзяўся вакол дома ў вар'яцкай надзеі, што яна можа паслаць па мяне... толькі пасля гэтага я заняў нумар у Странд-гатэлі і патрабаваў прынесці мне ў пакой дзве пляшкі віскі... Віскі і двайная доза вераналу памаглі мне... я нарэшце заснуў... і цяжкі, мутны сон быў адзінаю перадышкаю ў гэтай гонцы паміж жыццём і смерцю.
Прагучаў звон - два цвёрдыя, важкія ўдары, якія яшчэ доўга вібравалі ў мяккім, амаль нерухомым акіяне паветра і паступова затухалі ў ціхім, няспынным цурчанні вады, якое неадступна суправаджала ўсхваляваны расказ чалавека, што сядзеў у змроку; мне здалося, што ён здрыгануўся, яго расказ перапыніўся. Я зноў пачуў, як рука намацвае пляшку, пачуў ціхае бульканне. Потым, відаць, супакоены, ён загаварыў больш роўным голасам:
- Час, які настаў пасля гэтага, я наўрад ці змагу вам апісаць. Цяпер я думаю, што ў мяне была ліхаманка, ва ўсякім разе, я быў у стане надзвычайнага ўзбуджэння, якое межавала з вар'яцтвам, - як я ўжо казаў, чалавек, падганяны амокам. Але не забудзьце, што я прыехаў у аўторак увечары, а ў суботу, як я тым часам даведаўся, павінен быў прыехаць на параходзе кампаніі Р. СЕ О. з Іакагамы яе муж; значыцца, заставалася толькі тры дні, тры кароткія дні, каб выратаваць яе. Зразумейце: я ведаў, што павінен неадкладна дапамагчы ёй, і не мог гаварыць з ёю. Менавіта гэтая патрэба прасіць прабачэння за мае смешныя паводзіны, за маю нястрыманасць і распальвала мяне ўсё болей. Я ведаў, якім каштоўным з'яўляецца кожнае імгненне, ведаў, што для яе гэта пытанне жыцця і смерці, і ўсё-такі не меў магчымасці шапнуць ёй слоўца, падаць які-небудзь знак, бо менавіта маё недарэчнае і шалёнае праследаванне напалохала яе. Гэта было... так, пастойце... так бывае, калі адзін бяжыць папярэдзіць другога, што яго хочуць забіць, а той лічыць яго самога забойцам і бяжыць наперад, насустрач пагібелі... Яна бачыла ўва мне толькі вар'ята, які праследуе яе, каб унізіць, а я... у гэтым і была ўся жахлівая недарэчнасць... я болей і не думаў пра гэта... я быў цалкам знішчаны, я хацеў толькі дапамагчы ёй, зрабіць паслугу... Я пайшоў бы на злачынства, на забойства, каб толькі дапамагчы ёй. Але яна, яна гэтага не разумела. Раніцаю, як толькі я прачнуўся, я адразу ж пабег зноў да яе дома; каля дзвярэй стаяў бой, той самы бой, якога я ўдарыў па твары; заўважыўшы мяне - безумоўна, ён мяне чакаў, - ён борздзенька шмыгануў у дзверы. Можа, ён гэта зрабіў толькі таму, што хацеў папярэдзіць аб маім прыходзе... ах, гэтая невядомасць, як мучыць яна мяне цяпер... можа, тады ўсё было ўжо падрыхтавана да майго прыёму... але ў той момант, калі я яго ўбачыў і ўспомніў пра сваю ганьбу, мне не хапіла духу зрабіць яшчэ адну спробу... У мяне дрыжалі калені. Перад самым парогам я павярнуўся і пайшоў прэч... пайшоў у той момант, калі яна, можа, чакала мяне і пакутавала не менш за мяне.
Цяпер я ўжо зусім не ведаў, што рабіць у гэтым чужым горадзе, дзе вуліцы, здавалася, пяклі мне падэшвы... Раптам у мяне бліснула думка; у той самы момант я паклікаў каляску, паехаў да таго самага віцэ-рэзідэнта, якому я калісьці дапамог, і папрасіў далажыць пра мяне... У маім выглядзе было, відаць, штосьці дзіўнае, бо ён паглядзеў на мяне неяк спалохана, і праз яго ветлівасць праглядвала трывога... можа, ён тады ўжо ўгадаў ува мне чалавека, якога гоніць амок... Я рашуча заявіў яму, што прашу перавесці мяне ў горад, бо не магу болей вытрымаць на маім пасту... я павінен пераехаць неадкладна... Ён зірнуў на мяне... не магу вам перадаць, як ён на мяне зірнуў... ну, прыкладна гэтак, як глядзіць урач на хворага...
- У вас здалі нервы, мілы доктар, - сказаў ён, - я гэта вельмі добра разумею. Ну, гэта можна будзе як-небудзь уладзіць; пачакайце толькі крышку... скажам, тыдні чатыры... мне трэба спачатку знайсці вам замену.
- Не магу чакаць ніводнага дня, - адказаў я.
Ён зноў кінуў на мяне дзіўны позірк.
- Трэба пацярпець, доктар, - сур'ёзна сказаў ён, - мы не можам пакінуць пост без урача. Але абяцаю вам, што сёння ж займуся гэтым.
Я стаяў перад ім, сціснуўшы зубы, і першы раз выразна адчуваў, што я прададзены чалавек, раб. У мяне ўжо закіпала абурэнне, але ён са свецкаю ветлівасцю апярэдзіў мяне:
- Вы адвыклі ад людзей, доктар, а гэта таксама, зрэшты, хвароба. Мы тут усе здзіўляліся, чаму вы ніколі не прыязджаеце, ніколі не бераце адпачынку. Вам трэба бываць на людзях, забаўляцца. Прыходзьце, скажам, сёння ўвечары - сёння прыём у губернатара, там будзе ўся наша калонія. Многія даўно ўжо хочуць пазнаёміцца з вамі, пытаюцца пра вас і выказваюць пажаданне, каб вы перабраліся сюды.
Апошнія яго словы ўразілі мяне. Пытаюцца пра мяне? Ці не яна? Я адразу быццам перарадзіўся, падзякаваў віцэ-рэзідэнту самымі ветлівымі словамі за запрашэнне і паабяцаў быць без спазнення. І прыйшоў дакладна ў прызначаны час, нават болей, чым дакладна. Ці трэба казаць, што, гнаны нецярпеннем, я першы з'явіўся ў вялізнай зале ўрадавага будынка; маўклівыя жаўтаскурыя слугі мітусіліся навокал, мякка ступаючы босымі нагамі, і, як здалося майму азмрочанаму розуму, пасміхаліся за маёю спінаю. Чвэрць гадзіны я быў адзін сярод гэтага бясшумнага натоўпу і настолькі адзінокі, што чуў ціканне гадзінніка ў кішэні камізэлькі. Нарэшце прыйшлі два-тры чыноўнікі з сем'ямі, а потым з'явіўся і сам губернатар, які пачаў са мною працяглую размову; я ўважліва слухаў і, як мне здавалася, трапна адказваў, пакуль... пакуль мною не авалодала нейкае незразумелае нервовае хваляванне; я страціў дасціпнасць і пачаў адказваць неўпапад. Я стаяў спінаю да дзвярэй залы, але адразу адчуў, што ўвайшла яна, што яна ўжо тут; я не мог бы растлумачыць вам, чаму ўзнікла гэтае перакананне, якое збянтэжыла мяне, але, размаўляючы з губернатарам і прыслухоўваючыся да яго слоў, я ў той час адчуваў дзесьці за сабою яе прысутнасць. На шчасце, губернатар неўзабаве скончыў размову - мне здаецца, калі б ён не адпусціў мяне, я ўсё роўна, не зважаючы на ветлівасць, павярнуўся б, такая моцная была гэтая дзіўная напружанасць маіх нерваў, такая пакутлівая была гэтая патрэба. І сапраўды, ледзь толькі я павярнуўся, як убачыў яе на тым самым месцы, дзе ў думках уяўляў сабе. На ёй была жоўтая бальная сукенка, матава, як слановая косць, паблісквалі яе цудоўныя вузкія плечы; яна размаўляла, акружаная купкаю гасцей. Яна ўсміхалася, але я ўлавіў на яе твары нейкую напружанасць. Я падышоў бліжэй - яна не бачыла ці не хацела мяне бачыць - і ўгледзеўся ў гэтую ўсмешку, прыязную і халодна-ветлівую, якая гуляла на тонкіх вуснах. І яе ўсмешка зноў ап'яніла мяне, бо яна... бо я ведаў, што яна падман, крывадушнасць, віртуознае ўменне прыкідвацца. Сёння серада, мільганула ў мяне ў галаве, у суботу прыходзіць параход, на якім едзе яе муж... Як можа яна так усміхацца, так... так упэўнена, так бесклапотна ўсміхацца і нядбайна гуляць веерам, замест таго каб камячыць яго ад хвалявання? Я... я, чужы... я ўжо два дні дрыжу, чакаючы той гадзіны... я, чужы, пакутліва перажываю за яе страх, яе роспач... а яна прыйшла на баль і ўсміхаецца, усміхаецца, усміхаецца...
