Я зноў быў у Вене і аднаго разу ўвечары, вяртаючыся дадому з гасцей, на гарадской ускраіне нечакана трапіў пад праліўны дождж, які сваім мокрым бізуном хутка заганяў людзей у пад'езды і пад карнізы; я і сам кінуўся шукаць выратавальнага прыстанішча. На шчасце, у Вене на кожным рагу вас чакае кавярня, і я ў прамоклым капелюшы і наскрозь мокрай адзежы ўбег у бліжэйшую, якая была цераз вуліцу. Гэта была самая звычайна, як усюды на ўскраіне, кавярня старавенскага патрыярхальнага тыпу, без аркестра і другіх запазычаных у Германіі модных прынад, якімі выхваляліся кавярні ў цэнтры горада; наведнікаў было вельмі многа - простыя людзі, якія налягалі больш на газеты, чым на пірожныя. Нягледзячы на тытунёвы дым, які шызымі спіралямі пранізваў і без таго задушлівае паветра, у кавярні было чыста дзякуючы яўна новай плюшавай абіўцы на сядзеннях і бліскучай алюмініевай касе; у спешцы я нават не патурбаваўся паглядзець на шыльду - дый навошта? Я сагрэўся і, седзячы за сталом, нецярпліва паглядваў на вокны, зацягнутыя блакітнаю ліўневаю сеткаю, - ці скора захочацца нязноснаму дажджу прасунуцца на некалькі кіламетраў далей.
Дык вось я сядзеў у поўнай бяздзейнасці, і паступова мною авалодала тая размораная лянота, якую, як наркоз, нябачна выпраменьвае кожная сапраўдная венская кавярня. Рассеяна разглядваў я твары наведнікаў, якія здаваліся зямлістымі ў штучным святле пракуранага памяшкання, глядзеў, як касірка механічна адпускала кельнеру цукар і лыжачку да кожнага кубка кавы, несвядома і паўдрымотна чытаў нудныя плакаты на сценах і адчуваў амаль асалоду ад гэтага атупення. Але раптам, па якойсьці незразумелай прычыне, я прачнуўся з гэтае паўдрымоты; нейкі ўнутраны неспакой прымусіў мяне насцярожыцца, нібы глухі зубны боль, калі яшчэ нельга вызначыць, які зуб ные - уверсе ці ўнізе, злева ці справа; я толькі адчуваў няяснае хваляванне, нешта накшталт душэўнай трывогі. Бо - сам не ведаю чаму - я раптам пранікся ўпэўненасцю, што я быў тут шмат гадоў назад і звязаны нейкімі ўспамінамі з гэтымі сценамі, крэсламі, сталамі, з гэтым чужым пракурадымленым памяшканнем.
Але чым болей намагаўся я авалодаць успамінам, тым каварней ён ад мяне выслізгваў - як медуза, мільгала яго няпэўнае святло дзесьці далёка ў глыбіні свядомасці, і ўсё ж яго не вывудзіць і не схапіць. Дарэмна ўтаропліваў я позірк у кожную рэч абсталявання; сёе-тое, вядома, мне было незнаёмае, напрыклад, каса з бразгатлівым аўтаматычным лічыльнікам, карычневая, пад палісандр, панель на сценах - усё гэта з'явілася, мусіць, пазней. І ўсё-такі, усё-такі я быў тут дваццаць гадоў назад, а мо і раней, тут нябачна прысутнічала, прытаілася, як цвік, убіты ў дрэва, частачка майго даўно забытага «я». Напружана ўглядаўся я ў тое, што было ў памяшканні вакол мяне, і ў тое, што было ўнутры мяне, але, што за чорт! я не мог злавіць зніклы, утоплены ўнутры мяне самога ўспамін.
Я злаваўся, як злуешся кожны раз, калі якая-небудзь няўдача выяўляе недастатковасць і недасканаласць нашай духоўнай сілы. Але ўсё-такі я не траціў надзеі авалодаць нарэшце гэтым успамінам. Я ведаў, што дастаткова нязначнай зачэпкі, бо памяць у мяне мае дзіўную ўласцівасць, адначасова і добрую, і кепскую; яна і капрызная, і разам з тым незвычайна надзейная. Яна здольная паглынаць самыя важныя падзеі і твары, прачытанае і перажытае, і нічога не вяртае з цёмнага бяздоння без прымусу, па адным толькі патрабаванні волі. Але варта мне наткнуцца на самы нязначны намёк, паштоўку з малюнкам, знаёмы почырк на канверце ці пажоўклую газету, і адразу ж забытае выплыве са змрочнай глыбіні жыва і выразна, як рыба, злоўленая на вудачку. І тады мне прыпамінаецца кожная падрабязнасць, я бачу рот знаёмага мне чалавека, шчарбіну з левага боку, што асабліва прыкметна, калі ён смяецца, чую яго адрывісты смех - пры гэтым уздрыгваюць яго вусы і праз смех выступае другі, новы твар; усё гэта я бачу як на далоні, і ў маіх вушах выразна гучыць кожнае слова, якое сказаў мне гэты чалавек шмат гадоў таму назад. Але дзеля таго каб ясна ўбачыць і адчуць мінулае, мне патрэбны знешні штуршок, патрэбна нейкая, хоць бы невялічкая, дапамога з рэальнага свету. Я заплюшчыў вочы, намагаючыся сканцэнтравацца і зрабіць адчувальнай гэтую няўлоўную зачэпку, каб ухапіцца за яе. Але марна! І яшчэ раз марна! Усё забылася і не ўспамінаецца! Я так раззлаваўся на кепскі свавольны апарат у маёй чарапной каробцы, што гатовы быў біць сябе кулаком па лбе, як б'юць кулаком па сапсаваным аўтамаце, калі ён упарта не аддае таго, што ад яго патрабуюць. Не, я не мог болей спакойна сядзець на месцы; мяне так абурала гэтая асечка памяці, што я ўстаў і выйшаў з-за стала, каб адвесці душу. Але дзіўна - не паспеў я зрабіць і двух крокаў, як раптам нейкае святло, яшчэ слабае і мігатлівае, абудзілася ў маёй свядомасці. Справа ад касы, успомнілася мне, павінен быць уваход у памяшканне без акон і таму са штучным асвятленнем. І сапраўды, так яно і было. Вось ён, гэты пакой; праўда, шпалеры другія, але ўсё іншае тое самае. Гэта быў ігральны пакой: дакладна тыя ж прапорцыі, той жа прамавугольнік, крыху расплывісты ў абрысах. Радасна ўзбуджаны (я ўжо адчуваў: вось-вось я ўсё ўспомню), я інстынктыўна агледзеў рэчы ў пакоі: два більярды нудзіліся без занятку, быццам зялёныя закінутыя ціністыя сажалкі, па кутках тырчалі ломберныя сталы, за адным з якіх два ці то надворныя саветнікі, ці то прафесары гулялі ў шахматы. А ў кутку побач з жалезнаю печчу, каля праходу да тэлефоннай будкі, стаяў невялічкі чатырохвугольны стол. І раптам мне ўсё ўспомнілася, быццам маланка асвятліла цемру, - я адразу ўспомніў, адразу, у адно шчасліва-радаснае імгненне: а божухна, гэта ж столік Мендаля, Якаба Мендаля, Мендаля - букініста, я праз дваццаць гадоў зноў апынуўся ў яго галоўнай кватэры, у кавярні Глюка на Верхняй Альзерштрасэ. Як я мог забыць яго, Якаба Мендаля, як мог так доўга, так недаравальна доўга не ўспамінаць гэтага надзвычайнага чалавека, гэтую жывую легенду, цуд з цудаў, шырокавядомага ў універсітэце і ў вузкім коле паклоннікаў, як мог я выкрэсліць з памяці гэтага мага і маклера кніжнай справы, які дзень пры дні непахісна сядзеў тут з раніцы да вечара, - сімвал ведаў, гонар і слава кавярні Глюка!
