epub
 
падключыць
слоўнікі

Сьвятлана Алексіевіч

Чарнобыльская малітва


  ГІСТАРЫЧНАЯ ДАВЕДКА
  САМОТНЫ ЧАЛАВЕЧЫ ГОЛАС
  ІНТЭРВ'Ю АЎТАРА З САМІМ САБОЙ АБ ПРАПУШЧАНАЙ ГІСТОРЫІ
Раздзел першы. ЗЯМЛЯ МЁРТВЫХ
  Маналог пра тое, навошта людзі ўспамінаюць
  Маналог пра тое, што можна пагаварыць і з жывымі, і з мёртвымі
  Маналог пра цэлае жыццё, напісаны на дзвярах
  Маналог адной вёскі пра тое, як клічуць душы з неба, каб з імі паплакаць і паабедаць
  Маналог пра тое, што знойдзеш чарвяка-дажджавіка, і курыца радуецца
  Маналог пра песню без слоў
  Тры маналогі пра даўні страх
  Маналог пра тое, што толькі ў злосці чалавек хітры, і які ён адкрыты і даступны ў простых словах любові
  Салдацкі хор
Раздзел другі. ВЯНЕЦ ТВАРЭННЯ
  Маналог пра старыя прароцтвы
  Маналог пра месяцавы пейзаж
  Маналог сведкі, у якога балеў зуб, калі ён бачыў, як упаў Хрыстос і пачаў крычаць
  Тры маналогі пра "тло хадзячае" і "зямлю гаворачую"
  Маналог пра тое, што мы не ўмеем жыць без Чэхава і Талстога
  Маналог пра тое, што святы Францыск прапаведваў птушкам
  Маналог без назвы — крык...
  Маналог на два галасы — мужчынскі і жаночы
  Маналог пра тое, як штосьці зусім невядомае ўпаўзае, улазіць у цябе
  Маналог пра тугу па ролі і сюжэце
  Народны хор
Раздзел трэці. ЗАХАПЛЕННЕ ЖУРБОЮ
  Маналог пра тое, чаго мы не ведалі: смерць можа быць такой прыгожаю
  Маналог пра тое, як лёгка стаць зямлёй
  Маналог пра сімвалы вялікай краіны
  Маналог пра тое, што ўжыцці страшнае адбываецца ціха і натуральна
  Маналог пра тое, што рускі чалавек заўсёды хоча ў што-небудзь верыць
  Маналог пра фізіку, у якую ўсе мы былі ўлюбёныя
  Маналог пра тое, што далей за Калыму, Асвенцім і Халакост
  Маналог пра свабоду і мару аб звычайнай смерці
  Маналог пра тое, што да звычайнага жыцця трэба нешта дадаць для таго, каб яго зразумець
  Маналог пра дзіцятка-калеку, якога ўсё роўна будуць любіць
  Маналог пра нямога салдата
  Маналог пра вечнае і праклятае: што рабіць і хто вінаваты?
  Маналог абаронцы савецкай улады
  Маналог пра тое, як два анёлы забралі маленькую Волечку
  Маналог пра бязмежную ўладу аднаго чалавека над іншым чалавекам
  Маналог пра ахвяраў і жрацоў
  Дзіцячы хор
  Самотны чалавечы голас
Замест эпілога


 

Мы паветра, мы не зямля...

М. МАМАРДАШВІЛІ

 

ГІСТАРЫЧНАЯ ДАВЕДКА

 

"... Трэба найперш разарваць заслону невядомасці, што акаляе Беларусь. Бо ж для свету мы terra incognita — невядомая, нязведаная зямля. Пра Чарнобыль ведаюць усе, але толькі ў сувязі з Украінай і Расіяй. "Белая Расія" — гэтак прыкладна гучыць назва нашай краіны на англійскай мове".

"Народная газета ", 27 красавіка 1996 г.

 

"На тэрыторыі Беларусі няма ніводнай атамнай станцыі. З дзейных АЭС на прасцягах былога СССР геаграфічна да беларускай мяжы бліжэй за ўсё размешчаны АЭС з рэактарамі тыпу РБМК: з поўначы — Ігналінская, з усходу — Смаленская, з поўдня — Чарнобыльская...

26 красавіка 1986 г. у 1 гадз. 23 хв. 58 сек. серыя выбухаў разбурыла рэактар і будынак 4-га энергаблока Чарнобыльскай АЭС. Чарнобыльская катастрофа сталася самай буйнай тэхналагічнай катастрофай XX стагоддзя.

Для маленькай Беларусі (насельніцтва 10 млн. чалавек) яна з'явілася нацыянальным бедствам. У гады Вялікай Айчыннай вайны нямецкія фашысты знішчылі на беларускай зямлі 619 вёсак разам з іх жыхарамі. Пасля Чарнобыля краіна страціла 485 вёсак і пасёлкаў: 70 з іх ужо навек пахаваны ў зямлі. У вайну загінуў кожны чацвёрты беларус, сёння кожны пяты жыве на заражанай тэрыторыі. Гэта 2,1 млн. чалавек, з іх — 700 тыс. дзяцей. Сярод фактараў дэмаграфічнага згасання радыяцыя займае галоўнае месца. У Гомельскай і Магілёўскай абласцях (найбольш пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы) смяротнасць перавысіла нараджальнасць на 20%.

У выніку катастрофы ў атмасферу выкінута 50x106 Ки радыенуклідаў, з іх 70% выпала на Беларусь: 23% яе тэрыторыі заражаны радыенуклідамі са шчыльнасцю больш чым 1Ки/км2 па цэзію-137. Для параўнання: на Украіне заражана 4,8% тэрыторыі, у Расіі — 0,5%. Плошча сельгасугоддзяў са шчыльнасцю забруджвання ад 1 і больш Ки/м2 складае болей як 1,8 млн. гектараў, стронцыем-90 са шчыльнасцю 0,3 і больш Ки/м2 — каля 0,5 млн. гектараў. З сельгасужытку выведзена 264 тыс. гектараў зямлі. Беларусь — краіна лясоў. Але 26% лясоў і больш чым палова лугоў у поймах рэк Прыпяць, Днепр, Сож адносяцца да зоны радыеактыўнага забруджвання...

Як вынік пастаяннага ўздзеяння малых дозаў радыяцыі з кожным годам у краіне павялічваецца колькасць хворых на ракавыя захворванні, разумовую адсталасць, нервова-псіхічныя расстройствы і генетычныя мутацыі..."

З6. "Чарнобыль". "Беларуская энцыклапедыя", 1996. Сс. 7, 24, 49, 101, 149.

 

"Па дадзеных назіранняў, 29 красавіка 1986 года высокі радыяцыйны фон быў зарэгістраваны ў Польшчы, Германіі, Аўстрыі, Румыніі, 30 красавіка — у Швейцарыі і Паўночнай Італіі, 1—2 мая — у Францыі, Бельгіі, Нідэрландах, Вялікабрытаніі, паўночнай Грэцыі, 3 мая — у Ізраілі, Кувейце, Турцыі...

Закінутыя на вялікую вышыню газападобныя і лятучыя рэчывы распаўсюджваліся глабальна: 2 мая яны зарэгістраваны ў Японіі, 4 мая — у Кітаі, 5-га — у Індыі, 5 і 6 мая — у ЗША і Канадзе.

Менш за тыдзень спатрэбілася, каб Чарнобыль стаўся праблемай усяго свету..."

З6. "Наступствы Чарнобыльскай аварыі ў Беларусі".

Мінск. Міжнародны вышэйшы Сахараўскі каледж па радыеэкалогіі. 1992 г. С. 82.

 

"Чацвёрты рэактар, мянуемы аб'ектам "Сховішча", па-ранейшаму зберагае ў сваім свінцова-жалезабетонным чэраве каля 20 тон ядзернага паліва. Што з імі адбываецца сёння, не ведае ніхто.

Саркафаг будавалі спехам, канструкцыя унікальная, напэўна, інжынеры-распрацоўшчыкі з Піцера могуць ёю ганарыцца. Аднак манціравалі яго "дыстанцыйна", пліты стыкавалі з дапамогаю робатаў і верталётаў — адсюль і шчыліны. Сёння, згодна з некаторымі дадзенымі, агульная плошча зазораў і трэшчын большая за 200 квадратных метраў, з іх працягваюць вырывацца радыеактыўныя аэразолі...

Ці можа саркафаг разбурыцца? На гэта таксама ніхто не адкажа, дагэтуль немагчыма дапяць да многіх вузлоў і канструкцыяў, каб уведаць, які ў іх запас надзейнасці. Затое ўсе разумеюць: разбурэнне "Сховішча" прывяло б да наступстваў нават страшнейшых, чым у 1986-м..."

Часопіс "Огонек", №17, красавік 1996г.

 

 

САМОТНЫ ЧАЛАВЕЧЫ ГОЛАС

 

"Я не ведаю, пра што расказваць... Пра смерць ці пра каханне? Ці гэта адно і тое ж... Пра што?

... Мы нядаўна пабраліся. Яшчэ хадзілі па вуліцы і трымаліся за рукі, нават калі ў краму йшлі... Я казала яму: "Я кахаю цябе". Але я не ведала яшчэ, як яго кахала... Не ўяўляла... Жылі мы ў інтэрнаце пажарнай часткі, дзе ён служыў. На другім паверсе. I там яшчэ тры маладыя сям'і, на ўсіх адна кухня. А ўнізе, на першым паверсе стаялі машыны. Чырвоныя пажарныя машыны. Гэта была яго служба. Заўсёды я ў курсе: дзе ён, што з ім? Сярод начы чую нейкі шум. Вызірнулаў акно. Ён убачыў мяне: "Зачыні фортачкі і лягай спаць. На станцыі пажар. Я хутка буду".

Самога выбуху я не бачыла. Толькі полымя. Усё нібы свяцілася... Усё неба... Высокае полымя. Чад. Гарачыня страшэнная. А яго ўсё няма і няма. Чад ад таго, што бітум гарэў, дах станцыі быў заліты бітумам. Хадзілі, пасля прыгадваў, як па смале. Збівалі полымя. Гарэў графіт. Яго скідвалі нагамі... Паехалі яны без брызентавых касцюмаў, як былі ў адных сарочках, так і паехалі. Іх не папярэдзілі, іх выклікалі на звычайны пажар...

Чатыры гадзіны... Пяць гадзін... Шэсць. А шостай мы з ім збіраліся ехаць да ягоных бацькоў. Садзіць бульбу. Ад горада Прыпяць да вёскі Спярыжжа, дзе жылі ягоныя бацькі, сорак кіламетраў. Сеяць, араць... Яго любімы занятак... Маці часта прыгадвала, як не хацелі яны з бацькам адпускаць яго ў горад, нават новую хату паставілі. Забралі ў армію. Служыў у Маскве ў пажарных войсках і як вярнуўся: толькі ў пажарнікі! Нічога іншага не прызнаваў. (Маўчыць.)

Часам, быццам чую ягоны голас... Жывы... нават фотакарткі гэтак на мяне не ўздзейнічаюць, як голас. Але ён ніколі мяне не кліча... I ў сне... Гэта я яго клічу...

Сем гадзін... А сёмай мне перадалі, што ён у бальніцы. Я пабегла, але вакол бальніцы ўжо стаяла кружком міліцыя, нікога не пускалі. Адны машыны "Хуткай дапамогі" заязджалі. Міліцыянеры крычалі: машыны зашкальваюць, не падыходзьце. Не адна я, усе жонкі прыбеглі, усе, у каго мужы той ноччу апынуліся на станцыі. Я кінулася шукаць сваю знаёмую, яна рабіла ўрачом у гэтай бальніцы. Ухапіла яе за халат, як яна выходзіла з машыны: "Прапусці мяне!" — "Не магу! З імі бяда! З імі ўсімі бяда". Трымаю яе: "Толькі глянуць". — "Добра, — кажа, — тады пабеглі. На пятнаццаць-дваццаць хвілін". Я ўбачыла яго... Ацёклы ўвесь, апухлы... Вачэй амаль няма... "Трэба малака. Шмат малака! — сказала мне знаёмая. — Каб яны выпілі хоць бы па тры літры". — "Але ж ён не п'е малако". — "Цяпер будзе піць". Многія ўрачы, медсёстры, асабліва санітаркі гэтай бальніцы праз нейкі час захварэюць... Памруць... Але ніхто тады гэтага не ведаў...

А дзесятай раніцы памёр аператар Шышанок... Ён памёр першым... У першы дзень... Мы даведаліся, што пад руінамі застаўся другі — Валера Хадзямчук. Яго так і не дасталі. Забетанавалі. Але мы яшчэ не ведалі, што ўсе яны — першыя...

Пытаюся: "Васечка, што рабіць?" — "Едзь адсюль! Едзь! У цябе будзе дзіця". А я цяжарная. Толькі ж як я пакіну яго? Просіць: "Едзь! Ратуй дзіця!" — "Спачатку я павінна прынесці табе малака, а пасля вырашым".

Прыбягае мая сяброўка Таня Кібянок... Яе муж у гэтай самай палаце... З ёй ейны бацька, ён на машыне. Мы сядаем і едзем у бліжэйшую вёску па малако. За кіламетры тры ад горада... Купляем шмат трохлітровых слоікаў з малаком... Шэсць — каб на ўсіх хапіла... Але ад малака іх страшэнна ванітавала... Увесь час абміралі, ім ставілі кропельніцы. Урачы чамусьці ўсё паўтаралі, што яны атруціліся газамі, ніхто не гаварыў пра радыяцыю. А горад запоўніўся ваеннай тэхнікай, перагарадзілі ўсе дарогі... Перасталі хадзіць электрычкі, цягнікі... Мылі вуліцы нейкім белым парашком... Я непакоілася, як жа мне заўтра ў вёску патрапіць, каб купіць яму сырадою? Ніхто не гаварыў пра радыяцыю... Толькі вайскоўцы хадзілі ў рэспіратарах... Гараджане неслі хлеб з крамаў, адкрытыя пакуначкі з булачкамі... Пірожныя ляжалі на латках...

Увечары ў бальніцу не прапусцілі... Мора людское вакол... Я стаяла насупраць ягонага акна, ён падышоў і штосьці мне крычаў. З такім адчаем! У натоўпе хтосьці пачуў: уначы іх павязуць у Маскву. Жонкі ўсе збіліся ў адну купку. Парашылі: паедзем з імі. Пусціце нас да нашых мужоў! Не маеце права! Біліся, драпаліся. Салдаты, ужо стаялі салдаты, нас адштурхоўвалі. Тады выйшаў урач і пацвердзіў, што яны паляцяць на самалёце ў Маскву, але нам трэба прынесці ім адзенне, — тое, у якім яны былі на станцыі, згарэла. Аўтобусы ўжо не хадзілі, і мы бегма праз увесь горад. Прыбеглі з сумкамі, а самалёт паляцеў ужо... Нас спецыяльна падманулі... Каб мы не галасілі, не плакалі...

Ноч... Па адзін бок вуліцы аўтобусы, сотні аўтобусаў (ужо рыхтавалі горад да эвакуацыі), а па другі бок — сотні пажарных машын. Прыгналі адусюль. Уся вуліца ў белай пене... Мы па ёй ідзём... Лаемся і плачам...

Па радыё аб'явілі, што, магчыма, горад эвакуіруюць на тры-пяць дзён, вазьміце з сабой цёплыя рэчы і спартыўныя касцюмы, будзеце жыць у лесе. У палатках. Людзі нават узрадаваліся: на прыроду! Сустрэнем там Першамай. Здорава! Гатавалі ў дарогу шашлыкі... Бралі з сабой гітары, магнітафоны... Плакалі толькі тыя, чые мужы пацярпелі.