Дзесьці ззаду зайграла музыка. Пачаліся танцы. Пажылы афіцэр запрасіў яе; яна папрасіла прабачэння ў сваіх субяседнікаў і прайшла поплеч з ім міма мяне ў другую залу. Калі яна заўважыла мяне, раптоўная сутарга прабегла па яе твары - але толькі на хвілінку, потым яна ветліва кіўнула мне, як выпадковаму знаёмаму, сказала «добры вечар, доктар!» - і знікла, перш чым я паспеў вырашыць, павітацца з ёю ці не. Ніхто не мог бы разгадаць, што хавалася ў позірку гэтых шэра-зялёных вачэй, і я, я сам гэтага не ведаў. Чаму яна прывіталася... чаму раптам пазнала мяне?.. Было гэта самаабаронай, ці крокам да прымірэння, ці проста збянтэжанасцю? Не магу вам выказаць, як я быў узрушаны, ува мне ўсё ўскалыхнулася і гатова было вырвацца наверх. Я глядзеў на яе, як яна спакойна вальсавала ў абдымках афіцэра, з бесклапотным і халодным выразам на твары, а я ж ведаў, што яна... што яна гэтак жа, як і я, думае толькі аб адным... толькі аб адным... што толькі нам дваім у гэтым натоўпе вядома жахлівая таямніца... а яна танцавала... У гэтыя хвіліны мае пакуты, маё імкненне памагчы ёй і захапленне дасягнулі апагею. Не ведаю, ці сачыў хто-небудзь за мною, але, бясспрэчна, я сваімі паводзінамі мог выдаць тое, што гэтак умела ўтойвала яна, - я не мог прымусіць сябе глядзець у другі бок, я павінен быў... так, павінен быў глядзець на яе, я еў яе вачамі, здалёку ўтаропліваўся ў яе замкнёны твар - можа, маска спадзе хоць на момант. Яна, мусіць, адчувала на сабе гэты ўпарты позірк, і ён прыгнятаў яе. Вяртаючыся поплеч са сваім кавалерам, яна бліснула на мяне вачамі ўладна, быццам загадвала знікнуць; ужо знаёмая мне маршчына высакамернага гневу зноў прарэзала яе лоб.
Але... але... я ўжо гаварыў вам... мяне гнаў амок, я не глядзеў ні направа, ні налева. Я імгненна зразумеў яе - гэты позірк гаварыў: «Не прыцягвай увагі! Вазьмі сябе ў рукі!» Я ведаў, што яна... як бы гэта сказаць?.. што яна патрабуе ад мяне стрыманасці тут, у гэтай зале... я разумеў, што пайдзі я цяпер дадому, я мог бы заўтра з упэўненасцю разлічваць на тое, што яна прыме мяне... Яна хацела толькі пазбавіцца ад маёй дакучлівасці тут... я ведаў, што яна - а для гэтага я даваў ёй поўную падставу - баіцца якой-небудзь маёй дзіўнай выхадкі... Вы бачыце... я ведаў усё, я зразумеў гэты катэгарычны шэры позірк, але... але гэта было звыш маіх сіл, я мусіў гаварыць з ёю. Дык вось я паплёўся да купкі гасцей, сярод якіх яна стаяла і размаўляла, далучыўся да іх, хоць ведаў толькі нямногіх. Я падышоў зусім блізка, бо хацеў чуць, як яна гаворыць, але кожны раз сціскаўся, нібы пабіты сабака, пад яе позіркам, які зрэдку холадна слізгаў па мне, быццам я быў палатнянай парцьерай, да якой прыхінуўся, ці паветрам, якое лёгенька гэтую парцьеру калыхала. Але я стаяў і чакаў слова ад яе, якога-небудзь знака прымірэння, стаяў як слуп і не зводзіў з яе вачэй у агульнай размове. Безумоўна, на гэта ўжо звярнулі ўвагу, безумоўна, бо ніхто не сказаў мне ні слова; і яна, мусіць, пакутавала ад маіх недарэчных паводзін.
Як доўга я прастаяў бы, не ведаю... можа, цэлую вечнасць... я не мог вызваліцца ад чараў, якія скавалі маю волю. Мяне быццам паралізавала шалёная ўпартасць... Але яна не вытрымала... З уласціваю ёй чароўнаю прастатою яна раптам сказала, звяртаючыся да мужчын, якія стаялі навокал:
- Я крыху стамілася... хачу сёння раней легчы спаць... Добрай ночы!
І вось яна ўжо прайшла міма мяне, па-свецку холадна кіўнуўшы галавою... Я яшчэ паспеў заўважыць маршчыну на яе лбе, а потым бачыў ужо толькі спіну, белую, халодную, голую спіну. Прайшла нейкая хвіліна, перш чым я зразумеў, што яна пайшла... што я болей не ўбачу яе, не змагу гаварыць з ёю ў гэты вечар, у гэты апошні вечар, калі магчыма выратаванне... і гэтак я стаяў нейкі момант, знерухомеўшы на месцы, пакуль не ўсвядоміў гэтага... а потым... потым...
Але пачакайце... пачакайце... Гэтак вы не зразумееце ўсёй недарэчнасці, усяго глупства майго ўчынку... спачатку я павінен апісаць вам месца дзеяння... Гэта было ў вялікай зале ўрадавага будынка, у вялізнай зале, залітай святлом і амаль пустой... пары пайшлі танцаваць, мужчыны - гуляць у карты... толькі па кутках размаўлялі невялічкія купкі гасцей... Дык вось, зала была пустая, самы нязначны рух кідаўся ў вочы ў яркім святле... і яна павольнаю лёгкаю хадою ішла па прасторнай зале, узняўшы плечы, зрэдку адказваючы на паклоны... ішла з тым цудоўным высакамерным непарушным спакоем, які так захапляў мяне ў ёй... Я... я заставаўся на месцы, як я вам ужо казаў; я быў быццам паралізаваны, пакуль не зразумеў, што яна пайшла... а калі я гэта зразумеў, яна была ўжо ў другім канцы залы каля самага выхаду... Тут... о, дагэтуль мне сорамна ўспамінаць пра гэта... тут нешта раптам штурханула мяне, і я пабег... я не пайшоў, а пабег услед за ёю, і грук маіх абцасаў гучна адбіваўся ад сценаў залы... Я чуў свае крокі, бачыў здзіўленыя позіркі, звернутыя на мяне... я згараў ад сораму... я ўжо ў час бегу разумеў, што я вар'ят... але не мог... не мог спыніцца... Я дагнаў яе каля дзвярэй... Яна павярнулася... яе вочы шэраю сталлю ўпіліся ў мяне, ноздры задрыжалі ад гневу... Я толькі быў разявіў рот... як яна... раптам гучна засмяялася... звонкім, бесклапотным, шчырым смехам і сказала... гучна, каб усе чулі:
- Ах, доктар, толькі цяпер вы ўспомнілі пра рэцэпт для майго хлопчыка... ах, ужо мне гэтыя вучоныя...