Варта мне было толькі на хвіліну заплюшчыць вочы, і перада мною паўстаў яго сапраўдны, жывы, непаўторны вобраз. Я адразу ўбачыў яго за гэтым чатырохвугольным сталом з шаравата-бруднаю мармуроваю дошкаю, увесь час заваленаю кніжкамі і рознымі паперамі. Убачыў, як ён сядзіць, неадрыўна і спакойна скіраваўшы праз акуляры пільны, быццам зачараваны, позірк у кніжку, сядзіць і чытае, штосьці мармыча і мурлыча сабе пад нос, гойдаецца ўперад і назад тулавам і галавою з цьмянаю, плямістаю лысінаю, - прывычка, набытая ў хедары, усходнеэўрапейскай жыдоўскай пачатковай школе. Тут, за гэтым сталом, і толькі за ім, чытаў ён каталогі і кніжкі так, як вучылі яго ў школе чытаць Талмуд, - нараспеў і гойдаючыся, як чорная калыска. Бо падобна на тое, як дзіця агортвае сон і яно ўжо больш не адчувае наваколля, закалыханае плаўным усыпляльным рытмам, так, на думку набожных людзей, і дух, дзякуючы мерным рухам бяздзейнага цела, лягчэй паглыбляецца ў шчаслівую адлучанасць ад свету. І сапраўды, Якаб Мендаль нічога не бачыў і не чуў, што б там ні адбывалася вакол яго. Побач з ім шумелі і сварыліся гульцы на більярдзе, бегалі маркёры, трашчаў тэлефон, мылі падлогу, палілі ў печцы - ён нічога не заўважаў. Аднаго разу з печы выпаў гарачы вугельчык, за два крокі ад яго пачаў тлець і дыміцца паркет, і толькі тады хтосьці з наведнікаў, учуўшы страшэнны смурод, заўважыў небяспеку і хуценька кінуўся тушыць агонь; ён жа, Якаб Мендаль, седзячы за дзве цалі ад бяды і ўжо абкураны едкім дымам, нічога не чуў і не бачыў. Бо ён чытаў так, як другія моляцца, як гуляюць заўзятыя гульцы, як п'яныя неўсвядомлена глядзяць удалечыню; ён чытаў з такім любым самазабыццём, што тое, як чытаюць другія людзі, з таго часу здавалася мне заўсёды прафанацыяй. У асобе Якаба Мендаля, гэтага маленькага галіцыйскага букініста, я, тады малады чалавек, упершыню сутыкнуўся з вялікаю таямніцаю непадзельнай засяроджанасці, якая робіць з чалавека і мастака, і вучонага, і сапраўднага мудраца, і вар'ята, - з трагедыяй і шчасцем поўнай апантанасці.
Прывёў мяне да яго мой старэйшы ўніверсітэцкі таварыш. Я тады цікавіўся і цяпер яшчэ мала вядомым паслядоўнікам Парацэльса, урачом і магнетызёрам Месмерам, але без асаблівага поспеху; самыя вядомыя спецыяльныя кнігі пра яго не далі мне дастатковых звестак, а бібліятэкар, да якога я па нявопытнасці звярнуўся па даведку, сярдзіта буркнуў, што называць літаратуру належыць мне, а не яму. Вось тады мой таварыш упершыню і назваў імя букініста.
- Я завяду цябе да Мендаля, - паабяцаў ён. - Гэты чалавек усё ведае і ўсё дастане, ён раздабудзе табе самую рэдкую кнігу з любой антыкварнай крамы ў Германіі. Гэта самы дасведчаны чалавек у Вене і да таго ж вялікі арыгінал, дапатопны чарвяк выміраючай пароды.
Мы разам пайшлі ў кавярню Глюка, і, канечне, - там ён сядзеў, Мендаль-букініст, у акулярах, з лахматаю барадою, увесь у чорным, чытаў і гойдаўся, як цёмны куст на ветры. Мы падышлі да яго - ён нас не заўважыў. Ён сядзеў і чытаў, гойдаўся над сталом верхняю часткаю тулава, нібы будыст; за яго спінаю матлялася на кручку паношанае старэнькае паліто, з усіх кішэняў якога таксама тырчалі часопісы і паперкі з запіскамі. Каб прыцягнуць яго ўвагу, мой прыяцель гучна кашлянуў. Але Мендаль чытаў, уткнуўшыся носам у кніжку; ён нас усё яшчэ не заўважаў. Нарэшце мой таварыш пастукаў па мармуровай дошцы стала, гучна і моцна, як стукаюць звычайна ў дзверы; тады толькі Мендаль падняў галаву, машынальна ссунуў на лоб нязграбныя акуляры ў стальной аправе, і з-пад ускудлачаных папяліста-шэрых броваў утаропілася на нас пара дзіўных вачэй - маленькіх, чорных, жывых вочак, вострых, з'едлівых і вёрткіх, як змяінае джала. Мой прыяцель пазнаёміў мяне з ім, і я выказаў сваю просьбу, прычым - да гэтай хітрасці я звярнуўся па настойлівай парадзе прыяцеля - перш за ўсё выліў свой гнеў на бібліятэкара, які не пажадаў мне дапамагчы. Мендаль адкінуўся на спінку крэсла і няспешна сплюнуў. Потым адрывіста засмяяўся і загаварыў з моцным усходнім акцэнтам:
- Не пажадаў, значыцца? Не! Не змог! Паршывец ён, няшчасны стары асёл. Ведаю яго, на жаль, вось ужо дваццаць гадоў, але ён так нічому і не навучыўся. Жалаванне класці ў кішэню - толькі гэта яны і ўмеюць! Ім бы цэглу цягаць, панам вучоным, а не над кніжкамі сядзець.
Гэтымі словамі Мендаль адвёў душу, і лёд быў разбіты. Ён прыветлівым жэстам запрасіў мяне да свайго ўсыпанага запісамі мармуровага стала, да гэтага яшчэ невядомага мне алтара бібліяфільскіх адкрыццяў. Я коратка сказаў, што мне трэба: творы сучаснікаў Месмера аб магнетызме, а таксама болей познія кнігі і працы за і супраць Месмера; калі я скончыў, Мендаль прыжмурыў на хвіліну левае вока, дакладна так, як стралок перад стрэлам. Але толькі на адну хвіліну, і адразу ж, быццам чытаючы нябачны каталог, ён бегла пералічыў два-тры дзесяткі кніжак, называючы месца і год выдання і прыблізную цану. Я не мог схаваць здзіўлення. Хоць мяне і папярэдзілі, нічога падобнага я не чакаў. Мая збянтэжанасць, відаць, узрадавала Мендаля, бо ён працягваў разыгрываць на клавіятуры сваёй памяці самыя цудоўныя бібліяграфічныя варыяцыі на гэтую ж тэму. Можа, мне хочацца што-небудзь ведаць і пра самнамбулістаў і першыя доследы гіпнозу, пра Гаснера, пра заклінанне д'ябла, пра хрысціянскую навуку і пра Блавацкую? Зноў пасыпаліся імёны, назвы, звесткі; толькі цяпер я зразумеў, на які небывалы цуд памяці я натрапіў у асобе Якаба Мендаля; гэта быў сапраўдны хадзячы ўніверсальны каталог. Узрушана глядзеў я на гэты бібліяграфічны феномен, уціснуты ў несамавітую, нават неахайную абалонку дробнага галіцыйскага букініста. З лёгкасцю выпаліўшы каля васьмідзесяці назваў, ён з робленай абыякавасцю, але яўна задаволены тым, што так добра ўдалося казырнуць, пачаў праціраць акуляры калісьці, можа, і белаю насоўкаю. Каб крыху адысці ад здзіўлення, я нясмела папытаўся, якія з гэтых кніг ён бярэцца мне дастаць.
- Пабачым, пабачым, - прамармытаў ён. - Прыходзьце заўтра, Мендаль датуль ужо сёе-тое дастане вам; чаго няма ў адным месцы, знойдзецца ў другім; у каго галава на плячах, таму і шчасце.