Не памятаю дарогі... Нібыта прыйшла да памяці, калі ўбачыла ягоную маці: "Мама, Вася ў Маскве! Павезлі спецыяльным самалётам!" Але мы дасадзілі гарод. (А праз тыдзень вёску эвакуіруюць!) Хто ж ведаў? Хто тады гэта ведаў? Надвячоркам у мяне пачалася рвота. Я — на шостым месяцы цяжарнасці. Мне гэтак блага... Уначы сню, што ён мяне кліча. Пакуль ён быў жывы, клікаў мяне ў сне: "Люся! Люсечка!" А як памёр, ні разу не паклікаў. Ні разу... (Плача.) Падымаюся раніцою з думкаю, што паеду ў Маскву. Сама... "Куды ты, гэтакая?" — плача маці. Сабралі ў дарогу і бацьку. Ён зняў з ашчадкніжкі грошы, што былі ў іх. Усе грошы...

Дарогі не памятаю... Дарога зноў выпала з памяці... У Маскве ў першага міліцыянера спыталі, у якой бальніцы ляжаць чарнобыльскія пажарнікі, і ён нам сказаў...

Шостая бальніца — на Шчукінскай...

У гэтую бальніцу, спецыяльная радыелагічная бальніца, без прапускоў не пускалі. Я дала грошы вахцёрцы, і тады яна кажа: "Ідзі". Кагосьці зноў прасіла, умольвала... I вось я сяджу ў кабінеце ў загадчыцы радыелагічнага аддзялення Ангеліны Васільеўны Гуськовай. Тады я яшчэ не ведала, як яе завуць, нічога не запамінала... Я ведала толькі, што павінна пабачыць яго...

Яна адразу ў мяне запыталася:

— У вас ёсць дзеці?

Як я прызнаюся?! I ўжо цюкнула, што не трэба гаварыць пра маю цяжарнасць. Не пусціць да яго! Добра, што я дробненькая, нічагуткі па мне не відаць.

— Ёсць, — кажу.

— Колькі?

Думаю: "Трэба сказаць, што двое. Калі адно — усё роўна не пусціць".

— Хлопчык і дзяўчынка.

— Калі двое, дык раджаць, пэўна, больш не давядзецца. Цяпер слухай: цэнтральная нервовая сістэма паражоная цалкам, касцявы мозг паражоны цалкам...

"Ну ладна, — думаю, — зробіцца трошкі нервовым..."

— Яшчэ слухай: калі заплачаш — я цябе адразу ж выпраўлю. Абдымацца і цалавацца няможна. Блізка не падыходзіць. Даю паўгадзіны.

Толькі я ведала, што ўжо нікуды адсюль не пайду. Калі пайду, дык з ім. Паклялася сама сабе! Заходжу... Яны сядзяць на ложку, гуляюць у карты і смяюцца.

— Вася! — гукаю яго. Паварочваецца:

— Ой, браткі, я прапаў! I тут знайшла!

Смешны гэткі, піжама на ім сорак восьмага памеру, а ў яго — пяцьдзесят другі. Кароткія рукавы, кароткія штонікі. Але пухліна з твару ўжо сышла... Ім улівалі нейкі раствор...

— А чаго ты гэта раптам прапаў? — пытаюся. I ён памкнуўся мяне абняць.

— Сядзі-сядзі, — не пускае яго ўрач да мяне. — Няма чаго тут абдымацца.

Ну неяк усё гэта жартам абышлося. I тут ужо ўсе збегліся, і з іншых палат таксама. Усе нашы. З Прыпяці. Іх жа дваццаць восем чалавек самалётам прывезлі. Што там? Што там у нас у горадзе? Я адказваю, што пачалася эвакуацыя, увесь горад вывозяць на тры ці на пяць дзён. Хлопцы маўчаць, а былі там дзве жанчыны, адна з іх на прахадной у дзень аварыі дзяжурыла, і яна заплакала:

— Божа мой! Там мае дзеці. Што з імі?

Мне хацелася пабыць з ім удваіх, ну, няхай бы адну хвіліначку. Хлопцы гэта адчулі, кожны прыдумаў сабе прычыну, і яны выйшлі ў калідор. Тады я абняла яго і пацалавала. Ён адсунуўся:

— Не сядай побач. Вазьмі крэселка.

— Ды глупства ўсё гэта, — махнула я рукой. — А ты бачыў, дзе адбыўся выбух? Што там? Вы ж першыя туды трапілі...

— Хутчэй за ўсё гэта шкодніцтва. Нехта спецыяльна ўчыніў. Усе нашы хлопцы гэтак мяркуюць.

Тады гэтак гаварылі. Думалі.

На наступны дзень, калі я прыйшла, яны ўжо ляжалі паасобку, кожны ў сваёй палаце. Ім катэгарычна забаранялася выходзіць у калідор. Сустракацца адно з адным. Перастукваліся праз сцяну... Кропка — працяжнік, кропка — працяжнік... Урачы тлумачылі гэта тым, што кожны арганізм па-рознаму рэагуе на дозы абпраменьвання, і тое, што вытрывае адзін, іншаму не пад сілу... Там, дзе яны ляжалі, зашкальвалі нават сцены. Злева, справа і паверх пад імі... Там усіх выселілі, ніводнага хворага... Пад імі і над імі анікога...

Тры дні я жыла ў сваіх маскоўскіх знаёмцаў. Яны мне гаварылі: бяры каструлю, бяры міску, бяры ўсё, што трэба... Я варыла булён з індычкі, на шасцёра чалавек. Шасцёра нашых хлопцаў... Пажарнікаў... З адной змены... Яны ўсе дзяжурылі той ноччу: Вашчук, Кібянок, Ціцянок, Правік, Цішчура. У краме купіла ім усім зубную пасту, шчоткі, мыла. Нічога гэтага ў бальніцы не было. Маленькія ручнічкі купіла... Я здзіўляюся цяпер са сваіх знаёмых, яны, вядома, баяліся, не маглі не баяцца, ужо хадзілі ўсялякія чуткі, але ўсё адно самі мне прапаноўвалі: бяры ўсё, што трэба. Бяры! Як ён? Як яны ўсе? Яны будуць жыць? Жыць... (Маўчыць.) Напаткала тады шмат добрых людзей, я не ўсіх запомніла... Свет звузіўся да адной кропкі... Ушчыльніўся... Ён... Толькі ён... Памятаю пажылую санітарку, якая мяне вучыла: "Ёсць хваробы невылечныя. Трэба сядзець і гладзіць рукі".

Ранічкаю еду на рынак, адтуль да сваіх знаёмых, вару булён. Усё працерці, пакрышыць... Хтосьці прасіў: "Прывязі яблычак". З шасцю паўлітровымі слоічкамі... Заўсёды на шасцёх! У бальніцу... Сяджу да вечара. А ўвечары — зноў на другі канец горада. Наколькі б мяне гэтак хапіла? Але праз тры дні прапанавалі, што можна жыць у гасцініцы для медработнікаў, на тэрыторыі самой бальніцы. Божа, якое шчасце!!

— Але ж там няма кухні. Як я буду ім гатаваць?

— Вам ужо не трэба гатаваць. Іх страўнікі перастаюць успрымаць ежу.

Ён пачаў мяняцца — кожны дзень я сустракала іншага чалавека... Апёкі выходзілі напаверх... У роце, на языку, шчоках — спачатку з'явіліся маленькія болечкі, пасля яны разрасліся... Слаёчкамі злазіла слізістая... Плевачкамі белымі... Колер твару... Колер цела... Сіні... Чырвоны... Шэра-буры... А яно такое ўсё маё, такое любімае! Пра гэта не расказаць! Пра гэта не напісаць!

Я кахала яго! Я не ведала яшчэ, як яго кахала! Мы толькі пабраліся... Ідзём вуліцаю. Падхопіць мяне на рукі і закружыцца. I цалуе, цалуе. Людзі ідуць міма, і ўсе ўсміхаюцца...

Клініка вострай прамянёвай хваробы — чатырнаццаць дзён... За чатырнаццаць дзён чалавек памірае...

У гасцініцы ў першы ж дзень дазіметрысты мяне замервалі. Адзенне, сумка, кашалёк, туфлі — усё "палала". I ўсё гэта тут жа ў мяне забралі. Нават ніжнюю бялізну. Не ўзялі толькі грошы. Узамен выдалі бальнічны халат пяцьдзесят шостага памеру, а тапачкі сорак трэцяга. Адзенне, сказалі, можа, прывязём, а можа, і не, наўрад ці можна будзе яго "адчысціць". У такім выглядзе я і з'явілася перад ім. Спалохаўся: "Божачкі, што з табой?" А я ўсё-такі ўхітралася варыць булён. Ставіла кіпяцільнік у слоік... Туды кідала кавалачкі курыцы... Маленькія-маленькія... Пасля хтосьці аддаў мне сваю каструльку, здаецца, прыбіральшчыца ці дзяжурная гасцініцы. Нехта — дошчачку, на якой я крышыла свежую пятрушку. У бальнічным халаце сама я не магла выбрацца на рынак, нехта мне гэтае зяленіва прыносіў. Але ўсё марна, ён не мог нават піць... Праглынуць сырое яйка... А мне хацелася здабыць што-небудзь смачненькае! Быццам гэта магло памагчы. Дабегла да пошты: "Дзяўчаткі, — прашу, — мне трэба тэрмінова пазваніць маім бацькам у Івана-Франкоўск. У мяне тут памірае муж". Чамусьці яны адразу здагадаліся, адкуль я і хто мой муж, тут жа злучылі. Мой бацька, сястра і брат тым жа днём вылецелі да мяне ў Маскву. Яны прывезлі мае рэчы. Грошы.

Дзевятага мая... Ён заўсёды мне казаў:"Ты не ўяўляеш, якая прыгожая Масква! Асабліва ў Дзень Перамогі, калі салют. Я хачу, каб ты ўбачыла". Сяджу ля яго ў палаце, расплюшчыў вочы:

— Цяпер дзень ці вечар?

— Дзевяць вечара.

— Адчыняй акно! Пачынаецца салют!

Я расчыніла акно. Восьмы паверх, увесь горад перад намі! Букет агню ўскінуўся ў неба.

— Ух ты!

— Я абяцаў табе, што пакажу Маскву. Я абяцаў, што па святах буду ўсё жыццё дарыць кветкі...

Азірнулася — дастае з-пад падушкі тры гваздзікі. Даў медсястры грошы — і яна купіла. Падбегла і цалую:

— Мой адзіны! Любы мой!

Разбурчэўся:

— Што табе кажуць урачы? Няможна мяне абдымаць! Няможна цалаваць!

Мне не дазвалялі яго абдымаць... Але я... Я падымала і саджала яго... Перасцілала пасцелю... Ставіла градуснік і вымала... Прыносіла і выносіла судна... Пра гэта ніхто нічога не гаварыў...

Добра, шго не ў палаце, а ў калідоры... У мяне закружылася галава, я ўхапілася за падаконнік... Міма ішоў урач, ён узяў мяне за руку. I нечакана:

— Вы цяжарная?

— Не-не! — Я гэтак пералякалася, каб нас хто-небудзь не пачуў.

— Не падманвайце, — уздыхнуў ён.

Я так разгубілася, што не паспела нічога ў яго папрасіць. Назаўтра мяне выклікаюць да загадчыцы. —Чаму вы мяне падманулі? — спытала яна.

— Вымушана была. Калі б сказала праўду — адправілі б дадому. Святая хлусня!

— Што ж вы нарабілі!!

— Але я з ім...

Усё жыццё я буду ўдзячна Ангеліне Васільеўне Гуськовай. Усё жыццё!

Іншыя жонкі таксама прыязджалі, але іх ужо не пусцілі. Былі са мной іхнія мамы... Мама Валодзі Правіка ўвесь час прасіла Бога: "Вазьмі лепш мяне".

Амерыканскі прафесар, доктар Гейл... Гэта ён рабіў аперацыю па перасадцы касцявога мозгу... Суцяшаў мяне: надзея ёсць, маленькая, але ёсць. Такі моцны арганізм, такі дужы хлопец! Выклікалі ўсіх яго сваякоў. Дзве сястры прыехалі з Беларусі, брат з Ленінграда, там служыў. Малодшая Наташа, ёй было чатырнаццаць гадоў, вельмі плакала і баялася. Але яе касцявы мозг падышоў лепш за ўсіх... (Змаўкае.) Я ўжо магу пра гэта распавядаць... Раней не магла... Я дзесяць гадоў маўчала... Дзесяць гадоў. (Змаўкае.)

Калі ён даведаўся, што касцявы мозг бяруць у ягонай малодшай сястрычкі, наадрэз адмовіўся: "Я лепей памру. Не чапайце яе, яна маленькая". Старэйшай сястры Людзе было дваццаць восем гадоў, яна сама медсястра, разумела, на што ідзе. "Толькі б ён жыў", — гаварыла яна. Я бачыла аперацыю. Яны ляжалі ўпобачкі на сталах... Там вялікае акно ў аперацыйным зале. Аперацыя доўжылася дзве гадзіны... Як скончылі, Людзе было горш, чым яму, у яе на грудзях васемнаццаць праколаў, цяжка ачуньвала пасля наркозу. I цяпер хварэе, на інваліднасці... Была прыгожая, моцная дзяўчына. Замуж не выйшла... А я тады кідалася з адной палаты ў другую, ад яго — да яе. Ён ляжаў ужо не ў звычайнай палаце, а ў спецыяльнай баракамеры, за празрыстай плёнкай, куды заходзіць не дазвалялася. Там такія спецыяльныя прыстасаванні ёсць, каб, не заходзячы пад плёнку, уводзіць уколы, ставіць катэтар... Але ўсё на ліпучках, на маланках, і я навучылася імі карыстацца... Адсоўваць... I прабірацца да яго... Ля ягонага ложка стаяла маленькае крэселка... Яму стала гэтак блага, што я ўжо не магла адысціся, ні на хвіліну. Клікаў мяне ўвесь час: "Люся, дзе ты? Люсечка!" Клікаў і клікаў... Іншыя баракамеры, дзе ляжалі нашы хлопцы, абслугоўвалі салдаты, бо штатныя санітары адмовіліся, патрабавалі ахоўнага адзення. Салдаты выносілі судна. Праціралі падлогу, мянялі пасцельную бялізну... Усё рабілі... Адкуль там узяліся салдаты? Не пыталася... Толькі ён... Ён... А штодня чую: памёр, памёр... Памёр Цішчура. Памёр Ціцянок. Памёр... Як малатком па цемечку...

Стул дваццаць пяць-трыццаць разоў за суткі. З крывёю і сліззю... Скура пачала трэскацца на руках, нагах... Усё пакрылася пухірамі... Калі ён паварочваў галаву, на падушцы заставаліся пасмачкі валасоў... Я спрабавала жартаваць: "Нават зручна. Не трэба грабеньчыка насіць". Хутка іх усіх падстрыглі. Яго я стрыгла сама. Я ўсё хацела яму рабіць сама. Калі б я магла вытрываць фізічна, дык я усе дваццаць чатыры гадзіны не адыходзілася б ад яго. Мне кожнае хвіліны было шкада... I мінуткі тае было шкада... (Доўга маўчыць.) Прыехаў мой брат і спалохаўся: "Я цябе туды не пушчу!" А бацька кажа яму: "Такую хіба не пусціш? Ды яна ў акно ўлезе! Па пажарнай драбіне!"

