Калі вядомы раманіст Р. пасля трохдзённага адпачынку ў гарах вярнуўся на світанні ў Вену і зірнуў на чысло ў купленай на вакзале газеце, ён адразу ўспомніў, што сёння яго дзень нараджэння. Сорак першы, - прамільгнула ў галаве, і гэтая акалічнасць і не парадавала, і не засмуціла яго. Бегла перагарнуў ён старонкі газеты, узяў таксі і паехаў да сябе на кватэру. Слуга далажыў, што было, калі ён адсутнічаў: прыходзіла двое наведнікаў, некалькі разоў званілі па тэлефоне, - і прынёс на падносе пошту, якая назбіралася за гэты час. Пісьменнік ляніва прагледзеў карэспандэнцыю, распячатаў некалькі канвертаў, якія зацікавілі яго прозвішчам адпраўшчыка; ліст, надпісаны незнаёмым почыркам, здаўся яму занадта аб'ёмістым, і ён адклаў яго ўбок. Тым часам слуга прынёс гарбату; зручна ўладкаваўшыся ў крэсле, ён яшчэ раз прагледзеў газету і прысланыя каталогі, потым закурыў цыгару і ўзяўся за адкладзены ўбок ліст.
У ім было больш за дваццаць старонак, запоўненых незнаёмым жаночым почыркам, паспешным і няроўным, - хутчэй рукапіс, чым ліст. Р. міжволі яшчэ раз абмацаў канверт, шукаючы запіску. Але ў канверце нічога болей не было, і на ім, як і на аркушах самога ліста, не было і подпісу і прозвішча адпраўшчыка. Дзіўна, падумаў ён і зноў узяў у рукі ліст. «Табе, хоць ты ніколі не ведаў мяне», - са здзіўленнем прачытаў ён не то зварот, не то загаловак. Каго гэта тычылася? Яго ці нейкага выдуманага чалавека? Раптам у яго прачнулася цікаўнасць. І ён пачаў чытаць.
Маё дзіця ўчора памерла - тры дні і тры ночы змагалася я са смерцю за маленькае, кволае жыццё; сорак гадзін беднае гарачае цельца кідалася ў гарачцы, і я не адыходзіла ад яго ложка. Я клала лёд на гарачы лобік, днём і ноччу трымала ў руках неспакойныя маленькія ручкі. На трэці дзень пад вечар сілы пакінулі мяне. Вочы заплюшчваліся міжвольна. Тры ці чатыры гадзіны я праспала, седзячы на цвёрдым крэсле, а за гэты час смерць забрала яго. Цяпер ён ляжыць, мілы, бедны хлопчык, на сваім вузкім дзіцячым ложку, зусім такі, як адразу пасля смерці; толькі вочкі яму закрылі, разумныя, цёмныя вочкі, склалі ручкі на белай кашулі, і чатыры свечкі гараць высока на чатырох вуглах ложка. Я баюся зірнуць туды, баюся скрануцца з месца, бо полымя свечак хістаецца і цені прабягаюць па яго тварыку, па сціснутых вуснах, і тады мне здаецца, што рысы твару ажываюць, і я гатова паверыць, што ён не памёр, што вось-вось прачнецца і сваім звонкім голасам скажа мне штосьці дзіцячае, ласкавае. Але я ведаю, ён памёр, я не хачу глядзець на яго, каб не адчуць радасці надзеі і горычы расчаравання. Я ведаю, ведаю, маё дзіця ўчора памерла, - цяпер у мяне на свеце толькі ты, толькі ты, бестурботны, хто забаўляецца рэчамі і людзьмі і не падазрае аб маім існаванні. Толькі ты, каго я заўсёды кахала, хоць ты ніколі не ведаў мяне.
Я запаліла пятую свечку і паставіла яе на стол, за якім я табе пішу. Бо я не магу застацца адна з мёртвым дзіцём і не крычаць аб сваім горы, а з кім жа мне гаварыць у гэтую жудасную часіну, калі не з табою, бо ты і цяпер, як заўсёды, для мяне ўсё! Я, можа, не здолею ясна гаварыць з табою, можа, ты не зразумееш мяне - думкі ў маёй галаве блытаюцца, у скронях стукае, усё цела ломіць. Здаецца, у мяне гарачка, мусіць, я захварэла на грып, які цяпер крадзецца ад хаты да хаты, і гэта было б добра, бо тады я пайшла б услед за сваім дзіцём і мне нічога не прыйшлося б рабіць з сабою. Часам у мяне цямнее ў вачах, я не ведаю, ці дапішу да канца гэты ліст, але я збяру ўсю сілу, каб хоць раз, хоць гэты адзіны раз пагаварыць з табою, мой каханы, хоць ты ніколі не пазнаваў мяне.
З табою адным хачу я гаварыць, упершыню расказаць табе ўсё; ты даведаешся пра маё жыццё, якое заўсёды належала табе, хоць ты ніколі яго не ведаў. Але ты даведаешся пра маю таямніцу толькі тады, калі я памру - каб табе не прыйшлося адказваць мне, - толькі тады, калі ліхаманка, якая кідае мяне то ў гарачку, то ў холад, сапраўды засведчыць мой канец. Калі ж мне наканавана будзе жыць, я парву гэты ліст і буду зноў маўчаць, як заўсёды маўчала. Але калі ты трымаеш яго ў руках, то ведай, што ў ім нябожчыца расказвае табе пра сваё жыццё, пра жыццё, якое было тваім ад першай і да апошняй яе свядомай гадзіны. Не палохайся маіх слоў, - нябожчыца не патрабуе нічога: ні кахання, ні спачування, ні суцяшэння. Толькі аднаго хачу я ад цябе - каб ты паверыў усяму, што скажа табе мой боль, які рвецца да цябе. Павер усяму, толькі гэтага аднаго прашу я ў цябе: ніхто не будзе маніць у час смерці адзінага дзіцяці.
Я раскажу табе пра ўсё сваё жыццё, якое сапраўды пачалося толькі ў той дзень, калі я ўбачыла цябе. Дагэтуль было штосьці цьмянае і невыразнае, куды мая памяць ніколі не зазірала, нейкае запыленае, зацягнутае павуціннем сутарэнне, у ім жылі людзі, якіх я даўно выкінула з сэрца. Калі ты з'явіўся, мне было трынаццаць гадоў, і я жыла ў тым доме, у якім ты цяпер жывеш, у тым самым доме, у якім ты трымаеш у руках мой ліст - гэтае апошняе дыханне майго жыцця; я жыла ў тым пад'ездзе, якраз насупраць дзвярэй тваёй кватэры. Ты, канечне, ужо не памятаеш нас, бедную бухгалтараву ўдаву (яна заўсёды хадзіла ў жалобе) і худзенькага падлетка, - мы ж паводзілі сябе заўсёды сціпла, замкнёныя ў сваім убогім мяшчанскім існаванні. Ты, можа, ніколі і не чуў нашага прозвішча, бо на нашых дзвярах не было шыльды і ніхто ніколі не прыходзіў сюды і не пытаўся пра нас. Дый гэтак даўно яно было, пятнаццаць, шаснаццаць гадоў таму назад, не, ты, канечне, не памятаеш гэтага, каханы, але я - о, я жыва ўспамінаю кожную драбязу, я помню, быццам гэта сёння, той дзень, тую гадзіну, калі я ўпершыню пачула пра цябе, першы раз убачыла цябе, і як мне не помніць, калі тады для мяне адкрыўся свет! Дазволь, каханы, расказаць табе ўсё, з самага пачатку, вытрывай з чвэрць гадзіны і паслухай тую, якая нястомна ўсё жыццё кахала цябе.
Перад тым як ты пераехаў у наш дом, за тваімі дзвярамі жылі агідныя, злыя, сварлівыя людзі. Хоць яны самі былі бедныя, але ненавідзелі беднасць сваіх суседзяў, ненавідзелі нас, бо мы не хацелі мець нічога агульнага з імі, з іх распушчанаю неўтаймаванаю грубасцю. Гаспадар быў п'яніца і біў жонку; мы часта прачыналіся сярод ночы ад грукату падаючых крэслаў і разбітых талерак; аднаго разу яна выбегла, уся ў крыві, проставалосая, на лесвіцу; п'яны з крыкам ганяўся за ёю, пакуль з другіх кватэр не выбеглі людзі і не прыгразілі яму паліцыяй. Мая маці з самага пачатку пазбягала ўсякіх адносін з імі і забараніла мне размаўляць з іхнімі дзецьмі; а яны помсцілі мне за гэта пры кожным зручным выпадку. На вуліцы яны крычалі мне ўслед усялякія брудныя словы, а аднаго разу так закідалі мяне цвёрдымі снежкамі, што ў мяне кроў пацякла па твары. Увесь дом аднадушна ненавідзеў гэтых людзей, і, калі раптам штосьці здарылася - здаецца, муж трапіў у турму за крадзеж, і яны са сваімі пажыткамі мусілі выехаць, - мы ўсе з аблягчэннем уздыхнулі. Некалькі дзён на варотах вісела аб'ява аб здачы кватэры, потым яе знялі, і праз старэйшага дворніка хутка разнеслася чутка, што кватэру зняў нейкі пісьменнік, адзінокі, спакойны пан. Тады ж я першы раз пачула тваё прозвішча.
Яшчэ праз некалькі дзён прыйшлі маляры, тынкоўшчыкі, цесляры, абклейшчыкі шпалераў і пачалі ачышчаць кватэру ад бруду, які пакінулі ў ёй былыя жыхары. Яны стукалі малаткамі, мылі, вымяталі, скрэблі, але маці толькі радавалася і казала, што нарэшце-такі кончыўся агідны непарадак у суседзяў. Цябе самога мне ў час пераезду яшчэ не давялося ўбачыць, за работай назіраў твой слуга, невысокі, сур'ёзны, сівы камердынер, які глядзеў на ўсіх зверху ўніз і распараджаўся дзелавіта і бясшумна. Ён вельмі імпанаваў нам усім, па-першае, таму, што камердынер у нас, на гарадской ускраіне, быў рэдкаю з'яваю, і яшчэ таму, што ён паводзіў сябе з усімі незвычайна ветліва, хоць і не быў на роўнай назе з простымі слугамі і не вёў з імі сяброўскіх гутарак. Маёй маці ён з першага дня пачаў кланяцца пачціва, як даме, і нават да мяне, дзеўчаняці, ставіўся прыветліва і сур'ёзна. Тваё імя ён вымаўляў заўсёды з якойсьці асабліваю павагаю, амаль з пашанаю, і адразу было відаць, што гэта не проста звычайная вернасць слугі свайму пану. І як я любіла за гэта слаўнага старога Ёгана, хоць і зайздросціла яму, што ён заўсёды можа быць побач з табою і служыць табе.
Я таму расказваю табе гэта, каханы, усю гэтую да смешнага нязначную драбязу, каб ты зразумеў, чаму ты мог з самага пачатку набыць такую ўладу над нясмелым, запалоханым дзіцём, якім была я. Яшчэ раней, чым ты ўвайшоў у маё жыццё, вакол цябе ўжо стварыўся німб, арэол багацця, незвычайнасці; усе мы, у нашым маленькім доме на ўскраіне, нецярпліва чакалі твайго прыезду (людзі, якія жывуць у маленькім, цесным, абмежаваным свеце, заўсёды цікавяцца ўсім новым, што адбываецца перад іх носам). І як разгарэлася мая цікаўнасць да цябе, калі аднаго разу, вяртаючыся са школы, я ўбачыла перад домам фургон з мэбляю. Большую частку цяжкіх рэчаў насільшчыкі ўжо даставілі наверх і цяпер насілі паасобныя, больш дробныя прадметы; я спынілася каля дзвярэй, каб усё гэта бачыць, бо ўсе твае рэчы незвычайна здзіўлялі мяне - я такіх ніколі не бачыла; тут былі індыйскія бажкі, італійскія скульптуры, вялізныя, яркія карціны, і нарэшце надышла чарга кніжак - такіх прыгожых і ў такой колькасці, што я вачам сваім не верыла. Іх складвалі стосамі каля дзвярэй, там слуга прымаў іх і з кожнай старанна змахваў мяцёлкаю і абабіваў палкаю пыл. Згараючы ад цікаўнасці, блукала я вакол кучы, якая ўсё расла; слуга не адганяў мяне, але і не заахвочваў, таму я не асмелілася дакрануцца да ніводнай кніжкі, хоць мне вельмі хацелася памацаць мяккую скуру вокладак. Я толькі нясмела разглядвала збоку загалоўкі - тут былі французскія, ангельскія кнігі, а некаторыя на зусім незразумелых мовах. Здавалася, я гадзінамі магла б цешыцца імі, але маці паклікала мяне дадому.