Госці, якія стаялі паблізу, дабрадушна засмяяліся... я зразумеў, я быў моцна ўражаны, як па-майстэрску выратавала яна сітуацыю... Я хуценька вырваў з блакнота чысты лісток... яна спакойна ўзяла яго і... пайшла... падзякаваўшы халоднаю ўсмешкаю... У першы момант я абрадаваўся... я бачыў, што яна ўмела загладзіла мой недарэчны ўчынак, выратавала становішча... але я тут жа зразумеў, што для мяне ўсё страчана, што гэтая жанчына ненавідзіць мяне за маю шалёную гарачнасць... ненавідзіць мацней за смерць... зразумеў, што магу сотні разоў падыходзіць да яе дзвярэй, і яна будзе сотні разоў праганяць мяне, як сабаку.
Хістаючыся, ішоў я па зале... і адчуваў, што на мяне глядзяць людзі... у мяне быў, відаць, вельмі дзіўны выгляд... Я пайшоў у буфет, выпіў запар дзве, тры, чатыры чаркі каньяку... гэта выратавала мяне ад непрытомнасці... нервы болей не вытрымлівалі, яны быццам абарваліся... Потым я выбраўся цераз бакавы выхад, тайком, як злачынца... Ні за якія багацці на свеце не прайшоў бы я зноў па той зале; дзе сцены яшчэ хавалі водгук яе смеху... Я пайшоў... дакладна не ведаю, куды я пайшоў... у нейкія шынкі - і напіўся... напіўся, як чалавек, які хоча ўсё забыць... але... але мне не ўдалося адурманіць сябе... яе смех гучаў ува мне, рэзкі і злосны... гэты пракляты смех я ніяк не мог заглушыць... Потым я блукаў па беразе каля гавані... рэвальвер я пакінуў у гатэлі, а то абавязкова застрэліўся б. Я болей ні аб чым не думаў і з адною гэтаю думкаю пайшоў да сябе... з думкаю аб левай шуфлядцы камоды, дзе ляжаў мой рэвальвер... толькі з адною гэтаю думкаю.
Калі я тады не застрэліўся... прысягаю вам, гэта была не баязлівасць... было б збавеннем спусціць ужо ўзведзены курок... але, як бы растлумачыць гэта вам... я адчуваў, што на мне яшчэ ляжыць абавязак... так, той самы абавязак... Мяне збівала з панталыку думка, што я магу яшчэ быць ёй карысны, патрэбны ёй... бо была ўжо раніца ў чацвер, а ў суботу... я ж казаў вам... У суботу павінен быў прыйсці параход, і я ведаў, што гэтая жанчына, гэтая гордая жанчына не перажыве свайго ўніжэння перад мужам і перад светам... О, як мучылі мяне думкі аб неразумна страчаным каштоўным часе, аб маёй шалёнай неразважлівасці, якая зрабіла немагчымай своечасовую дапамогу... гадзінамі, прысягаю вам, гадзінамі хадзіў я ўзад і ўперад па пакоі і ламаў галаву, намагаўся знайсці спосаб наблізіцца да яе, выправіць сваю памылку, дапамагчы ёй... Што яна болей не дапусціць мяне да сябе, было мне зусім ясна... я ўсімі сваімі нервамі адчуваў яшчэ яе смех і гнеўнае ўздрыгванне ноздраў... Гадзінамі, гадзінамі бегаў я ў трох метрах майго цеснага пакоя... быў ужо дзень, час набліжаўся да поўдня...
І раптам мяне штурханула да стала... я схапіў пачак паштовай паперы і пачаў пісаць ёй... я ўсё напісаў... я скуголіў, як пабіты сабака, я прасіў у яе прабачэння, называў сябе вар'ятам, злачынцам... умольваў даверыцца мне... Я абяцаў знікнуць адразу ж з горада, з калоніі, памерці, пажадай яна гэтага... толькі б яна прабачыла мне, і паверыла, і дазволіла дапамагчы ёй у гэтую апошнюю, самую апошнюю гадзіну... Я спісаў дваццаць старонак... Мусіць, гэта быў шалёны, дзіўны ліст, падобны на гарачкавае трызненне, бо, калі я ўстаў з-за стала, я абліваўся потам... пакой плыў перад вачамі, я мусіў выпіць шклянку вады... Я паспрабаваў перачытаць ліст, але мне стала страшна пасля першых слоў... дрыготкімі рукамі склаў я яго і хацеў ужо сунуць у канверт... і раптам мне прыйшла новая думка, я знайшоў патрэбнае, рашаючае слова. Яшчэ раз схапіў я пяро і напісаў на апошнім лістку: «Чакаю тут, у Странд-гатэлі, вашага прабачэння. Калі да сямі гадзін не атрымаю адказу, я застрэлюся».
Пасля гэтага я выклікаў званком боя і загадаў яму аднесці ліст. Нарэшце-такі я сказаў ёй усё!
Побач з намі штосьці зазвінела і пакацілася, - неасцярожным рухам ён перакуліў пляшку з віскі. Я чуў, як яго рука мацала па палубе і нарэшце схапіла пустую пляшку; моцна размахнуўшыся, ён кінуў яе ў мора. Некалькі хвілін ён маўчаў, потым загаварыў яшчэ больш гарачкава, яшчэ больш узбуджана і хапатліва.
- Я болей не веру ў бога... у мяне няма ні неба, ні пекла... а калі і ёсць пекла, то я яго не баюся - яно не можа быць страшней за гадзіны, якія я перажыў у тую раніцу, у той дзень... Уявіце сабе маленькі пакойчык, нагрэты сонцам, у якім робіцца ўсё гарачэй ад паўдзённай спёкі... пакойчык, дзе толькі стол, крэсла і ложак... На гэтым стале нічога, акрамя гадзінніка і рэвальвера, а каля стала - чалавек... чалавек, які не зводзіць вачэй з секунднай стрэлкі... чалавек, які не есць, не п'е, не курыць, не рухаецца з месца... які ўвесь час... чуеце, увесь час, тры гадзіны запар... глядзіць на белы круг цыферблата і на стрэлку, якая з ціканнем бяжыць па гэтым крузе... Так... так правёў я гэты дзень, толькі чакаў, чакаў, чакаў... але чакаў як... як робіць усё чалавек, гнаны амокам, - неўсвядомлена, тупа, з шалёнаю, прамалінейнаю ўпартасцю.
Ну... не буду апісваць вам гэтых гадзін... гэта не паддаецца апісанню... я і сам жа не разумею цяпер, як можна было гэта перажыць і не... не звар'яцець... І... у дваццаць дзве хвіліны чацвёртай... я ведаю дакладна, бо глядзеў жа на гадзіннік... пачуўся раптоўны стук у дзверы... Я ўсхопліваюся з месца... усхопліваюся, як тыгр, які кідаецца на здабычу, адным скачком я ўжо каля дзвярэй, расчыняю іх... у калідоры маленькі кітаёнак нясмела працягвае мне запіску. Я выхопліваю ў яго з рук складзеную паперку, і ён знікае.
Разгортваю запіску, хачу прачытаць... і не магу... перад вачамі чырвоныя кругі... Уявіце сабе мае мукі... нарэшце, нарэшце я атрымаў ад яе адказ... а тут усё дрыжыць і скача ў вачах... Я акунаю галаву ў ваду... робіцца лепей... Зноў бяруся за запіску і чытаю:
«Позна! Але чакайце дома. Можа, я вас яшчэ паклічу».