Адлучылася... Вяртаюся — на століку ў яго апельсін... Вялікі, не жоўты, а ружовы. Усміхаецца: "Мяне пачаставалі. Вазьмі сабе". А медсястра праз плёначку махае, што няможна гэты апельсін есці. Калі ўжо ля яго нейкі час паляжаў, яго не толькі есці — дакранацца да яго страшна. "Ну, з'еш, — просіць. — Ты ж любіш апельсіны". Я бяру апельсін у рукі. А ён у гэты час заплюшчвае вочы і засынае. Яму ўвесь час давалі ўколы, каб ён спаў. Наркотыкі. Медсястра глядзіць на мяне са страхам... А я? Я гатовая ўсё зрабіць, каб толькі ён не думаў аб смерці... I аб тым, што хвароба ягоная жахлівая, што я яго баюся... Урывак нейкай гаворкі... У мяне ў памяці... Хтосьці ўпрошвае: "Вы павінны не забываць: перад вамі ўжо не муж, не любімы чалавек, а радыеактыўны аб'ект з высокай шчыльнасцю заражэння. Вы ж не самазабойца. Вазьміце сябе ў рукі". А я як ненармальная: "Я яго кахаю! Я яго кахаю!" Ён спаў, я шаптала: "Я цябе кахаю!" Ішла бальнічным дваром: "Я цябе кахаю!" Несла судна: "Я цябе кахаю!" Успамінала, як мы з ім раней жылі... У нашым інтэрнаце... Ён засынаў уначы толькі тады, як возьме мяне за руку. У яго была такая звычка: у сне трымаць мяне за руку... Усю ноч...

А ў бальніцы я вазьму яго за руку і не адпускаю...

Ноч. Цішыня. Мы адны. Паглядзеў на мяне дапытліва-дапытліва і раптам кажа:

— Надта хачу ўбачыць наша дзіцятка. Якое яно?

— А як мы яго назавём?

— Ну, гэта ўжо ты сама прыдумаеш...

— Чаму я сама, калі нас двое?

— Тады, калі народзіцца хлопчык, хай будзе Вася, а калі дзяўчынка — Наташка.

— Чаму гэта Вася? У мяне ўжо ёсць адзін Вася. Ты! Мне другога не трэба.

Я яшчэ не ведала, як я кахала яго! Ён... Толькі ён... Як сляпая! Нават не адчувала штуршкоў пад сэрцам... Хоць была ўжо на шостым месяцы... Я думала, што ён унутры ўва мне, мой маленькі, і ён абаронены, ахаваны...

Пра тое, што начую ў яго ў баракамеры, ніхто з урачоў не ведаў. Не здагадваўся... Пускалі мяне медсёстры. Па першым часе таксама ўгаворвалі: "Ты — маладая. Што ты надумала? Гэта ўжо не чалавек, а рэактар. Згарыце разам". Я, як сабачка, бегала за імі... Гадзіны навылёт стаяла пад дзвярыма. Прасіла-ўмольвала... I тады яны: "Чорт з табой! Ты — ненармальная!" Ранічкою, за колькі хвілін да васьмі гадзін, калі пачынаўся ўрачэбны абыход, паказваюць мне праз плёнку: "Уцякай!" На гадзінку збегаю ў гасцініцу. А з дзевяці раніцы да дзевяці вечара ў мяне пропуск. Ногі ў мяне да каленяў пасінелі, распухлі, гэтак я стамлялася...

Пакуль з ім я... Гэтага не рабілі... Але, як адыходзілася, яго фатаграфавалі... Адзення аніякага. Голы. Адна танюсенькая прасцінка поверх. Я штодня мяняла гэтую прасцінку, а да вечара яна ўся ў крыві. Падымаю яго, і ў мяне на руках застаюцца шматочкі ягонай скуры, прыліпаюць. Прашу: "Любенькі! Дапамажы мне! Абапрыся на руку, на локаць, як можаш, каб я табе пасцель разгладзіла, не пакінула наверсе шва, складачкі". Любы рубчык — гэта ўжо рана на ім. Я зразала сабе пазногці да крыві, каб незнарок не драпануць яго. Ніхто з медсясцёр не мог падысці, дакрануцца, калі што-небудзь трэба было, клічуць мяне. I яны фатаграфавалі... Гаварылі, для навукі... А я ўсіх бы іх павыганяла адтуль! Крычала б! Біла! Як яны могуць! Усё маё... Усё любімае... Калі б я магла іх туды не пусціць! Калі б... Выйду з палаты ў калідор... I іду проста на сцяну, на канапу, бо не бачу іх. Кажу дзяжурнай сястры: "Ён памірае". Яна мне адказвае: "А што ты хочаш? Ён атрымаў тысячу шэсцьсот рэнтгенаў, а смяртэльная доза чатырыста. Ты сядзіш ля рэактара". Усё маё... Усё любімае...

Калі яны ўсе памёрлі, у бальніцы зрабілі рамонт... Сцены абдзіралі, узарвалі паркет і вынеслі... сталярку...

Далей... Апошняе... Памятаю ўспышкі... Абрыў...

Ноч сяджу ля яго на крэселку.. .У восем раніцы: "Васечка, я пайду. Я трошкі адпачну". Расплюшчыў і заплюшчыў вочы — адпусціў. Толькі дайду да гасцініцы, да свайго пакоя, лягу на падлогу, на ложку ляжаць не магла, гэтак усё балела, як ужо стукае санітарка: "Ідзі! Бяжы да яго! Кліча нясцерпна!" А той раніцаю Таня Кібянок мяне вельмі прасіла, умольвала: "Паедзем са мной на могілкі. Я без цябе не змагу". Той раніцаю хавалі Віцю Кібянка і Валодзю Правіка... З Віцем яны былі сябрукі... Мы дружылі сем'ямі... За дзень да выбуху разам сфатаграфаваліся ў нас у інтэрнаце. Такія яны, нашы мужы там прыгожыя! Вясёлыя! Апошні дзень нашага таго жыцця... Такія мы шчаслівыя!

Вярнулася з могілак, хуценька званю на пост медсястры: "Як ён там?" — "Пятнаццаць хвілін назад памёр". Што? Я ўсю ноч у яго Толькі на тры гадзінкі адлучылася! Стала ля акна і крычала: "Чаму? За што?" Глядзела на неба і крычала... На ўсю гасцініцу... Да мяне баяліся падысці... Апамяталася: апошні разок яго пабачу! Пабачу

Скацілася з прыступак... Ён ляжаў яшчэ ў баракамеры, не забралі... апошнія словы ягоныя: "Люся! Люсечка!" — "Толькі што адышлася. Зараз прыбяжыць", — супакоіла медсястра. Уздыхнуў і аціх...

Ужо я ад яго не адарвалася... Ішла з ім да труны... Хоць запомніла не саму труну, а вялікі поліэтыленавы пакет... Гэты пакет... У моргу спыталіся: "Хочаце, мы пакажам вам, у што яго апранем". Хачу! Апранулі ў парадную форму, фуражку наверх на грудзі паклалі. Абуць не абулі, не падабралі абутку, бо ногі распухлі... Парадную форму таксама разрэзалі, нацягнуць не маглі, цэлага цела ўжо не было... Усё — рана... У бальніцы апошнія два дні... Падыму яго руку, а косць хістаецца, матляецца косць, цела ад яе адышло... Крупінкі лёгкага, крупінкі печані ішлі праз рот... Захліпаўся сваімі вантробамі... Абкручу руку бінтом і засуну яму ў рот, усё гэта з яго выграбаю... Пра гэта немагчыма расказаць! Пра гэта немагчыма напісаць! Гэта ўсё такое роднае... Такое любімае... Ніводзін памер абутку нельга было нацягнуць... Паклалі ў труну босага...

На маіх вачах... У параднай форме яго засунулі ў цэлафанавы мех і завязалі... I гэты мех паклалі ўжо ў драўляную труну... А труну яшчэ адным мехам абвязалі... Цэлафан празрысты, але тоўсты, як цырата... I ўжо ўсё гэта памясцілі ў цынкавую труну... Уціснулі... Адна фуражка наверсе засталася...

З 'ехаліся ўсе... Ягоныя бацькі, мае бацькі... Купілі ў Маскве чорныя хусткі... Нас прымала надзвычайная камісія. I ўсім гаварылі адно і гое ж, што аддаць вам целы вашых мужоў, вашых сыноў мы не можам, яны вельмі радыеактыўныя і будуць пахаваны на маскоўскіх могілках асаблівым чынам. У запаяных цынкавых трунах, пад бетоннымі плітамі. I вы павінны гэты дакумент падпісаць... Калі хто-небудзь абураўся, хацеў павезці труну на радзіму, яго пераконвалі, што яны, маўляў, героі і цяпер сям'і ўжо не належаць. Яны ўжо дзяржаўныя людзі... належаць дзяржаве.

Селі ў катафалк... Сваякі і нейкія вайсковыя людзі. Палкоўнік з рацыяй... Па рацыі перадаюць: "Чакайце нашых загадаў! Чакайце!" Дзве ці тры гадзіны калясілі па Маскве, па кругавой дарозе. Зноў у Маскву вяртаемся... Па рацыі: "На могілкі ўезд не дазваляем. Могілкі атакуюць замежныя карэспандэнты. Яшчэ пачакайце". Бацькі маўчаць... Хустка ў мамы чорная... Я адчуваю, што трачу прытомнасць Са мной істэрыка: "Чаму майго мужа трэба ад некага хаваць? Ён — хто? Забойца? Злачынца? Крымінальнік? Каго мы вязём на могілкі?" Мама: "Ціха, ціха, дачушка". Гладзіць мяне па галаве... Палкоўнік перадае: "Дазвольце следаваць на могілкі. З жонкай істэрыка". На могілках нас абкружылі салдаты... Ішлі пад канвоем... I труну неслі... Нікога не пусцілі... Адны мы былі... Засыпалі ўмомант. "Хутка! Хутка!" — камандаваў афіцэр. Нават не далі труну абняць... I — адразу ў аўтобусы... Усё крадком...

Умомант купілі і прынеслі зваротныя білеты... На наступны дзень. Увесь час з намі быў нейкі чалавек у цывільным, з вайсковай выпраўкай, не дазволіў нават выйсці з гасцініцы і купіць што-небудзь на дарогу. Барані Бог, каб мы з кім-небудзь загаварылі, асабліва я Быццам я тады магла гаварыць, я ўжо нават плакаць не магла. Дзяжурная, як мы выходзілі, пералічыла ўсе ручнікі, усе прасціны... туі жа іх складвалі ў поліэтыленавы мех. Напэўна, спалілі... За гасцініцу мы самі заплацілі... За чатырнаццаць сутак...

Клініка прамянёвай хваробы — чатырнаццаць сутак... За чатырнаццаць сутак чалавек памірае...

Дома я заснула. Зайшла ў хату і павалілася на ложак. Спала я трое сутак... Прыехала "Хуткая дапамога". "Не, — сказаў урач, — яна не памёрла. Яна прачнецца. Гэта такі страшны сон".

Мне было дваццаць тры гады...

Я памятаю сон... Прыходзіць да мяне мая бабуля-нябожчыца, у тым адзенні, у якім мы яе пахавалі. I прыбірае ёлку. "Бабуля, чаму ў нас ёлка? Цяпер жа лета?" — "Гэтак трэба. Хутка твой Васечка да мяне прыйдзе. А ён вырас сярод лесу". Я памятаю сон... Вася прыходзіць у белым і кліча Наташу. Нашу дзяўчынку, якую я яшчэ не нарадзіла. Яна ўжо вялікая. Падрасла. Ён падкідвае яе пад столь, яны смяюцца... А я гляджу на іх і думаю, што шчасце — гэта так проста. Я сню... Мы брыдзём з ім па вадзе. Доўга-доўга ідзём.. Прасіў, напэўна, каб я не плакала... Даваў знак. Адтуль...Зверху.. (Заціхае надоўга.)

Праз два месяцы я прыехала ў Маскву. З вакзала — на могілкі Да яго! I там на могілках у мяне пачаліся патугі... Толькі я з ім загаварыла... Выклікалі "хуткую"... Раджала я ўтойжаАнгеліныВасільеўны Гуськовай. Яна мяне яшчэ тады папярэджвала: "Раджаць прыязджай да нас". На два тыдні раней часу нарадзіла...

Мне паказалі... Дзяўчынка... "Наташачка, — паклікала я. — Тата назваў цябе Наташачкай". З выгляду здаровае дзіцятка. Ручкі, ножкі... А ў яе цыроз печані... У печані — дваццаць восем рэнтгенаў... прыроджаны парок сэрца... Цераз чатыры гадзіны сказалі, што дзяўчынка памёрла... I зноў, што мы вам яе не аддадзім! Як гэта не аддасцё? Гэта я вам яе не аддам! Вы хочаце яе забраць для навукі, а я ненавіджу вашу навуку! Ненавіджу! Яна забрала ў мяне спачатку яго, а цяпер яшчэ хоча... Не аддам! Я пахаваю яе сама. Побач з ім... (Маўчыць.)

Усё не тыя словы я кажу... Не такія... Нельга мне крычаць пасля інсульту. I плакаць няможна. Таму і словы не такія... Але скажу... Яшчэ ніхто не ведае... Калі я не аддала ім сваю дзяўчынку... Нашу дзяўчынку... Тады яны прынеслі мне драўляную скрыначку: "Яна — там". Я паглядзела... Яе спавілі... Яна у пялёнках... I тады я заплакала: "Пакладзіце яе ў яго ў нагах. Скажыце, што гэта наша Наташачка".

Там, на магілцы, не напісана: Наташа Ігнаценка... там толькі ягонае імя... Яна ж была без імя, без анічога...

Я прыходжу да іх заўсёды з двума букетамі: адзін — яму, другі — у куточку кладу ёй. Поўзаю ля магілы на каленях... Заўсёды на каленях...

... У Кіеве мне далі кватэру. У вялікім доме, дзе цяпер жывуць усе, хто з атамнай станцыі. Кватэра вялікая, двухпакаёвая, пра якую мы з Васем марылі. А я вар'яцела ў ёй! У кожным куце, куды ні зірну — усюды ён... Пачала рамонт, абы не сядзець, абы не думаць. I гэтак два гады... Сню сон... Мы ідзём з ім, а ён ідзе басанож... "Чаму ты заўсёды неабуты?" — "Бо ў мяне нічога няма". Пайшла ў царкву... Бацюшка мяне навучыў: "Трэба купіць тапачкі вялікага памеру і пакласці каму-небудзь у труну. Напісаць запіску — што гэта яму". Я гэтак і зрабіла... Прыехала ў Маскву і адразу — у царкву. У Маскве я да яго бліжэй... Ён там ляжыць, на Міцінскіх могілках... Апавядаю служку, што да чаго, што мне трэба тапачкі перадаць. Пытаецца: "А вядома табе, як гэта рабіць трэба?" Растлумачыў... Тут якраз унеслі ў царкву адпяваць нейкага дзядулю. Я падыходжу да труны, падымаю накідачку і кладу туды тапачкі. "А запіску ты напісала?" — "Але, напісала, але не сказала, на якіх могілках ён ляжыць". — "Там яны ўсе ў адным свеце. Знойдуць яго".

У мяне ніякага жадання да жыцця не было. Уначы стаю ля акна, гляджу на неба: "Васечка, што мне рабіць? Я не хачу без цябе жыць". Удзень іду міма дзіцячага садка, прыпынюся і стаю... Глядзела б ды глядзела на дзяцей... Я вар'яцела! I пачала па начах прасіць: "Васечка, я нараджу дзіцятка. Я ўжо баюся быць адной. Не вытрываю болей, Васечка!!" А другім разам гэтак папрашу: "Васечка, мне не трэба мужчыны. Лепшага за цябе для мяне няма. Я хачу дзіцятка".

Мне было дваццаць пяць гадоў...

Я знайшла мужчыну... Я ўсё яму адкрыла. Усю праўду. Мы сустракаліся, але я ніколі яго да сябе ў хату не клікала. У хату не магла. Там — Вася...

Рабіла я кандытарам... Ляплю торт, а слёзы коцяцца... Я не плачу, а слёзы коцяцца... Адзінае, аб чым дзяўчатак прасіла:"Не шкадуйце мяне. Будзеце шкадаваць, я сыду". Я хацела быць, як усе...

Прынеслі мне Васеў ордэн... Чырвонага колеру... Я глядзець на яго доўга не магла... Слёзы коцяцца...