І вось, яшчэ не ведаючы цябе, я ўвесь вечар думала пра цябе. У мяне ў самой было толькі з дзесятак танных кніжачак у патрапаных папяровых пераплётах; іх я вельмі любіла і пастаянна перачытвала. Мяне моцна займала думка пра чалавека, які прачытаў столькі цудоўных кніжак, ведае столькі моў, які такі багаты і ў той жа час такі адукаваны. Гэтае мноства кніжак звязвалася ў маёй памяці з нейкаю звышнатуральнаю істотаю. Я спрабавала ў думках намаляваць твой партрэт; я ўяўляла цябе старым чалавекам, у акулярах і з доўгаю белаю барадою, падобным на нашага настаўніка геаграфіі, толькі значна дабрэйшым, прыгажэйшым і мякчэншым. Не ведаю чаму, але нават калі я яшчэ ўяўляла цябе старым, я ўжо была пераканана, што ты не можаш не быць прыгожым. Тады, у тую ноч, яшчэ не ведаючы цябе, я першы раз убачыла цябе ў сне.
Назаўтра з'явіўся ты, але, як я ні падглядвала, мне не ўдалося пабачыць цябе, і гэта яшчэ болей узмацніла маю цікаўнасць. Нарэшце, на трэці дзень, я ўбачыла цябе, і як жа была ўражана, калі ты аказаўся зусім другім, зусім не падобным на вобраз «божачкі», створаны маёю дзіцячаю фантазіяю. Я марыла аб дабрадушным старым у акулярах, і вось з'явіўся ты - ты, дакладна такі, як сёння, ты, нязменны, на кім гады не пакідаюць слядоў! На табе быў цудоўны светла-карычневы спартыўны касцюм, і ты сваёю на здзіўленне лёгкаю юнацкаю хадою, пераскокваючы праз дзве ступенькі, падымаўся па лесвіцы. Капялюш ты трымаў у руцэ, і я з неапісальным здзіўленнем убачыла твой па-юнацку ажыўлены твар і светлыя валасы; скажу шчыра - я проста спалохалася, мяне ўразіла, што ты такі малады, прыгожы, такі зграбны і элегантны. І ці ж не дзіўна: у гэты першы момант я адразу адчула тое, што і мяне і ўсіх другіх заўсёды ўражвала ў табе, - тваю дваістасць: ты - гарачы, легкадумны, захоплены гульнёю і прыгодамі юнак і ў той жа час у сваёй творчасці няўмольна строгі, верны абавязку, бясконца начытаны і адукаваны чалавек. Я падсвядома зразумела, як зразумелі ўсе, што ты жывеш дваістым жыццём; сваім яркім, стракатым бокам яно звернута да знешняга свету, а другі, цёмны, ведаеш толькі ты адзін; гэтае самае глыбокае раздваенне, гэтую таямніцу твайго існавання я, трынаццацігадовая дзяўчынка, зачараваная табою, адчула з першага позірку.
Ці разумееш ты цяпер, каханы, якім цудам, якою прывабнаю загадкаю стаў ты мне, дзяўчынцы! Чалавек, якому пакланяліся, бо ён пісаў кніжкі, бо ён быў славуты ў чужым для мяне вялікім свеце, нечакана аказаўся маладым, па-юнацку вясёлым дваццаціпяцігадовым франтам! Ці трэба гаварыць пра тое, што з гэтага дня ў нашым доме, ва ўсім маім бедным дзіцячым свеце мяне нічога болей не цікавіла, акрамя цябе, што я з усёю настойлівасцю, з усёю ўчэпістаю ўпартасцю трынаццацігадовай дзяўчынкі думала толькі пра цябе, пра тваё жыццё, тваё існаванне. Я вывучала цябе, вывучала твае прывычкі, людзей, якія прыходзілі да цябе, і ўсё гэта не памяншала маёй цікавасці, а толькі яшчэ ўзмацняла яе, бо дваістасць твая яскрава адлюстроўвалася ў разнастайнасці тваіх наведнікаў. Прыходзілі маладыя людзі, твае сябры, з якімі ты смяяўся і жартаваў; прыходзілі абарваныя студэнты; і яшчэ прыязджалі на аўтамабілях дамы; аднаго разу з'явіўся дырэктар опернага тэатра, славуты дырыжор, якога я толькі здалёку бачыла з дырыжорскаю палачкаю за пультам; бывалі маладзенькія дзяўчыны, якія яшчэ хадзілі ў камерцыйную школу і спяшаліся хутчэй шмыгануць у дзверы, - наогул шмат, вельмі шмат жанчын. Я асабліва над гэтым не задумвалася, нават і пасля таго, як аднаго разу раніцаю, ідучы ў школу, убачыла, як ад цябе выходзіла дама пад густым вуалем - мне ж было толькі трынаццаць гадоў, і я не ведала, што моцная цікаўнасць, з якою я вартавала і падпільноўвала цябе, ужо сведчыла аб каханні.
Але я ведаю, каханы, зусім дакладна дзень і гадзіну, калі я ўсёю душою і навекі стала тваёю. Вярнуўшыся з прагулкі, я і мая школьная сяброўка стаялі каля пад'езда і размаўлялі. Тут пад'ехаў аўтамабіль, і ледзь толькі ён спыніўся, як ты з уласціваю табе хуткасцю і гнуткасцю ў рухах, якія і цяпер яшчэ захапляюць мяне, саскочыў з падножкі і падаўся да дзвярэй. Міжвольна я кінулася да дзвярэй, каб адчыніць іх табе, і мы ледзь не сутыкнуліся. Ты паглядзеў на мяне цёплым, мяккім, вабным позіркам і ласкава ўсміхнуўся мне - так, менавіта ласкава ўсміхнуўся мне і ціхенька сказаў сяброўскім тонам: «Вялікі дзякуй, фрэйлен».
Вось і ўсё, каханы; але з той самай хвіліны, калі я адчула на сабе твой мяккі, ласкавы позірк, я была твая. Пазней, і нават вельмі хутка, я даведалася, што ты дорыш гэты позірк, які абдымае, вабіць, агортвае і разам з тым распранае, позірк прыроджанага спакусніка, кожнай жанчыне, якая праходзіць міма цябе, кожнай прадаўшчыцы ў краме, кожнай пакаёўцы, якая адчыняе табе дзверы, - даведалася, што гэты позірк не залежыць ад твае волі і не адлюстроўвае ніякіх пачуццяў, а толькі нязменна сам сабою робіцца цёплым і ласкавым, калі ты звяртаеш яго на жанчын. Але я, трынаццацігадовае дзіця, гэтага не падазравала, - мяне быццам апякло агнём. Я думала, што гэтая ласка толькі мне, мне адной, і ў гэты момант ува мне, падлетку, прачнулася жанчына, і яна навекі стала тваёю.
«Хто гэта?» - спытала сяброўка. Я не магла ёй адразу адказаць. Я не магла прымусіць сябе назваць тваё імя: у гэты момант яно ўжо стала для мяне свяшчэнным, стала маёю таямніцаю. «Ах, проста адзін жыхар з нашага дома», - няскладна прамармытала я. «Чаму ж ты так пачырванела?» - з дзіцячаю бязлітаснасцю зларадна засмяялася сяброўка. І таму, што яна здзекліва дакранулася да мае таямніцы, кроў яшчэ гарачэй прыліла да маіх шчок. Ад збянтэжанасці я адказала грубасцю і крыкнула: «Дурніца набітая!» Я гатова была яе задушыць, але яна зарагатала яшчэ гучней і кплівей. У мяне ад бяссільнага гневу на вачах выступілі слёзы, я павярнулася да яе спінаю і пабегла наверх.
З гэтай хвіліны я пакахала цябе. Я ведаю, жанчыны часта гаварылі табе, свайму ўлюбёнцу, гэтыя словы. Але павер мне, ніхто не кахаў цябе з такою рабскаю вернасцю, з такою самаадданасцю, як тая істота, якою я была і якою назаўсёды засталася для цябе, бо нішто на свеце не можа зраўняцца з патаемным дзіцячым каханнем, такім непатрабавальным, самаахвярным, такім пакорлівым, насцярожаным і палкім, якім ніколі не бывае патрабавальнае і - хай несвядома - прагнучае ўзаемнасці каханне дарослай жанчыны. Толькі адзінокія дзеці могуць цалкам затоіць у сабе сваё пачуццё, другія выбалботваюць яго сяброўкам, прытупляюць яго прызнаннямі, - яны часта чулі і чыталі пра каханне і ведаюць, што яно непазбежны лёс усіх людзей. Яны цешацца ім, як цацкаю, выхваляюцца ім, як хлопчыкі сваёю першаю выкуранаю цыгарэтаю. Але я - у мяне не было нікога, каму б я магла даверыцца, ніхто не павучаў і не перасцерагаў мяне, - я была нявопытная і наіўная; я рынулася ў свой лёс, як у бяздонне. Усё, што расло і спела ўва мне, я давярала толькі табе, герою маіх мараў; тата мой даўно памёр, ад мамы, з яе пастаяннымі клопатамі беднай удавы, якая жыла на пенсію, я была далёкая, легкадумныя школьныя сяброўкі адштурхоўвалі мяне, бо яны бесклапотна гулялі тым, што было ў мяне вышэйшым пачуццём, - і ўсё тое, што звычайна дробніцца і расшчэпліваецца ў душы, усе мае заглушаныя пачуцці нецярпліва рваліся на паверхню і імкнуліся да цябе. Ты быў мне - як растлумачыць табе? любое параўнанне, узятае паасобку, будзе занадта слабае, - ты быў проста ўсё для мяне, усё маё жыццё. Усё існавала толькі таму, што мела дачыненне да цябе, усё ў маім жыцці толькі ў тым выпадку набывала сэнс, калі было звязана з табою. Ты перайначыў усё маё жыццё. Дагэтуль абыякавая і пасрэдная вучаніца, я нечакана стала першаю ў класе; я чытала мноства кніг, чытала да глыбокай ночы, бо ведала, што табе падабаюцца кнігі; на маміна здзіўленне, я раптам пачала з шалёнаю стараннасцю практыкавацца ў ігры на фартэпіяна, бо мне здавалася, што ты любіш музыку. Я чысціла і цыравала сваё адзенне, каб не лезці табе на вочы неахайна апранутаю, і страшэнна пакутавала ад чатырохвугольнай латкі на школьным фартуху, перашытым са старой мамінай дамашняй сукенкі. Я баялася, што ты заўважыш гэтую латку і будзеш пагарджаць мною, таму, узбягаючы па лесвіцы, я заўсёды прыціскала да левага боку партфель з кніжкамі і дрыжала ад страху, што ты ўсё-такі ўбачыш латку. Але якім смешным быў мой страх - бо ты ніколі, амаль ніколі на мяне не глядзеў!
І ўсё-такі я ўвесь дзень толькі тое і рабіла, што чакала цябе, сачыла за табою. На нашых дзвярах было круглае, у меднай аправе вочка, праз якое можна было бачыць твае дзверы. Гэтае вочка - не смейся, каханы, нават цяпер, нават цяпер я не саромеюся праведзеных каля яго гадзін? - было маім акном у свет; там, у ледзяной прыхожай, баючыся, каб не здагадалася мама, я праседжвала ў засадзе, з кніжкаю ў руках, цэлыя вечары не адзін месяц і не адзін год. Я была нібы нацягнутая струна, якая пачынала дрыжаць пры тваім набліжэнні. Я заўсёды была з табою, неадступна, з напружанаю ўвагаю сачыла за табою, але для цябе гэта было гэтак жа непрыкметна, як напружанне спружыны гадзінніка, які ты носіш у кішэні і які ў цемры цярпліва адлічвае і адмярае твае дні і суправаджае цябе на тваім шляху нячутным біццём сэрца, а ты толькі ў адну з мільёнаў адлічваемых ім секунд кідаеш на яго беглы позірк. Я ведала пра цябе ўсё, ведала ўсе твае звычкі, усе твае гальштукі, усе гарнітуры; я ведала і хутка навучылася адрозніваць усіх тваіх знаёмых, я падзяляла іх на тых, хто мне падабаўся, і на тых, каго я ненавідзела: з трынаццаці да шаснаццаці гадоў я кожную гадзіну жыла толькі табою. Ах, якога толькі глупства я не рабіла! Я цалавала дзвярную ручку, да якой дакраналася твая рука, я падняла акурак цыгары, які ты кінуў, перш чым зайсці да сябе, і ён быў для мяне свяшчэнным, бо да яго дакраналіся твае вусны. Вечарам я сотні разоў, знайшоўшы якую-небудзь прычыну, выбягала на вуліцу, каб паглядзець, у якім пакоі гарыць у цябе святло, і мацней адчуць тваю нябачную прысутнасць. А ў тыя тыдні, калі ты падарожнічаў - у мяне сэрца сціскалася ад страху кожны раз, калі я бачыла добрага Ёгана, які спускаўся ўніз з тваім жоўтым чамаданам, - маё жыццё на доўгія тыдні замірала і траціла сэнс. Панурая, маркотная, злосная, бадзялася я па доме, вечна баялася, каб мама па заплаканых вачах не заўважыла маёй роспачы.