Подпісу няма. Паперка скамячаная, адарваная ад нейкага старога праспекта... словы надрапаны алоўкам паспешна, сяк-так, не яе звычайным почыркам... Я сам не ведаю, чаму запіска гэтак узрушыла мяне... Нешта жахлівае, нешта таямнічае было ў гэтых радках, напісаных як бы ў час уцёкаў, стоячы дзе-небудзь каля падаконніка ці седзячы ў калясцы ў дарозе... Нейкім неапісальным жахам і холадам павеяла на мяне ад гэтай тайнай запіскі... і ўсё-такі... і ўсё-такі я быў шчаслівы - яна напісала мне, мне не трэба яшчэ паміраць, яна дазволіла, каб я дапамог ёй... можа... я мог бы... ...о, я адразу перапоўніўся самымі нязбытнымі надзеямі і марамі... Сотні, тысячы разоў перачытваў я маленькую запіску, цалаваў яе... разглядваў, шукаў якое-небудзь забытае, незаўважанае слова... Усё смялей, усё блытаней рабіліся мае мары, гэта быў нейкі гарачкавы сон наяве... нейкае здранцвенне, тупое і разам з тым напружанае, паміж дрымотаю і няспаннем, якое цягнулася ці то чвэрць гадзіны, ці то цэлыя гадзіны...
Раптам я страпянуўся... Як быццам пастукалі?.. Я затоіў дыханне... хвіліна, дзве хвіліны мёртвай цішыні... А потым зноў ціхі, як бы мышыны шорах, ціхі, але настойлівы стук... Я ўскочыў - галава ў мяне кружылася, - ірвануў дзверы, за імі стаяў бой, яе бой, той, якога я тады пабіў... Яго карычневы твар быў попельна-бледны, яго трывожны позірк сведчыў аб няшчасці... Мною авалодаў жах...
- Што... што здарылася? - з цяжкасцю выціснуў я з сябе.
- Come quickly*, - адказаў ён... і больш нічога...
* Ідзіце хутчэй (англ.).
Я адразу кінуўся ўніз па лесвіцы, ён за мною... Унізе стаяла «садо», маленькая каляска, мы селі...
- Што здарылася? - яшчэ раз спытаўся я...
Ён моўчкі зірнуў на мяне, увесь дрыжучы, сціснуўшы зубы... Я паўтарыў пытанне, але ён усё маўчаў і маўчаў... Я ахвотна яшчэ раз пабіў бы яго, але... мяне кранала яго сабачая адданасць ёй... і я не стаў болей пытацца... Каляска так хутка імчалася па ажыўленых вуліцах, што прахожыя з лаянкаю адскоквалі ўбок. Мы праехалі эўрапейскі квартал, берагам падаліся ў ніжні горад і ўляцелі ў шумную мітусяніну кітайскага квартала... Нарэшце мы звярнулі ў вузкую вулічку, дзесьці наводшыбе... спыніліся перад нізкаю халупаю... Домік быў брудны, урослы ў зямлю, з боку вуліцы - крамка, асветленая свечкаю з лою... адна з тых крамак, за якімі хаваюцца курыльні опіуму і публічныя дамы, зладзейскія прытоны і склады крадзеных рэчаў... Бой паспешна пастукаў у дзверы... Дзверы прачыніліся, са шчыліны пачуўся сіпаты голас... ён пытаўся і пытаўся... Я не вытрымаў, саскочыў з каляскі, штуршком адчыніў дзверы... Старая кітаянка спалохана ўскрыкнула і ўцякла... Бой увайшоў за мною, правёў мяне вузкім калідорам... адчыніў другія дзверы... дзверы ў цёмны пакой, дзе пахла гарэлкаю і згуслаю крывёю... Адтуль чуваць быў стогн... Я вобмацкам пачаў прабірацца наперад...
Зноў голас абарваўся. І калі ён потым прадоўжыў расказ, то ўжо не гаварыў, а хутчэй рыдаў.
- Я... я намацваў дарогу... і там... там, на бруднай цыноўцы... сагнутая ад болю... ляжала і стагнала чалавечая істота... там ляжала яна...
Я не бачыў яе твару... Мае вочы яшчэ не прывыклі да цемры... вобмацкам я знайшоў яе руку... гарачую... як агонь... У яе была гарачка, моцная гарачка... і я здрыгануўся... я адразу зразумеў усё... Яна збегла сюды ад мяне... дала скалечыць сябе... першай сустрэчнай бруднай старой кітаянцы, толькі таму, што баялася агалоскі... дала нейкай вядзьмарцы забіць сябе, каб толькі не даверыцца мне... Толькі таму, што я, вар'ят... не злітаваўся з яе, з яе гонару, не дапамог ёй адразу... таму што смерці яна баялася меней, чым мяне...
Я крыкнуў, каб прынеслі святло. Бой ускочыў; агідная старая дрыготкімі рукамі прынесла закураную газавую лямпу... Я ледзь стрымаўся, каб не ўчапіцца жаўтатварай карзе ў горла... Лямпу паставілі на стол... жоўтае святло ўпала на змардаванае цела... І раптам... раптам з мяне як рукою зняло ўсё маё замарачэнне і злосць, увесь гэты нячысты накіп пачуццяў... цяпер я быў толькі ўрач, чалавек, які памагаў, аглядаў, быў узброены ведамі... Я забыўся пра сябе... мой розум праясніўся, і я пачаў змагацца з надыходзячым жахам... Голае цела, пра якое я марыў так моцна, я ўспрымаў цяпер толькі як... ну, як бы гэта сказаць... як матэрыю, як арганізм... я не адчуваў, што гэта яна, я бачыў толькі жыццё, якое змагалася са смерцю, чалавека, які курчыўся ў жахлівых пакутах... Яе кроў, яе гарачая свяшчэнная кроў цякла па маіх руках, але я не адчуваў ні хвалявання, ні жаху... я быў толькі ўрач... я бачыў толькі пакуты... і ўбачыў...
І ўбачыў адразу, што ўсё марна, што толькі цуд можа выратаваць яе... Яна была скалечана няўмелаю, злачыннаю рукою і сплывала крывёю... а ў мяне ў гэтым гнюсным прытоне не было нічога, каб спыніць кроў, не было нават чыстай вады... Усё, да чаго я дакранаўся, было бруднае...
- Трэба зараз жа ў бальніцу, - сказаў я. Але не паспеў я скончыць, як хворая сутаргавым намаганнем прыўзнялася на цыноўцы.
- Не... не... лепш памерці... каб ніхто не даведаўся... ніхто не даведаўся... Дадому... дадому!..
Я зразумеў... толькі за сваю таямніцу, за свой гонар змагалася яна... не за жыццё... І я падпарадкаваўся... Бой прынёс насілкі... мы паклалі яе, знясіленую, у гарачцы... і як... труп панеслі праз начную цемру... дадому. Не сталі адказваць на спалоханыя пытанні разгубленых слуг... як зладзеі, прайшлі ў яе пакой і замкнулі дзверы... А потым... потым пачалася барацьба, доўгая барацьба са смерцю...