... Нарадзіла хлопчыка. Цяпер у мяне ёсць хтосьці, кім я дыхаю і жыву. Ён усё-ўсё разумее: "Мамачка, калі я паеду да бабулі на два дні, ты дыхаць зможаш?" Не змагу! Баюся на дзянёк з ім разлучыцца. Мы ішлі па вуліцы... I я, адчуваю, валюся... Тады мяне разбіў інсульт... Там, на вуліцы... "Мамачка, табе вадзічкі даць?" — "Не, ты стой ля мяне. Нікуды не адыходзься". I ўхапіла яго за руку. Далей не памятаю... расплюшчыла вочы ў бальніцы... Але гэтак яго ўхапіла, што ўрачы ледзь расціснулі мае пальцы. У яго рука доўга была сіняя. Цяпер выходзім з дому: "Мамачка, толькі не хапай мяне за руку. Я нікуды ад цябе не пайду". Ён таксама хварэе: два тыдні ў школе, два дома з урачом. Вось гэтак і жывём. Баімся адно за аднаго. А ў кожным куточку Вася. Яго фатаграфіі... Начамі з ім размаўляю і размаўляю...

Жывуць побач са мной усе станцыйнікі, як мы кажам, вахтавікі. Усё жыццё на атамнай станцыі прарабілі. Дагэтуль ездзяць туды на вахту. У многіх цяжкія захворванні, інваліднасці, але станцыю не кідаюць. Дзе і каму сёння яны патрэбныя? Шмат памірае. Раптоўна. Сядзеў на лавачцы — і зваліўся. Выйшаў, чакаў аўтобуса — і як падкошаны. Яны паміраюць, але іх ніхто па-сапраўднаму не распытаў. Аб тым, што мы перажылі... Аб смерці людзей не хочуць слухаць. Аб страшным...

Але я вам распавядала пра любоў... Як я кахала".

Людміла Ігнаценка, жонка загінуўшага пажарніка Васіля Ігнаценкі

 

ІНТЭРВ'Ю АЎТАРА З САМІМ САБОЙ АБ ПРАПУШЧАНАЙ ГІСТОРЫІ

 

— Мінула дзесяць гадоў... Чарнобыль ужо стаў метафарай, сімвалам. I нават гісторыяй. Напісаны дзесяткі кніг, зняты тысячы метраў відэастужкі. Нам здаецца, што мы ведаем пра Чарнобыль усё: факты, імёны, лічбы. Што можна да гэтага дадаць? Урэшце, гэта ж так натуральна, што людзі хочуць забыць Чарнобыль, пераканаўшы сябе, што ён ужо ў мінулым...

Пра што гэтая кніга? Чаму я напісала яе?

— Гэтая кніга не пра Чарнобыль, а пра свет Чарнобыля. Якраз пра тое, што нам мала вядома. Амаль нічога. Прапушчаная гісторыя, — гэтак бы я назвала яе. Мяне цікавіла не сама падзея: што здарылася той ноччу на станцыі і хто вінаваты, якія прымаліся рашэнні, колькі тон пяску і бетону спатрэбілася, каб збудаваць саркафаг над д'ябальскай пашчай, а — адчуванні, пачуцці людзей, што дакрануліся да невядомага. Да тайны. Чарнобыль — тайна, якую нам яшчэ давядзецца разгадаць. Мажліва, гэта задача на дваццаць першае стагоддзе. Выклік яму. Што ж чалавек там уведаў, угадаў, адкрыў у самім сабе? У сваім дачыненні да свету? Рэканструкцыя пачуцця, а не падзеі.

Калі раней, як пісала свае кнігі, я ўзіралася ў пакуты іншых, дык цяпер сама такі ж сведка, як і ўсе. Маё жыццё — частка падзеі, я тут жыву. На чарнобыльскай зямлі. У маленькай Беларусі, пра якую раней свет амаль не чуў. У краіне, пра якую зараз кажуць, што гэта ўжо не зямля, а чарнобыльская лабараторыя. Беларусы — чарнобыльскі народ. Чарнобыль стаў нашым домам, нашым нацыянальным лёсам. Я не магла не напісаць гэтую кнігу...

— Дык што ж такое — Чарнобыль? Нейкі знак? Ці ўсё-такі гіганцкая тэхналагічная катастрофа, несувымерная ані з чым з таго, што здаралася раней?

— Гэта болей, чым катастрофа... Якраз спроба паставіць Чарнобыль у шэраг самых вядомых катастроф і замінае нам яго асэнсаваць. Мы быццам увесь час ідзём у няправільным, памылковым кірунку. Стары вопыт тут відавочна непрыдатны. Пасля Чарнобыля жывём у іншым свеце, ранейшага свету няма. Але чалавек не хоча пра гэта думаць, таму што не задумваўся над гэтым ніколі. Заспеты знянацку.

Неаднойчы я чула ад сваіх суразмоўцаў аднолькавыя прызнанні: "такіх слоў не падбяру, каб перадаць тое, што бачыла і перажыла", "ні ў адной кніжцы пра гэта не чытаў і ў кіно не бачыў", "ніхто раней мне нічога падобнага не расказваў". Прызнанні паўтараліся, і я свядома не апускала гэтыя паўторы ў кнізе. I, наогул, паўтораў напаткаецца нямала. Пакідала, не выкрэслівала не толькі дзеля дакладнасці, "няштучнай праўды", мне здавалася, што яны яшчэ і адлюстроўваюць незвычайнасць таго, што адбываецца. Усё ўпершыню пазначаецца, вымаўляецца ўслых. Здарылася нешта, для чаго мы яшчэ не маем ні сістэмы ўяўленняў, ні аналагаў, ні вопыту, да чаго не прыстасаваны ні наш зрок, ні наша вуха, нават наш слоўнік не прыдатны. Увесь унутраны інструмент. Ён настроены, каб пабачыць, пачуць ці пакратаць. Нішто з гэтага немагчыма. Каб штосьці зразумець, чалавеку трэба выйсці за межы самога сябе.

Пачалася новая гісторыя пачуццяў...

— Але чалавек і падзея не заўсёды суадносныя? Часцей за ўсё не суадносныя...

— Я шукала чалавека ўражанага. Які адчуў сябе адзін на адзін з гэтым. Які задумаўся.

Тры гады ездзіла і распытвала: работнікаў станцыі, вучоных, былых партыйных чыноўнікаў, медыкаў, салдатаў, перасяленцаў, самасёлаў... Людзі розных прафесіяў, лёсаў, пакаленняў і тэмпераментаў. Веруючыя і атэісты. Сяляне і інтэлектуалы. Чарнобыль — асноўны змест іх свету. Усё ўнутры і навакол атручана ім, а не толькі зямля і вада. Увесь іх час.

Падзея, распаведаная адным чалавекам, — ягоны лёс, многімі — ужо гісторыя. Гэта самае цяжкае: сумясціць дзве праўды — асабістую і агульную. А сённяшні чалавек на разломе эпох...

Сышліся дзве катастрофы: сацыяльная — на нашых вачах знікае пад вадой велізарны сацыялістычны мацярык, і касмічная — Чарнобыль. Два глабальныя выбухі. I першы — бліжэйшы, больш зразумелы. Людзі заклапочаныя днём і бытам: за што купіць, куды паехаць? У што верыць? Пад якія сцягі зноў стаць? Гэта перажываюць усе і кожны. А пра Чарнобыль хацелі б забыць. Па першым часе спадзяваліся яго адолець, але, зразумеўшы марнасць спроб, замоўклі. Цяжка абараніцца ад таго, чаго мы не ведаем. Чаго чалавецтва не ведае. Чарнобыль перамясціў нас з аднаго часу ў другі.

Перад намі рэальнасць, новая для ўсіх...

Але пра што б чалавек ні гаварыў, ён заадно выяўляе і сябе. Што мы за людзі?

Наша гісторыя — гэта гісторыя пакутаў. Пакуты — наша прыстанішча.. Наш культ. Мы загіпнатызаваныя імі. Але мне хацелася спытацца і пра іншае — пра сэнс чалавечага жыцця, нашага існавання на зямлі.

Ездзіла, размаўляла, запісвала. Гэтыя людзі першымі... убачылі тое, пра што мы толькі здагадваемся. Што для ўсіх — яшчэ тайна. Але пра гэта яны самі раскажуць...

Неаднойчы мне здавалася, што я запісваю прышласць...

 

Раздзел першы. ЗЯМЛЯ МЁРТВЫХ

 

 

Маналог пра тое, навошта людзі ўспамінаюць

 

"Вы ўзяліся пра гэта пісаць? Пра гэта! А я не хацеў бы, каб пра мяне гэта ведалі... Што я там зведаў... З аднаго боку, ёсць жаданне адкрыцца, выгаварыцца, а з другога — адчуваю, як я распранаюся, а мне б гэтага не хацелася...

Памятаеце, у Талстога? П'ер Бязухаў гэтакі ашаломлены пасля вайны, што яму здаецца — ён і ўвесь свет змяніліся назаўсёды. Але мінае нейкі час, і ён кажа сабе: "Гэтак жа буду сварыцца на фурмана, гэтак жа буду бурчэць". Навошта тады людзі ўспамінаюць? Каб аднавіць ісціну? Справядлівасць? Вызваліцца і забыць? Разумеюць, што яны — удзельнікі грандыёзнай падзеі? Ці шукаюць у мінулым абароны? I гэта пры тым, што ўспаміны — крохкая рэч, эфемерная, гэта не дакладныя веды, а здагадка чалавека пра самога сябе. Гэта яшчэ не веды, гэта толькі пачуцці.

Маё пачуццё... Я пакутваў, корпаўся ў памяці і прыгадаў...

Самае страшнае са мной было ў дзяцінстве... Гэта — вайна...

Памятаю, як мы, хлапчукі, гулялі ў "таты і мамы": распраналі малых і клалі іх адно на аднаго... Гэта былі першыя дзеці, што нарадзіліся пасля вайны... Уся вёска ведала, якія словы яны ўжо гавораць, калі пачалі хадзіць, таму што за вайну на дзяцей забыліся. Мы чакалі з'яўлення жыцця. "У таты і мамы" — гэтак называлася наша гульня. Мы хацелі ўбачыць з'яўленне жыцця... А нам самім было па восем-дзесяць гадоў...

Я бачыў, як жанчына сама сябе забівала. У кустах ля рэчкі. Брала цагліну і біла сябе па галаве. Яна была цяжарная ад паліцая, якога ўся вёска ненавідзела. Яшчэ будучы дзіцем я бачыў, як нараджаюцца кацяняты. Памагаў маме цягнуць цялятка з каровы, вадзіў да кныра нашу свінню... Памятаю... Памятаю, як прывезлі забітага бацьку, на ім свэдар, мама сама яго вязала, бацька, напэўна, быў расстраляны з кулямёта ці аўтамата, і штосьці крывавае проста шматкамі вылазіла з гэтага свэдра. Ён ляжаў на нашым адзіным ложку, больш пакласці не было куды. Потым яго пахавалі перад домам. I зямля не пух, а цяжкая гліна. З-пад градаў для буракоў. Вакол ішлі баі... На вуліцы ляжалі забітыя коні і людзі...

Для мяне гэта настолькі забароненыя ўспаміны, што я не гаварыў пра іх услых...

Тады я ўспрымаў смерць гэтак жа, як і нараджэнне... У мяне было прыкладна аднолькавае пачуццё, калі паявілася цялятка з каровы... Паяўляліся кацяняты... I калі жанчына ў кустах сама сябе рашала... Чамусьці гэта здавалася мне адным і тым жа, аднолькавым... Нараджэнне і смерць...

Я памятаю з дзяцінства, як пахне ў хаде, калі колюць кабана... I Вы толькі зачапілі мяне, і я ўжо правальваюся, валюся туды... У кашмар... У жах... Лячу...

Яшчэ памятаю, як нас, малых, жанчыны бралі з сабой у лазню. I ва ўсіх жанчын, і ў маёй маці выпадалі маткі (мы гэта ўжо разумелі), яны падвязвалі іх анучынамі. Я гэта бачыў... Маткі выходзілі ад цяжкай працы. Мужчын не было, іх на фронце, у партызанах перабілі, коней не было таксама, жанчыны цягалі плугі на сабе. Пераворвалі свае гароды, калгасныя палеткі. Калі я вырас і ў мяне надаралася блізкасць з жанчынай, я гэта прыгадваў... Тое, што бачыў у лазні...

Хацеў забыць. Усё забыць... Забываў... Я думаў, што самае страшнае са мною ўжо было... Вайна...

Але вось я паехаў у чарнобыльскую зону... Шмат разоў ужо быў там... I там зразумеў, што я не абаронены. Я развальваюся... Мінулае мяне ўжо не абароньвае..."

Пётр С., псіхолаг

 

 

Маналог пра тое, што можна пагаварыць і з жывымі, і з мёртвымі

 

"Уначы воўк у двор зайшоў. У акно вызірнула — стаіць і свеціць вачыма. Фарамі...

Я да ўсяго прывыклая. Сем гадоў жыву адна, сем гадоў, як людзі з'ехалі... Уначы, бывае, сяджу, пакуль не заднее, і думаю, думаю. I сёння ўсю ночку на ложку кручком сядзела, а пасля выйшла паглядзець, якое сонейка. Што вам я скажу? Самая справядлівая на свеце штука смерць. Ніхто яшчэ не адкупіўся. Зямля ўсіх прымае: і добрых, і злых, і грэшнікаў. А болей справядлівасці на гэтым свеце нямашака. Я цяжка і сумленна ўсё жыццё працавала. Жыла, як сумленне падказвала. А справядлівасці мне не выпадала. Бог недзе дзяліў, пакуль да мяне чарга дайшла — у яго ўжо нічога не засталося, каб мне даць. Малады можа памерці, а стары павінен... Спачатку я людзей чакала, думала — усе вернуцца. Ніхто ж навек не з'язджаў, ехалі перачакаць. А цяпер смерці чакаю... Памерці не цяжка, а страшна. Царквы няма... Бацюшка не прыязджае... Няма каму мне занесці грахі свае...

... Першы раз сказалі, што ў нас радыяцыя, дык мы думалі: гэта хвароба нейкая, хто захварэе — адразу памірае. Не, кажуць, нешта такое, што на зямлі ляжыць і ў зямлю лезе, а пабачыць няможна. Звер, можа, бачыць і чуе, а чалавек — не. А гэта няпраўда! Я бачыла... Гэты цэзій у мяне на гародзе валяўся, пакуль дождж яго не намачыў. Колер у яго такі чарнільны... Ляжыць і пераліваецца шматочкамі... Прыбегла з калгаснага поля і пайшла на свой гарод... I гэтакі шматочак сіні... а праз дзвесце метраў яшчэ адзін... Велічынёй з хусцінку, што ў мяне на галаве. Гукнула я суседцы, другім бабам, мы ўсё абабегалі. Усе гароды, поле навакол... Гектары са два... Можа, чатыры вялікія шматкі знайшлі... А адзін быў чырвонага колеру... Назаўтра пасыпаў дождж. З самай раніцы. I да абеду іх не стала. Прыехала міліцыя, а ўжо не было чаго паказваць. Толькі расказвалі. Шматкі восьтакія... (Паказвае рукамі.) Як мая хусцінка. Сінія і чырвоныя.

Мы не надта баяліся гэтай радыяцыі... Калі б мы яе не бачылі, не ведалі, дык, можа, і баяліся б, а як паглядзелі, то ўжо не так страшна. Міліцыя з салдатамі трафарэткі паставіла. У каго ля хаты, дзе на вуліцы — напісалі: семдзесят кюры, шэсцьдзесят кюры... Век жылі на сваёй картоплі, на бульбачцы, а тут сказалі — няможна! Каму бяда, каму смех... Рабіць на гародах раілі ў марлевых павязках і гумавых пальчатках... А тады яшчэ адзін важны вучоны прыехаў і выступіў у клубе, што дровы трэба мыць... Дзіва! Не чулі б мае вушы! Загадалі перамыць падкоўдранікі, прасціны, фіранкі... Дык жа яны ў хаце! У шафах і куфрах. А якая ў хаце радыяцыя? За шклом? За дзвярыма? Ты знайдзі яе ў лесе, у полі... Калодзежы пазачынялі на замок, абгарнулі цэлафанавай плёнкай... Вада "брудная"... Якая ж яна брудная, яна такая чыстая! Нагаварылі мех — не завязаць. Вы ўсе памрэце... Трэба выязджаць... Эвакуіравацца...