Я ведаю: усё, што я табе расказваю, - смешныя, дзіцячыя выхадкі. Мне трэба б саромецца іх, але я не саромеюся, бо ніколі маё каханне да цябе не было больш чыстым і гарачым, як у той далёкі час дзіцячых выбрыкаў-захапленняў. Цэлымі гадзінамі, цэлымі днямі магла б я расказваць табе, як я жыла тады табою, хоць ты ледзь ведаў мяне ў твар, бо пры сустрэчах на лесвіцы, баючыся твайго пякучага позірку, я апускала галаву і неслася міма, быццам чалавек, які кідаецца ў ваду, каб выратавацца ад агню. Цэлымі гадзінамі, цэлымі днямі магла б я расказваць табе пра забытыя табою гады, магла б разгарнуць перад табою поўны каляндар твайго жыцця; але я не хачу надакучаць табе, не хачу цябе мучыць. Я толькі яшчэ раскажу табе пра самае цудоўнае здарэнне ў маім дзяцінстве, і, прашу цябе, не смейся з мяне, бо якое б яно ні нязначнае - для мяне, дзіцяці, яно было бясконцым шчасцем. Здарылася гэта, здаецца, неяк у нядзелю. Ты кудысьці паехаў, і твой слуга зацягваў у кватэру праз адчыненыя дзверы толькі што выбітыя цяжкія дываны. Старому было цяжка, і я раптам расхрабрылася, падышла да яго і спыталася, ці не магу я яму дапамагчы. Ён здзівіўся, але не адхіліў маёй дапамогі, і такім чынам я ўбачыла тваю кватэру, твой свет, твой пісьмовы стол, за якім ты працаваў, на ім кветкі ў блакітнай крышталёвай вазе, твае шафы, твае карціны, твае кнігі. Я змагла толькі кінуць крадком беглы позірк на тваё жыццё, бо верны Ёган, канечне, не дазволіў бы мне прыгледзецца бліжэй, але гэтым адным-адзінюткім позіркам я ўвабрала ў сябе ўсю атмасферу тваёй кватэры, і гэта дало багатую пажыву маім бясконцым марам аб табе ў сне і наяве.
Гэтае здарэнне, гэтае кароткае імгненне было самым шчаслівым у маім дзяцінстве. Я расказваю табе пра яго, каб ты, хоць ты не ведаеш мяне, нарэшце адчуў, як чалавечае жыццё гарэла і згарала побач з табою. Пра гэтае імгненне я расказваю табе, і яшчэ пра другое, больш жахлівае, якое, на жаль, надышло вельмі хутка ўслед за першым. Як я табе ўжо гаварыла, я дзеля цябе забылася пра ўсё, не заўважала мамы і ні на кога і ні на што не звяртала ўвагі. Я прагледзела, што адзін пан у гадах, купец з Інсбрука, далёкі мамін сваяк, пачаў часта бываць і заседжвацца ў нас; я нават радавалася гэтаму, бо ён часам вадзіў маму ў тэатр і я заставалася адна, магла думаць пра цябе, падпільноўваць цябе, і гэта было для мяне вышэйшым, адзіным шчасцем. І вось аднаго разу мама з нейкаю ўрачыстасцю паклікала мяне ў свой пакой і сказала, што ёй трэба сур'ёзна пагаварыць са мною. Я збялела, у мяне моцна затахкала сэрца, - няўжо ў яе ўзнікла падазрэнне, няўжо яна аб чым-небудзь здагадалася? Мая першая думка была аб табе, аб таямніцы, якая звязвала мяне са светам. Але мама сама выглядала збянтэжанаю; яна ласкава пацалавала мяне (чаго ніколі не рабіла) раз і другі, пасадзіла побач з сабою на канапу і пачала, запінаючыся і чырванеючы, расказваць, што сваяк-удавец прапанаваў ёй руку і сэрца і што яна, галоўным чынам дзеля мяне, дала згоду. Яшчэ мацней затахкала ў мяне сэрца, - толькі адною думкаю адгукнулася я на маміны словы, думкаю аб табе. «Але ж мы застанемся тут?» - з цяжкасцю выціснула я з сябе. «Не, мы пераедзем у Інсбрук, там у Фердынанда цудоўная віла». Больш я нічога не чула. У мяне пацямнела ў вачах. Пазней я даведалася, што страціла прытомнасць; да мяне яшчэ дайшло, як мама ціхенька расказвала айчыму, які чакаў за дзвярамі, што я раптам адхіснулася, ускінула ўгору рукі і звалілася на падлогу, як нежывая. Не магу табе апісаць, што адбывалася ў наступныя дні, як я, бездапаможнае дзіця, змагалася з усёмагутнаю воляю дарослых; нават цяпер, калі я пішу пра гэта, у мяне дрыжыць рука. Я не магла выдаць сваёй таямніцы, і таму маё супраціўленне выглядала простаю непаслухмянасцю, злоснаю ўпартасцю. Ніхто больш са мною не гаварыў, усё рабілася за маёю спінаю. Для падрыхтоўкі да пераезду выкарыстоўвалі тыя гадзіны, калі я была ў школе: кожны дзень, вярнуўшыся дадому, я бачыла, што яшчэ адну рэч прадалі або адвезлі. На маіх вачах разбуралася кватэра, а з ёю і маё жыццё; аднаго разу, прыйшоўшы са школы, я даведалася, што ў нас пабывалі ўпакоўшчыкі мэблі і ўсё вынеслі. У пустых пакоях стаялі падрыхтаваныя да адпраўкі чамаданы і два складныя ложкі - для мамы і мяне: тут нам засталося толькі правесці яшчэ адну ноч, апошнюю, а раніцаю - выехаць у Інсбрук.
У гэты апошні дзень я зусім ясна зразумела, што не магу жыць далёка ад цябе. У табе адным я бачыла сваё выратаванне. Што я тады думала і ці была здольная наогул у гэтыя роспачныя гадзіны разумна думаць, я ніколі не змагу сказаць, але раптам мама кудысьці пайшла - я ўсхапілася з месца і, як была, у школьнай сукенцы, падалася да цябе. Не, я не ішла, нейкая неадольная сіла штурхала мяне да тваіх дзвярэй; я ўся дрыжала і ледзь перасоўвала здранцвелыя ногі. Я была гатова - я і сама не ведала дакладна, чаго хацела, - упасці да тваіх ног, прасіць цябе пакінуць мяне ў сябе, як служанку, як рабыню; баюся, што ты пасмяешся з гэтай нявіннай адданасці пятнаццацігадовай дзяўчынкі, але, каханы, ты не стаў бы смяяцца, калі б ведаў, як я стаяла тады на халоднай пляцоўцы, скаваная страхам і ўсё-такі гнаная наперад нейкаю невядомаю сілаю, як я прымусіла сваю дрыготкую руку адарвацца ад цела, падняцца і пасля імгнення жорсткай барацьбы, якое мне здалося вечнасцю, націснуць пальцам на кнопку званка. Я і сёння яшчэ чую рэзкі пранізлівы звон і цішыню, якая настала потым, калі ўся кроў ва мне застыла, калі сэрца маё перастала біцца і я толькі прыслухоўвалася, ці не ідзеш ты.
Але ты не выйшаў. Не выйшаў ніхто. Відаць, цябе тады не было дома, а Ёган таксама адлучыўся за нейкімі пакупкамі: і вось я паплялася, з мёртвым водгукам званка ў вушах, назад у разбураную, апустошаную кватэру і, зняможаная, павалілася на нейкі плед. Ад зробленых мною чатырох крокаў я стамілася больш, чым калі б я некалькі гадзін хадзіла па глыбокім снезе. Але, нягледзячы на гэтую стомленасць, ва мне ўсё больш мацнела рашучасць убачыць цябе, пагаварыць з табою, перш чым мяне павязуць. Клянуся табе, нічога другога ў мяне і ў думках не было, я яшчэ нічога не ведала аб пачуццях, менавіта таму, што ні аб чым, акрамя цябе, не думала; я хацела толькі ўбачыць цябе, яшчэ раз убачыць цябе, адчуць тваю блізкасць. Усю ноч, усю гэтую доўгую, жудасную ноч я чакала цябе, каханы. Як толькі мама легла на ложак і заснула, я прашмыгнула ў прыхожую і пачала прыслухоўвацца, ці не ідзеш ты. Я чакала ўсю ноч, усю ледзяную студзеньскую ноч. Я стамілася, усё цела ламала, і не было нават крэсла, каб сесці; тады я легла на халодную падлогу, дзе моцна дзьмула з-пад дзвярэй. У адной толькі тоненькай сукенцы ляжала я на жорсткай голай падлозе; я не ўзяла з сабою коўдры - я баялася, што сагрэюся і засну і не пачую тваіх крокаў. Усё маё цела балела, я сутаргава падкурчвала ногі, рукі дрыжалі; прыходзілася раз за разам уставаць, каб хоць крыху сагрэцца - гэтак холадна было ў жудаснай цемры. Але я ўсё чакала, чакала, чакала цябе, як свой лёс.
Нарэшце - мусіць, было ўжо каля дзвюх ці трох гадзін ночы - я пачула, што нехта адчыніў унізе дзверы і потым пачаў падымацца па лесвіцы. У той жа момант знікла адчуванне холаду, мне зрабілася горача, я ціхенька адчыніла дзверы, каб кінуцца табе насустрач, укленчыць перад табою... Ах, я нават не ведаю, што я, дурное дзіця, зрабіла б тады. Крокі набліжаліся, паказаўся агеньчык свечкі. Я трымалася за ручку і дрыжала ўсім целам. Ты гэта ці хто другі?
Так, гэта быў ты, каханы, але ты быў не адзін. Я пачула ціхі, узбуджаны смех, шамаценне шаўковай сукенкі і твой ціхі голас - ты вяртаўся дадому з нейкаю жанчынаю...
Як я перажыла тую ноч, не ведаю. Раніцаю, у восем гадзін, мяне адвезлі ў Інсбрук; у мяне болей не было сілы супраціўляцца.
Маё дзіця ўчора ноччу памерла - цяпер я буду зноў адна, калі лёс накануе мне жыць. Заўтра прыйдуць чужыя, апранутыя ў чорнае, грубыя людзі, прынясуць з сабою труну, пакладуць у яе маё дзіця, маё беднае, маё адзінае дзіця. Можа, прыйдуць сябры і прынясуць вянкі, але што такое кветкі каля труны? Мяне стануць суцяшаць, гаварыць мне нейкія словы, словы, словы; але чым яны мне памогуць? Я ведаю, што ўсё роўна застануся зноў адна. А няма ж нічога болей жудаснага, чым быць адзінокім сярод людзей. Я даведалася аб гэтым тады, у тыя бясконцыя два гады ў Інсбруку, ад шаснаццаці да васемнаццаці гадоў, калі я, як нявольніца, як выгнанніца, жыла ў сваёй сям'і. Айчым, чалавек вельмі спакойны, скупы на словы, добра ставіўся да мяне; мама як быццам хацела загладзіць нейкую ненаўмысную віну перада мною і выконвала ўсе мае жаданні; маладыя людзі дамагаліся маёй прыхільнасці, але я адштурхоўвала ўсіх з нейкаю заўзятаю ўпартасцю. Я не хацела быць шчасліваю, не хацела быць задаволенаю далёка ад цябе. Я наўмысна замыкалася ў змрочным свеце самакатавання і адзіноцтва. Новых, яркіх сукенак, якія мне куплялі, я не апранала; я адмаўлялася наведваць канцэрты і тэатр, удзельнічаць у пікніках. Я амаль не выходзіла з дому - ці паверыш, каханы, што я ведаю не болей дзесятка вуліц у гэтым невялічкім гарадку, дзе пражыла цэлых два гады? Я сумавала і хацела сумаваць, я ап'яняла сябе кожнаю кропляю гора, якая магла паглыбіць маю няўцешную пакуту - не бачыць цябе. І, акрамя таго, я не хацела, каб мяне адцягвалі ад майго захаплення, хацела жыць толькі табою. Я сядзела дома адна, гадзінамі, днямі, нічога не рабіла і толькі думала аб табе, зноў і зноў перабірала сотню маленькіх успамінаў аб табе, кожную сустрэчу, кожнае чаканне. Я, як у тэатры, разыгрывала ў сваім уяўленні ўсе гэтыя малазначныя выпадкі. І таму, што я бясконца ўзнаўляла ў памяці кожную хвіліну мінулага, усё дзяцінства ярка захавалася ў мяне, і ўсё перажытае мною ў тыя далёкія гады я адчуваю гэтак ясна і горача, як быццам яно толькі ўчора хвалявала маю кроў.