Я ветліва падзякаваў і ад празмернай ветлівасці тут жа зрабіў грубейшую памылку, прапанаваўшы запісаць назвы патрэбных мне кніжак на кавалку паперы. У той жа момант мой прыяцель перасцерагальна штурхануў мяне локцем. Але, на жаль, занадта позна! Мендаль абвёў мяне позіркам - і якім позіркам! Гэта быў позірк адначасова поўны і трыумфу і абразы, позірк насмешлівы, высакамерны, па-шэкспіраўску царственны - такім позіркам Макбет абвёў Макдуфа, калі той прапанаваў непераможнаму герою здацца без бою. Ён зноў адрывіста засмяяўся, і яго вялікі кадык неяк дзіўна зарухаўся - відаць, ён насілу праглынуў нейкае грубае слова. Ды я, папраўдзе, і заслужыў любую грубасць з вуснаў добрага, сумленнага Мендаля-букініста; бо толькі чужы чалавек, невук («амхорац», як ён казаў) мог выказаць абразлівую прапанову - запісаць назвы кніг, і каму? Якабу Мендалю! Быццам ён хлопчык з кніжнай крамы ці служка ў бібліятэцы, быццам гэты непараўнаны, гэты залаты кніжны розум калі-небудзь адчуваў патрэбу ў такім грубым дапаможным сродку. Толькі шмат пазней я зразумеў, як моцна павінна была мая ветлівая прапанова абразіць яго; бо гэты маленькі, несамавіты, патанулы ў сваёй барадзе і ў дадатак гарбаты галіцыйскі жыд Якаб Мендаль быў тытанам памяці. За бруднавата-бледным лобам, які аброс шэрым мохам, адлюстраваны былі нябачнымі пісьмёнамі, быццам адлітыя са сталі, кожнае імя і кожнае слова на тытульным лісце ўсіх калі-небудзь надрукаваных кніг. Ён імгненна, без затрымкі, называў месца выдання любога твора, з'явіўся ён на свет учора ці дзвесце гадоў таму назад, яго аўтара, першапачатковую і букіністычную цану; памятаў беспамылкова і ясна і вокладку, і ілюстрацыі, і факсіміле; кожную кнігу, якую ён трымаў у руках або толькі ўгледзеў на вітрыне ці ў бібліятэцы, ён узнаўляў у памяці з такою фатаграфічнаю выразнасцю, з якою мастак унутраным вокам бачыць яшчэ схаваныя ад людзей створаныя ім вобразы. Калі ў каталогу якога-небудзь рэгенсбургскага букініста кніга была ацэнена ў шэсць марак, ён адразу ўспамінаў, што два гады назад другі экземпляр гэтай кнігі на аўкцыёне ў Вене можна было набыць за чатыры кроны, і хто яе купіў; не, Якаб Мендаль не забываў ніводнай назвы, ніводнай лічбы, ён ведаў кожную расліну, кожную інфузорыю, кожную зорку ў зменлівым, няўстойлівым космасе кніжнага свету. Па кожнай спецыяльнасці ён ведаў болей за спецыялістаў, ведаў бібліятэкі лепей за бібліятэкараў, наяўнасць кніг большасці фірм ён ведаў лепей за іх уладальнікаў, насуперак усім спісам і картатэкам, апіраючыся адно на свой магічны дар, на сваю непараўнальную памяць, усю сілу якой можна паказаць, толькі калі прыводзіць сотні прыкладаў. Праўда, гэтая памяць магла атрымаць такое звышнатуральнае развіццё толькі дзякуючы вечнай таямніцы ўсякай дасканаласці: таямніцы засяроджанасці. Гэты дзіўны чалавек не ведаў на свеце нічога, акрамя кніг, бо ўсе з'явы быцця рабіліся для яго рэальнасцю толькі ператвораныя ў літары, сабраныя ў кнігу і як бы выпусташаныя. Але і кнігі ён чытаў не з-за зместу, не з-за думак і фактаў у іх; толькі назва, цана, фармат, тытульны ліст прыцягвалі яго ўвагу. Усяго толькі бясконцым пералікам імён і назваў, адбітым не на старонках каталога, а на мяккай кары мозгу, - пералікам, зрэшты, бескарысным, не асветленым творчаю думкаю, - вось чым была спецыфічна букіністычная памяць Якаба Мендаля; але ў сваёй непаўторнай дасканаласці яна была не менш фенаменальная, чым памяць Напалеона - на твары, Мецафанці - на мовы, Ласкера - на шахматныя дэбюты, Бузоні - на музычныя творы. Каб выкарыстаць гэты мозг у вучэбнай ці другой грамадскай установе, то ён мог бы здзівіць і навучыць тысячы, сотні тысяч студэнтаў і вучоных; ён быў бы плённы для навукі, стаў бы неацэнным набыткам для тых агульнадаступных скарбніц, якія мы завём бібліятэкамі. Але гэты свет быў навекі зачынены неадукаванаму галіцыйскаму маклеру, які ведаў крыху болей таго, чаму навучыўся ў хедары; гэтыя надзвычайныя здольнасці маглі выяўляцца толькі ў недаступных розуму выказваннях за мармуровым сталом кавярні Глюка. Але калі-небудзь з'явіцца вялікі псіхолаг (наш духоўны свет усё яшчэ чакае яго прац) і, падобна Бюфону, які ўпарта і цярпліва класіфікаваў пароды жывёл, апіша ўсе разнавіднасці, асаблівасці, першабытныя формы і адхіленні ад іх той чарадзейнай сілы, якую мы завём памяццю, - яму тады абавязкова трэба будзе ўспомніць пра Якаба Мендаля, пра гэтага генія бібліяграфіі (цэн і назваў кніг), пра гэтага безыменнага карыфея букіністычнай навукі.
Па прафесіі і для недасведчаных Якаб Мендаль быў толькі просты перакупшчык кніжак. Кожную нядзелю ў газетах «Нойе фрайе прэсэ» і «Нойес Вінер тагблат» з'яўляліся адны і тыя ж стэрэатыпныя аб'явы: «Купляю старыя кнігі, плачу добрыя грошы, прыходжу на дом зараз жа. Мендаль, Верхняя Альзерштрасэ», а потым нумар тэлефона - тэлефона, вядома, кавярні Глюка. Ён капаўся на кніжных складах, штотыдзень з дапамогаю старога пасыльнага, які меў бараду, як у аўстрыйскага імператара, перацягваў здабычу ў сваю галоўную кватэру і зноў выносіў яе адтуль, бо належнага дазволу на кніжны гандаль у яго не было. Прыходзілася задавольвацца дробязным, капеечным промыслам. Студэнты збывалі яму падручнікі, праз яго рукі яны вандравалі ад старэйшага курса да малодшага; акрамя таго, ён вышукваў заказаныя яму кнігі і прадаваў іх з нязначнаю надбаўкаю - свае парады ён ацэньваў танна. Грошы не ігралі ролі ў яго свеце; ён заўсёды хадзіў у адным і тым сурдуце, раніцаю, у поўдзень і ўвечары выпіваў па шклянцы малака з дзвюма булачкамі, сціплы абед яму прыносілі з бліжэйшай рэстарацыі. Ён не паліў, не гуляў, можна сказаць, нават і не жыў - жылі толькі вочы за тоўстымі шкельцамі акуляраў, якія нястомна жывілі своеасаблівы мозг гэтага чалавека словамі, назвамі кніжак, імёнамі. І мяккае, урадлівае рэчыва гэтага мозгу прагна ўбірала паток звестак, як убірае луг тысячы і тысячы дажджавых кропель. Людзі яго не цікавілі, і з усіх чалавечых пачуццяў ён, мусіць, ведаў толькі адно - праўда, самае чалавечнае - славалюбства. Калі да яго прыходзіў па даведку чалавек, стомлены ад марных пошукаў у сотнях розных месцаў, і Мендаль мог адразу ж адказаць на пытанне, то гэта адно прыносіла яму задавальненне і радасць, ды яшчэ, мабыць, усведамленне, што ў Вене і за яе межамі жывуць некалькі дзесяткаў чалавек, якія паважаюць яго веды і адчуваюць у іх патрэбу. У кожным з мнагалюдных хаатычных кангламератаў, якія мы завём сталіцамі, дзе-нідзе ўкрапаны найдрабнейшыя грані, якія адлюстроўваюць адзін і той самы сусвет на малюсенькай паверхні; яны схаваны ад большасці і дарагія толькі знаўцу, толькі сабрату па захапленні.