Пералякаліся людзі... Набраліся страху... Той-сёй давай уначы сваё дабро закопваць. I я сваё адзенне склала... Чырвоныя граматы за маю сумленную працу і капейчыну, якая ў мяне была, прыхоўвалася. Такая туга! Такая туга гняла сэрца! Каб я так памёрла, як вам праўду кажу! А тут чую, што ў адной вёсцы салдаты людзей эвакуіравалі, а дзед з бабай засталіся. Перад тым днём, як людзей падымалі, вялі ў аўтобусы, яны ўзялі кароўку і выправіліся ў лес. Перачакалі там. Адкуль такая бяда бярэцца? (Плача.) Нетрывалая наша жытка... Рада не плакаць, дык слёзы цякуць...

Во! Зірніце ў акно: сарока прыляцела... Я іх не праганяю... Хоць, часам, сарокі ў мяне і яйкі з хлеўчука крадуць. Усё роўна не праганяю. Нікога не праганяю! Учора заяц прыбягаў...

Вось калі б штодня ў хаце былі людзі. Тут непадалёку ў іншай вёсцы. Таксама баба адна жыве, я казала, каб да мяне пераходзіла. Што паможа, а што не, але хоць бы загаварыць да каго. Паклікаць... Ноччу ўсё ў мяне баліць. Ногі круціць, быццам мурашы бегаюць, гэта нервы па мне ходзяць. Дык я вазьму што ў рукі. Жменьку збожжа... I хрусь, хрусь. Нервы тады супакойваюцца... Гэта ж так я нарабілася за сваё жыццё, так нагаравалася. Усяго хапіла і нічога не хачу. Калі б памёрла, дык і адпачыла б. Як там душа, а целу спакайней будзе. I дочкі ў мяне ёсць, і сыны... Усе ў горадзе... А я нікуды адсюль не хачу! Даў Бог гады, а не даў долі. Я ведаю, што дакучае стары чалавек, дзеці патрываюць, патрываюць ды пакрыўдзяць. Радасць ад дзяцей — пакуль малыя. Нашы бабы, якія паехалі ў горад, усе плачуць. То нявестка крыўдзіць, то дачка. Вярнуцца хочуць. Мой гаспадар тут... Ляжыць на могілках... На кладах. Калі б не ляжаў тут, дык жыў бы ў іншым месцы. I я з ім. (Раптам весела.) А што ехаць? Тут добра! Усё расце, усё цвіце. Пачынаючы з казюркі да звера, усё жыве.

Я ўсё вам успомню... Ляцяць самалёты і ляцяць. Штодзень. Нізка-нізка над галовамі. Ляцяць на рэактар. На станцыю. Адзін за адным. А ў нас — эвакуацыя. Перасяленне. Штурмуюць хаты. Людзі пазачыняліся, пахаваліся. Скаціна рыкае, дзеці плачуць. Вайна! А сонейка свеціць... Я села і не выходжу з хаты, праўда, на ключ не замыкалася. Пастукалі салдаты: "Што, хазяйка, сабралася?" Пытаюся: "Сілком будзеце мне рукі і ногі звязваць?" Памаўчалі, памаўчалі і пайшлі. Маладзенькія-маладзенькія. Дзеці! Бабы на каленях перад хатамі поўзалі... Маліліся... Салдаты пад рукі адну, другую — і ў машыну. А я прыгразіла, каторы мяне зачэпіць, таго кіем агрэю. Сварылася! Моцна сварылася! Не плакала. Тады я не плакала.

Сяджу ў хаце. То крык. Крык! А то стала ціха... Аціхла. Я першым днём не выйшла з хаты...

Расказвалі: ішла калона людзей... I йшла калона скаціны. Вайна!

Мой гаспадар любіў казаць, што чалавек страляе, а Бог кулі носіць. Каму які лёс! Маладыя, што паз'язджалі, ужо ёсць што паўміралі. На новым месцы. А я з кавенькай — хаджу. Сумна стане, паплачу. Вёска пустая... А птушкі тут усялякія... Лятаюць... I лось ідзе хоць бы што... (Плача.)

Я ўсё ўспомню... Людзі паз'язджалі, а катоў і сабак пакінулі. Першыя дні я хадзіла і малака ім налівала, а сабакам па лусце хлеба давала. Яны стаялі ля сваіх двароў і гаспадароў чакалі. Чакалі людзей доўга. Галодныя каты елі агуркі... Елі памідоры... Да восені я ў суседкі касіла траву пад веснічкамі. Плот паваліўся, плот ёй прыбіла. Чакала людзей... Жыў у суседкі сабачка, звалі Жучком. "Жучок, — прашу, — калі першым людзей стрэнеш, — дык гукні мне".

Уначы сню, як я эвакуіруюся... Афіцэр крычыць: "Хазяйка, мы зараз усё будзем паліць і закопваць. Выходзь!" I вязуць мяне кудысьці, у нейкае незнаёмае месца. Няўцямнае. Гэта і не горад, і не вёска. I не зямля...

Надарылася такое... Быў у мяне харошы каток. Васька. Узімку галодныя пацукі панадзіліся — радачкі няма... Пад коўдру лезлі... Збожжа ў бочцы — дзірку прагрызлі. Дык Васька ўратаваў... Без Ваські б загінула... Мы з ім пагамонім, паабедаем. А тады Васька прапаў... Можа, агаладалыя сабакі дзе напалі і з'елі? Яны ўсё бегалі галодныя, пакуль не паўміралі, кошкі былі такія галодныя, што кацянят елі, улетку не елі, а зімой. Даруй мне, Божа! А адну бабу пацукі загрызлі... Зжэрлі. Рыжыя пацукі... Праўда ці не, а кажуць. Сноўдаюцца тут бамжы... Першыя гады дабра хапала... Сарочкі, кофты, футры... Бяры і вязі на барахолку... Нап'юцца яны, песні гарлаюць. Маць-перамаць. Адзін зваліўся з веласіпеда і заснуў на вуліцы. Раніцою дзве костачкі знайшлі і веласіпед. Праўда ці не? Не скажу. Гавораць.

Тут усё жыве. Ну, усё-ўсё! Яшчарка жыве, жаба жыве. I чарвяк жыве. I мышы ёсць! Усё ёсць! Надта ж вясною хораша. Я люблю, як бэз цвіце. Чаромха пахне. Пакуль ногі моцна трымалі, сама па хлеб хадзіла, у адзін толькі бок пятнаццаць кіламетраў. Маладой бегма туды б і назад. Прывычная. Пасля вайны мы хадзілі па насенне на Украіну. За трыццаць, за пяцьдзесят кіламетраў. Людзі па пуду насілі, а я тры. А зараз па хаце, бывае, не перайду. Старой бабе і ўлетку на печы холадна. Міліцыянеры едуць сюды, правяраюць вёску, дык мне хлеба вязуць. Толькі што яны тут правяраюць? Жыву я і каток. Гэта ўжо другі каток у мяне. Міліцыя пасігналіць, мы з ім зарадуемся. Бяжым. Яму прывязуць костачак. А ў мяне будуць пытацца: "А як бандыты заскочуць?" — "Дык чым яны ў мяне разжывуцца? Што возьмуць? Душу? У мяне толькі душа". Добрыя хлопчыкі... Смяюцца... Батарэйкі для прыёмніка прывезлі, я цяпер усё радыё слухаю. Людмілу Зыкіну люблю, але яна нешта рэдка зараз пяе. Пэўна, састарэла, як і я... Мой гаспадар любіў сказаць... Дык яшчэ казаў: скончан баль — і скрыпкі ў торбу!

Раскажу, як я катка сабе знайшла. Не стала майго Ваські... I дзень чакаю, і два... I месяц... Ну, зусім, было, я адна засталася. Няма да каго і загаварыць. Пайшла па вёсцы, па чужых садках клічу: Васька, Мурка... Васька! Мурка! Па першым часе шмат іх бегала, а пасля недзе прапалі. Знішчыліся. Смерць не выбірае... Усіх прымае зямелька... I хаджу я, і хаджу... Два дні клікала. На трэці дзень — сядзіць пад крамаю... Мы пераміргнуліся... Ён рады, і я радая. Толькі што ён слова не прамовіць. Ну, пайшлі, — прашу, — пайшлі дамоў". Сядзіць... Мяў... Я давай яго ўпрошваць: "Што ты тут будзеш адзін? Ваўкі з 'ядуць. Разарвуць. Пайшлі. У мяне яйкі ёсць, сала". От як растлумачыць? Кот чалавечае мовы не разумее, а як ён тады дацяміў, што я казала яму? Я іду паперадзе, а ён бяжыць ззаду. Мяў... "Адрэжу табе сала"... Мяў... "Будзем жыць удваіх"... Мяў... "Назаву цябе Васькам"... Мяў... I от мы з ім ужо дзве зімы перазімавалі...

Уначы прысніцца — нехта паклікаў... Суседчын голас: "Зіна!"

Памаўчыць... I зноў: "Зіна!"

Маркотна мне стане, я паплачу...

Зайду на могілкі. Мама там ляжыць... Дачушка малая... вайною ад тыфу згарэла... толькі мы занеслі яе на могілкі, закапалі, як вызірнула з-за хмарак сонейка. I свеціць-свеціць. Хоць ты вярніся ды адкапай. Гаспадар мой там... Федзя... Пасяджу ля ўсіх. Паўздыхаю. А пагаварыць можна і з жывымі, і з мёртвымі. Мне аніякай розніцы. Я і тых, і другіх чую. Калі ты адна... I калі маркота... Глыбокая маркота...

Ля самых могілак настаўнік Іван Прохаравіч Гаўрыленка жыў, ён да сына ў Крым з'ехаў. За ім — Пётр Іванавіч Міускі... Трактарыст... Стаханавец, калісьці ўсе ў стаханаўцы выбіваліся. А там далей Міша Міхалёў, ён катлы грэў на ферме. Міша памёр неўзабаве. Паехаў — і адразу памёр. За ім — дом заатэхніка Сцяпана Быхава стаяў... Згарэў! Уначы благія людзі падпалілі. Прышлыя. Сцяпан доўга не пажыў. Недзе ў Магілёўскім раёне пахаваны. Другая вайна... Столькі мы людзей страцілі! Кавалёў Васіль Макаравіч, Максім Нічыпарэнка... Я, бывае, заплюшчу вочы і хаджу па вёсцы... Ну, якая, кажу ім, тут радыяцыя, калі матылёк лятае, і чмель гудзе. I мой Васька мышэй ловіць. (Плача.)

А мая ж ты любачка, ці ж уразумела ты маю журбу? Панясеш людзям, а мяне ўжо і не будзе. Знойдуць у зямельцы... Пад карэннямі..."

Зінаіда Еўдакімаўна Каваленка, самасёлка

 

 

Маналог пра цэлае жыццё, напісаны на дзвярах

 

"Я хачу засведчыць...

Гэта было тады, дзесяць гадоў назад, і кожны дзень адбываецца са мною цяпер. Гэта заўсёды са мной.

Мы жылі ў горадзе Прыпяці. У самім гэтым горадзе.

Я не пісьменнік. Не апішу. Майго розуму не хопіць, каб уцяміць. I маёй вышэйшай адукацыі. Вось ты жывеш... Звычайны чалавек. Маленькі. Такі, як усе вакол — ідзеш на працу і прыходзіш з працы. Атрымліваеш сярэднюю зарплату. Раз на год ездзіш у водпуск. Нармальны чалавек! I аднаго дня ты раптам ператвараешся ў чарнобыльскага чалавека. У дзіва! У нешта такое, што ўсім цікава і нікому невядома. Ты хочаш быць як усе, а ўжо няможна. Ты не можаш. На цябе глядзяць іншымі вачыма. Табе задаюць пытанні: там было страшна? Як гарэла станцыя? Што ты бачыў? I наогул, ці могуць быць у цябе дзеці? Жонка ад цябе не ўцякла? Па першым часе мы ўсе ператварыліся ў дзіва... Само слова "чарнобылец" дагэтуль, як гукавы сігнал... Усе паварочваюць галовы ў твой бок... Адтуль!

Гэта былі адчуванні першых дзён... Мы страцілі не горад, а цэлае жыццё...

Пакінулі дом на трэці дзень... Рэактар гарэў... Запомнілася, як нехта са знаёмых сказаў: "Пахне рэактарам". Неапісальны пах. Але пра гэта ўжо было ў газетах. Ператварылі Чарнобыль у фабрыку жахаў, а на самой справе ў мульцік. Я раскажу толькі сваё... Сваю праўду...

Было так... Аб'явілі па радыё: катоў браць нельга! Ката ў чамадан! А ён у чамадан не хоча, вырываецца. Падрапаў усіх. Рэчы браць нельга! Я ўсе рэчы не вазьму, я вазьму адну рэч. Толькі адну! Я павінен зняць дзверы ад кватэры і забраць з сабою, дзверы пакінуць не магу... А ўваход заб'ю дошкамі...

Нашы дзверы... Наш талісман! Сямейная рэліквія. На гэтых дзвярах ляжаў мой бацька. Не ведаю, па якім звычаі, не ўсюды гэтак, але ў нас, сказала мне мама, нябожчыка трэба пакласці на дзверы ягонага дома. Ён на дзвярах ляжыць, пакуль не прывязуць труну. Я сядзеў ля бацькі ўсю ноч, ён ляжаў на гэтых дзвярах... Кватэра адчынена... Усю ноч... I на гэтых жа дзвярах да самага верху засечкі... Як я рос... Адзначана: першы клас, другі. Сёмы. Перад арміяй... А побач — як рос ужо мой сын... Мая дачка... На гэтых дзвярах усё наша жыццё напісана. Як я пакіну іх? Папрасіў суседа, у яго была машына: "Памажы!" Паказаў мне на галаву. маўляў, ты, друг, звіхнуўся. Але я іх вывез... Дзверы... Уначы... На матацыкле... Лесам... Вывез праз два гады, калі наша кватэра ўжо была разрабавана. Ачышчана. За мной гналася міліцыя: "Будзем страляць! Будзем страляць!" Вядома, яны палічылі мяне марадзёрам. Дзверы ад уласнай кватэры я нібы ўкраў...

.. Завёз дачку з жонкай у бальніцу. У іх па целе распаўзліся чорныя плямы. То ўзнікнуць, то прападуць. Велічынёй з пятак... А нічога не баліць... Іх абследавалі. Я спытаў: "Скажыце, які вынік?" — "Не для вас". — "А для каго ж?"

Тады ўсе навакол гаварылі: памром-памром... Да дзвюхтысячнага года беларусы знікнуць. Дачцэ было шэсць гадоў. Кладу яе спаць, яна мне шэпча на вуха: "Тата, я хачу жыць, я яшчэ маленькая". А я думаў, яна нічога не разумее...

Вы можаце сабе ўявіць адразу сем лысых дзяўчынак? Іх у палаце было сем... Не, досыць! Не магу больш! Калі я расказваю, у мяне такое адчуванне, от сэрца падказвае — ты рашыўся на здрадніцтва. Бо я павінен гаварыць пра яе, як пра чужую... Пра яе пакуты... Жонка прыйшла з бальніцы... не вытрывала: "Лепей бы яна памёрла, чым гэтак мучыцца. Ці мне памерці, каб больш не глядзець". Не, досыць! Усё! Не магу. Не!

Паклаў яе на дзверы... На дзверы, на якіх калісьці ляжаў мой бацька. Пакуль не прывезлі маленькую труну... Яна была маленькая, як скрынка з-пад вялікай лялькі.

Я хачу засведчыць — мая дачушка памёрла ад Чарнобыля. А ад нас вымагаюць, каб мы гэтага не памяталі".