Толькі табою жыла я ў той час. Я купляла ўсе твае кнігі; калі тваё імя ўпаміналася ў газеце, гэта было для мяне святам. Ці паверыш, я ведаю на памяць усе твае кнігі - гэтак часта я іх перачытвала. Калі б мяне разбудзілі ноччу і прачыталі наўгад выхаплены з якой-небудзь тваёй кніжкі радок, я магла б нават цяпер, праз трынаццаць гадоў, прадоўжыць яго без запінкі; кожнае тваё слова было для мяне як Евангелле, як малітва. Увесь свет існаваў толькі ў сувязі з табою; я чытала ў венскіх газетах пра канцэрты, пра прэм'еры з адною толькі думкаю: якія з іх могуць зацікавіць цябе, а калі надыходзіў вечар, я здалёку суправаджала цябе: вось ты ўваходзіш у залу, вось садзішся на сваё месца. Тысячы разоў уяўляла я сабе гэта, бо адзін-адзіны раз бачыла цябе на канцэрце.
Але навошта расказваць пра ўсё гэта, пра шалёныя, трагічна безнадзейныя пакуты адзінокага дзіцяці, навошта гэта расказваць таму, хто ніколі ні аб чым не падазраваў, ніколі ні аб чым не здагадваўся? Зрэшты, ці была я тады яшчэ дзіцём? Мне споўнілася семнаццаць, васемнаццаць гадоў; на мяне пачалі азірацца на вуліцы маладыя людзі, але гэта толькі злавала мяне. Каханне ці хоць бы гульня ў каханне да каго-небудзь другога, акрамя цябе, было для мяне немагчымым і незразумелым, адзін намер зрабіць гэта я палічыла б за здраду. Маё пачуццё да цябе заставалася нязменным, але па меры таго як я сталела, як у мяне абуджаліся пачуцці, яно рабілася больш палымяным, больш жаноцкім і зямным. І тое, чаго не разумела дзяўчынка, якая падпарадкоўвалася падсвядомаму парыву і пазваніла ў твае дзверы, стала цяпер маёю адзінаю думкаю: падарыць табе сябе, аддацца табе.
Маё акружэнне лічыла мяне нясмелаю, называла сарамліваю, бо я, сцяўшы зубы, захоўвала сваю таямніцу. Але ў мяне спела жалезная рашучасць. Усе мае думкі і імкненні былі накіраваны на адно: назад у Вену, назад да цябе. І я дамаглася свайго, якімі неразумнымі і незразумелымі ні здаваліся другім мае паводзіны. Айчым быў багаты чалавек і ставіўся да мяне як да свае дачкі. Але я са злоснаю ўпартасцю настойвала на тым, што хачу сама зарабляць на жыццё, і нарэшце мне ўдалося паехаць у Вену, дзе я пачала працаваць у аднаго сваяка ў вялікай краме гатовай адзежы.
Ці трэба гаварыць табе, куды я накіравалася спачатку, калі ў туманны асенні вечар - нарэшце-такі, нарэшце! - я апынулася ў Вене? Пакінуўшы чамаданы на вакзале, я ўскочыла ў трамвай - мне здавалася, што ён паўзе, кожны прыпынак выводзіў мяне з сябе, - і кінулася да нашага старога дома. У тваіх вокнах гарэла святло, сэрца маё спявала. Толькі цяпер ажыў для мяне горад, які сустрэў мяне так холадна і аглушыў бяссэнсавым шумам, толькі цяпер ажыла я сама, адчуваючы тваю блізкасць, цябе, маю нязгаслую мару. Я ж не ўсведамляла, што аднолькава чужая табе далёка, за гарамі, нізінамі і рэчкамі, і цяпер, калі толькі тонкая асветленая шыба ў тваім акне аддзяляла цябе ад майго ззяючага позірку. Я ўсё стаяла і глядзела ўгору; там было святло, быў родны дом, быў ты, быў увесь мой свет. Два гады я марыла аб гэтай гадзіне, і вось яна нарэшце надышла. Я прастаяла пад тваімі вокнамі ўвесь доўгі, цёплы, воблачны вечар, пакуль не патухла святло. Толькі потым я пайшла шукаць сваё новае жыллё.
Кожны вечар прастойвала я пад тваімі вокнамі. Да шасці я была занята ў краме, занята на цяжкай, утомнай рабоце; але мне была па душы гэтая неспакойная мітусня, бо яна адцягвала мяне ад пакутлівага ўнутранага непакою. І як толькі жалезныя аканіцы з грукатам апускаліся за мною, я бегла да твайго дома, жаданай мэты. Убачыць цябе, сустрэцца з табою было маім адзіным жаданнем; яшчэ хоць раз, здалёку, абняць позіркам твой твар. Прайшло каля тыдня, і нарэшце я сустрэлася з табою, сустрэлася знянацку, калі зусім гэтага не чакала; я стаяла перад домам і глядзела на твае вокны, і ў гэты момант ты перайшоў вуліцу. І раптам я зноў стала трынаццацігадовым дзіцём - я адчула, як кроў прыхлынула да шчок, і міжволі, наперакор вялізнаму жаданню адчуць на сабе твой позірк, я апусціла галаву і маланкаю пранеслася міма цябе. Потым я засаромелася гэтых уцёкаў - быццам я нясмелая школьніца, - бо я цяпер добра разумела, чаго хацела: я шукала сустрэчы з табою, хацела, каб пасля доўгіх змрочных гадоў тугі па табе, ты мяне пазнаў, хацела, каб ты заўважыў мяне, пакахаў.
Але ты доўга не заўважаў мяне, хоць я кожны вечар, нягледзячы на мяцеліцу і рэзкі, пранізлівы венскі вецер, прастойвала на тваёй вуліцы. Часта я цэлымі гадзінамі чакала марна, часта ты выходзіў нарэшце з дому з сябрамі, і два разы я бачыла цябе з жанчынамі; і тут я адчула, што ўжо не дзяўчынка, угадала нейкую навізну, змену ў маім каханні да цябе па раптоўным вострым болі, які рваў маё сэрца, варта мне было ўбачыць чужую жанчыну, якая ўпэўнена ішла поплеч з табою. Гэта не было чымсьці нечаканым для мяне: я ж з дзіцячых гадоў ведала, што ў цябе ўвесь час бываюць жанчыны, але цяпер яно выклікала ў мяне фізічны боль, і я з зайздроснаю варожасцю глядзела на гэтую яўную, цесную блізкасць да другой. Аднаго разу я ўзбунтавалася і не пайшла да твайго дома - па-дзіцячы ўпартая і гордая, якою я была і, можа, засталася дагэтуль; але якім жахліва пустым здаўся мне гэты вечар. Назаўтра я зноў пакорна стаяла каля твайго дома, стаяла і чакала, як я прастаяла ўвесь свой век перад тваім недаступным для мяне жыццём.
І вось нарэшце настаў вечар, калі ты заўважыў мяне. Я ўжо здалёку цябе ўбачыла і напружыла ўсю сваю волю, каб не ўхіліцца ад сустрэчы. Выпадкова на вуліцы якраз разгружалі нейкую фурманку, і табе прыйшлося прайсці зусім блізка ад мяне. Ты няўважліва зірнуў на мяне, але ў той жа момант, калі ты адчуў мой пільны позірк, у тваіх вачах з'явіўся ўжо знаёмы мне выраз - ах, як страшна мне было ўспомніць пра гэта! - той, прызначаны жанчынам, ласкавы позірк, які абнімаў і разам з тым распранаў, той усёабдымны позірк, які ўжо прыкоўваў да сябе, які калісьці ў першы раз ператварыў мяне, дзіця, у закаханую жанчыну. Хвіліну-другую гэты позірк прыцягваў мяне - я не магла і не хацела адвесці вачэй, - а потым ты прайшоў ужо міма. У мяне моцна затахкала сэрца; міжволі я запаволіла крок і, паддаючыся неадольнай цікаўнасці, азірнулася - ты спыніўся і глядзеў мне ўслед. І па ўвазе і па цікаўнасці, з якою ты мяне разглядваў, я адразу зразумела, што ты мяне не пазнаў.
Ты не пазнаў мяне ні тады, ні пазней; ты ніколі не пазнаваў мяне. Як перадаць табе, каханы, усё расчараванне той хвіліны? Бо тады першы раз я спазнала тое, на што асудзіў мяне лёс, - быць не пазнанаю табою ўсё жыццё, да самай смерці. Як перадаць табе маё расчараванне? Скажу шчыра: у тыя два гады жыцця ў Інсбруку, калі я ўвесь час думала аб табе і толькі тое і рабіла, што марыла аб нашай будучай сустрэчы ў Вене, я, у залежнасці ад настрою, малявала сабе самыя неверагодныя карціны побач з самымі чароўнымі. Усё я перажыла, калі так можна сказаць, у маім уяўленні; у змрочныя часіны я малявала сабе, што ты адштурхнеш мяне, адвернешся з пагардаю, бо я вельмі ўжо нязначная, непрыгожая, надакучлівая. Я ў думках перанесла ўсе пакуты, якія зваліліся на мяне з-за твае непрыязнасці, халоднасці, абыякавасці, але нават у роспачныя хвіліны, калі я асабліва востра ўсведамляла, што не вартая твайго кахання, я і ў думках не дапускала самага страшнага, жахлівага: што ты наогул не заўважыў майго існавання. Цяпер я гэта разумею - о, ты навучыў мяне разумець, - які зменлівы для мужчыны дзявочы або жаночы твар, бо часцей за ўсё ён толькі люстэрка, якое адлюстроўвае то жаданне, то дзіцячае дзівацтва, то душэўную стомленасць і расплываецца, знікае з памяці гэтак жа лёгка, як адбітак у люстэрку; таму мужчыне цяжка пазнаць жанчыну, калі гады змянілі на яе твары гульню свету і ценю, калі адзенне, як новая рамка, зусім перайначыла яго. Сапраўды, разумны толькі той, хто пакарыўся свайму лёсу. Але я была тады яшчэ вельмі маладая, і твая забыўлівасць здавалася мне дзіўнаю, тым больш што, увесь час думаючы аб табе, я цешыла сябе думкаю, што і ты часта ўспамінаеш і чакаеш мяне; як магла б я жыць, ведаючы, што я для цябе нішто, што нават мімалётны ўспамін пра мяне ніколі не трывожыць цябе! І гэтае абуджэнне да рэчаіснасці пад тваім позіркам, які паказаў мне, што нішто не нагадвала табе пра мяне, што ніводная, нават самая тонкая нітка ўспаміну не працягнулася ад твайго жыцця да майго, - было першым жорсткім ударам, першым прадчуваннем майго лёсу.
Ты не пазнаў мяне ў той раз. І калі праз два дні пры новай сустрэчы ты паглядзеў на мяне амаль як на знаёмую, ты зноў пазнаў не тую, якая кахала цябе, а толькі прыгожую васемнаццацігадовую дзяўчыну, якая сустрэлася табе на тым самым месцы два дні таму назад. Ты паглядзеў на мяне здзіўлена і прыветліва, і лёгенькая ўсмешка з'явілася на тваіх вуснах. Ты зноў прайшоў міма і, як і ў той раз, адразу ж запаволіў хаду, - я дрыжала, я ўпівалася асалодаю, я малілася, каб ты загаварыў са мною. Я зразумела, што першы раз я для цябе жывая істота; я таксама пайшла цішэй, я не пабегла ад цябе. І раптам я адчула, што ты ідзеш за мною: не аглядваючыся, я ўжо ведала, што зараз пачую твой мілы голас, і ты першы раз звернешся да мяне. Я ўся сціснулася ў чаканні, і сэрца гэтак тахкала, што я ледзь не спынілася, але ты ўжо дагнаў мяне. Ты загаварыў са мною, як звычайна, лёгка і весела, быццам мы былі старыя знаёмыя - ах, ты ж нічога не ведаў, ты ніколі нічога не ведаў пра маё жыццё! - і гэтак чароўна проста загаварыў ты са мною, што я нават знайшла ў сабе сілы адказаць табе. Мы прайшлі да канца вуліцы. Потым ты спытаўся, ці не павячэраць нам разам. Я сказала «добра». Няўжо б я асмелілася адмовіць табе?