І ўсе без выключэння кніжнікі ведалі Якаба Мендаля. Як за парадаю наконт музычных твораў ішлі да Эўзебіуса Мандзішэўскага, у Таварыства сяброў музыкі, дзе ён сядзеў у шэрай ярмолцы, з прыветліваю ўсмешкаю на вуснах, сярод папак і нот, і з першага ж позірку лёгка адгадваў самыя цяжкія загадкі, як кожны, хто хоча атрымаць звесткі аб тэатральным жыцці старой Вены, аб яе культуры, і цяпер немінуча звернецца да ўсёведнага таты Глосі, гэтак жа і нешматлікія прававерныя венскія бібліяфілы, калі ім трапляўся асабліва цвёрды арэшак, не задумваючыся, паломнічалі ў кавярню Глірка, да Якаба Мендаля. Назіраць за Мендалем у час такой кансультацыі было для мяне, маладога цікаўнага чалавека, велізарнаю асалодаю. Звычайна, калі яму прыносілі простую кнігу, ён пагардліва загортваў яе і мармытаў толькі: «Дзве кроны»; але, убачыўшы рэдкі экземпляр ці унікум, ён пачціва адсоўваўся, падкладваў пад яго аркуш паперы, і відаць было, што ён саромеецца сваіх брудных, запэцканых чарніламі пальцаў з чорнымі пазногцямі. Потым пяшчотна, з глыбокаю пашанаю перагортваў асцярожна старонку за старонкаю рэдкае выданне. Ніхто не мог парушыць у гэтыя хвіліны яго спакою, як нельга парушыць малітвы сапраўднага верніка; і папраўдзе, гэтае разглядванне, перагортванне, абнюхванне і ацэньванне, кожнае паасобнае дзеянне нагадвала строгую паслядоўнасць рытуалу рэлігійнага абраду. Гарбатая спіна рухалася з боку ў бок, ён бурчаў, крактаў, пачухваў галаву, у яго вырываліся незразумелыя галосныя гукі, нейкія працяглыя «а...» ці «о...», якія адлюстроўвалі ўзнёслае захапленне; за імі ішлі спалоханыя «ой» ці «ойвей», калі ён натыкаўся на выдраную ці сточаную шашалем старонку. Нарэшце ён пачціва ўзважваў на руцэ фаліянт і з паўзаплюшчанымі вачамі ўдыхаў пах важкага квадратнага тома, як сентыментальная паненка - водар туберозы. У час гэтай даволі доўгай працэдуры ўладальнік кнігі павінен быў, вядома, запасціся цярпеннем. Але пасля агляду Мендаль ахвотна, можна сказаць, натхнёна даваў усялякія даведкі, да якіх немінуча далучаліся мнагаслоўныя расказы пра забаўныя, а то і драматычныя выпадкі, звязаныя з коштам аналагічных экземпляраў кніг. У такія хвіліны ён рабіўся быццам дабрэйшы, маладзейшы, жвавейшы; і толькі адно магло яго страшэнна ўзлаваць: калі хто-небудзь з навічкоў прапаноўваў яму грошы за ацэнку кнігі. Тады ён пакрыўджана адсоўваўся, падобна дырэктару карціннай галерэі, якому падарожнік-амерыканец хоча сунуць у руку гасцінец за тлумачэнні; бо патрымаць у руцэ каштоўную кнігу азначала для Мендаля тое самае, што іншаму - спатканне з жанчынаю. Гэтыя імгненні былі для яго платанічнымі начамі кахання. Толькі кніга валодала ім, і ніколі - грошы. Таму вядомыя калекцыянеры, сярод іх і заснавальнік Прынстанскага ўніверсітэта, дарэмна спрабавалі залучыць яго да сябе ў бібліятэку на пасаду дарадчыка і скупшчыка - Якаб Мендаль адмаўляўся; яго нельга было ўявіць сабе нідзе больш, акрамя кавярні Глюка. Трыццаць тры гады назад, з яшчэ мяккаю чорнаю бародкаю і кучаравымі пэйсамі, ён, нязграбны хлапец-жыд, прыехаў з усходу ў Вену, каб вывучыцца на равіна, але хутка пакінуў адзінага суровага бога Іегову і аддаўся зіхоткаму і тысячааблічнаму боству кніг. Тады ж ён упершыню натрапіў на кавярню Глюка, і паступова яна стала яму майстэрняю, галоўнаю кватэраю, паштовым аддзяленнем, усім светам. Як астраном у абсерваторыі штоночы ў адзіноце сочыць праз малюсенькую круглую шчыліну за мірыядамі зорак, іх таямнічым рухам, іх блытанымі шляхамі, іх згасаннем і ўзгараннем, гэтак і Якаб Мендаль праз свае акуляры, седзячы за чатырохвугольным сталом ў кавярні Глюка, глядзеў у другі свет - у свет кніжак, таксама вечна рухлівы і зменлівы, у свет над нашым светам.
Мендаля, зразумела, вельмі шанавалі ў кавярні, слава якой для нас болей звязана была з яго нябачнаю кафедраю-сталом, чым з імем патрона кавярні, вялікага музыканта, стваральніка «Альцэсты» і «Іфігенні», - Крыстафа Вілібальда Глюка. Мендаль быў там такою ж часткаю інвентару, як старая каса з вішнёвага дрэва, два не раз і не два латаныя більярды і медны кафейнік; яго стол шанавалі, як святыню, бо персанал кавярні заўсёды гасцінна запрашаў яго шматлікіх кліентаў заказаць што-небудзь, і такім чынам ільвіная доля прыбытку ад яго ведаў трапляла ў шырокую скураную сумку, якая матлялася на сцягне обер-кельнера Дойблера. За гэта Мендаль-букініст карыстаўся рознымі прывілеямі: ён свабодна распараджаўся тэлефонам, тут атрымлівалі для яго карэспандэнцыю, выконвалі яго даручэнні; старая спагадлівая прыбіральшчыца чысціла яму паліто, прышывала гузікі і адносіла штотыдзень пакуначак з бялізнаю ў пральню. Яму аднаму дазвалялася браць абеды ў суседняй рэстарацыі, і кожнае раніцы пан Штандгартнер, уладальнік кавярні, падыходзіў да стала Мендаля і асабіста вітаўся з ім (праўда, часцей за ўсё Якаб Мендаль, паглыблены ў свае кнігі, не заўважаў гэтага). Раніцай, роўна а палове восьмай, ён уваходзіў у кавярню і пакідаў яе толькі тады, калі тушылі святло. Ён ніколі не размаўляў з наведнікамі кавярні, не чытаў газет, не заўважаў ніякіх змен; аднаго разу, калі пан Штандгартнер ветліва спытаўся ў яго, ці не лепш цяпер чытаць пры электрычным святле, чым раней, пры мігатлівых газавых гарэлках, ён здзіўлена паглядзеў на лямпы накальвання: ён нічога не заўважыў, хоць шум і стукат з-за іх праводкі стаялі не адзін дзень. Толькі праз круглыя шчыліны акуляраў, праз два бліскучыя, усмоктвальныя шкельцы пранікалі ў яго мозг мільярды чорных інфузорый-літар; усё астатняе праносілася міма як паток бяссэнсавых гукаў. Больш за трыццаць гадоў - іншымі словамі, усё свядомае жыццё - ён правёў за гэтым чатырохвугольным сталом, чытаў, параўноўваў, вылічваў; і толькі ноч перапыняла на некалькі гадзін гэты бясконцы сон наяве.
Таму мяне непрыемна ўразіла, калі я ўбачыў, што мармуровы стол, з-за якога раней гучалі тлумачэнні аракула, апусцеў і нагадвае магільную пліту. Толькі цяпер, у больш сталым узросце, я зразумеў, як шмат чаго знікае са знікненнем кожнага такога чалавека, - перш-наперш таму, што непаўторнае з кожным днём становіцца ўсё даражэй у нашым асуджаным на аднастайнасць свеце. Да таго ж я вельмі палюбіў Якаба Мендаля - хоць, па маладосці гадоў і ад недахопу вопыту, і падсвядома. І ўсё-такі я ўмудрыўся забыцца пра яго; праўда, былі ваенныя гады, да таго ж я, падобна яму, душой і целам аддаваўся сваёй працы. Але цяпер, убачыўшы апусцелы стол, я адчуў сорам і разам з тым цікаўнасць.
Куды ён знік, што з ім здарылася? Я пазваў кельнера і папытаўся ў яго. Не, на жаль, ён такога не ведае. Сярод сталых наведнікаў кавярні пана Мендаля няма. Але, можа, обер-кельнер ведае. Обер-кельнер ляніва падышоў, выставіўшы наперад пуза, з хвіліну падумаў - не, ён таксама не прыпамінае пана Мендаля. Але, можа, я маю на ўвазе пана Мандля, уладальніка галантарэйнай крамы на вуліцы Фларыяні? Я адчуў горкі прысмак на губах, прысмак тлену: навошта мы жывём, калі вецер, ледзь куды ступіць чалавечая нага, тут жа замятае яе след? Трыццаць, можа, нават сорак гадоў тут, на плошчы ў некалькі квадратных метраў, гаварыў, дыхаў, чытаў, думаў чалавек; прайшло ўсяго тры-чатыры гады, усталяваўся новы фараон, і ўжо ніхто не помніць Іосіфа, - ніхто ў кавярні Глюка не помніць Якаба Мендаля, Мендаля-букініста. Амаль са злосцю спытаў я ў обер-кельнера, ці можна мне пабачыць пана Штандгартнера і ці не застаўся тут хто-небудзь са старога персаналу. Ах, Штандгартнер! А божухна, ён даўным-даўно прадаў кавярню і ўжо памёр, а стары обер-кельнер жыве на сваёй сядзібе пад Крэмсам. Не, нікога болей не засталося... хоць... пачакайце! Ну, канечне, фраў Споршыль, прыбіральшчыца, «шакаладніца», як мы яе папросту завём. Але наўрад ці яна помніць наведнікаў. Аднак я падумаў, што чалавека, падобнага на Якаба Мендаля, не так ужо лёгка забыць, і папрасіў паклікаць жанчыну.