Раптам у маё плячо сутаргава ўчапілася рука, і я ледзь не ўскрыкнуў ад спалоху і болю. Яго твар раптам нечакана наблізіўся да майго, я ўбачыў белыя ашчэраныя зубы і шкельцы акуляраў, якія зіхацелі ў водбліску месячнага святла, быццам пара вялізных кашэчых вачэй. І ён ужо не гаварыў - ён крычаў у прыпадку нястрымнага гневу:
- Ці ведаеце вы, вы, чужы чалавек, які спакойна сядзіць тут у крэсле, падарожнічае па свеце, ці ведаеце вы, што гэта такое, калі памірае чалавек? Ці былі вы калі-небудзь пры гэтым, ці бачылі вы, як курчыцца цела, як пасінелыя пазногці ўпіваюцца ў пустату, як хрыпіць гартань, як кожны член супраціўляецца, кожны палец змагаецца з жахлівым прывідам, як вочы вылазяць з арбіт ад страху, які не выказаць словамі? Ці прыходзілася вам перажываць гэта, вам, гуляшчаму чалавеку, турысту, вам, які разважае пра абавязак дапамагаць блізкаму? Я часта бачыў усё гэта, назіраў як урач... Гэта былі для мяне клінічныя выпадкі, штосьці фактычнае... я, так сказаць, вывучаў гэта - але перажыў толькі адзін раз... Я разам з паміраючай перажываў гэта і паміраў разам з ёю ў тую ноч... у тую жахлівую ноч, калі сядзеў побач з ёю і мучыў свой мозг, спрабуючы знайсці, прыдумаць, вынайсці што-небудзь, каб спыніць кроў, якая ўсё лілася і лілася, зменшыць гарачку, якая спальвала гэтую жанчыну на маіх вачах... адвесці смерць, якая ўсё набліжалася і набліжалася і якую я не мог адагнаць ад ложка. Ці разумееце вы, што гэта такое - быць урачом, ведаць усё пра ўсе хваробы, адчуваць на сабе абавязак дапамагчы, як вы гэтак разумна заўважылі, і ўсё-такі сядзець без усякай карысці побач з паміраючай, ведаць і быць бяссільным... ведаць толькі адно, толькі жахлівую праўду, што дапамагчы нельга... нават калі разрэзаць сабе ўсе вены... Бачыць, як бездапаможна сплывае крывёю любімае цела, як яго мучыць боль, лічыць пульс, часты і перарывісты... які затухае ў цябе пад пальцамі... быць урачом і не ведаць нічога, нічога, нічога... толькі сядзець і то мармытаць малітвы, як старэнькая бабулька, то гразіць кулаком нікчэмнаму богу, пра якога ты ведаеш, што яго няма... Ці разумееце вы гэта? Разумееце?.. Я... я толькі аднаго не разумею, як... як можна не памерці ў такія хвіліны... як можна спаць і прачнуцца раніцаю, чысціць зубы, завязваць гальштук... як можна жыць пасля таго, што я перажыў; адчуваць, што гэтае жывое дыханне, што гэты першы і адзіны чалавек, за якога я так змагаўся, якога хацеў утрымаць усімі сіламі сваёй душы, выслізгвае ад мяне кудысьці ў невядомае, выслізгвае ўсё хутчэй з кожнай хвілінай, і я нічога не знаходжу ў сваім запаленым мозгу, што магло б утрымаць гэтага чалавека...
І да таго ж яшчэ, каб падвоіць мае пакуты, яшчэ вось гэта... Калі я сядзеў каля яе ложка - я даў ёй морфію, каб зменшыць боль, і глядзеў, як яна ляжыць з гарачымі шчокамі, гарачая і бледная, - так... калі я так сядзеў, я ўвесь час адчуваў ззаду чыйсьці позірк, скіраваны на мяне з жудасным напружаннем... Гэта бой сядзеў там на дыбачках, на падлозе, і шаптаў нейкія малітвы... Калі нашы позіркі сустракаліся, я чытаў у яго вачах... не, я не магу вам апісаць... чытаў такую просьбу, такую ўдзячнасць, і ў гэтыя хвіліны ён працягваў да мяне рукі, быццам заклінаў мяне выратаваць яе, вы разумееце - да мяне, да мяне працягваў рукі, як да бога... да мяне... а я ведаў, што я бяссільны, ведаў, што ўсё прапала і што я тут гэтак жа патрэбны, як мурашка, якая поўзае па падлозе... Ах, гэты позірк, як ён мяне мучыў, гэтая фанатычная, сляпая вера ў маё майстэрства... Мне хацелася крыкнуць на яго, ударыць нагою, так балюча рабіў ён мне... і ўсё-такі я адчуваў, што мы абодва звязаны нашым каханнем да яе... і таямніцай... Як звер, які прытаіўся для скачка, сядзеў ён, сціснуты ў клубок, за маёю спінаю... Варта мне было сказаць слова, як ён ускокваў з месца і, бясшумна ступаючы босымі нагамі, прыносіў патрэбнае, а потым, поўны надзеі, падаваў мне яго дрыготкімі рукамі, як быццам у гэтым была дапамога... выратаванне... Я ведаю, ён разрэзаў бы сабе вены, каб ёй дапамагчы... такою была гэтая жанчына, такую ўладу мела яна над людзьмі, а я... у мяне не было ўлады выратаваць кроплю яе крыві... О, гэтая ноч, гэтая жудасная, бясконцая ноч паміж жыццём і смерцю!
Пад раніцу яна яшчэ раз апрытомнела... расплюшчыла вочы... цяпер у іх не было ні пагарды, ні халоднасці... яны гарэлі вільготным, ліхаманкавым бляскам, і яна са здзіўленнем аглядвала пакой. Потым зірнула на мяне; здавалася, яна задумалася, намагалася ўспомніць, дзе бачыла мой твар... і раптам... я ўбачыў... яна ўспомніла... Нейкі спалох, абурэнне... штосьці... штосьці варожае, гнеўнае перакрывіла яе рысы... яна пачала варушыць рукамі, быццам хацела ўцякаць... прэч, прэч ад мяне... Я бачыў, што яна думае аб той... аб той гадзіне, калі я... Але потым яна прыйшла да памяці, спакойней зірнула на мяне, але дыхала цяжка... Я адчуваў, што яна хоча штосьці сказаць... зноў яе рукі заварушыліся... яна хацела прыўзняцца, але была занадта слабая... Я пачаў супакойваць, нахіліўся над ёю... тут яна паглядзела на мяне доўгім, пакутлівым позіркам... вусны ціха зварухнуліся... гэта згасалі яе апошнія гукі... Яна сказала:
- Ніхто не даведаецца?.. Ніхто?
- Ніхто, - адказаў я з усёю сілаю пераканаўчасці, - абяцаю вам.
Але ў яе ў вачах усё яшчэ быў непакой... Невыразна, з намаганнем яна ледзь-ледзь выціснула з гарачкавых вуснаў:
- Прысягніце мне... што ніхто не даведаецца... прысягніце!
Я падняў руку, як на прысягу. Яна глядзела на мяне... неперадавальным позіркам... ласкавым, цёплым, удзячным... так, сапраўды, сапраўды ўдзячным... яна хацела яшчэ штосьці сказаць, але ёй было занадта цяжка. Доўга ляжала яна, знясіленая, з заплюшчанымі вачамі. Потым пачалося жахлівае... жахлівае... яшчэ доўгую пакутлівую гадзіну змагалася яна; толькі пад раніцу настаў канец...
Ён доўга маўчаў. Я заўважыў гэта толькі тады, калі ў цішыні з сярэдняй палубы пачуўся звон - адзін, два, тры моцныя ўдары - тры гадзіны. Месячнае святло пацямнела, але ў паветры ўжо дрыжала нейкая новая жаўцізна, і зрэдку далятаў, як брыз, лёгкі ветрык. Яшчэ паўгадзіны, гадзіна, і надыдзе дзень, і ўвесь гэты кашмар знікне ў яркім святле. Цяпер я выразней бачыў яго рысы, бо цень быў ужо не такі густы і чорны ў нашым кутку; ён зняў шапачку, і я ўбачыў голы чэрап і змучаны твар, які здаўся мне яшчэ болей жахлівым. Але вось бліскучыя шкельцы акуляраў зноў павярнуліся да мяне, ён выпрастаўся, і ў яго голасе загучалі рэзкія, з'едлівыя ноткі.
- І вось цяпер для яе настаў канец - але не для мяне. Я быў адзін з трупам - адзін у чужым доме, адзін у горадзе, які не церпіць таямніц, а я... я мусіў захоўваць таямніцу... Так, уявіце сабе маё становішча: жанчына з вышэйшых колаў калоніі, зусім здаровая, якая напярэдадні танцавала на балі ў губернатара, ляжыць мёртвая ў сваім ложку... Каля яе чужы ўрач, якога нібыта паклікаў яе слуга... ніхто ў доме не бачыў, калі і адкуль ён прыйшоў... Ноччу яе прынеслі на насілках і потым замкнулі дзверы... а раніцаю яна ўжо мёртвая... Тады толькі клічуць слуг, і ўвесь дом раптам напаўняецца крыкамі... Імгненна пра гэта даведваюцца суседзі, увесь горад... і толькі адзін чалавек можа ўсё гэта растлумачыць... гэта я, чужы чалавек, урач з далёкага паста... Прыемнае становішча, праўда?..