Мы павячэралі ў невялічкай рэстарацыі - помніш, дзе гэта было? Ах не, ты, канечне, не можаш адрозніць гэты вечар ад другіх такіх жа вечароў, бо кім я была табе? Адною з сотняў выпадковаю прыгодаю, звяном у бясконцым ланцугу. Дый што магло б нагадаць табе пра мяне? Я амаль не гаварыла, мне было надта вялікім шчасцем - сядзець побач з табою, чуць твой голас. Я баялася задаць пытанне, сказаць лішняе слова, каб не страціць хоць адно каштоўнае імгненне. Я заўсёды з удзячнасцю ўспамінаю, што ты апраўдаў мае найлепшыя спадзяванні, што ты быў чуйны, просты і тактоўны, без назойлівасці, без заляцанняў; з першай хвіліны ты гаварыў са мною так натуральна і па-сяброўску, што ўжо адным гэтым пакарыў бы мяне, калі б я ўжо даўно ўсімі сваімі жаданнямі, усёй сваёй істотай не была тваёю. Ах, ты ж не ведаеш, якую маю вялікую мару ты ажыццявіў, не падмануў маіх пяцігадовых дзіцячых спадзяванняў!
Было позна, калі мы ўсталі з-за стала. Каля дзвярэй рэстарацыі ты спытаўся ў мяне, ці спяшаюся я, ці ёсць у мяне яшчэ крыху часу. Ці магла я схаваць ад цябе сваю гатоўнасць ісці за табою! Я сказала, што ў мяне яшчэ ёсць час. Тады ты на хвіліну запнуўся і потым спытаўся, ці не зайду я да цябе пагаварыць. «Чаму ж не?» - падпарадкоўваючыся непасрэднаму пачуццю, сказала я і тут жа заўважыла, што паспешнасць майго адказу не то непрыемна кранула, не то парадавала цябе, але яўна ўразіла. Сёння я разумею тваё здзіўленне; я ведаю, што жанчыны звычайна ўтойваюць гатоўнасць аддацца, нават калі ўпотайкі гараць жаданнем, разыгрываюць спалох ці абурэнне і паддаюцца толькі пасля настойлівых просьбаў, запэўненняў, клятваў і абяцанняў. Я ведаю, што, можа, толькі тыя, у каго каханне - рамяство, толькі прастытуткі, адразу ж адказваюць поўнаю згодаю на падобнае запрашэнне альбо вельмі маладыя, зусім нявопытныя дзяўчаты. Але ў маім адказе - як у цябе магло ўзнікнуць такое падазрэнне? - была толькі ператвораная ў слова ўпартая воля, нястрымная туга тысячы пакутлівых дзён, якая вырвалася наверх. Як бы там ні было, ты здзівіўся, я зацікавіла цябе. Я заўважыла, што па дарозе ты крадком здзіўлена паглядваеш на мяне. Тваё беспамылковае чуццё, тваё прарочае веданне ўсяго чалавечага адразу падказала табе, што нейкая загадка, нешта незвычайнае хаваецца ў гэтай прыгожай даверлівай дзяўчыне. У табе прачнулася цікаўнасць, і па тваіх асцярожных дапытлівых пытаннях я зразумела, што ты стараешся разгадаць гэтую загадку. Але я ўхілілася ад прамых адказаў: я палічыла за лепшае паказацца табе дурніцаю, чым выдаць сваю таямніцу.
Мы падняліся да цябе. Прабач, каханы, калі я скажу, што ты не зразумееш, чым было для мяне гэтае ўзыходжанне, якое гэта было ап'яняльнае, шалёнае, пакутлівае, амаль смяротнае шчасце. Мне і цяпер цяжка без слёз успамінаць пра гэта, хоць у мяне болей няма слёз. Але ты ўдумайся ў тое, што ўсё там было як бы пранізана маім гарачым каханнем, усё было сімвалам майго дзяцінства, маёй тугі: пад'езд, каля якога я тысячу разоў чакала цябе, лесвіца, дзе я прыслухоўвалася да тваіх крокаў і дзе ўпершыню ўбачыла цябе, вочка, праз якое я сачыла за табою, калі ўсёю душою рвалася да цябе; дыванок перад тваімі дзвярамі, дзе я аднаго разу стаяла на каленях, шчоўканне ключа ў замку - колькі разоў я ўсхоплівалася, пачуўшы гэты гук. Усё дзяцінства, усе мае пачуцці захаваліся на гэтай цеснай прасторы; тут было ўсё маё жыццё, і цяпер яно, як бура, навалілася на мяне: бо ўсё, усё здзейснілася, і я ішла з табою - з табою! - у тваім, у нашым доме. Падумай - гэта гучыць банальна, але я не ўмею інакш сказаць, - усё жыццё для мяне, аж да тваіх дзвярэй, было рэчаіснасцю, тупою штодзённасцю, а за імі пачыналася чароўнае дзіцячае царства, Аладынава царства; падумай, што я тысячу разоў зіхоткімі вачамі глядзела на гэтыя дзверы, у якія я цяпер, хістаючыся ад радасці, увайшла, і ты адчуеш - толькі адчуеш, але ніколі не зразумееш да канца, каханы! - чым было ў маім жыцці гэтае непаўторнае імгненне.
Я заставалася тады ў цябе ўсю ноч. Ты і не падазраваў, што дагэтуль ніводзін мужчына не дакранаўся да мяне і не бачыў майго цела. Дый як ты мог западозрыць гэта, каханы, - я не супраціўлялася, я задушыла ў сабе пачуццё сораму, толькі б ты не разгадаў таямніцы майго кахання; яна, напэўна, спалохала б цябе, бо табе падабаецца толькі ўсё лёгкае, мімалётнае, гуллівае, ты баішся ўмяшацца ў чый-небудзь лёс. Ты растрачваеш сябе, аддаеш сябе ўсяму свету і не хочаш што-небудзь ахвяраваць; калі я цяпер кажу табе, каханы, што я, нявінная дзяўчына, аддалася табе першаму, то малю цябе: не зразумей мяне няправільна! Я ж не абвінавачваю цябе, ты мяне не заманьваў, не маніў, не спакушаў - я, я сама прыйшла да цябе, кінулася ў твае абдымкі, кінулася насустрач свайму лёсу. Ніколі, ніколі не буду я вінаваціць цябе, не, я заўсёды буду ўдзячная табе, бо якою багатаю, якою азоранаю шчасцем, якою напоўненаю асалодаю была гэтая ноч. Калі я ў цемры расплюшчвала вочы і адчувала цябе побач са мною, я здзіўлялася, што нада мною не зорнае неба - мне здавалася, што я на небе; не, я ніколі ні аб чым не шкадавала, каханы, дзеля адной гэтай гадзіны. Я помню яшчэ, што, калі я чула тваё соннае дыханне, калі адчувала, што ты гэтак блізка ад мяне, я плакала ў цемры ад шчасця.
Раніцаю я паспяшалася пайсці. Мне нельга было пазніцца на работу, дый, апроч таго, я вырашыла пайсці раней, чым прыйдзе твой камердынер, - мне не хацелася, каб ён мяне бачыў. Калі я, ужо апранутая, стаяла перад табою, ты абняў мяне і доўга глядзеў мне ў твар; можа, у цябе прамільгнуў успамін, далёкі і няясны, а можа, я здалася табе прыгожаю, бо я ўся была перапоўнена шчасцем? Потым ты пацалаваў мяне ў вусны. Я асцярожна вызвалілася з тваіх абдымкаў і павярнулася да дзвярэй. Тут ты спытаўся: «Хочаш узяць з сабою кветак?» Я сказала: «Хачу». Ты выняў чатыры белыя ружы з блакітнай крыштальнай вазы на пісьмовым стале (о, я ведала гэтую вазу яшчэ з таго часу, калі ў дзяцінстве адзін раз заглянула ў тваю кватэру). Ты даў мне гэтыя ружы, і я яшчэ шмат дзён цалавала іх.
Мы дамовіліся сустрэцца яшчэ раз. Я прыйшла, і зноў усё было цудоўна. І яшчэ адну, трэцюю, ноч падарыў ты мне. Потым ты сказаў, што табе трэба паехаць з горада - ах, як я з самага дзяцінства ненавідзела гэтыя падарожжы! - і паабяцаў адразу ж паведаміць мне, як толькі вернешся дадому. Я дала табе адрас - да запатрабавання; імя я не хацела называць. Я ахоўвала сваю таямніцу. Ты зноў на развітанне даў мне ружы - на развітанне.
Кожны дзень, два месяцы, я хадзіла на пошту... не, не трэба, навошта апісваць усе гэтыя пакуты чакання і роспачы? Я не вінавачу цябе, я кахаю цябе такога, які ты ёсць, палкага і забыўлівага, улюблівага і нявернага, я кахаю цябе такога, толькі такога, які ты быў заўсёды, які застаўся і цяпер. Ты даўно ўжо вярнуўся, я бачыла гэта па святле ў тваіх вокнах, але ты мне не напісаў. У мяне няма ніводнага радка ад цябе ў гэтую маю апошнюю гадзіну, ніводнага радка ад цябе, каму я аддала ўсё сваё жыццё. Я чакала, чакала, як чакае чалавек на парозе роспачы. Але ты не паклікаў мяне, не напісаў ніводнага радка... ніводнага радка...
Маё дзіця ўчора памерла - гэта было і тваё дзіця. Гэта было і тваё дзіця, каханы, - дзіця адной з трох начэй; я прысягаю табе ў гэтым, і ты ведаеш, што перад ценем смерці не маняць. Гэта было наша дзіця, прысягаю табе, бо ніводзін мужчына не дакрануўся да мяне з таго часу, як я аддалася табе, да таго часу, як дзіця вынялі з мяне. Маё цела здавалася мне свяшчэнным з той гадзіны, калі да яго дакрануўся ты. Як магла б я дзяліць сябе паміж табою, які быў мне ўсё, і другімі, якія толькі мімалётна з'яўляліся ў маім жыцці? Гэта было наша дзіця, каханы, дзіця майго глыбокага, свядомага кахання і тваёй бесклапотнай, марнатраўнай, амаль несвядомай пяшчоты, наша дзіця, наш сын, наша адзінае дзіця. Але ты спытаешся ў мяне - можа, спалохана, можа, толькі здзіўлена, - ты спытаешся ў мяне, каханы, чаму ўсе доўгія гады я маўчала пра наша дзіця і гавару пра яго толькі сёння, калі яно ляжыць тут, у цемры, заснуўшы навекі, калі яно хутка пойдзе і ўжо ніколі, ніколі не вернецца? Але як я магла сказаць табе гэта? Ты нізашто не паверыў бы мне, незнаёмай жанчыне, выпадковай сяброўцы трох начэй, якая без супраціўлення, нават з жаданнем аддалася табе, ты не паверыў бы мне, безыменнай удзельніцы мімалётнага заляцання, што я засталася табе верная, табе, нявернаму, і толькі з сумненнем прызнаў бы ты гэтае дзіця сваім! Ніколі, нават калі б мае словы здаліся табе праўдападобнымі, не мог бы ты вызваліцца ад таемнай думкі, што я спрабую навязаць табе, багатаму чалавеку, клопат аб чужым дзіцяці. Ты паставіўся б да мяне з падазрэннем, і паміж намі існаваў бы цень, цьмяны, няўлоўны цень недаверу. Гэтага я не хацела. І потым, я ж ведала цябе; я ведала цябе гэтак, як ты сам наўрад ці ведаеш сябе, і я разумела, што табе падабаецца толькі ўсё бесклапотнае, лёгкае, што ты шукаеш у каханні толькі гульню, і таму табе было б цяжка раптам аказацца бацькам, раптам адказваць за чыйсьці лёс. Ты прывык да поўнай свабоды і адчуў бы сябе неяк звязаным са мною. І ты - я ведаю, гэта не залежала ад тваёй волі, - узненавідзеў бы мяне за тое, што я звязала цябе. Можа, на гадзіны, можа, усяго на некалькі хвілін я стала б табе цяжарам, стала б табе ненавіснаю, - я ж у сваёй гордасці хацела, каб ты ўсё жыццё думаў пра мяне без клопату. Я палічыла за лепшае ўзяць усё на сябе, чым стацца табе лішняю, я хацела быць адзінаю жанчынаю, што кахала цябе, пра каго ты заўсёды думаў бы з любоўю і ўдзячнасцю. Але, на жаль, ты ніколі пра мяне не думаў, ты забыўся пра мяне.