Мікалай Фаміч Калугін, бацька

 

 

Маналог адной вёскі пра тое, як клічуць душы з неба, каб з імі паплакаць і паабедаць

 

Вёска Белы Бераг Нараўлянскага раёна, Гомельскай вобласці.

Гавораць: Ганна Паўлаўна Арцюшэнка, Ева Адамаўна Арцюшэнка, Васіль Мікалаевіч Арцюшэнка, Соф 'я Мікалаеўна Мароз, Надзея Барысаўна Нікалаенка, Аляксандр Фёдаравіч Нікалаенка, Міхаіл Мартынавіч Ліс.

— Госцейкі да нас... Добрыя людцы... Не гадалася на сустрэчу... Аніякага знаку... Бывае, далонь свярбіць — паздароўкаешся. А сёння ані не варажылася. Адно салавейка ўсю ноч спяваў — на сонечны дзянёк. Ой! Нашы бабы ўмэнт збягуцца. Вунь Надзя ўжо ляціць...

— I перажылі ўсё, перацярпелі...

— Ой, не хачу ўспамінаць. Страшна, Выганялі нас, салдаты выганялі. Ваенная тэхніка панаехала. Самаходкі. Адзін дзед стары... Ужо ляжаў. Паміраў. Куды ехаць? "Я от устану, — плакаў, — і пайду на могілкі. Сваімі нагамі". Што нам за хаты заплацілі? Што? Паглядзіце, якая тут прыгажосць! Хто нам за гэтую красу заплоціць? Курортная зона!

— Самалёты, верталёты — гул стаяў. КамАЗы з прычэпамі... Салдаты. Ну, думаю, пачалася вайна. З кітайцамі ці амерыканцамі.

— Гаспадар прыйшоў з калгаснага сходу і кажа: "Заўтра нас эвакуіруюць". А я: "Як жа бульбачка? Не выбралі. Не паспелі". Стукае ў дзверы сусед, і селі яны з маім выпіваць. Выпілі і давай сварыцца на старшыню: "Не паедзем і кропка. Вайну перажылі, а тут радыяцыя. Хоць закопвайся ў гэтую зямлю. Не паедзем!"

— Спачатку думалі, што ўсе памром праз два-тры месяцы. Так нам гаварылі. Агітавалі. Запалохвалі. Дзякаваць Богу —жывём!

— Слава Богу! Слава Богу!

— Ніхто не ведае, што на тым свеце. Тут лепей... Знаёмае ўсё. Як мая мама прыгаворвала: красуешся, радуешся і самавольнічаеш.

— Пойдзем у царкву, памолімся.

— Выязджалі... Узяла зямлі з мамінай магілкі ў мяшэчак. Пастаяла на каленях: "Даруй, што мы цябе пакідаем". Ноччу пайшла да яе і не баялася. Людзі свае прозвішчы пісалі на хатах. На бярвеннях. На плоце. На асфальце.

— Сабак салдаты забівалі. Стралялі. Бах-бах! Пасля гэтага я не магу чуць, як крычыць жывое.

— Я тут брыгадзірнічаў. Сорак пяць гадоў... Шкадаваў людзей... У Маскву на выстаўку мы свой лён вазілі, калгас пасылаў. Значок адтуль прывёз і чырвоную грамату. Тут да мяне з павагаю: "Васіль Мікалаевіч. Мікалаевіч..." А хто я там, на новым месцы? Стары дзед у брылі. Тут буду паміраць, жанчынкі мне вады прынясуць, у хаце нацепляць. Шкадаваў я людзей... Увечары ідуць бабы з поля і спяваюць, а я ведаю, што яны нічога не палучаць. Адны палачкі на працадні. А спяваюць...

— У вёсцы людзі жывуць разам... Адным гуртам...

— Сніцца мне сон, гэта я ўжо ў горадзе ў сына жыла. Сон... Што чакаю смерці, падчэкваю. I сынам наказваю: "Павязеце мяне на нашы могілкі, хоць пяць хвілінак пастойце са мною ля роднай хаты". I зверху бачу, як сыны мяне туды вязуць...

— Хай яна атручаная, з радыяцыяй, але гэта мая радзіма. Нідзе мы больш не патрэбныя. Нават птушцы сваё гняздо люба...

— Даскажу... Жыла ў сына на сёмым паверсе, падыду да вакна, гляну ўніз і жагнаюся. Здаецца, што каня чую. Пеўня... I такая шкадоба... А то сасню свой двор: карову прывязваю і даю, даю... Прачынаюся. Не хачу падымацца. Я яшчэ там. Я то тут, то там.

— Удзень мы жылі на новым месцы, а ўначы на бацькаўшчыне. У сне.

— Зімой у нас тут ночы доўгія, сядзім, бывае, і лічым: хто памёр ужо?

— Мой гаспадар два месяцы ляжаў... Маўчаў, не адказваў мне. Як пакрыўдзіўся. Хаджу па двары, вярнуся: "Бацька, як ты?" Вочы толькі на голас падыме, а мне ўжо лягчэй. Хай бы ляжаў, маўчаў, а быў у хаце. Як чалавек памірае, плакаць няможна. Перапыніш яму смерць, будзе доўга адыходзіць. Я ў шафцы свечку ўзяла і ў рукі яму ўставіла. Ён узяў і дыхае... Вочы, бачу, мутныя... Не плакала... Аб адным прасіла: "Перадай там прывітанне нашай дачушцы і маёй любай мамачцы". Малілася, каб нам разам... Хто Бога і ўпросіць, а мне ён смерці не даў. Жыву...

— А я паміраць не баюся. Ніхто два разы не жыве. I ліст аблятае, і дрэва падае.

— Бабачкі! Не плачце. У перадавіках усе гады хадзілі. Стаханаўкі. Сталіна перажылі. Вайну! Каб не смяяліся і не цешыліся, дык даўно павесіліся б. Значыцца, гамоняць дзве чарнобыльскія бабы. Адна: "Чула, у нас ува ўсіх цяпер белакроўе?" Другая: "Не слухай ты! Я ўчора палец парэзала, кроў цякла чырвоная".

— У родным краю, як у раю. А на чужыне і сонца не свеціць.

— А мая мама калісьці мяне вучыла, што вазьмі абразок і перавярні яго, і каб ён гэтак тры дні павісеў. Дзе б ты ні была, абавязкова дадому вернешся. У мяне было дзве каровы і дзве цялушкі, пяць свіней, гусі, куры, сабака. Рукамі галаву абхаплю і хаджу па садзе. А яблыкаў, яблыкаў — процьма! Прапала ўсё, прапала!

— Памыла ў хаце, печ пабяліла... Трэба пакінуць хлеб на стале і соль, міску і тры лыжачкі... Лыжак столькі, колькі душ у хаце... Усё, каб вярнуцца...

— А грабеньчыкі ў курэй былі чорныя, а не чырвоныя. Радыяцыя...

— Гэтая радыяцыя ў мяне на гародзе была. Гарод увесь пабялеў, бялюткі-бялюткі, як чымсьці пасыпаны. Шматочкамі нейкімі... Я думала, можа, чаго з лесу нанесла...

— Не хацелі мы ад'язджаць. Ой, не хацелі! Мужчыны выпіўшы. Пад колы кідаліся. Начальства хадзіла па хатах і кожнага ўгаворвала. Наказ: "Маёмасць не браць!"

— Скаціна тры дні няпоеная, някормленая. На забой! Прыехаў карэспандэнт з газеты. П'яныя даяркі ледзь яго не забілі.

— Старшыня з салдатамі кружляе вакол маёй хаты... Палохаюць: "Выходзь ці будзем падпальваць. А ну, сюды каністры з бензінам". Забегала — то ручнік схаплю, то падушку...

— А ў вайну ўсю ноч гарматы гахаюць-гахаюць, вухаюць-вухаюць. Мы зямляначку ў лесе выкалупалі. Бамбяць і бамбяць. Усё спалілі, сказаць бы хаты, а то і гарод, і вішанькі пагарэлі. Толькі б не было вайны... Як я баюся яе!

— У армянскага радыё пытаюцца: "Ці можна есці чарнобыльскія яблыкі?" Адказ: "Можна, толькі агрызкі трэба глыбока ў зямлю закопваць".

— Далі мне новы дамок. Цагаяны. Дык, ведаеце, за сем гадоў не забілі ніводнага цвіка. Чужына. Усё чужое. Мой гаспадар плакаў і плакаў. Тыдзень робіць у калгасе на трактары, чакае нядзелькі, а ў нядзельку ляжа ля сценкі і галосіць...

— Больш нас ніхто не падмане, нікуды мы са свайго месца не рушым. Крамы няма, бальніцы няма. Святла няма. Сядзім пры карасінавай лямпе і пры лучыне. А нам добра! Бо дома...

— У горадзе нявестка хадзіла за мною па кватэры з анучкай і выцірала ручку ад дзвярэй, крэсла... А ўсё за мае грошы куплена, уся мэбля і "Жыгулі". За тыя, што мне аддалі за хату, за кароўку. Грошы скончыліся, і мама не патрэбная.

— Грошы нашы дзеці забралі... А што засталося, інфляцыя з'ела. Можа, кілаграм добрых цукерак на іх цяпер купіш, а можа, і не хопіць, тое, што нам аддалі за гаспадарку, за хаты...

— Два тыдні я ішла пешкі... I кароўку сваю вяла... Людзі не пускалі ў хату... У лесе начавала...

— Баяцца нас... Заразныя, кажуць. За што Бог пакараў? Усердаваў на нас? Жывём не па-людску, не па боскіх законах. Грызем адзін аднаго. За гэта.

— Мае ўнукі ўлетку прыязджалі... Першыя гады не ехалі... Таксама баяліся... А цяпер адведваюць, прадукгы ўжо бяруць, усё бяруць, што дасі. "Бабуля, — пыталіся, — а чытала ты кніжку пра Рабінзона?" Жыў адзін гэтак, як і мы. Без людзей. Я з сабой паўмеха запалак прывезла... Сякеру і рыдлёўку... А цяпер у мяне сала, яйкі, малако, — усё сваё. Адно што — цукар не пасееш. Зямлі тут колькі хочаш! Хоць сто гектараў заворвай. А ўлады ніякай. Тут чалавеку ніхто не замінае... Ні начальства, ніхто...

— З намі і каты вярнуліся. I сабакі. Вярталіся разам. Салдаты не пускалі. Амонаўцы. Дык мы ўначы... Ляснымі дарогамі... Партызанскімі...

— Нічога ад дзяржавы нам не трэба. Нічога не просім. Не чапайце толькі нас! Ні крамы не трэба, ні аўтобуса. Па хлеб ходзім пешкі... Дваццаць кіламетраў. Не чапайце толькі нас! Мы самі сабе.

— Табарам вярнуліся. Тры сям'і... А тут ўсё разрабавана: печ разбілі, вокны, дзверы знялі. Падлогу. Лямпачкі, выключальнікі, разеткі, — усё выкруцілі. Нічога жывога. Вось гэтымі рукамі ўсё нанава, вось гэтымі рукамі. А як жа!

— Дзікія гусі крычаць — вясна надышла. Сеяць пара. А мы ў пустых хатах... Адно — стрэхі цэлыя...

— Міліцыя сварылася. Прыедуць на машынах, а мы — у лес. Як ад немцаў. Адноечы наваліліся на нас з пракурорам, дык ён гразіўся, што будуць судзіць па дзесятай стацці... Я кажу: "Хай мне дадуць хоць год турмы, я адбуду і сюды вярнуся". Іх клопат пакрычаць, а наш памаўчаць. Я ордэн маю, як перадавы камбайнер, а ён мне гразіцца — "па дзесятай стацце пайдзёш"...

— Кожан дзень мне мая хата снілася. Я вярталася: то гарод капаю, то пасцель прыбіраю... I заўсёды што-небудзь знайду: то туфель, то куранят... Да дабраўсё, да радасці. Навяртанне...

— Уначы Бога просім, а ўдзень міліцыянера. Спытаеце вы ў мяне: "Чаго ты плачаш?" А я не ведаю, чаго я плачу. Я радая, што ў сваім двары жыву.

— I перажылі ўсё, ператрывалі...

— Дадыбала я да доктара: "Любенькі, ножкі не ходзяць. Сустаўчыкі баляць". — "Кароўку трэба здаць, бабка, малако атручанае". — "Ой не, — плачу, — ножкі баляць, каленькі баляць, а кароўку не аддам. Мая карміцелька".

— У мяне сямёра дзяцей. Усе ў гарадах жывуць. Я тут адна. Замаркочуся, сяду пад іхнімі фатаграфіямі... Гаманю. Сама з сабою. Усё, усё адна. Хату адна пафарбавала, шэсць бляшанак фарбы выклала. Так вось і жыву. Выгадавала чатырох сыноў і трох дочак. А муж рана памёр. Адна.

— Я з ваўком спатыкаўся вось гэтак: ён стаіць, і я стаю. Паглядзелі адзін на аднаго... Ён убок адскочыў... Паімчаўся. Дык у мяне шапка паднялася ад страху.

— Любы звер баіцца чалавека. Ты звера не чапай, і ён цябе абыдзе. Раней ходзіш па лесе, пачуеш галасы, бяжыш да людзей, а цяпер чалавек ад чалавека хаваецца. Не давядзі Бог напаткаць у лесе чалавека!

— Усё, што ў Бібліі напісана, усё спраўджваецца. Там і пра наш калгас напісана... I пра Гарбачова... Што будзе вялікі начальнік з кляймом і вялікая дзяржава рассыплецца. А пасля надыдзе Божы суд... Хто ў гарадах жыве, усе пагінуць, а ў вёсцы адзін чалавек ацалее. Чалавек будзе рады чалавечаму следу! Не чалавеку, а толькі следу ягонаму...

— А святло ў нас — лямпа. Карасінка. А-а... Бабы ўжо выменцілі вам. Заколем парсюка, дык у пограб нясем і ў зямлю закопваем. У зямлі мяса тры дні ляжыць. Гарэлка ў нас са свайго жыта.

— У мяне два мяхі солі... Не прападзём без дзяржавы! Дроў поўна — вакол лес. Хата цёплая. Лямпа гарыць. Любата! Казу трымаю, козліка, трое свіней, чатырнаццаць курэй. Зямлі — хапае, травы — хапае. Вада ёсць у калодзежы. Воля! Нам добра! У нас тут не калгас, а камуна. Яшчэ аднаго коніка купім. I тады ніхто нам болей не трэба. Аднаго коніка...

— Мы не дадому вярнуліся, як адзін карэспандэнт тут быў і здзіўляўся, а на сто гадоў назад. Сярпом жнём, касой косім. Малоцім цапамі збожжа проста на асфальце.

— У вайну нас спалілі, жылі ў зямлі. У зямлянках. Майго брата забілі і двух пляменнікаў. Усяго ў родзе загінула семнаццаць чалавек. Мама плача і плача. А хадзіла старая па вёсках, жабравала. "Маркоцішся? — кажа маме. — Не маркоцься. Хто аддаў жыццё за другіх, той святы чалавек". I я ўсё за Радзіму магу... Толькі забіваць не магу... Я — настаўніца, я вучыла — любіце чалавека. Толькі так вучыла: "Заўсёды адольвае дабро". Дзеці, яны малыя, душою чыстыя.

— Чарнобыль... Над войнамі вайна. Няма чалавеку нідзе паратунку. Ні на зямлі, ні ў вадзе, ні на небе.

— Тэлевізара ў нас няма і радыё. Аніякіх навін не ведаем, затое нам спакайней жыць. Не расстрайваемся. Прыязджаюць людзі, пераказваюць: усюды вайна. I нібыта сацыялізм скончыўся, жывём пры капіталізме. Цар вернецца. Праўда?

— То дзік з лесу ў сад зойдзе, то ласіха... Людзі рэдка. Адны міліцыянеры...

— А вы ў маю хату зайдзіце.