Яна прыйшла, фраў Споршыль, са сваіх «тылавых» пакояў, сівенькая, раскудлачаная, цяжка ступаючы ацёклымі нагамі; ідучы, яна паспешна выцірала хустачкаю чырвоныя рукі: мусіць, яна толькі што прыбірала ў сваім змрочным памяшканні ці працірала вокны. Я адразу заўважыў, што гэты нечаканы выклік ёй непрыемны; у багатай зале з яркім электрычным святлом яна адчувала сябе няёмка. І таму спачатку кінула на мяне позірк спадылба, недаверліва і насцярожана. Навошта яе паклікалі? Ці к дабру гэта? Але ледзь толькі я спытаўся пра Якаба Мендаля, яна страпянулася і паглядзела на мяне адкрыта, з радасным здзіўленнем.
- А божухна, бедны пан Мендаль! Няўжо яшчэ хто-небудзь помніць яго? Ах, бедны пан Мендаль!
Яна расчулілася да слёз, як усе старыя людзі, калі ім нагадваюць гады юнацтва, тое агульнае і даўно забытае, што звязвала іх раней. Я спытаўся, ці жывы ён.
- Ах, божухна, вось ужо пяць ці шэсць гадоў, не, мусіць, усе сем прайшло з таго часу, як памёр бедны пан Мендаль. Такі слаўны, добры чалавек. І як падумаю, колькі гадоў я яго ведала, - болей за дваццаць пяць, бо ён ужо быў тут, калі я паступіла на работу. А што яму далі вось так памерці, - гэта проста сорам і ганьба. - Яна зусім расхвалявалася і спыталася ў мяне, ці не даводжуся я яму сваяком. Бо ніхто ніколі не клапаціўся аб ім, ніхто пра яго не пытаўся, - і няўжо я не ведаю, што з ім здарылася?
Не, мне нічога не вядома, запэўніў я, і я прашу расказаць пра гэта, расказаць усё падрабязна. Але слаўная старая нясмела і сарамліва паглядвала на мяне і ўсё выцірала мокрыя рукі. Я зразумеў: ёй, прыбіральшчыцы, няёмка стаяць пасярод кавярні з раскудлачанымі сівымі валасамі, у брудным фартуху; да таго ж яна баязліва азіралася навокал, ці не падслухоўвае хто з кельнераў. Таму я прапанаваў ёй пайсці ў гульнёвы пакой, на старое месца Мендаля, і там расказаць мне ўсё, што яна ведае пра яго. Яна расчулена кіўнула галавою, быццам дзякавала за тое, што я зразумеў яе, і пайшла наперад няўпэўненаю, старэчаю хадою, я - за ёю. Абодва кельнеры здзіўлена паглядзелі нам услед, яны адчувалі нейкую сувязь паміж намі; дый сёй-той з наведнікаў не без здзіўлення праводзіў вачамі неадпаведную пару. І там, за яго сталом (некаторыя падрабязнасці я даведаўся пазней) яна расказала мне пра Якаба Мендаля, пра гібель Мендаля-букініста.
Дык вось, Мендаль, калі пачалася вайна, як і раней, прыходзіў кожнае раніцы а палове восьмай і сядзеў тут, як заўсёды. І, як і раней, цэлы дзень займаўся сваёю справаю; усе ў кавярні лічылі і нават часта паміж сабою гаварылі, што яму і няўцям, што ідзе вайна. Вы ж ведаеце, сказала яна, ён ніколі не заглядваў у газету, ні з кім не гаварыў; а калі газетчыкі ўсчыналі неймаверны крык і ўсе хапалі экстранныя выпускі газет, ён ніколі не ўставаў з месца; ён не заўважыў, што няма кельнера Франца (які загінуў пад Горліцай), не ведаў, што сын пана Штандгартнера трапіў у палон каля Перамышля; ён ніколі не скардзіўся на тое, што хлеб становіцца ўсё горшы і горшы і што замест малака ён атрымлівае бурду з фігавай кавы. Толькі раз неяк сказаў, што на здзіўленне мала прыходзіць студэнтаў - і ўсё. А божачка, небарака ні аб чым ніколі не думаў, ніякіх не было ў яго радасцей і клопатаў, акрамя кніжак.
Але потым настаў дзень, калі здарылася бяда. У адзінаццаць гадзін раніцы ў кавярні з'явіўся жандар, а з ім - агент тайнай паліцыі; ён паказаў значок пад адваротам пінжака і спытаўся, ці бывае тут Якаб Мендаль. І яны адразу падышлі да стала Мендаля, а той, па прастаце сваёй, спачатку падумаў, што яны хочуць прадаць яму кнігі ці пра што-небудзь даведацца. Але яны адразу сказалі, каб ён ішоў за імі, і забралі яго. Для кавярні гэта быў проста скандал, - усе наведнікі сабраліся вакол беднага пана Мендаля, а ён стаяў паміж тымі двума, ссунуўшы акуляры на лоб, і глядзеў то на аднаго, то на другога і не разумеў, чаго яны ад яго хочуць. Яна тут жа сказала жандару, што гэта памылка, такі чалавек, як пан Мендаль, і мухі не пакрыўдзіць, але агент паліцыі накрычаў на яе: як яна смее ўмешвацца ў яго службовыя абавязкі! Потым яго вывелі, і ён доўга не прыходзіў, цэлых два гады. Яшчэ і па сённяшні дзень яна дакладна не ведае, чаго яны тады ад яго хацелі.
- Але я прысягнуць гатова, - усхвалявана сказала старая, - пан Мендаль не мог зрабіць нічога дрэннага. Яны памыліліся, даю галаву на адсячэнне. Так абысціся з бедным, нявінным чалавекам, гэта проста злачынства!
І яна мела рацыю, добрая, чулая фраў Споршыль. Наш сябар Якаб Мендаль нічога дрэннага не зрабіў (я пазней даведаўся пра падрабязнасці), ён усяго зрабіў недаступнае розуму, замілавальнае, нават для таго шалёнага часу неймавернае глупства, якое можа зразумець толькі той, хто ведаў гэтага дзіўнага чалавека і яго поўную адлучанасць ад рэальнага жыцця. А здарылася вось што: ваенная цэнзура, абавязаная правяраць перапіску з заграніцай, перахапіла паштоўку, якую напісаў і падпісаў нейкі Якаб Мендаль; аформлена яна была па ўсіх правілах, марка наклеена належнага кошту, але - выпадак зусім неверагодны - адрасавана ў варожую краіну, нейкаму Жану Лабурдэну, уладальніку кніжнай крамы на набярэжнай Грэнель у Парыжы; нейкі Якаб Мендаль скардзіўся, што не атрымаў апошніх васьмі нумароў штомесячніка «Billetin bobliographique de la France»*, хоць і заплаціў за год наперад.
*«Бібліяграфічны бюлетэнь Францыі» (фр.).
Малодшы чыноўнік ваеннай цэнзуры, былы выкладчык гімназіі, які раней у вольны час захапляўся раманістыкай і на якога напнулі сіні апалчэнскі мундзір, вельмі здзівіўся, калі ў яго рукі трапіў гэты дакумент. Недарэчны жарт, падумаў ён. Сярод дзвюх тысяч лістоў, якія ён штотыдзень перлюстраваў і чытаў, вышукваючы ў іх падазроныя звароты і шпіёнскія звесткі, яму яшчэ ні разу не даводзілася сутыкацца з такою недарэчнасцю: каб хто-небудзь зусім спакойна напісаў ліст з Аўстрыі ў Францыю і зусім проста апусціў у паштовую скрынку паштоўку, адрасаваную ў варожую краіну, як быццам з 1914 года граніцы не былі абгароджаны калючым дротам і Францыя, Германія, Аўстрыя і Расея кожны божы дзень не змяншалі сваё мужчынскае насельніцтва на некалькі тысяч чалавек. Ён спачатку паклаў паштоўку, як кур'ёз, у шуфлядку, не палічыўшы патрэбным дакладваць пра такую бязглуздзіцу. Але праз некалькі тыдняў прыйшла яшчэ адна паштоўка, адрасаваная на кніжную краму Джона Олдрыджа на Холбарн-сквер у Лондане з запытаннем, ці нельга атрымаць апошнія нумары «Antiquarian»*; і зноў на ёй стаяў подпіс таго ж дзівака, Якава Мендаля, які з мілаю прастадушнасцю паведамляў свой поўны адрас.
*«Антыквар» (англ.).