Я не вінавачу цябе, каханы, не, я не вінавачу цябе. Прабач, калі часам кропля горычы прасочваецца ў гэтыя радкі, прабач, - маё дзіця, наша дзіця ляжыць мёртвае побач са мною ў святле мігатлівых свечак; я гразіла кулаком богу і называла яго забойцам, думкі ў мяне блытаюцца. Прабач, што я скарджуся, прабач! Я ж ведаю, ты добры і спагадлівы ў глыбіні душы, ты дапамагаеш кожнаму, дапамагаеш незнаёмым людзям, усім, хто звяртаецца да цябе. Але твая дабрата асаблівая, яна адчынена кожнаму, і кожны можа чэрпаць з яе столькі, колькі могуць узяць рукі; яна вялікая, бязмежная, але, прабач, яна лянівая, яна чакае напамінку, просьбы. Ты дапамагаеш, калі цябе паклічуць, калі цябе папросяць, дапамагаеш з сораму, са слабасці, але не з радаснай гатоўнасці дапамагчы. Ты - скажу табе шчыра - чалавека ў горы і бядзе любіш не болей, чым улюбёнца шчасця, які ты ёсць сам. А людзей, падобных на цябе, нават самых добрых сярод іх, цяжка прасіць. Аднаго разу, калі я яшчэ была дзіцём, я бачыла праз вочка, як ты даваў міласціну жабраку, што пазваніў у твае дзверы. Ты даў яму грошай, перш чым ён паспеў папрасіць, і даў шмат, але ты зрабіў гэта неяк спалохана і паспешна; было відаць, што ты хацеў, каб ён хутчэй пайшоў, і здавалася, што ты баішся глядзець яму ў вочы. Я ніколі не забуду, як хуценька і збянтэжана, ухіляючыся ад падзякі, ты дапамагаў гэтаму жабраку. Вось чаму я ніколі не звярталася да цябе. Канечне, я ведаю, што ты дапамог бы мне тады, нават калі б і не быў упэўнены, што гэта тваё дзіця; ты суцяшаў бы мяне, даў бы мне грошай, шмат грошай, але ўсё з тайным жаданнем хутчэй скончыць з гэтаю непрыемнасцю; я нават думаю, ты ўгаворваў бы мяне прадухіліць з'яўленне дзіцяці. А гэтага я баялася больш за ўсё - бо чаго б я толькі не зрабіла дзеля цябе, як магла б я ў чым-небудзь адмовіць табе! Але гэтае дзіця было мне ўсё; яно ж было ад цябе, паўтарэнне цябе самога, але ўсё-такі не такога цябе, шчаслівага, бесклапотнага, якога я не магла ўтрымаць, а цябе, падараванага мне назаўсёды - гэтак я думала, - цябе, які знаходзіўся ў маім целе, неаддзельны ад майго жыцця. Цяпер я нарэшце трымала цябе, я магла адчуваць усёю істотаю, як расце ва мне тваё жыццё, магла карміць, паіць, пеставаць, цалаваць цябе, калі гэтага жадала мая душа. Вось чаму, каханы, я была такая шчаслівая, ведаючы, што нашу тваё дзіця. Вось чаму я ўтоіла гэта ад цябе, - цяпер ты ўжо не мог ад мяне ўцячы.
Праўда, каханы, я перажыла не толькі месяцы шчасця, якія паўставалі мне ў марах; на маю долю выпалі і месяцы жудасці і пакуты, поўныя агіды да людской подласці. Мне выпаў нялёгкі лёс. У краму я ў апошнія месяцы хадзіць не магла, бо сваякі заўважылі б мой стан і паведамілі б пра гэта дадому. Прасіць грошай у маці я не хацела і жыла з таго, што прадавала сякія-такія каштоўныя рэчы, якія зберагліся ў мяне. За тыдзень да родаў прачка ўкрала ў мяне з шафы апошнія некалькі крон, і мне давялося легчы ў радзільны прытулак. Там, куды з вялікага гора прыходзяць толькі самыя бедныя, нікому не патрэбныя і забытыя, там, у віры галечы, радзілася тваё дзіця. У прытулку было жахліва: усё здавалася бясконца чужым, мы ляжалі адзінокія, былі чужыя суседзям і ненавідзелі адна адну; толькі агульнае няшчасце, агульныя пакуты загналі нас у душную, насычаную хлараформам і крывёю, поўную крыкаў і стогнаў палату. Усе ўніжэнні, якія даводзіцца цярпець абяздоленым, сорам, маральны і фізічны, адчула я там нароўні з прастытуткамі і хворымі, пакутавала ад вымушанай блізкасці да іх, ад цынізму маладых дактароў, якія, усміхаючыся, адкідвалі коўдры і з прытворна вучоным выглядам мацалі безабаронных жанчын, ад прагнасці сядзелак - о, там чалавечую сарамлівасць распінаюць позіркамі і хвастаюць словамі. Шыльдачка з прозвішчам - вось усё, што застаецца ад цябе, а тое, што ляжыць на ложку, - проста кавалак дрыготкай плоці, які абмацваюць цікаўныя, рэч, выстаўленая напаказ для вывучэння; таму жанчыны, якія ў сваім доме дораць дзіця любячаму, клапатліваму мужу, не ведаюць, што значыць радзіць адзінокай і безабароннай амаль ці не на лабараторным стале! І нават цяпер, калі я сустракаю ў кнізе слова «пекла», я міжвольна ўспамінаю пра бітком набітую смуродную палату, поўную стогнаў, немых крыкаў і грубага смеху, пра гэтую клааку ганьбы.
Прабач, прабач мне, што я кажу пра гэта. Але я раблю такое першы і апошні раз; ніколі, ніколі болей не буду я гаварыць пра гэта. Я маўчала адзінаццаць гадоў і хутка змоўкну назаўсёды; але хоць раз я павінна даць сабе волю, павінна крыкнуць пра тое, якою дарагою цаною дасталося мне дзіця - шчасце ўсяго майго жыцця, - якое цяпер ляжыць побач нежывое. Я даўно ўжо пра ўсё забылася, забылася ад усмешкі дзіцяці, ад яго гаворкі, ад маёй радасці; але цяпер, калі яно памерла, я зноў пакутую і не магу не крычаць, я мушу аблегчыць душу хоць адзін раз. Але я вінавачу не цябе, а толькі бога, аднаго яго: ён зрабіў бессэнсоўнымі перанесеныя мною пакуты. Прысягаю табе - я не цябе вінавачу, і ніколі я ў гневе не паўставала супраць цябе. Нават у той момант, калі маё цела курчылася ў родавых схватках, нават у тыя хвіліны, калі боль разрываў мне душу, калі практыканты мацалі маё цела позіркамі і яно гарэла ад сораму, я не вінаваціла цябе перад богам; ніколі не шкадавала я аб тых начах, ніколі не праклінала сваё каханне да цябе, я заўсёды кахала цябе, заўсёды благаслаўляла час нашай сустрэчы. І калі б паўтарыліся тыя страшэнныя гадзіны ў прытулку і я ведала б наперад, што мяне чакае, я пайшла б на гэта яшчэ раз, мой каханы, яшчэ раз і тысячу разоў!
Наша дзіця ўчора памерла - ты ніколі не ведаў яго. Ніколі, нават пры мімалётнай выпадковай сустрэчы твой позірк не спыніўся на маленькай квітнеючай істоце, тваім дзіцяці. Я доўга хавалася ад цябе; цяпер, калі ў мяне было дзіця, я, здаецца, нават кахала цябе больш спакойным каханнем, прынамсі, яно ўжо не вымушала мяне нясцерпна пакутаваць, пасля таго як у мяне з'явіўся гэты твой падарунак. Я не хацела дзяліцца паміж табою і сынам, і я аддала сябе не табе, улюбёнцу шчасця, чыё жыццё праходзіла міма мяне, а дзіцяці, якому я была патрэбна, якога я павінна была карміць, якога я магла цалаваць і прыціскаць да грудзей. Я быццам вызвалілася ад улады трывожнага лёсу, які неадольна прыцягваў мяне да цябе, пасля таго як з'явіўся на свет і поўнасцю належаў мне гэты другі «ты»; толькі рэдка, вельмі рэдка я ціха набліжалася да твайго дома. Адно толькі дазваляла я сабе: да дня твайго нараджэння, з году ў год, я пасылала табе букет белых руж, дакладна такіх, якія ты падарыў мне тады пасля першай ночы нашага кахання. Ці папытаўся ты ў сябе хоць раз за гэтыя дзесяць, за гэтыя адзінаццаць гадоў, хто іх табе пасылае? Можа, ты ўспомніў пра тую, якой ты аднаго разу падарыў такія ружы? Я не ведаю і ніколі не даведаюся пра твой адказ. Толькі раз у год працягнуць іх табе з цемры, аднавіць памяць аб той сустрэчы - большага мне і не трэба было.
Ты не ведаў нашага беднага дзіцяці - сёння я дакараю сябе, што ўтоіла яго ад цябе, бо яно б табе спадабалася. Ты не ведаў ніколі нашага беднага хлопчыка, ты ніколі не бачыў, як ён усміхаўся і шырока расплюшчваў цёмныя, задумлівыя вочы - твае вочы! - і абліваў іх ясным, радасным святлом мяне і ўвесь свет. Ах, ён быў такі вясёлы, такі мілы - у ім па-дзіцячы паўтараліся ўся твая лёгкасць, твая імклівая, палкая фантазія. Ён мог гадзінамі самазабыўна гуляць з чым-небудзь, як ты гуляеш з жыццём, а потым засяроджана насупліваць бровы і доўга сядзець над сваімі кніжкамі. Ён усё болей рабіўся падобны да цябе. У ім пачала ўжо выразна выяўляцца ўласцівая табе дваістасць, мешаніна легкадумнасці і сур'ёзнасці, і чым болей ён рабіўся падобны да цябе, тым мацней я любіла яго. Ён добра вучыўся, балбатаў па-французску, як сарока, яго сшыткі былі самыя чыстыя ва ўсім класе; а які ён быў прыгожы ў сваім чорным аксамітным касцюмчыку ці ў белай матроскай куртачцы! Ён заўсёды аказваўся самым зграбным, дзе б ні з'яўляўся; калі я гуляла з ім па пляжы ў Града, жанчыны спыняліся і гладзілі яго доўгія светлыя валасы; калі ён у Зэмерынгу катаўся на санках, людзі зачаравана азіраліся на яго. Ён быў такі прыгожанькі, такі далікатны і ласкавы; летась ён паступіў у інтэрнат Тэрэзіанум і насіў форму і маленькую шпагу, нібы паж васемнаццатага стагоддзя, - цяпер на ім толькі сарочка, і ён ляжыць, бедны, з пасінелымі вуснамі, і рукі складзены на грудзях.
Але ты, можа, папытаешся, як я магла выхоўваць дзіця ў такой раскошы, як здолела забяспечыць яму прыемнае, лёгкае, бесклапотнае жыццё вышэйшых колаў. Каханы мой, я гавару з табою з цемры, я не саромеюся, я скажу табе, але толькі не палохайся, каханы, - я прадавала сябе. Я не стала тою, каго завуць вулічнаю дзеўкаю, прастытуткаю, але я прадавала сябе. У мяне былі багатыя сябры, багатыя палюбоўнікі; спачатку я шукала іх, потым яны шукалі мяне, бо я была - ці заўважаў ты гэта калі-небудзь? - вельмі прыгожая. Усе, каму я аддавалася, былі ўдзячныя мне, адчувалі да мяне прыхільнасць, усе кахалі мяне, - толькі ты не пакахаў мяне, толькі ты, мой каханы!
Можа, ты цяпер пагарджаеш мною, пасля гэтага прызнання? Не, я ведаю, ты ўсё разумееш, зразумееш і тое, што я зрабіла гэта дзеля цябе, дзеля твайго другога «я», дзеля твайго дзіцяці. Тады, у палаце радзільнага прытулку, я атрымала ўяўленне аб жаху галечы, я ведала, што беднага заўсёды топчуць, зневажаюць, што ў гэтым свеце ён заўсёды ахвяра, і я не хацела, каб тваё дзіця, тваё светлае, цудоўнае дзіця вырасла на дне, сярод галечы, сярод грубасці і подласці вуліцы, у зачумленым паветры задворкаў. Я не хацела, каб яго далікатныя вусны гаварылі дрэнныя словы, каб да яго белага цельца дакраналася мулкая, зношаная бялізна беднаты, - у твайго дзіцяці павінна было быць усё, усе даброты зямлі, ён павінен быў падняцца да цябе, у тваю жыццёвую сферу.