Я ведаў, што мяне чакае. На шчасце, побач са мною быў бой, надзейны слуга, які чытаў самае нязначнае жаданне ў маіх вачах; нават гэты жаўтаскуры паўдзікун разумеў, што барацьба тут яшчэ не скончана. Я сказаў яму толькі: «Пані жадае, каб ніхто не даведаўся, што адбылося». Ён паглядзеў мне ў вочы вільготным, адданым, але разам з тым рашучым позіркам: «Yes, sir»*.
* Так, сэр (англ.).
Болей ён нічога не сказаў. Але ён выцер з падлогі сляды крыві, прывёў усё ў поўны парадак - рашучасць, з якою ён гэта рабіў, вярнула самавалоданне і мне.
Ніколі ў жыцці не праяўляў я такой энергіі і ўжо, канечне, ніколі болей не праяўлю. Калі чалавек страціў усё, то за апошняе ён змагаецца роспачна - і гэтым апошнім было яе завяшчанне, яе таямніца. Я зусім спакойна прымаў людзей, расказваў ім усім адну і тую ж гісторыю, пра тое, як пасланы за ўрачом бой выпадкова сустрэў мяне па дарозе. Але ў той час, як я з прытворным спакоем расказваў усё гэта, я чакаў... чакаў рашучай хвіліны... чакаў медыцынскага агляду цела, без чаго нельга было палажыць у труну яе - і разам з ёю яе таямніцу... Не забудзьце, быў ужо чацвер, а ў суботу павінен быў прыехаць яе муж.
У дзевяць гадзін мне нарэшце сказалі, што прыйшоў гарадскі ўрач. Я пасылаў за ім - ён быў маім начальнікам і ў той жа час сапернікам, - той самы ўрач, аб якім яна гэтак пагардліва адзывалася і якому, відаць, была ўжо вядома мая просьба аб пераводзе. Я адчуў гэта, ледзь толькі ён зірнуў на мяне, - ён быў маім ворагам. Але менавіта гэта і давала мне сілы.
Ужо ў пярэднім пакоі ён спытаўся:
- Калі памерла пані ...? - ён назваў яе прозвішча.
- У шэсць гадзін раніцы.
- Калі яна паслала па вас?
- У адзінаццаць гадзін вечара.
- Вы ведалі, што я яе ўрач?
- Так, але марудзіць было нельга... а потым... нябожчыца пажадала, каб прыйшоў менавіта я. Яна забараніла клікаць другога ўрача.
Ён утаропіўся ў мяне; чырвань выступіла на яго бледным, крыху азызлым твары, - я адчуў, што яго гонар быў абражаны. Але мне толькі гэта і трэба было - я з усяе сілы імкнуўся да хуткай развязкі, бо ведаў, што доўга мае нервы не вытрымаюць. Ён хацеў адказаць, падпусціць шпільку, але перадумаў і зняважліва кінуў:
- Ну што ж, калі вы лічыце, што можаце абысціся без мяне... Але ўсё-такі мой службовы абавязак - засведчыць смерць і... як яна наступіла.
Я нічога не адказаў і прапусціў яго ўперад. Потым павярнуўся да дзвярэй, замкнуў іх і паклаў ключ на стол.
Ён здзіўлена падняў бровы:
- Што гэта значыць?
Я спакойна стаў насупраць яго.
- Гаворка ідзе не пра тое, каб вызначыць прычыну смерці, а пра тое, каб утоіць яе, знайсці другую прычыну. Гэтая жанчына звярнулася да мяне пасля... пасля няўдалага ўмяшання... Я ўжо не мог яе выратаваць, але паабяцаў выратаваць яе гонар і выканаю сваё абяцанне. І я прашу вас дапамагчы мне.
Ён шырока раскрыў вочы ад здзіўлення.
- Вы прапануеце мне, калі я вас правільна зразумеў, - сказаў ён запінаючыся, - мне, службовай асобе, утоіць злачынства?
- Так, прапаную, я вымушаны гэта зрабіць.
- Каб я за ваша злачынства...
- Я ўжо сказаў вам, што я і не дакранаўся да гэтай жанчыны, бо... бо я тады не стаяў бы перад вамі і даўно б ужо пакончыў з сабою. Яна загладзіла свой грэх - калі хочаце, назавём гэта так, - і свет нічога не павінен ведаць. І я не дазволю, каб гонар гэтай жанчыны быў заплямлены.
Мой рашучы тон выклікаў у яго яшчэ большае раздражненне.
- Вы не дазволіце! Вось як... Ну, вы ж мой начальнік... ці, прынамсі, збіраецеся стаць ім... Паспрабуйце толькі загадваць мне!.. Я адразу падумаў, што тут нейкая брудная гісторыя, калі вас выклікаюць з вашага глухога кутка... Добрай жа практыкай вы тут займаецеся, добры прыклад паказваеце... Але цяпер я пачну агляд, я сам, і вы можаце быць упэўнены, што ў пасведчанні, пад якім я пастаўлю сваё прозвішча, будзе адна толькі праўда. Я не падпішуся пад хлуснёю.
Я спакойна адказаў яму:
- На гэты раз вы мусіце ўсё-такі гэта зрабіць. Інакш вы не выйдзеце з гэтага пакоя.
Пры гэтых словах я сунуў руку ў кішэню - рэвальвера ў мяне не было. Але ён здрыгануўся. Я зрабіў крок да яго і паглядзеў яму ў вочы.
- Паслухайце, што я вам скажу... каб пазбегнуць крайнасці. Маё жыццё мне зусім абыякавае... чужое - таксама... я дайшоў ужо да такой мяжы... Адзінае, чаго я хачу, - выканаць сваё абяцанне і зберагчы ў тайне прычыну гэтай смерці... Слухайце: даю вам чэснае слова - калі вы падпішаце пасведчанне, што смерць выклікана... якою-небудзь выпадковасцю, то я праз некалькі дзён пакіну горад, Індыю... а калі вы гэтага патрабуеце, то і застрэлюся, як толькі труну апусцяць у зямлю і я буду ўпэўнены, што ніхто... вы разумееце - ніхто не зможа болей расследаваць справу. Гэта вас задаволіць - павінна задаволіць.
У маім голасе было, мусіць, нешта пагрозлівае, небяспечнае, бо, калі я міжвольна зрабіў крок да яго, ён адскочыў з тым выразам жаху на твары, з якім... ну, з якім людзі ратуюцца ад чалавека, гнанага амокам, калі ён імчыцца і размахвае крысам... І ён адразу стаў другі... нейкі паніклы і нясмелы... ад яго ўпэўненага тону не засталося і следу. Як апошняе слабае супраціўленне ён прамармытаў толькі:
- Не было выпадку ў маім жыцці, каб я падпісаў фальшывае пасведчанне... але тым не менш што-небудзь прыдумаем... ці мала што бывае... Але не мог жа я вось гэтак, адразу...
- Канечне, не маглі, - паспяшаўся я падтакнуць яму («Толькі хутчэй! Толькі хутчэй!» - стукала ў мяне ў скронях), - але цяпер, калі вы ведаеце, што толькі зрабілі б балюча жывому і бязлітасна абышліся б з нябожчыцай, вы, канечне, не станеце вагацца.
Ён кіўнуў. Мы падышлі да стала. Праз некалькі хвілін пасведчанне было гатова (яго змясцілі потым у газетах, і яно зусім праўдападобна апісвала карціну паралічу сэрца). Пасля гэтага ён устаў з месца і паглядзеў на мяне:
- Вы паедзеце на гэтым тыдні, праўда?
- Даю вам слова.
Ён зноў паглядзеў на мяне. Я заўважыў, што ён хоча здавацца строгім і дзелавітым.