Тут ужо выкладчыку гімназіі, адзетаму ў ваенны мундзір, зрабілася не па сабе. Можа, за гэтым дурным жартам хаваецца які-небудзь зашыфраваны сэнс? Ён устаў, шчоўкнуў абцасамі і паклаў абедзве паштоўкі на стол маёру. Той паціснуў плячамі: дзіўны выпадак! Перш за ўсё ён апавясціў паліцыю і загадаў высветліць, ці існуе сапраўды гэты Якаб Мендаль; праз гадзіну Якаба Мендаля арыштавалі і, яшчэ не ачунялага ад нечаканасці, прывялі да маёра. Маёр паказаў яму таямнічыя паштоўкі і спытаўся, ці прызнае ён, што з'яўляецца іх адпраўшчыкам. Раззлаваны строгім тонам допыту і асабліва тым, што яго адарвалі ад чытання важнага каталога, Мендаль амаль груба заявіў, што, канечне, гэтыя паштоўкі напісаў ён. Трэба думаць, што чалавек мае права патрабаваць нумары часопіса, за якія заплаціў грошы. Маёр павярнуўся ў крэсле да лейтэнанта, які сядзеў за суседнім сталом. Яны пераглянуліся, і абодва падумалі адно і тое ж: набіты дурань! Потым маёр пачаў разважаць: ці прагнаць дурня, спачатку добра вылаяўшы яго, ці паставіцца да справы сур'ёзна. Пры наяўнасці такіх ваганняў любое ведамства перш за ўсё складае пратакол. Пратакол - гэта заўсёды добра. Калі ён і не дасць карысці, дык і пашкодзіць не можа, і да мільёнаў бяссэнсава спісаных аркушаў паперы далучыцца яшчэ адзін.
У гэтым выпадку, аднак, ён пашкодзіў беднаму, наіўнаму чалавеку, бо ўжо на трэцім пытанні выявілася фатальная акалічнасць. Перш за ўсё спыталіся, як яго імя: Якаб, правільней Янкель, Мендаль; якая прафесія: гандляр уразнос (так было запісана ў дакуменце, дазволу на гандаль кнігамі ў яго не было). Трэцяе пытанне прывяло да катастрофы: дзе нарадзіўся. Якаб Мендаль назваў нейкае сяло каля Петрыкава. Маёр падняў бровы. Петрыкаў? Ці гэта не ў расейскай Польшчы, паблізу ад граніцы? Падазрона! Вельмі падазрона! І ўжо больш строгім тонам маёр спытаўся, калі Мендаль прыняў аўстрыйскае падданства. Мендалевы акуляры няўцямна ўтаропіліся на маёра: ён не разумеў, чаго ад яго хочуць. Дзе, к чорту, яго паперы, дакументы? У яго няма ніякіх дакументаў, апроч даведкі, што ён гандляр уразнос. Маёравы бровы падняліся яшчэ вышэй. Хай ён нарэшце растлумачыць належным чынам, якое ў яго падданства? Хто бацька - аўстрыец ці расеец? Якаб Мендаль зусім спакойна адказаў: вядома, расеец. А ён? О, ён ужо трыццаць тры гады назад тайком перабраўся цераз граніцу і з таго часу жыве ў Вене. Маёр яшчэ болей насцярожыўся. А калі ён набыў аўстрыйскае падданства? Навошта? - спытаўся Мендаль. Ён ніколі не цікавіўся такімі рэчамі. Значыцца, ён і цяпер яшчэ расейскі падданы? І Мендаль, якому гэтыя пустыя роспыты ўжо даўно надакучылі, абыякава адказаў:
- Уласна кажучы, так.
Маёр з перапуду так рэзка адкінуўся на спінку крэсла, што яно затрашчала. Вось што можа быць! У Вене, у сталіцы Аўстрыі, у разгары вайны, у канцы 1915 года, пасля Тарнава і вялікага наступлення, як нічога і не было, разгульвае расеец, піша лісты ў Францыю і Ангельшчыну, а паліцыя і ў вус не дзьме. І пасля гэтага дурні-газетчыкі яшчэ здзіўляюцца, што Конрад фон Гётцэндорф не дайшоў адразу да Варшавы, а ў генеральным штабе дзівяцца, што пра кожнае перамяшчэнне войск шпіёны паведамляюць у Расею. Лейтэнант таксама ўстаў і падышоў да стала; размова хутка ператварылася ў допыт. Чаму ён адразу не заявіў, што ён чужаземец? Мендаль, які ўсё яшчэ нічога не падазраваў, адказаў нараспеў з жыдоўскім акцэнтам: «І навошта мне было раптам заяўляць аб сабе?» У гэтым адказе пытаннем на пытанне маёр угледзеў выклік і пагрозліва спытаўся, ці чытаў ён паведамленне пра гэта. Не! Можа, ён і газет не чытае? Не!
Абодва чыноўнікі ўтаропіліся на злёгку ўстрывожанага Якаба Мендаля, быццам месяц зваліўся з неба ў іх канцылярыю. І вось затрашчаў тэлефон, застукалі пішучыя машынкі, забегалі ардынарцы, і Якаба Мендаля завялі ў гарнізонную турму, каб з наступнай партыяй адправіць у канцэнтрацыйны лагер. Калі яму загадалі ісці ўслед за двума салдатамі, ён разгублена агледзеўся. Ён не разумеў, чаго ад яго патрабуюць, але і не вельмі хваляваўся. Што дрэннага ўрэшце мог задумаць супраць яго гэты чалавек з вышываным золатам каўняром, з грубым голасам? У яго вышэйшым свеце, свеце кніг, не было вайны, не было непаразуменняў, толькі вечнае веданне і імкненне да ўсё большага і большага ведання лічбаў і слоў, імён і загалоўкаў. І ён спакойна паплёўся паміж двума салдатамі ўніз па лесвіцы. Толькі калі ў паліцэйскім участку ў яго выцягнулі ўсе кнігі з кішэняў паліто і патрабавалі бумажнік, напханы сотняю важных запісаў і адрасамі кліентаў, ён пачаў шалёна адбівацца. Прыйшлося яго ўціхамірыць. Але пры гэтым, на жаль, зваліліся на падлогу акуляры, і магічны тэлескоп, які адкрываў яму духоўны свет, разбіўся на друзачкі. Праз два дні яго адправілі ў лёгкім летнім палітку ў канцэнтрацыйны лагер для расейскіх цывільных асоб паблізу Каморна.
Якія духоўныя пакуты зведаў за два гады ў канцэнтрацыйным лагеры Якаб Мендаль, без сваіх любых кніжак, сярод абыякавых да ўсяго, грубых, пераважна непісьменных людзей, у гэтым вялізным чалавечым мурашніку, якія нягоды перанёс ён, вырваны з вышэйшага і яго адзінага свету кніг, як арол з падрэзанымі крыламі са сваёй стыхіі, - пра гэта няма ніякіх сведчанняў. Але калі свет працверазіўся ад вар'яцтва, паступова пачаў разумець, што з усіх злачынстваў і жорсткасці гэтай вайны самым недарэчным, непатрэбным і таму маральна зусім неапраўданым было ўтрыманне за калючым дротам ні ў чым не вінаватых, даўно ўжо не прызыўнога ўзросту цывільных асоб, якія жылі шмат гадоў у чужой краіне, як у сябе на радзіме, слепа верылі ў свяшчэнны закон гасціннасці (яго прытрымліваюцца нават тунгусы і араўкане) і таму своечасова не ўцяклі, - гэтае злачынства супраць цывілізацыі аднолькава бяссэнсава рабілася ў Францыі, Германіі і Ангельшчыне, на кожным лапіку зямлі звар'яцелай Эўропы. І, можа, Якаб Мендаль, як і многія сотні бязвінных ахвяр, страціў бы розум, загінуў ад дызентэрыі, упадку сіл ці душэўнага ўзрушэння, каб у апошнюю хвіліну чыстая выпадковасць, вельмі характэрная для Аўстрыі, не вярнула Мендаля ў яго свет. Здарылася так, што пасля яго знікнення прыходзілі адрасаваныя яму лісты ад знатных кліентаў: графа Шонберга, былога намесніка Штырыі, заўзятага калекцыянера геральдычнай літаратуры, былога дэкана багаслоўскага факультэта Зігенфельда, які працаваў над каментарыямі да Аўгусціна, васьмідзесяцігадовага адмірала ў адстаўцы Эдлера фон Пізэка, усё яшчэ ўдасканальваючага свае мемуары, - усе яны, яго верныя кліенты, многа разоў пісалі яму ў кавярню Глюка; некаторыя з гэтых лістоў адтуль пераслалі знікламу букіністу ў канцэнтрацыйны лагер. Там яны трапілі ў рукі капітана, які выпадкова быў у добрым настроі; ён здзівіўся, што такія знатныя людзі знаёмыя з маленькім паўсляпым, брудным жыдом, які з таго часу, як застаўся без акуляраў (у яго не было грошай, каб купіць новыя), быццам шэры крот, нічога не бачачы, моўчкі сядзеў у сваім кутку. Той, у каго такія сувязі, мусіць, не зусім звычайны чалавек. Капітан дазволіў Мендалю адказаць на лісты і звярнуцца да сваіх апекуноў за дапамогаю. Яна не прымусіла сябе чакаць. Са звычайнаю для калекцыянераў гарачаю салідарнасцю іх правасхадзіцельствы і дэкан ужылі свае сувязі, сумесна паручыліся за яго і дабіліся, што Мендаль-букініст у 1917 годзе, пасля больш як двухгадовага зняволення, вярнуўся ў Вену, праўда, з умоваю штодзённа адзначацца ў паліцыі. Але ўсё-такі ён быў на волі, у сваёй ранейшай цеснай старой мансардзе, мог любавацца выстаўленымі ў вітрынах кнігамі і, галоўнае, мог вярнуцца ў кавярню Глюка.