Пагэтаму, толькі пагэтаму, каханы, прадавала я сябе. Для мяне ў гэтым не было ахвяравання, бо тое, што звычайна завецца гонарам ці ганьбаю, у маім уяўленні не мела значэння - ты не кахаў мяне, ты, адзіны, каму належала маё цела, а ўсё іншае, што адбывалася з маім целам, мне было ўсё роўна. Пяшчоты мужчын і нават іх шчырыя пачуцці не знаходзілі ў мяне належнага водгуку, хоць некаторых я вельмі паважала і, памятаючы ўласнае нераздзеленае каханне, у душы шкадавала. Усе тыя, каго я ведала, ставіліся добра да мяне, усе песцілі мяне, усе паважалі. Перш за ўсё гэта тычыцца аднаго графа, удаўца ў гадах, які любіў мяне як дачку. Гэта ён абіваў парогі, каб выклапатаць бязроднаму дзіцяці, твайму дзіцяці, месца ў Тэрэзіануме. Тры, чатыры разы прасіў ён маёй рукі, - я магла б быць цяпер графіняй, уладальніцай казачнага замка ў Ціролі, магла б жыць цяпер бесклапотна, бо ў дзіцяці быў бы ласкавы бацька, які абагаўляў бы яго, а ў мяне - спакойны, высакародны, добры муж. Я не згадзілася, нягледзячы на тое, што прычыніла яму вялікі боль сваёю адмоваю. Магчыма, я зрабіла глупства, бо я магла б цяпер жыць дзе-небудзь у цішыні, без турбот, і маё любае дзіця было б са мною, але - чаму не прызнацца табе? - я не хацела сябе звязваць, хацела ў любы момант быць вольнаю для цябе. Дзесьці, у патаемнай глыбіні маёй душы, усё яшчэ жыла даўняя дзіцячая мара, што ты яшчэ паклічаш мяне, хай нават на адну гадзіну. І дзеля гэтай адной магчымай гадзіны я адштурхоўвала ад сябе ўсё, каб толькі быць вольнаю і з'явіцца па першым тваім выкліку. Чым жа было ўсё маё жыццё пасля абуджэння ад дзяцінства, як не чаканнем, чаканнем твайго жадання!
І гэтая гадзіна сапраўды надышла. Але ты не ведаеш яе, не падазраеш аб ёй, мой каханы! Ты не пазнаў мяне і на гэты раз - ніколі, ніколі ты не пазнаваў мяне! Я ж і раней часта сустракала цябе ў тэатры, на канцэртах, у Пратэры, на вуліцы - кожны раз у мяне замірала сэрца, але ты не глядзеў на мяне: я ж вонкава вельмі змянілася, з нясмелага дзіцяці ператварылася ў жанчыну; казалі, што я прыгожая; я заўсёды была багата адзетая і мяне акружалі паклоннікі. Як мог ты пазнаць ува мне нясмелую дзяўчыну, якую бачыў у паўзмроку сваёй спальні! Часам з табою раскланьваўся хто-небудзь з мужчын, якія суправаджалі мяне; ты адказваў на паклон і кідаў позірк на мяне, але гэты халодны позірк быў проста данінаю ветлівасці, знакам звычайнай цікавасці, гэта быў позірк, які не ведаў мяне, чужы, страшэнна чужы позірк. Памятаю, аднаго разу гэтае непазнаванне, да якога я ўжо амаль прывыкла, прычыніла мне пякельны боль: гэта было ў тэатры, я сядзела ў ложы з сябрам, а ты - у суседняй ложы. Пачалася ўверцюра, патухла святло, і я болей не магла бачыць твайго твару, але я адчувала тваё дыханне, як тады, у тую ноч, а на аксамітным бар'еры, што раздзяляў нашы ложы, ляжала твая рука, якою ты падтрымліваў падбародак, твая тонкая, пяшчотная рука. І мяне ахапіла неадольнае жаданне нахіліцца і з ласкаваю пакораю пацалаваць гэтую чужую, такую мілую руку, якая калісьці песціла мяне. Усхваляваная гукамі музыкі, я ледзь стрымлівалася, каб не прыціснуцца да яе вуснамі, не паддацца шалёнаму парыву. Пасля першага акта я папрасіла сябра пайсці з тэатра. Я болей не магла сядзець побач з табою ў цемры - гэтак блізка і гэтак бясконца далёка.
Але час надышоў, ён надышоў яшчэ раз, апошні раз у маім разбураным жыцці. Гэта здарылася амаль год таму назад, на другі дзень пасля дня твайго нараджэння. І дзіўна: я ўвесь дзень думала пра цябе, бо дзень твайго нараджэння я заўсёды адзначала, як свята. Рана на світанні я выйшла з дому, купіла белыя ружы і, як заўсёды, паслала іх табе на памяць аб той гадзіне, пра якую ты забыўся. Пасля абеду я паехала з хлопчыкам катацца, потым павяла яго ў кандытарскую Дэмеля, а ўвечары ў тэатр - я хацела, каб і ён, нічога не падазраючы, з малых гадоў запомніў гэты дзень як нейкае таямнічае свята. Назаўтра ўвечары я была на канцэрце са сваім тагачасным сябрам, маладым багатым фабрыкантам з Бруна, з якім жыла ўжо два гады; ён абагаўляў мяне, балаваў, хацеў, як і другія, ажаніцца са мною і сустракаў маю, здавалася, беспрычынную адмову, хоць ён засыпаў мяне і хлопчыка падарункамі; сам ён быў чалавек прыстойны, і яго крыху тупаватая, але самаахвярная адданасць заслугоўвала іншага адказу. На канцэрце мы сустрэлі добрых знаёмых, і ўсе разам паехалі вячэраць у рэстарацыю на Рынгштрасэ; і вось сярод смеху і жартаў я прапанавала зазірнуць яшчэ ў танцавальную залу - у Табарэн. Звычайна, калі мяне звалі ў такія месцы, я адмаўлялася, бо занадта шумная, п'яная весялосць, якая нязменна панавала там, была мне агідная, як і любая нястрыманасць; але на гэты раз нейкая незразумелая, магічная сіла прымусіла мяне выказаць пажаданне, з бурным адабрэннем падхопленае ўсёй кампаніяй. Я і сама не ведала чаму, але мяне нястрымна цягнула туды, быццам было там нешта незвычайнае. Мае спадарожнікі прывыклі ва ўсім дагаджаць мне і адразу ўсталі. Мы пайшлі ў Табарэн, пілі там шампанскае; мною авалодала нейкая шалёная, амаль пакутлівая весялосць, якой у мяне ніколі раней не было. Я піла і піла, падхоплівала модныя песенькі. - яшчэ крыху, і я пусцілася б у скокі ці пачала б смяяцца на ўсю залу. Але раптам быццам ледзяною вадою ці пякельнаю гарачынёю абліло маё сэрца - я ўбачыла цябе: ты сядзеў за суседнім сталом з сябрамі і глядзеў на мяне захопленым, пажадлівым позіркам, тым позіркам, які заўсёды пранікаў у глыбіню маёй душы. Упершыню за ўсе гады ты зноў глядзеў на мяне з усёю ўласціваю табе сілаю неўсвядомленага жадання. Я ўся задрыжала і ледзь не выпусціла з рук падняты келіх. На шчасце, ніхто з тых, хто сядзеў за нашым сталом, не заўважыў маёй збянтэжанасці - яна згубілася ў грукаце музыкі і ў смеху.
Твой позірк рабіўся ўсё гарачэйшы, ён пёк мяне як агнём. Я не магла ўцяміць: ці пазнаў ты мяне нарэшце, ці я для цябе зноў новая, другая, незнаёмая жанчына? Кроў прыліла мне да шчок, я няўважліва адказвала на пытанні сяброў. Ты не мог не заўважыць, як усхваляваў мяне твой позірк. Ледзь прыкметным кіўком галавы ты падаў мне знак, каб я на хвілінку выйшла ў вестыбюль. Потым ты наўмысна гучна пачаў разлічвацца, развітаўся з сябрамі і выйшаў, яшчэ раз перад гэтым даўшы мне зразумець, што будзеш чакаць мяне. Мяне кідала ў дрыжыкі, мяне калаціла ліхаманка, я не магла выціснуць з сябе ні слова, не магла ўтаймаваць сваё хваляванне. Якраз у гэты момант мурынская пара, дробна стукаючы абцасамі і пранізліва ўскрыкваючы, пачала выконваць модны мудрагелісты танец; усе позіркі звярнуліся ў іх бок, і, карыстаючыся гэтым, я ўстала, сказала сябру, што хутка вярнуся, і выйшла ўслед за табою.
Ты стаяў у вестыбюлі каля гардэроба і чакаў мяне; калі я падышла, твар твой заззяў. Усміхаючыся, ты паспяшаўся мне насустрач; я адразу ўбачыла, што ты не пазнаў мяне, не пазнаў ува мне ні падлетка, ні дзяўчыны даўно мінулых гадоў; зноў цябе цягнула да мяне, як да нечага новага, невядомага. «Знойдзецца ў вас калі-небудзь і для мяне вольная часінка?» - спытаўся ты, і па тваім упэўненым натуральным тоне я зразумела, што ты прымаеш мяне за адну з тых жанчын, якіх можна купіць на вечар. «Чаму ж не», - сказала я тое ж дрыготкае, але само сабою зразумелае «чаму ж не», якое калісьці, больш за дзесяць гадоў таму назад, сказала табе нясмелая дзяўчына на цемнаватай вуліцы. «Калі мы можам сустрэцца?» - спытаўся ты. «Калі хочаце», - адказала я: цябе я не саромелася. Ты здзіўлена паглядзеў на мяне, з такім недаверліва-цікаўным здзіўленнем, як у той вечар, калі я гэтак жа ўразіла цябе паспешнасцю, з якою дала згоду. «А цяпер можна?» - крыху нерашуча спытаўся ты. «Можна, - адказала я, - пойдзем», - і падаліся да гардэроба, каб узяць манто.
Тут я ўспомніла, што я і мой сябар разам здавалі паліто і нумарок на іх застаўся ў сябра. Вярнуцца і папрасіць нумарок было нельга без доўгіх тлумачэнняў; але і ахвяраваць гадзінаю, якую я магла правесці з табою, гадзінаю, аб якой я марыла столькі гадоў, я не хацела. Я не вагалася ні хвіліны; накінуўшы на вячэрняе плацце хустку, я выйшла ў сырую туманную ноч, забылася і на манто і на добрага, ласкавага да мяне чалавека, на чые сродкі я жыла ўжо доўгі час і якога цяпер паставіла ў самае недарэчнае і ўніжальнае становішча - на вачах усіх яго каханка, якая пражыла з ім два гады, уцякла, калі яе паклікаў першы сустрэчны мужчына. О, я глыбока ўсведамляла ўсю нізкасць і няўдзячнасць, усю бессаромнасць маіх паводзін; я разумела, што раблю глупства і крыўджу дарагога чалавека і вернага сябра, разумела, што парываю з наладжаным існаваннем, але што мне было сяброўства, што мне было само жыццё ў параўнанні з нецярплівым жаданнем зноў адчуць твае вусны, пачуць твае ласкавыя словы? Вось як я кахала цябе: цяпер я магу сказаць табе гэта, калі ўсё прайшло, усё мінула. Мне здаецца, пакліч ты мяне са смяротнага ложка, у мяне знайшліся б сілы ўстаць і пайсці за табою.
Каля пад'езда стаяў экіпаж, і мы паехалі да цябе. Я зноў пачула твой голас, адчула тваю ласкавую блізкасць і была такая ж ап'янелая, такая ж па-дзіцячы шчаслівая, як пры нашай першай сустрэчы. Я зноў падымалася па лесвіцы, упершыню пасля больш як дзесяцігадовага прамежку. Не, не, я не магу табе расказаць, як у гэтыя хвіліны я адчувала ўсё ў двух вымярэннях, у мінулым і ў цяперашнім, і ва ўсім зноў-такі толькі аднаго цябе. У тваім пакоі мала што змянілася: прыбавілася толькі некалькі карцін, кніжак, крыху новай мэблі, і ўсё было гэтак знаёма. А на пісьмовым стале стаяла ваза з ружамі - з маімі ружамі, якія я напярэдадні, да дня нараджэння, паслала табе на памяць аб той, каго ты ўсё-такі не ўспомніў, усё-такі не пазнаў нават цяпер, калі яна зноў была побач з табою і ты з'яднаў з ёю вусны і рукі. Але ўсё-такі мне прыемна было бачыць, што ты беражэш мае кветкі, што вакол цябе лунае частачка майго «я», дыханне майго кахання.