— I ў маю. Гэтак даўно ў мяне ў хаце госць не сядзеў.

— I жагнаюся, і малюся... Госпадзі! Два разы міліцыя мне печ бурыла... На трактары вывозілі... А я — назад! Пусцілі б людзей — яны ўсе на каленях бы дамоў папаўзлі. Разнеслі па свеце наша гора. Толькі мёртвыя назад вяртаюцца. Мёртвым дазваляюць вярнуцца. А жывыя — уначы. Лесам...

— На Радаўніцу ўсе сюды рвуцца. Да адзінага. Кожан хоча свайго памянуць. Міліцыя па спісках прапускае, а дзецям да васемнаццаці няможна. Прыедуць і гэтак рады ля сваёй хаты пастаяць... У сваім садку каля яблыні... Спачатку на могілках плачуць, пасля разыходзяцца па сваіх дварах. I там таксама плачуць і моляцца. Ставяць свечкі. Вісяць на сваіх платах... Як на агародках ля магілак... Бывае, што і вяночак пакладуць ля хаты... Павесяць белы ручнік на веснічках... Бацюшка малітву чытае: "Брацця і сестры! Будзьце церпялівымі!"

— На могілкі бяруць і яйкі, і булкі... У каго што ёсць... кожны сядае ля сваёй радні. Клічуць: "Сястра, прыйшла цябе праведаць. Ідзі да нас абедаць". Ці: "Мамачка ты наша. Татулька ты наш. Татуля". Клічуць душы з неба... У каго ў гэты год памёрлі, тыя плачуць, а ў каго раней, тыя не плачуць. Пагавораць, успомняць. Усе моляцца. Хто не ўмее, таксама моліцца.

— Толькі ноччу не плачу. Ноччу па мёртвых плакаць няможна. Сонца зойдзе — ужо не плачу. Памяні, Божа, душачку іх. I царства ім нябеснае!

— Хто не скача, той плача. От хахлушка прадае на рынку вялікія чырвоныя яблыкі. Зазывае: "Купляйце яблычкі! Яблычкі чарнобыльскія!" Хтосьці ёй раіць: "Не прызнавайся, цётка, што яны чарнобыльскія. Ніхто не купіць". — "Не скажыце! Бяруць! Каму трэба цешчу пачаставаць, каму — начальніка!"

— Тут адзін з турмы вярнуўся. Па амністыі. У суседняй вёсцы жыў. Маці памёрла, хату закапалі. Прыбіўся да нас. "Цётка, дайце лусту хлеба і сала. Я вам дроў накалю". Жабруе.

— Бардак у краіне — і сюды ўцякаюць людзі. Ад людзей уцякаюць. Ад закону. I жывуць адны. Чужыя людзі... Суровыя, няма ветласці ў вачах. Нап'юцца — падпаляць. Ноччу спім, а пад ложкам — вілы, сякеры. На кухні ля дзвярэй — малаток.

— Вясною шалёная лісіца бегала, як яна шалёная, дык ласкавая-ласкавая. Не можа глядзець на ваду. Пастаў у двары вядро вады — і не бойся! Уцячэ.

— Мы — людзі заслужоныя. Я — партызан, год быў у партызанах. А як нашы немцаў адбілі, на фронт трапіў. На рэйхстагу сваё прозвішча напісаў: Арцюшэнка. Зняў шынель, камунізм будаваў. А дзе той камунізм?

— У нас тут камунізм... Жывём — браты і сёстры...

— Як вайна пачалася, не было тым годам ні грыбоў, ні ягад. Паверыце? Сама зямля бяду чула... Сорак першы год... Ой, прыпамінаю! Я вайну не забыла. Праляцела чутка, што прыгналі нашых палонных, хто пазнае свайго, можа забраць. Падхапіліся, пабеглі нашы бабы! Увечары хто свайго, а хто чужога прывёў. Але знайшоўся такі гад... Жыў, як усе, жанаты, двое дзяцей... Заявіў у камендатуру, што мы ўкраінцаў узялі. Васько, Сашко... Назаўтра немцы на матацыклах прыязджаюць... Просім, укленчваем... А яны вывелі іх за вёску і паклалі з аўтаматаў. Дзевяць чалавек. Яны ж маладыя-маладыя, прыгожыя! Васько, Сашко... Толькі б не было вайны. Як я яе баюся!

— Начальства прыедзе, пакрычыць-пакрычыць, а мы глухія і нямыя. I перажылі ўсё, перацярпелі...

— А я пра сваё... Пра сваё думаю і думаю... На могілках... Хто галосіць гучна, а хто ціха. Іншыя, бывае, прыгавораць: "Рассыпся, жоўты пясочак. Раскрыйся, цёмная ночка". З лесу прыжджэш, а з пяску ніколі. Буду звяртацца ласкава: "Іван... Іван, як мне жыць?" А ён нічога не адкажа мне, ні добрага, ні благога.

— Няма сваіх, каб па іх плакаць, дык я па ўсіх плачу. Па чужых. Пайду на могілкі, пагаманю з імі...

Нікога не баюся: ні нябожчыкаў, ні звяроў, анікога. Сын прыедзе з горада і сварыцца: "Што сядзіш адна? А як хто задушыць?"

А што ён возьме ў мяне? Адны падушкі...У простай хаце ўсё ўбранне — падушкі. Як стане бандыт лезці, ён жа галаву ў акно ўсуне, а я сякеркай яе прэч. Ага, сякеркай... Можа, і няма Бога, можа, іншы хто, але там, высока, нехта ёсць. I я жыву...

— Зімой дзед павесіў у двары разабранага цялятка. I якраз чужаземцаў прывезлі: "Дзядуля, што ты робіш?" — "Радыяцыю выганяю".

— Было ж... Людзі апавядалі... Пахаваў муж жонку, а хлопчык маленькі ў яго застаўся. Мужчына адзін... Запіў з гора... Здыме з дзіцяці ўсё мокрае і пад падушку. А жонка — ці то яна сама, ці то душа яе толькі — з'явіцца ноччу, памые, пасушыць і складзе ўсё ў адным месцы. Адноечы ён угледзеў... Паклікаў, яна адразу ж як растала... Паветрам зрабілася... Тады суседзі парадзілі яму: як мільгане — дзверы на ключ, дык, можа, гэтак хутка не.ўцячэ. А яна і зусім не прыйшла. Што там такое было? Хто там такі прыходзіў? Не верыце? А тады скажыце, адкуль казкі ўзяліся? Гэта ж, можа, калісьці праўда была? От вы вучоныя...

— З-за чаго той Чарнобыль сарваўся? Адны кажуць — вучоныя вінаватыя. Хапаюць Бога за бараду, а ён смяецца. А нам тут цярпі!.. Спакойна мы ніколі не жылі. Заўсёды баяліся. Перад самай вайной людзей хапалі... У нас трох мужчын прыехалі на чорных машынах і з поля забралі, і дагэтуль яны не вярнуліся. Заўсёды мы баяліся...

— Адно, што ў мяне ёсць, кароўка. Я пайшла б і аддала, толькі б не было вайны. Як я яе баюся!

— А тут над усімі войнамі вайна... Чарнобыль...

— I зязюля кукуе, сарокі трашчаць... Казулі бегаюць... А ці будуць яны і далей весціся, ніхто не скажа. Раніцою зірнула ў сад — дзікі парылі. Дзікі. Людзей можна перасяліць, а лася і дзіка не.

Дом не можа без чалавека. I зверу чалавек патрэбен. Усе шукаюць чалавека. Бусел прыляцеў... Жучок вылез. Усяму радая.

— Баліць, бабачкі... Ой як мне баліць! Трэба ціха... Труну нясуць ціха... Асцярожна... Не стукнуць аб дзверы ці ложак, ані да чога не дакрануцца і не ўдарыць. А то бяда — чакай другога нябожчыка. Памяні, Божа, душачку іх. I царства ім нябеснае! А дзе хаваюць, там і галосяць. Тут у нас усё — могілкі... вакол могілкі... Самазвалы гудуць... Бульдозеры... Хаты валяцца... Пахавальшчыкі працуюць і працуюць... Закапалі школу, сельсавет, лазню... Гэты самы свет, ды людзі ўжо не тыя. Адно не ведаю, ці ёсць у чалавека душа? Кажа бацюшка, абяцае, што мы — несмяротныя. Якая яна, душа? I дзе яны ўсе на тым свеце месцяцца?

Два дні дзед паміраў, за грубачкай стаюся і пільную: як яна ў яго вылятаць будзе? Пайшла карову даіць... Ускочыла ў хату... Клічу... Ляжыць з расплюшчанымі вачыма... Душа адляцела... Ці нічога не было? Як жа тады стрэнемся...

 

 

Маналог пра тое, што знойдзеш чарвяка-дажджавіка, і курыца радуецца

 

"Першы страх? Першы страх з неба зваліўся... Вадою плыў... А паасобныя людзі і шмат хто спакойныя былі, як камяні. Крыжам пабажуся! Мужчыны, каторыя старэйшыя, вып'юць: "Мы да Берліна дайшлі і перамаглі". Скажуць, як да сцяны прыклеюць...

Першы страх быў... Раніцою ў садзе і на гародзе мы знаходзілі спруцянелых кратоў. Хто іх душыў? Звычайна яны на святло не вылазяць з-пад зямлі. Нешта іх гнала. Крыжам пабажуся!

Сын звоніць з Гомеля:

— А хрушчы лятаюць?

— Хрушчоў няма, нават лічынак штосьці не відаць. Пахаваліся.

— А дажджавікі ёсць?

— Знойдзеш дажджавіка, курыца радуецца. I іх няма.

— Першая прыкмета: дзе хрушчоў і дажджавікоў няма — там моцная радыяцыя.

— Што такое радыяцыя?

— Мама, гэта смерць такая. Угаворвайце тату з'язджаць. У нас перабудзеце.

— Дык жа мы гарод не пасадзілі...

Былі б усе разумныя, дык хто б застаўся дурнем. Гарыць, ну гарыць. Пажар — гэта часова, ніхто па тым часе не баяўся. Атама не ведалі. Крыжам пабажуся! А жылі пад бокам у атамнай станцыі, напрасткі — трыццаць кіламетраў, а калі шашою — сорак. Радыя былі вельмі. Купіў білет і паехаў. Забеспячэнне ў іх маскоўскае... Кілбаса танная, заўсёды мяса ў крамах. На выбар. Добры быў час!

А цяпер адзін страх... Менцяць, што жабы ды мошкі застануцца, а людзі не. Жыццё застанецца без людзей. Баюць казкі з прыказкай. А, дурань, хто іх любіць! Але не бывае байкі без праўды... Старая ўжо гэта песня...

Радыё ўключу. Палохаюць і палохаюць нас радыяцыяй. А нам пры радыяцыі стала лепш жыць. Крыжам пабажуся! Ты паглядзі: прывезлі апельсіны, тры гатункі кілбасы, калі ласка... У вёсцы! Мае ўнукі паўсвету аб'ехалі. Меншая дзяўчынка вярнулася з Францыі, гэта ж некалі Напалеон адтуль наступаў... "Бабуля, я бачыла ананас!" Другога ўнука... Браціка яе ў Берлін на лячэнне бралі... Гэта туды, адкуль на нас Гітлер пёр... На танках... Новы свет цяпер... Усё па-іншаму... Радыяцыя гэтая вінавата ці хто? А якая яна? Можа, у кіно дзе паказвалі? Вы бачылі? Белая, ці якая яна? Якога колеру? Адны кажуць, што без колеру і паху, а другія, што яна чорная. Як зямля! А калі без колеру, то — як Бог. Бог усюды, а ніхто не бачыць. Палохаюць! А яблыкі ў садзе вісяць і ліст на дрэвах, бульба ў полі... Я думаю, што ніякага Чарнобыля няма, прыдумалі... Падманулі людзей... Сястра мая са сваім мужыком выехалі... Недалёка тут, за дваццаць кіламетраў. Два месяцы там пажылі, бяжыць да іх суседка: "Ад вашай каровы радыяцыя пералезла да маёй. Карова з ног валіцца". — "А як яна пералезе?" — "Яна па паветры лятае, як пыл. Лятучая". Казкі! Казкі з прыказкай...

Але як падумаю — у кожнай хаце нехта памёр...

А што я вам дадам? Трэба жыць... Больш анічога...

А то яшчэ... Раней мы самі білі масла, смятану, ставілі тварог, сыр. Варылі малочную зацірку. Ці ядуць такое ў горадзе? Заліваеш муку вадою і перамешваеш, атрымліваюцца рваныя кавалачкі цеста, тады ты іх у каструлю з кіпнем. Паварыш і забельваеш малаком. Мама мая паказвала і вучыла: "I вы, дзеці, навучыцеся гэтак. А я навучылася ад сваёй мамы". Пілі мы бярозавы і кляновы сок. Бярозавік і кляновік. Фасолю ў стручках ставілі ў чыгунках у печ, каб упрэла. Варылі кісель з журавінаў... А ў вайну крапіву збіралі, лебяду... З голаду пухлі, але не паміралі... Ягады ў лесе, грыбы... А цяпер такое жыццё, што ўсё гэта парушылася. Думалася нам, што гэта непарушнае, што тое, што ў чыгунку кіпіць, вечнае. Ніколі б я не паверыла, што яно памяняецца. Але ж яно так... Малако нельга... Бабовыя — нельга... Грыбы, ягады забараняюць... Мяса наказваюць вымочваць тры гадзіны... I з бульбы два разы ваду зліваць, як варыш. Але з Богам біцца не будзеш... Трэба жыць... Палохаюць, што і ваду нашу няможна піць. Але як ты без вады? У кожным чалавеку вада ёсць. Нікога няма без вады. Ваду і ў камені знойдзеш. Ну, гэта ж вада, можа, яна вечная? Усё жыццё з яе... У каго спытаешся? Ніхто не скажа. А Богу моляцца, у яго не пытаюцца. То трэба жыць..."

Ганна Пятроўна Бадаева, самасёлка

 

 

Маналог пра песню без слоў

 

"Я вам у ножкі пакланюся... Папрашу... Знайдзіце нам Ганну Сушко... Яна жыла ў нашай вёсцы... У вёсцы Кажушкі... Прозвішча — Ганна Сушко... Я вам назаву ўсе прыкметы, а вы надрукуйце. У яе горб, з дзяцінства нямая... Жыла адна... Шэсцьдзесят гадоў... У час перасялення яе забралі на машыне "Хуткай дапамогі" і вывезлі невядома куды. Грамаце яна не вучылася, таму ніякага пісьма мы ад яе не атрымалі. Адзінокіх і хворых ссялялі ў прытулкі. Хавалі. Але ніхто не ведае адрасу... Надрукуйце...

Шкадавалі мы яе ўсёй вёскаю. Глядзелі, як малое дзіця. Хто дроў наколіць, хто малака прынясе. Хто пасядзіць увечары ў хаце... У печы распаліць... Два гады, як мы, паблукаўшы па чужых вуглах, вярнуліся ў родныя хаты. I ёй перадайце, што хата яе ацалела. Дах ёсць, вокны. Што пабіта і разрабавана, разам адновім. Дайце толькі нам адрас, дзе яна жыве і пакутуе, паедзем і забярэм... Прывязём назад. Каб яна не памірала ад нуды... Я вам у ножкі пакланюся... Нявінная душа гаруе ў чужым свеце...

Ёсць яшчэ адна прыкмета... Я забылася... Калі ёй што-небудзь баліць, яна цягне песню... Без слоў... Адзін голас... А размаўляць яна не можа... Як баліць, цягне голасам: а-а-а... Жаліцца..."

Марыя Ваўчок, суседка

 

 

Тры маналогі пра даўні страх

 

Сям'я К-вых. Маці і дачка. I мужчына, што не абазваўся ні словам (даччын муж).

Дачка:

— Я спачатку дзень і ноч плакала. Хацелася ппакаць і гаварыць... Мы з Таджыкістана, з Душанбе... Там — вайна...