Пра Мендалева вяртанне з пекла ў кавярню Глюка фраў Споршыль расказала мне з уласных успамінаў.
- Аднаго разу - Ісус Марыя, я вачам сваім не паверыла - адчыняюцца дзверы, але толькі ледзь-ледзь, ведаеце, - каб прасунуцца, ён жа заўсёды так рабіў, - і павольна ўваходзіць наш бедны пан Мендаль. На ім быў салдацкі шынель, увесь у латах, а на галаве і не зразумееш адразу што, можа, калі-небудзь гэта быў капялюш, але валяўся дзесьці на памыйніцы. Без каўнерыка, сам як нябожчык, твар шэры, увесь сівы і такі худы-худы, што аж сэрца кроўю абліваецца. Але ён уваходзіць, быццам нічога не здарылася, ні аб чым не пытаецца, ідзе да стала, здымае шынель, але ўжо не так лёгка і спрытна, як раней, а цяжка гэтак дыхае. І ніводнай кнігі ён не прынёс з сабою, як, бывала, раней, а проста сеў і сядзіць, моўчкі, толькі глядзіць перад сабою зусім пустымі, патухлымі вачамі. Толькі потым, калі мы прынеслі цэлую кучу папер, прысланых яму з Германіі, ён пачаў зноў чытаць. Але ён быў ужо не той, што раней, не той Міrасulum mundі, чарадзейны механізм, які рэгістраваў усе кнігі: кожны, хто бачыў яго ў той час, са смуткам заўважаў гэта. Здавалася, штосьці беззваротна змянілася ў яго звычайна ціхім, нібы сонным позірку, скіраваным у кнігу; штосьці было разбурана: відаць, страшэнная крывавая камета ў сваім шалёным палёце не злітавалася і над сціплым, далёкім ад усяго свяцілам яго кніжнага сусвету. Вочы, якія за дзесяткі гадоў прывыклі да ласкавых, маўклівых друкаваных літар, падобных на лапкі насякомых, убачылі, мусіць, нямала жахлівага ў абгароджаным калючым дротам чалавечым мурашніку, бо павекі цяжка навіслі над імі; калісьці жвавыя, насмешлівыя, а цяпер сонныя, запалёныя, яны хаваліся за акулярамі, сяк-так звязанымі вяровачкаю. І што горш за ўсё: у дасканалым будынку ягонай памяці абрушылася, відаць, адна з апор, і ўся будыніна пахіснулася; бо наш мозг ёсць створаны з самага далікатнага рэчыва механізм, найтанчэйшы дакладны прыбор нашых ведаў, такі кволы, такі складаны, што дастаткова закрануць сасуд, патрывожыць адзін нерв, стаміцца адной клетцы, зусім нязначна змяніцца якой-небудзь малекуле, каб парушылася вышэйшая ўсеабдымная гармонія чалавечага розуму. І ў Мендалевай памяці, у гэтай унікальнай клавіятуры ведаў, пасля яго вяртання пачалі западаць клавішы. Калі час ад часу хто-небудзь прыходзіў па даведку, ён стомлена ўглядаўся ў наведніка і не адразу разумеў яго; ён дрэнна слухаў і забываўся, пра што ў яго пытаюцца - Мендаль ужо не быў ранейшы Мендаль, як і не быў ранейшы свет. Знікла ранейшая засяроджанасць; калі ён чытаў, то болей не гойдаўся, а сядзеў нерухома, машынальна ўткнуўшыся ў кнігу акулярамі. Галава яго не раз, расказвала фраў Споршыль, цяжка апускалася на кнігу, і ён засынаў сярод белага дня; часам гадзінамі глядзеў на непрывычнае святло смуроднай ацэтыленавай лямпы, якую яму тады ставілі на стол - з-за недахопу вугалю не было электрычнага святла. Не, Мендаль не быў ужо ранейшы Мендаль, цуд з цудаў, а толькі нікому не патрэбны, стомлена дыхаючы камяк барады і адзежы, які няўцямна разваліўся ў крэсле, адкуль раней, як Піфія, даваў свае тлумачэнні; ён ужо не быў краса і гонар кавярні Глюка, а яго ганьба, брудная пляма, смярдзючы дармаед, які перашкаджаў усім.
За такога і прымаў яго новы ўладальнік кавярні, Флорыян Гуртнер з Рэца, які разбагацеў у галодны 1919 год на спекуляцыях мукою і маслам і ўгаварыў дабрадушнага Штандгартнера прадаць яму кавярню Глюка за восемдзесят тысяч хутка зняцэненых папяровых крон. Ён узяўся за работу моцнымі сялянскімі рукамі, хутка пераабсталяваў старадаўнюю паважаную кавярню на больш сучасны лад; ён добра выбраў час і набыў новыя крэслы, аздобіў мармурам уваход і пачаў рабіць захады, каб наняць суседняе памяшканне і пабудаваць у ім эстраду для аркестра. У гэтай спешнай перабудове яму, канечне, вельмі замінаў галіцыйскі дармаед, бо ён адзін займаў з ранку да ночы цэлы стол і за ўвесь дзень выпіваў толькі два кубкі кавы і з'ядаў пяць булак. Штандгартнер, праўда, звярнуў асаблівую ўвагу новага ўладальніка кавярні на гэтага сталага наведніка і паспрабаваў растлумачыць, які неабходны і значны чалавек Якаб Мендаль, - ён яго перадаў, так сказаць, разам з інвентаром, як нейкае абавязацельства, якое прыняла на сябе ўстанова. Аднак Флорыян Гуртнер разам з новаю мэбляю і бліскучаю алюмініеваю касаю абзавёўся і адпаведным сумленнем часу лёгкай нажывы і чакаў толькі зачэпкі, каб вымесці рэшту прыгараднага ўбоства з фешэнебельнай кавярні. Нагода неўзабаве падвярнулася, бо Якабу Мендалю жылося дрэнна. Яго апошнія зберажэнні перамалоў папяровы млын інфляцыі, сваіх кліентаў ён страціў аднаго за другім. А цягацца ўгору і ўніз па лесвіцах, купляць і прадаваць кніжкі было ўжо не па сіле старому стомленаму Мендалю. Кепска яму жылося, пра гэта сведчыла мноства нязначных прыкмет. Толькі зрэдку пасылаў ён за абедам у рэстарацыю і нават невялікую плату за каву і булкі затрымліваў усё даўжэй і даўжэй, - быў выпадак, калі ён не плаціў цэлых тры тыдні. Ужо тады обер-кельнер хацеў выгнаць яго на вуліцу, але спагадлівая фраў Споршыль пашкадавала Мендаля і паручылася за яго.
Але ў наступным месяцы здарылася катастрофа. Ужо некалькі разоў новы обер-кельнер заўважаў, што пры падліку булак лічбы не сыходзяцца. Кожны раз булак аказвалася менш, чым іх было заказана і аплачана. Вядома, падазрэнне адразу ўпала на Мендаля, бо ўжо не раз прыходзіў стары пасыльны і скардзіўся, што Мендаль вінен яму грошы за паўгода і не плаціць ніводнага гелера. Обер-кельнер пачаў пільна сачыць за ім і ўсяго праз два дні, схаваны за камінным экранам, падгледзеў, як Якаб Мендаль устаў са свайго месца, пракраўся ў пярэдні пакой, хуценька схапіў з каша дзве булкі і пачаў прагна паглынаць іх. У канцы дня, калі ён расплачваўся, то кляўся, што булак не браў. Цяпер стала ясна, куды яны прападаюць. Кельнер адразу ж паведаміў пра здарэнне пану Гуртнеру, і той, рады доўгачаканай зачэпцы, накрычаў на Мендаля ў прысутнасці ўсіх наведнікаў, абвінаваціў у крадзяжы і яшчэ пачаў хваліцца, як таму пашанцавала, што не паслалі па паліцыю. Але ён загадаў Мендалю зараз жа вымятацца адсюль куды хоча і болей не паказвацца тут. Якаб Мендаль выслухаў яго моўчкі, дрыжучы ўсім целам, потым паволі ўстаў са свайго месца і выйшаў.