Ты абняў мяне. Зноў я засталася ў цябе на ўсю доўгую цудоўную ноч. Але і тут ты не пазнаў мяне па маім голым целе. Шчаслівая, адказвала я на твае свядомыя ласкі і бачыла, што тваё пачуццё не робіць адрознення паміж каханай і купленай жанчынай, што ты аддаешся жаданням з усім бесклапотным марнатраўствам тваёй натуры. Ты быў такі ласкавы і чуйны да мяне, жанчыны, якую ты прывёў з начной рэстарацыі, такі па-сяброўску сардэчны і па-рыцарску пачцівы і разам з тым такі палкі ў асалодзе, што я, п'яная ад шчасця, як і першы раз, зноў з усёю сілаю адчула тваю непаўторную дваістасць - высокую адухоўленасць страсці, якая калісьці пакарыла мяне, яшчэ паўдзіця. Я не сустракала чалавека, які вось так палымяна аддаваўся б уладзе моманту, з такою шчодрасцю раскрываў бы перад другім самыя патаемныя глыбіні сваёй душы, - каб потым, на жаль, усё знікла ў нейкай бязмежнай, амаль ненатуральнай забыўлівасці. Але і я забылася пра сябе. Хто была я тут, у цемры, побач з табою? Па вушы закаханая дзяўчынка, ці маці твайго дзіцяці, ці чужая жанчына з рэстарацыі? Ах, усё было такое знаёмае, ужо перажытае і разам з тым такое чароўна новае ў гэтую шчаслівую ноч. І я малілася, каб ёй не было канца.
Але раніца надышла; мы прачнуліся позна, і ты запрасіў мяне паснедаць з табою. Мы пілі гарбату, прынесеную ў сталовую нябачнаю паслужліваю рукою, і гутарылі. Ты зноў гаварыў са мною проста і сардэчна, без нетактоўных пытанняў, без аніякай цікаўнасці. Ты не пытаўся ні хто я такая, ні дзе жыву; я была ў цябе толькі выпадковаю прыгодаю, безыменным хвілінным капрызам, які бясследна знікае з памяці, як дымок рассейваецца ў паветры. Ты расказаў мне, што збіраешся ў вялікае падарожжа ў Паўночную Афрыку, якое зойме два ці тры месяцы; радасць абарвалася, мяне пачало трэсці, бо ў вушах ужо гучала: «Канец, усё мінула і забыта!» Мне хацелася кінуцца да тваіх ног і закрычаць: «Вазьмі мяне з сабою, тады ты пазнаеш мяне нарэшце-такі пасля столькіх гадоў!» Але я была такая нясмелая, слабая, маладушная, па-рабску пакорная табе. Я толькі сказала: «Як шкада». Ты, усміхаючыся, зірнуў на мяне: «Табе папраўдзе шкада?»
Тут я не вытрымала, паддалася раптоўнаму парыву. Я паднялася з месца і доўгім, пільным позіркам паглядзела табе ў твар. Потым сказала: «Той, каго я кахала, таксама заўсёды ад'язджаў». Я глядзела на цябе, глядзела ў вочы: «Зараз, зараз ён пазнае мяне!» Я чакала, дрыжала ад страху і надзеі. Але ты ўсміхнуўся мне і сказаў у суцяшэнне: «З падарожжаў жа вяртаюцца». - «Так, - адказала я, - вяртаюцца, але за гэты час усё забываюць».
Мусіць, у тоне, якім я гэта сказала, чуваць было нешта незвычайнае, занадта палкае, бо цяпер і ты ўстаў і паглядзеў на мяне са здзіўленнем і цёплаю ласкаю. Ты ўзяў мяне за плечы. «Добрае не забываецца, цябе я не забуду», - сказаў ты і апусціў позірк у самую глыбіню маіх вачэй, быццам хацеў захаваць у памяці маё аблічча. І, адчуваючы, як пранікае ў мяне гэты шукальны позірк, што ўвабраў у сябе ўсю маю істоту, я падумала, што нарэшце, нарэшце заслона ўпадзе з тваіх вачэй. «Ён пазнае мяне, пазнае мяне!» Душа мая радавалася ад гэтай думкі.
Але ты не пазнаў мяне. Не, ты не пазнаў мяне, і ніколі я не была настолькі чужая табе, бо... бо іначай як мог ты зрабіць тое, што зрабіў праз некалькі хвілін? Ты пацалаваў мяне, яшчэ раз горача пацалаваў, і мне прыйшлося зноў папраўляць раскудлачаныя валасы. І вось, калі я стаяла перад люстрам, я раптам убачыла - я ледзь не ўпала ад жаху і сораму, - я ўбачыла, як ты ўпотайкі сунуў у маю муфту дзве буйныя грашовыя паперкі. Як я толькі стрымалася і не закрычала, не ўдарыла цябе па твары, - ты плаціў за гэтую ноч мне, якая кахала цябе з дзяцінства, маці твайго дзіцяці! Я была для цябе толькі прастытуткаю з Табарэна, не болей, ты заплаціў мне, заплаціў! Мала таго, што ты забыўся пра мяне, я мусіла яшчэ зведаць ад цябе ўніжэнне.
Я пачала хуценька хапаць свае рэчы. Толькі б пайсці, хутчэй пайсці, - мне было занадта балюча. Я ўзяла капялюш - ён ляжаў на пісьмовым стале каля вазы з белымі ружамі, маімі ружамі. Тут мяне ахапіла ўладнае, неадольнае жаданне: зрабіць яшчэ адну спробу нагадаць пра сябе: «Можа, ты дасі мне адну з гэтых белых руж?» - «Ахвотна», - адказаў ты і адразу выцягнуў з вазы кветку. «А калі іх табе падарыла жанчына, жанчына, якая цябе кахае?» - «Можа, яно і так, - сказаў ты, - не ведаю. Іх прыслалі мне, і я не ведаю хто. За гэта яны мне і падабаюцца». Я зірнула на цябе: «Можа, яны таксама ад жанчыны, пра якую ты забыўся!»
Ты здзіўлена паглядзеў на мяне. Я цвёрда глядзела табе ў вочы. «Пазнай мяне, пазнай жа мяне нарэшце!» - крычаў мой позірк. Але твае вочы свяціліся ласкаю і няведаннем. Ты яшчэ раз пацалаваў мяне. Але ты мяне не пазнаў.
Я хуценька падалася да дзвярэй, бо адчула, што слёзы гатовы пырснуць у мяне з вачэй, а гэтага ты не павінен быў бачыць. Я гэтак бегла, што ў пярэднім пакоі ледзь не сутыкнулася з Ёганам, тваім слугою. Ён нясмела і паспешна адскочыў убок, паслужліва адчыніў дзверы, каб выпусціць мяне, і ў гэты момант - ты чуеш? - у гэты кароткі момант, калі я праз слёзы зірнула на старога, у яго вачах успыхнула нейкае святло. У гэты момант - ты чуеш? - у гэты кароткі момант стары пазнаў мяне, хоць апошні раз бачыў мяне яшчэ ў дзяцінстве. Мне хацелася ўкленчыць перад ім і цалаваць яму рукі за тое, што ён пазнаў мяне. Але я толькі выхапіла з муфты грошы, якімі ты паставіў мяне да ганебнага слупа, і сунула іх старому. Ён задрыжаў, спалохана паглядзеў на мяне - у гэтае імгненне ён, мусіць, болей угадаў пра мяне, чым ты за ўсё сваё жыццё. Усе, усе людзі любілі мяне, усе былі да мяне добрыя, толькі ты, толькі ты адзін не помніў, толькі ты адзін ні разу не пазнаў мяне!
Маё дзіця памерла, наша дзіця - цяпер мне няма каго любіць на свеце, акрамя цябе. Але хто ты мне, ты, які ніколі, ніколі не пазнаваў мяне, праходзіў міма, як праходзяць міма вады, наступаў на мяне, як наступаюць на камень, ты, хто нязменна асуджаў мяне на разлуку і на вечнае чаканне? Аднаго разу мне здалося, што я ўтрымала цябе, няўлоўнага, - у дзіцяці. Але гэта было тваё дзіця: яно раптам бязлітасна пакінула мяне і адправілася ў падарожжа, яно забылася пра мяне і болей не вернецца. Я зноў адна, адна, як ніколі дагэтуль, у мяне нічога няма, нічога няма ад цябе - ні дзіцяці, ні слова, ні радка, ніякага знака на ўспамін, і калі б ты пачуў маё прозвішча, то яно нічога не сказала б табе. Чаму мне не жадаць смерці, калі я мёртвая для цябе, чаму не пайсці, калі ты пайшоў ад мяне? Не, каханы, я не абвінавачваю цябе, не хачу несці сваё гора ў твой асветлены радасцю дом. Не бойся, я не стану болей надакучаць табе; прабач, што я раскрыла сваю душу ў час смерці дзіцяці, калі яно адзінока ляжыць побач са мною. Толькі я на гэты вось раз мушу ўсё выказаць табе, - потым я зноў схаваюся ў цемры і буду маўчаць, як заўсёды маўчала побач з табой. Але ты не пачуеш майго крыку, пакуль я жывая, - толькі калі я памру, атрымаеш ты гэтае завяшчанне, завяшчанне жанчыны, якая кахала цябе мацней, чым усе другія, і якую ты ніколі не пазнаваў, якая ўсё жыццё чакала цябе і не дачакалася твайго клічу. Можа, можа, ты паклічаш мяне тады, і я першы раз парушу вернасць табе - я не пачую цябе з магілы; я не пакіну табе ні партрэта, ні знака на памяць, як і ты мне нічога не пакінуў. Ніколі ты не пазнаеш мяне, ніколі. Гэтак мне было наканавана ў жыцці, хай будзе гэтак і пасля смерці. Я не паклічу цябе ў свой апошні час, я пакідаю цябе, і ты не ведаеш ні майго імя, ні майго твару. Я паміраю лёгка, бо ты не адчуваеш маёй смерці ўдалечыні. Калі б табе было балюча, што я паміраю, я не магла б памерці.
Я болей не магу пісаць... такі цяжар у галаве... усё цела ломіць, у мяне гарачка... здаецца, мне зараз прыйдзецца легчы. Можа, хутка ўсё скончыцца, можа, хоць раз лёс злітуецца, і я не ўбачу, як панясуць маё дзіця... Я болей не магу пісаць. Бывай, каханы, бывай, дзякуй табе... Усё, што было, было добра, нягледзячы на ўсё... я буду ўдзячная табе да апошняга дыхання. Мне добра - я сказала табе ўсё, ты цяпер ведаеш, не, ты толькі здагадваешся, як моцна я цябе кахала, і ў той жа час маё каханне не цісне на цябе, як цяжар. Ты не заўважыш маёй адсутнасці - гэта мяне суцяшае. Нічога не зменіцца ў тваім цудоўным, светлым жыцці... я не азмрочу яго сваёю смерцю... гэта суцяшае мяне, каханы.
Але хто... будзе пасылаць цяпер белыя ружы да дня твайго нараджэння? Ах, ваза апусцее, лёгкі подых майго жыцця, які раз у год абвяваў цябе - знікне і ён! Каханы, паслухай, я прашу цябе... гэта мая першая і апошняя просьба да цябе... выканай яе дзеля мяне: кожны год у дзень твайго нараджэння - бо гэта дзень, калі думаюць пра сябе, - купляй ружы і стаў іх у вазу. Рабі гэта, каханы, рабі гэта так, як другія адзін раз у год заказваюць паніхіду па дарагім для іх нябожчыку. Але я болей не веру ў бога і не хачу паніхід, я веру толькі ў цябе, я кахаю толькі цябе і жыць хачу толькі ў табе... ах, толькі адзін раз у год, непрыкметна і нячутна, як жыла я побач з табою... Прашу цябе, выканай гэта, каханы... гэта мая першая просьба да цябе і апошняя... дзякуй табе... кахаю цябе, кахаю... бывай...
Ён дрыготкаю рукою адклаў ліст убок. Потым доўга сядзеў задумліва. Няясныя ўспаміны мроіліся яму - пра суседскае дзіця, пра дзяўчыну, пра жанчыну ў начной рэстарацыі, але ўспаміны цьмяныя, расплывістыя, быццам контуры каменя, якія мігцяць і дрыжаць у вадзе на дне імклівай рачулкі. Цені набягалі і разыходзіліся, але вобраза не было. Памяць аб чымсьці жыла ў ім, але аб чым - ён успомніць не мог. Яму здавалася, што ён часта бачыў усё гэта ў сне, у глыбокім сне, але толькі ў сне.
І тут позірк яго ўпаў на блакітную вазу, якая стаяла перад ім на пісьмовым стале. Яна была пустая, упершыню за многа гадоў пустая ў дзень нараджэння. Ён здрыгануўся: яму здалося, што раптам расчыніліся нябачныя дзверы і халодны вецер з другога свету ўварваўся ў яго ціхі пакой. Ён адчуў дыханне смерці і дыханне неўміручага кахання; штосьці раскрылася ў ягонай душы, і ён падумаў пра невядомую яму нябожчыцу-жанчыну, як пра бесцялесны прывід, як пра далёкую чароўную музыку.