- Я зараз жа закажу труну, - сказаў ён, каб схаваць збянтэжанасць. Але штосьці, відаць, было ўва мне, нейкая бязмерная пакута: ён раптам працягнуў мне руку і з нечаканаю сардэчнасцю патрос яе. - Жадаю вам справіцца з гэтым, - сказаў ён, - і я не зразумеў, што ён мае на ўвазе. Ці быў я хворы? Ці... звар'яцеў? Я праводзіў яго да дзвярэй, адамкнуў іх і, зрабіўшы над сабою апошняе намаганне, зноў зачыніў іх. Потым у мяне моцна застукала ў скронях, усё захісталася перад вачамі, і каля самага яе ложка я паваліўся на падлогу... як... як валіцца ў знямозе ў канцы свайго шалёнага бегу чалавек, гнаны амокам.
Ён змоўк. Мне было зябка - можа, таму, што першы парыў ранішняга ветру хваляю прабягаў па караблі? Але на змучаным твары, які ўжо даволі ясна быў відаць у ранішнім змроку, яшчэ раз адбілася намаганне волі, і ён загаварыў зноў:
- Не ведаю, як доўга праляжаў я гэтак на цыноўцы. Раптам нехта дакрануўся да маіх плячэй. Я здрыгануўся. Гэта быў бой, які з баязлівым і пачцівым выглядам стаяў перада мною і трывожна ўглядаўся мне ў вочы.
- Сюды хочуць увайсці... хочуць бачыць яе...
- Не ўпускаць нікога!
- Гэта так... але...
У яго вачах быў спалох. Ён хацеў штосьці сказаць і не адважваўся. Яго яўна нешта мучыла.
- Хто гэта?
Ён, дрыжучы, паглядзеў на мяне, быццам чакаў удару. Потым сказаў - ён не назваў прозвішча... адкуль бярэцца раптам у такой першабытнай істоты столькі разумення? Чаму ў пэўныя моманты незвычайную чуйнасць праяўляюць зусім цёмныя людзі?.. Потым ён сказаў... зусім, зусім ціха і баязліва...
- Гэта ён.
Я ўскочыў з месца, я адразу зразумеў, і мною авалодала пякучае, нецярплівае жаданне ўбачыць гэтага незнаёмага. Бачыце, справа ў тым, што, як гэта ні дзіўна... але сярод усіх пакут, сярод ліхаманкавага хвалявання, страху і сумятні я зусім забыўся пра яго... Забыўся, што тут замешаны яшчэ адзін чалавек - той, каго кахала гэтая жанчына, каму яна ў парыве пачуцця аддала тое, у чым адмовіла мне... Дванаццаць гадзін, суткі таму назад я ненавідзеў бы гэтага чалавека, мог бы разарваць яго на кавалкі... Але цяпер... Я не магу, не магу перадаць вам, як я прагнуў убачыць яго... палюбіць яго за тое, што яна яго кахала.
Адным скачком я апынуўся каля дзвярэй. Там стаяў юны, зусім юны афіцэр, светлавалосы, вельмі збянтэжаны, вельмі тонкі, вельмі бледны. Ён быў падобны на дзіця, такі... такі пяшчотна малады ён быў, і невыказна ўразіла мяне, як ён стараўся быць мужчынам, паказаць вытрымку... схаваць хваляванне. Я адразу заўважыў, што ў яго дрыжыць рука, калі ён паднёс яе да фуражкі... Мне хацелася абняць яго... бо ён быў менавіта такі, якім я хацеў бачыць чалавека, блізкага з гэтаю жанчынаю... не спакуснік, не ганарлівец... Не, паўдзіцяці, чыстаму, пяшчотнаму стварэнню падарыла яна сябе.
Перада мною стаяў моцна збянтэжаны малады чалавек. Мой прагны позірк і парывістыя рухі яшчэ болей усхвалявалі яго; вусікі над губою пачалі па-здрадніцку ўздрыгваць... гэты юны афіцэр, гэты хлопчык ледзь стрымліваўся, каб не заплакаць.
- Прабачце, - сказаў ён нарэшце, - я хацеў бы яшчэ раз... пабачыць... пані.
Міжвольна, сам таго не заўважаючы, я абняў яго, чужога чалавека, за плечы і павёў, як вядуць хворага. Ён паглядзеў на мяне здзіўленым і бясконца ўдзячным позіркам... ужо ў гэты момант паміж намі ўзнікла адчуванне нейкай агульнасці. Мы падышлі да нябожчыцы... Яна ляжала, белая на белых прасцінах - я адчуў, што мая прысутнасць усё яшчэ гняце яго, і таму адышоў убок, каб пакінуць яго сам-насам з ёю. Ён паволі наблізіўся да ложка... няўпэўнена, ён валачыў ногі... па тым, як уздрыгвалі плечы, я бачыў, які боль ірве яго сэрца... ён ішоў... як ідзе чалавек насустрач жахлівай буры... І раптам ён укленчыў перад ложкам... гэтак жа, як раней укленчыў я.
Я падскочыў да яго, памог падняцца і пасадзіў у крэсла. Ён болей не саромеўся і заплакаў уголас. Я не мог вымавіць ні слова і толькі неўсвядомлена гладзіў рукою па яго светлых, мяккіх, як у дзіцяці, валасах. Ён схапіў мяне за руку... ласкава і разам з тым неяк боязна... і раптам я адчуў на сабе яго пільны позірк...
- Скажыце мне праўду, доктар, - выціснуў ён з сябе, - яна наклала на сябе рукі?
- Не, - адказаў я.
- А... хто-небудзь... вінаваты ў яе смерці?
- Не, - паўтарыў я, хоць у мяне ўжо гатовы быў вырвацца крык: «Я! Я! Я!.. І ты!.. Мы абодва! І яе ўпартасць, яе няшчасная ўпартасць!» Але я стрымаўся і паўтарыў яшчэ раз:
- Не... ніхто не вінаваты... гэта лёс!
- Проста не верыцца, - прастагнаў ён, - не верыцца. Пазаўчора яна была на балі, усміхалася, кіўнула мне. Няўжо такое ўвогуле магчыма? Як гэта магло здарыцца?
Я пачаў расказваць яму доўгую фальшывую гісторыю. Нават яму я не выдаў нябожчыцынай таямніцы. Усе гэтыя дні мы былі нібы два браты, быццам асветленыя пачуццём, якое звязвала нас абодвух... Мы не давяралі яго адзін аднаму, але абодва ведалі, што ўсё наша жыццё належала гэтай жанчыне... Часам словы так і прасіліся з вуснаў, але я сціскаў зубы - і ён не даведаўся, што яна насіла пад сэрцам яго дзіця... што яна хацела, каб я забіў гэтае дзіця, яго дзіця, і што яна ўзяла яго з сабою ў бяздонне. І ўсё ж мы гаварылі толькі пра яе ў гэтыя дні, пакуль я хаваўся ў яго... бо - я забыўся вам сказаць - мяне шукалі... Яе муж прыехаў, калі труну ўжо зачынілі... ён не хацеў верыць афіцыйнай версіі... людзі гаварылі рознае... і ён шукаў мяне... Але я не мог адважыцца сустрэцца з ім... убачыць яго, чалавека, з якім, як я ведаў, яна пакутавала... Я хаваўся... чатыры дні не выходзіў на вуліцу, чатыры дні мы абодва не пакідалі кватэры... Яе каханы купіў мне на чужое прозвішча месца на параходзе, каб я мог уцячы... Нібы злодзей, пракраўся я ноччу на палубу, каб ніхто мяне не пазнаў... Я пакінуў там усё, што ў мяне было... дом і работу, якая забрала сем гадоў жыцця. Усё маё дабро пакінута на волю лёсу, кожны можа ўзяць што хоча... і начальства, мусіць, ужо звольніла мяне са службы, бо я без дазволу пакінуў свой пост... Але я болей не мог жыць у гэтым доме, у гэтым горадзе... у гэтым свеце, дзе ўсё нагадвала мне яе...
Як злодзей, уцёк я ноччу... толькі каб пазбавіцца ад яе... забыць...