- Проста жах! - сказала фраў Споршыль, апісваючы яго выгнанне. - Ніколі не забуду, як ён устаў, ссунуў акуляры на лоб, а сам бледны як палатно. І паліто нават не апрануў, хоць на вуліцы і студзень, - вы памятаеце, мусіць, якія тады былі маразы. І кніжку сваю ён забыўся на стале з перапуду. Я гэта пазней заўважыла, хацела пабегчы ўслед, але ён ужо быў на вуліцы. Пайсці за ім на вуліцу я не асмелілася, бо ў дзвярах стаяў пан Гуртнер і так лаяўся яму ўслед, што спыняліся прахожыя і пыталіся, што здарылася. Сорам і ганьба! Я проста чырванела ад сораму! Ніколі б такога не было пры старым гаспадару; пан Штандгартнер нізашто не выгнаў бы чалавека за нейкія там булкі. У яго Мендаль мог бы бясплатна карміцца да самай смерці. Але ў цяперашніх людзей няма сэрца. Прагнаць небараку з месца, дзе ён прасядзеў больш за трыццаць гадоў дзень пры дні, - такая ганьба, я вам скажу. Не хацела б я за гэта адказваць перад панам богам, не, не хацела б.
Добрая жанчына моцна расхвалявалася і з уласціваю старасці мнагаслоўнасцю ўсё паўтарала адно і тое ж: што якая гэта ганьба, і што пан Штандгартнер ніколі гэтага не зрабіў бы. Нарэшце я мусіў перабіць яе пытаннем, што ж здарылася з нашым Мендалем далей і ці давялося ёй яшчэ пабачыцца з ім. Тут яна страпянулася і з усё большым хваляваннем працягвала свой расказ:
- Ці верыце, кожны раз, калі я праходзіла міма яго стала, дык у мяне аж сэрца разрывалася. Усё думала: а дзе ён цяпер, бедны пан Мендаль, і ведай я, дзе ён жыве, я занесла б яму з'есці чаго-небудзь гарачага; бо дзе яму ўзяць грошай на грубку і на яду? Сваякоў у яго, наколькі я ведаю, не было. Ну, час ішоў і ішоў, а пра яго ні слыху ні почуту, я стала думаць, што, відаць, няма яго сярод жывых і не ўбачу я яго болей. І нават падумала: а ці не адслужыць паніхіду па ім - бо такі ён быў харошы чалавек, і ведала я яго больш за дваццаць пяць гадоў.
Але вось неяк у лютым, раніцаю, а палове восьмай, я толькі стала чысціць медныя зашчапкі на вокнах - раптам (я думала, мяне хопіць удар), раптам адчыняюцца дзверы і ўваходзіць Мендаль. Вы ж ведаеце: ён заўсёды бокам праціскаўся ў дзверы, нясмела гэтак, але на гэты раз - і не зразумееш як. Я адразу заўважаю: штосьці з ім не так, ён ледзь стаіць на нагах, вочы ліхаманкава блішчаць, а сам, а божухна - адны косці ды барада! Гляджу я на яго, бачу, што ён быццам не ў сабе, і раптам да мяне дайшло; ён жа нічога не ведае, сланяецца сярод белага дня, як лунацік, ён усё забыў - і булкі, і пана Гуртнера, і як яго з ганьбаю прагналі, - ён сябе зусім не помніць. Пана Гуртнера, дзякуй богу, яшчэ не было, а обер-кельнер якраз піў каву. Я хуценька падбегла да Мендаля, хачу яму сказаць, каб ён не заставаўся тут, інакш гэты грубіян зноў прагоніць яго (тут яна баязліва азірнулася і паправілася), - я хацела сказаць - пан Гуртнер. «Пан Мендаль!» - звярнулася, значыцца, я да яго. Ён зірнуў на мяне, і тут - а божухна, каб вы толькі бачылі, - тут ён, мусіць, адразу ўсё ўспомніў; ён здрыгануўся і закалаціўся, усё закалацілася, не толькі рукі, а і ўсё цела; а потым ён павярнуўся і падаўся да дзвярэй. Каля іх ён і зваліўся. Мы выклікалі па тэлефоне «хуткую дапамогу», і яго забралі. У яго была гарачка, а ўвечары ён памёр. Доктар сказаў, ад цяжкага запалення лёгкіх, і яшчэ сказаў, што ён ужо быў без памяці, калі прыйшоў да нас. Як ён сюды трапіў, ён, відаць, і сам не ведаў, ён хадзіў як лунацік. Ах, божухна, гэта і нядзіўна, калі трыццаць шэсць гадоў дзень пры дні сядзець за адным сталом; гэты стол і быў яму домам.
Мы доўга яшчэ гаварылі пра Мендаля, мы, апошнія, хто ведаў гэтага дзіўнага чалавека; нягледзячы на сваё мікраскапічна кароткае існаванне, ён даў мне, нявопытнаму хлапцу, першыя ўяўленні аб жыцці, цалкам засяроджаным у розуме, а для яе, беднай, змардаванай цяжкаю працаю прыбіральшчыцы, якая на сваім вяку не прачытала ніводнай кніжкі, ён быў не проста таварыш па няшчасці, а такі самы, як і яна, бядняк, якому яна дваццаць пяць гадоў чысціла паліто і прышывала гузікі. І ўсё-такі мы выдатна разумелі адно аднаго за яго старым апусцелым сталом, разам аднаўлялі ў памяці яго вобраз; бо ўспаміны заўсёды аб'ядноўваюць, і ўдвая - успаміны, прасякнутыя любоўю. Але раптам, у разгары размовы, старая схамянулася:
- А божухна, дзе ж мая памяць! Кніга, якую ён тады забыўся на стале, яна і цяпер у мяне. Я ж не ведала, куды знесці яе. А па яе ўсё не прыходзілі і не прыходзілі, і я падумала: пакіну я яе сабе на памяць. Дрэннага ж тут няма нічога, праўда? - Яна хуценька выйшла і прынесла са сваёй каморкі кнігу. Я ледзь схаваў усмешку; з якою ахвотаю вечна гуллівы, а часам і насмешлівы лёс не без злосці прымешвае да жыццёвых драм элемент камічнага. Гэта быў другі том «Віbliotheca Germanorum eritiса et curiosa»* Гайна, добра вядомы кожнаму бібліяфілу даведнік па галантнай літаратуры.
* Бібліятэка нямецкай эратычнай і займальнай літаратуры (лац.).
Якраз гэты пералік непрыстойнага - habent sua fata libelli* - стаўся апошнім запаветам, перададзеным нябожчыкам-магам і чарадзеем у навярэджаныя, чырвоныя, недасведчаныя рукі, якія ніколі, мусіць, не трымалі ніводнай кнігі, за выключэннем малітоўніка.
* Кнігі маюць свой лёс (лац.).
Я шчыльна сціскаў губы, намагаючыся задушыць міжвольную ўсмешку, і маё кароткае маўчанне збянтэжыла добрую жанчыну. Можа, гэта што-небудзь вельмі каштоўнае, ці яе ўсё-такі можна пакінуць сабе?
Я сардэчна паціснуў ёй руку.
- Пакіньце сабе. Наш стары сябар Мендаль быў бы рады, калі б ведаў, што сярод многіх тысяч людзей, якім ён дапамог дастаць патрэбную кнігу, ёсць адзін чалавек, які захаваў пра яго ўспамін.
Потым я пайшоў, і мне было сорамна перад гэтаю добраю старою жанчынаю, якая па прастаце душы, але са шчыраю чалавечнасцю захавала вернасць нябожчыку. Бо яна, непісьменная, хоць зберагла кніжку, каб часцей успамінаць яго, я ж на гады забыўся пра Мендаля-букініста, менавіта я, хто мусіў ведаць, што кнігі пішуцца толькі дзеля таго, каб і за межамі свайго існавання застацца чымсьці блізкім для людзей і гэтым засцерагчы сябе ад няўмольнага ворага ўсяго жывога - тлену і забыцця.