Але... калі я падняўся на борт... ноччу... апоўначы... мой сябар быў са мною... тады... тады... якраз падымалі нешта кранам... штосьці прадаўгаватае... чорнае... гэта была яе труна... вы чуеце: яе труна... Яна праследавала мяне, як раней я праследаваў яе... і я мусіў стаяць побач, з абыякавым выглядам, бо ён, яе муж, таксама быў тут... ён вязе цела ў Ангельшчыну... можа, ён хоча анатаміраваць яго... Ён авалодаў ёю... цяпер яна зноў належыць яму... ужо не нам... нам абодвум... Але я яшчэ тут... Я пайду за ёю да канца... ён не даведаецца, не павінен ніколі даведацца... я здолею абараніць яе таямніцу ад любога замаху... ад гэтага нягодніка, з-за якога яна пайшла на смерць... Нічога, нічога ён не даведаецца... яе таямніца належыць мне, толькі мне аднаму...
Разумееце цяпер... разумееце цяпер... чаму я не магу бачыць людзей... не выношу іх смеху... калі яны фліртуюць і прагнуць збліжэння... Бо там, унізе... унізе, у труме, паміж цюкамі з чаем і паўднёвымі арэхамі, стаіць яе труна... Я не магу прабрацца туды, трум замкнёны... але я адчуваю гэта ўсёю сваёю істотаю, адчуваю кожную секунду... і тады, калі тут іграюць вальсы або танга... Гэта, вядома, глупства, бо на дне мора ляжаць мільёны мерцвякоў, пад кожнаю пядзяю зямлі, на якую мы ступаем нагою, гніе труп... і ўсё-такі я не магу, не магу вынесці, калі наладжваюць тут маскарады і гэтак пажадліва смяюцца. Я адчуваю, што нябожчыца тут, тут яна, і ведаю, чаго яна ад мяне хоча... я ведаю, на мне яшчэ ляжыць абавязак... яшчэ не канец... яе таямніца яшчэ не схавана канчаткова... Нябожчыца яшчэ не адпусціла мяне...
На сярэдняй палубе зашоргалі крокі, зашлёпалі мокрыя швабры - матросы пачалі сваю ранішнюю прыборку. Ён здрыгануўся, як чалавек, якога злавілі на месцы злачынства; на яго змучаным твары адлюстраваўся спалох. Ён падняўся і прамармытаў:
- Пайду... пайду ўжо.
Цяжка было глядзець на яго - вельмі непрыглядны быў позірк апухлых пустых вачэй, пачырванелых ад віскі ці ад слёз. Яго бянтэжыла маё спачуванне, я адчуваў ва ўсёй яго згорбленай фігуры сорам, пакутлівы сорам за шчырасць са мною ў гэтую доўгую ноч. Міжволі я сказаў:
- Можа, вы дазволіце мне зайсці ўдзень да вас у каюту?
Ён паглядзеў на мяне, - жорсткая, здзеклівая, цынічная ўсмешка скрывіла яго губы, з нейкаю злосцю выціскаў ён з сябе кожнае слова.
- Ага... ваш славуты абавязак дапамагаць... ага... Гэтым самым слоўцам вы і спакусілі мяне, прымусілі развязаць язык. Ну не, паночку, дзякуй. Не думайце, што мне цяпер лягчэй, пасля таго як я перад вамі вывернуў наверх усе свае вантробы, аж да самых кішак. Жыццё сваё я скалечыў, і ніхто мне яго не паправіць... выйшла гэтак, што служба шаноўнаму галандскаму ўраду мне нічога не дала... Пенсія - цю-цю, як бяздомны сабака вяртаюся я ў Эўропу... Скуголю, як сабака, што ідзе за труною... Беспакарана нядоўга бягуць тыя, каго гоніць амок: рана ці позна іх збіваюць з ног, і я спадзяюся, што канец ужо не за гарамі... Не, дзякуй, паночку, за ласкавае жаданне мяне наведаць... У мяне ўжо ёсць у каюце сябрукі... некалькі пляшак добрага старога віскі, яны мяне часам суцяшаюць, а потым яшчэ - мой даўні сябар, да якога я, на жаль, своечасова не звярнуўся, - мой слаўны браўнінг... ён, зрэшты, паможа лепей, чым усялякая балбатня... Прашу вас, не турбуйцеся... у чалавека заўсёды застаецца адзінае права - здохнуць, як яму хочацца... і без няпрошанай дапамогі.
Ён яшчэ раз насмешліва... нават задзірліва паглядзеў на мяне, але я адчуваў - гэта гаварыў адно сорам, бясконцы сорам. Потым ён уцягнуў галаву ў плечы, павярнуўся і, не развітваючыся, пайшоў неяк крыва, цягнучы ногі, па ўжо светлай палубе да кают. Болей я яго не бачыў. Дарэмна шукаў я яго ў наступныя дзве ночы на звычайным месцы. Ён знік, і я мог бы падумаць, што ўсё гэта сон ці галюцынацыя, каб маю ўвагу не прыцягнуў пасажыр з жалобнаю павязкаю на рукаве. Гэта быў багаты галандскі камерсант, і мне расказалі, што ён толькі што страціў жонку, якая памерла ад нейкай трапічнай хваробы. Я бачыў, як ён хадзіў узад і ўперад па палубе ў баку ад другіх, бачыў замкнёны, засмучаны выраз яго твару, і думка пра тое, што я ведаю яго патаемныя думкі, бянтэжыла мяне; я заўсёды збочваў з дарогі, калі сустракаўся з ім, бо нават позіркам баяўся выдаць, што ведаю пра яго лёс болей, чым ён сам.
У неапальскім порце здарыўся потым той загадкавы няшчасны выпадак, тлумачэнне якому трэба, мне здаецца, шукаць у апавяданні незнаёмага. Большасць пасажыраў вечарам з'ехала на бераг - я сам падаўся ў оперу, а адтуль у залітую святлом кавярню на Віа Рома. Калі мы ў шлюпцы вярталіся на параход, мне кінулася ў вочы, што некалькі лодак з паходнямі і ацэтыленавымі ліхтарамі кружылі ў пошуках чагосьці вакол карабля, а наверсе ў цемры неяк таямніча расхаджвалі карабінеры і жандары. Я спытаўся ў аднаго з матросаў, што здарылася. Ён ухіліўся ад адказу, і было ясна, што камандзе загадана маўчаць; на другі дзень, калі параход спакойна і без ніякіх здарэнняў пайшоў далей, у Геную, на борце па-ранейшаму нічога нельга было даведацца, і толькі ў італійскіх газетах я пазней прачытаў рамантычна ўпрыгожанае паведамленне пра тое, што здарылася ў Неапалі. У тую ноч, пісалі газеты, у позні час, каб не турбаваць сумным відовішчам пасажыраў, з борта парахода спускалі ў лодку труну з астанкамі знатнай дамы з галандскіх калоній. Матросы, у прысутнасці мужа, спускалі труну па вераўчанай лесвіцы ўніз. У гэты момант нешта цяжкае ўпала з верхняй палубы і пацягнула з сабою ў ваду і труну, і матросаў, і нябожчыцынага мужа, які дапамагаў ім. Адна з газет сцвярджала, што гэта быў нейкі вар'ят, які кінуўся зверху на вераўчаную лесвіцу. Другая газета пераконвала, што лесвіца абарвалася сама ад празмернага цяжару; як бы там ні было, параходная кампанія прыняла, відавочна, усе захады, каб утоіць праўду. Спусцілі лодкі і з вялікаю цяжкасцю выратавалі матросаў і нябожчыцынага мужа, але свінцовая труна адразу ж пайшла на дно, і яе не знайшлі. Кароткая нататка, што ў порце прыбіла да берага труп невядомага мужчыны ва ўзросце каля сарака гадоў, якая ў гэты час з'явілася ў газетах, не прыцягнула да сябе ўвагі грамадскасці, бо, відаць, яна не мела дачынення да рамантычна апісанага здарэння; але перада мною, ледзь толькі я прачытаў гэтыя кароткія радкі, яшчэ раз, як прывід, выступіў з-за газетнага ліста сінявата-бледны твар з бліскучымі шкельцамі акуляраў.