Мне пра гэта няможна... Я дзіцятка чакаю, я — цяжарная. Але я вам раскажу... Заходзяць днём у аўтобус з праверкай пашпартоў... Звычайныя людзі, толькі з аўтаматамі... Паглядзяць дакументы і выштурхоўваюць з аўтобуса мужчын... I тут жа, ля дзвярэй... Страляюць... Нават не адводзяць нікуды... Я ніколі б сама не паверыла. А я гэта бачыла... Бачыла, як вывелі двух мужчын, адзін зусім малады, прыгожы, ён ім нешта крычаў. Па-таджыкску, па-руску... Крычаў, што ў яго жонка нядаўна нарадзіла, што трое малых дзяцей дома. А яны толькі смяяліся, таксама маладыя, зусім маладыя. Звычайныя людзі, толькі з аўтаматамі. Ён упаў... Ён ім красоўкі цалаваў... Усе маўчалі, увесь аўтобус. Толькі ад'ехалі: та-та-та... Баялася азірнуцца... (Плача.)

Мне пра гэта нельга... Я дзіцятка чакаю... Але я вам раскажу... Аб адным прашу: не называйце маё прозвішча, а імя — Святлана. У нас там сваякі засталіся... Іх заб'юць... Я раней думала, што ў нас ніколі ўжо вайны не будзе. Вялікая краіна, любімая. Самая моцная! Раней нам гаварылі, у савецкай краіне, што мы бедна жывём, сціпла, бо прайшла вялікая вайна, народ пацярпеў, затое цяпер у нас магутная армія, нас ніхто не зачэпіць. Не пераможа! А мы сталі страляць адзін у аднаго... Цяпер не такая вайна, як раней, як дзед успамінаў, ён да Германіі дайшоў, цяпер сусед страляе ў суседа, хлопчыкі разам у школе вучыліся, і яны забіваюць адзін аднаго, гвалцяць дзяўчатак, з якімі ў школе побач сядзелі. Усе павар'яцелі...

Нашы мужы маўчаць. Мужчыны тут маўчаць. Яны вам нічога не скажуць. Ім крычалі ўслед, што яны, як жанчыны: уцякаюць. Баязліўцы! Радзіму прадаюць. А дзе іх віна? Хіба гэта віна, што не можаш страляць? У мяне муж — таджык, яму трзба было ісці на вайну і забіваць. А ён: "Паедзем-паедзем. Я не хачу на вайну. Мне не патрэбен аўтамат". Там ягоная зямля, а ён паехаў, бо не хоча забіваць другога таджыка, такога, як і ён сам. Але яму тут самотна, там родныя браты ваююць, аднаго ўжо забілі. Там ягоная маці жыве. Сёстры. Ехалі мы сюды ў душанбінскім цягніку, вокны павыбіваны, халадэча, вагоны не грэюць, страляць не стралялі, але па дарозе ў вокны каменне шпурлялі, шыбы разбівалі: "Рускія, прэч адсюль! Акупанты! Хопіць нас рабаваць!" А ён жа таджык, і ён усё гэта чуў. I дзеці нашы чулі. Дзяўчынка ў нас вучылася ў першым класе, яна была закаханая ў хлопчыка. Таджыка. Прыходзіць са школы: "Мама, а хто я — таджычка ці руская?" Ёй не растлумачыць...

Мне пра гэта няможна... Але я вам раскажу... У іх памірскія таджыкі ваююць з кулябскімі таджыкамі. Яны — усе таджыкі, у іх адзін Каран, адна вера, але кулябцы забіваюць памірцаў, а памірцы забіваюць кулябцаў. Спачатку яны на плошчы збіраліся, крычалі, маліліся. Я хацела зразумець, я таксама туды пайшла. Спытала ў старых: "Супраць каго вы выступаеце?" Яны адказалі: "Супраць парламента. Нам сказалі, што гэта вельмі благі чалавек — Парламент". Пасля плошча апусцела і сталі страляць. Неяк адразу стала іншая краіна, незнаёмая. Усход! А датуль нам здавалася, што жывем на сваёй зямлі. Па савецкіх законах. Там столькі рускіх магіл засталося, а на іх няма каму плакаць... Жывёлу пасвяць на рускіх могілках... Коз... Рускія старыя на сметніках бадзяюцца, падбіраюць.

Працавала ў раддоме, медсястрой. Начное дзяжурства. Жанчына раджае цяжка, крычыць... Прыбягае санітарка... У нестэрыльных пальчатках, у нестэрыльным халаце... Што здарылася? Што!! Каб у такім выглядзе ў радзільную залу?! "Дзяўчаткі, бандыты!" А яны ў чорных масках, са зброяй. I адразу да нас: "Дай наркотыкі! Дай спірт!" — "Няма наркотыкаў, няма спірту!" Урача да сцяны — давай! I тут жанчына, што раджала, з палёгкаю закрычала. Радасна. I дзіцятка заплакала, яно толькі-толькі з'явілася... Я над ім схілілася, я нават не запомніла — хто гэта нарадзіўся: хлопчык ці дзяўчынка? У яго яшчэ ні імя, анічога. I гэтыя бандыты да нас: хто яна — кулябка ці памірка? Не хлопчык ці дзяўчынка, а кулябка ці памірка? Мы — маўчым... А гэтыя равуць: "Хто яна?!" Мы — маўчым. Тады.яны хапаюць гэтае дзіцятка, яно, можа, мінут пяць-дзесяць усяго і пабыло на гэтым свеце, і выкідваюць у акно... Я медсястра, я неаднойчы бачыла, як паміраюць дзеці... А тут... Мне гэта няможна ўспамінаць... (Плача.) Як жыць? Як пасля гэтага раджаць? (Плача.)

Пасля таго выпадку, у раддоме, у мяне экзема на руках высыпала. Вены набраклі... I такая абыякавасць... Не хацелася ўставаць з пасцелі... (Плача.) Падыду да бальніцы і назад паварочваю. А я ўжо сама дзіцятка чакала... Не магла там раджаць... Прыехалі сюды... У Беларусь... У Нароўлю... Ціхі гарадок, маленькі... I больш ні аб чым не пытайцеся... Я вам усё распавяла...(Плача.) Пачакайце... хачу, каб вы ведалі... Я Бога не баюся... Я чалавека баюся... Па першым часе мы пыталіся: "Дзе тут у вас радыяцыя?" — "Дзе стаіце, там радыяцыя". Дык гэта ж уся зямля?! (Плача.) Процьма дамоў пустуючых... Людзі выехалі... Ім страшна...

А мне тут не так страшна, як там. Мы засталіся без радзімы, мы — нічые. Немцы ўсе выехалі ў Германію, татары, як ім дазволілі, у Крым, а рускія нікому не патрэбны. На што ім спадзявацца? Чаго чакаць? Расія ніколі не ратавала сваіх людзей, бо вялікая, бязмежная. Праўду кажучы, я і не адчуваю, што мая радзіма — Расія, мы выхоўваліся па-іншаму: наша Радзіма — Савецкі Саюз. Вось і не ведаеш цяпер, як душу ўратаваць? Ніхто не шчоўкае тут затворам, — ужо добра. Нам тут дом далі, мужу — работу. Напісала ліст сваім знаёмым, яны ўчора таксама прыехалі. Назусім. Прыехалі ўвечары і баяліся выйсці з вакзала, дзяцей не пускалі, сядзелі на сваіх чамаданах. Чакалі раніцы. А пасля бачаць: людзі ходзяць па вуліцах, смяюцца, кураць... Ім паказалі нашу вуліцу, правялі да самага нашага дома. Яны не маглі ачомацца, дайсці да памяці, бо там мы адвыклі ад нармальнага жыцця, ад звычайнага. А раніцою яны схадзілі ў гастраном, убачылі масла, смятану, і там жа, у магазіне — гэта яны ўсё нам самі расказвалі — купілі пяць бутэлечак вяршкоў і тут жа іх выпілі. На іх глядзелі, як на ненармальных... А яны ні вяршкоў, ні масла два гады не бачылі. Там хлеба не купіш. Там — вайна... Гэта нельга давесці чалавеку, які сёння вайны не бачыў...

У мяне там душа была мёртвая... Каго б я там нарадзіла з мёртвай душой? Тут людзей мала... Дамы пустыя... Жывём пад лесам... Я баюся, калі шмат людзей. Як на вакзале... Як на вайне... (Заплакала наўзрыд і замоўкла.)

Маці:

— Толькі пра вайну... Толькі пра вайну магу гаварыць... Чаму сюды прыехалі? На чарнобыльскую зямлю? Бо адсюль нас ужо не выганяць. З гэтай зямлі. Яна ўжо нічыйная, Бог яе забраў... Людзі яе пакінулі...

У Душанбе была я намеснікам начальніка вакзала, і быў яшчэ адзін намеснік, таджык. Нашы дзеці разам раслі, вучыліся, мы сядзелі за адным святочным сталом: Новы год, Першамай... Разам пілі віно, плоў елі. Ён да мяне звяртаўся: "Сястра. Сястрычка. Мая руская сястра". І от ён падыходзіць, а мы сядзелі ў адным кабінеце, спыняецца перад маім сталом і крычыць:

— Калі ты, нарэшце, у сваю Расію пакоцішся? Гэта — наша зямля!

У тую хвіліну я думала, што мой розум не вытрывае. Падскочыла да яго:

— Куртка на табе адкуль?

— Ленінградская, — адказаў ад нечаканасці.

— Скідай рускую куртку, гад! — зрываю з яго куртку. — Адкуль шапка? Хваліўся, што з Сібіры прыслалі! Здымай шапку, гад! Сарочку давай! Штаны! Іх на маскоўскай фабрыцы шылі! Яны таксама рускія!

Да трусоў бы распранула. Здаравіла мужчына, я яму па плячо, а тут аднекуль сіла ўзялася, усё б з яго здзёрла. Вакол ужо людзі сабраліся. Ён крычыць:

— Адыдзіся ад мяне, вар'ятка!

— Не, аддавай усё маё, рускае! Я ўсё сваё забяру! — Я сапраўды ледзь не звар'яцела. — Шкарпэткі здымай! Чаравікі!

Працавалі мы днём і ноччу. Саставы ідуць перапоўненыя — уцякаюць людзі... Шмат рускіх людзей кранулася з месца... Тысячы! Дзесяткі тысяч! Сотні! Яшчэ адна Расія. Адправіла я ў дзве гадзіны ночы маскоўскі цягнік, засталіся ў зале дзеці з горада Курган-Цюбе, не паспелі на маскоўскі. Я іх зачыніла, я іх схавала. Падыходзяць да мяне двое. З аўтаматамі.

— Ой, хлопцы, што вы тут робіце? — А ў самой сэрца закалацілася.

— Сама вінавата, у цябе ўсе дзверы насцеж.

— Я цягнік адпраўляла. Не паспела зачыніць.

— Што там за дзеці?

— Гэта нашы, душанбінскія.

— А можа, яны з Кургана? Кулябскія?

— Не-не. Нашы.

Пайшлі. А калі б адчынілі залу? Яны б усіх... I мне заадно — кулю ў лоб! Там адна ўлада — чалавек са стрэльбай. Пасадзіла раніцою дзяцей на Астрахань, загадала, каб іх везлі, як кавуны, дзвярэй не адчынялі. (Спачатку маўчыць. Пасля доўга плача.) Хіба ёсць што-небудзь страшнейшае за чалавека? (Зноў замаўкае.)

Ужо, як тут ішла па вуліцы, праз кожную хвіліну азіралася. Мне здавалася, што нехта за спіною напагатове... Чакае. Дня там не мінала, каб я пра смерць не думала... Заўсёды з дому ва ўсім чыстым выходзіла — у вымытай блюзцы, спадніцы, у чыстай бялізне. А раптам заб'юць. Цяпер па лесе хаджу адна і нікога не баюся. Людзей у лесе няма, ніводнага чалавека. Іду, прыгадваю: ці то было ўсё тое са мною, ці то не? Іншым разам паляўнічага напаткаеш: са стрэльбай, сабакам і дазіметрам. Гэта таксама людзі са зброяй, але не такія, яны за чалавекам не ганяюцца, Страляніну пачую, ведаю, што па варонах страляюць ці зайца гоняць. (Маўчыць.) Таму мне тут не страшна... Я не магу баяцца зямлі, вады.. .Я чалавека баюся... За сто долараў на рынку ён там купляе аўтамат...

Я ўспамінаю хлопца. Таджыка... Ён гнаўся за другім хлопцам... За чалавекам гнаўся!! Як ён бег, як дыхаў, я адразу зразумела, што ён хоча забіць... Але той схаваўся... Уцёк... I вось гэты вяртаецца, ідзе міма мяне і кажа: "Маці, дзе тут можна вады папіць?" Будзённа гэтак пытаецца, быццам нічога такога не было. У нас на вакзале бачок з вадой стаяў, я яму паказала. I от гляджу яму ў вочы і гавару-гавару: "Чаго вы адзін за адным ганяецеся? Навошта забіваеце?" I яму быццам нават сорамна стала. "Ну, маці, ты давай цішэй". А калі яны разам усе, яны іншыя. Было б іх трое ці хоць бы яны ўдвух, паставілі б мяне да сцяны. З адным чалавекам яшчэ можна гаварыць...

З Душанбе прыехалі ў Ташкент, а далей трэба — у Мінск. Няма білетаў — і ўсё! У іх хітра ўсё, пакуль у лапу не дасі, у самалёт не сядзеш, бясконцыя прыдзіркі — то да вагі, то да аб'ёму: гэтага няможна, гэта выкінь. Два разы на вагі ганялі, ледзь датумкала, грошы ўпіхнула... "Вось гэтак бы даўно, а то спрачаецца тут". Як усё проста! Кантэйнер у нас — дзве тоны, прымусілі разгрузіць. "Вы едзеце з гарачай кропкі, можа, зброю вязеце? Анашу?" Двое сутак тузалі. Я пайшла да начальніка і ў ягонай прыёмнай пазнаёмілася з добрай жанчынай, яна мяне ацверазіла: "Нічога вы тут не даможацеся, а будзеце патрабаваць справядлівасці, ваш кантэйнер выкінуць у полі і разрабуюць тое, што вы прывезлі". Ну, што рабіць? Ноч не спалі, разгрузіліся, што там у нас: транты, матрацы, стары халадзільнік, два мяхі кніг. "Вы, напэўна, каштоўныя кнігі вязеце?" Пасмяяліся. "А колькі ў вас халадзільнікаў?" — "Адзін, ды і той нам разбілі". — "Чаму не ўзялі дэкларацыю?" — "Адкуль жа нам было ведаць? Мы першы раз з вайны едзем..."

Хаджу па лесе, думаю. Нашы ўсе ля тэлевізара сядзяць: як там? Што там? А я не хачу.

Было жыццё... Зусім іншае жыццё... Я там лічылася вялікім чалавекам, ёсць у мяне вайсковае званне — падпалкоўнік чыгуначных войск. Тут сядзела беспрацоўнай, пакуль не ўладкавалася прыбіральшчыцай у гарсавеце. Падлогу мыю... Мінулася жыццё... А на другое ў мяне ўжо няма сілы... Адны нас тут шкадуюць, іншыя незадаволены: "Бежанцы бульбу крадуць. Начамі выкопваюць". У тую вайну, мая мама ўспамінала, людзі больш адно аднаго шкадавалі. Нядаўна пад лесам каня здзічэлага знайшлі. Дохлага. У другім месцы — зайца. Яны былі не забітыя, а дохлыя. З-за гэтага ўсе занепакоіліся. А знайшлі мёртвага бамжа, неяк непрыкметна прайшло. Чамусьці да мёртвага чалавека людзі ўсюды прывыклі..."

 

Лена М. — з Кіргізіі. На парозе дома, як для фатаграфавання, побач з ёю сядзелі яе пяцёра дзяцей і кот Мяцеліца, якога яны з сабой прывезлі.

"Мы ехалі, як з вайны... Ухапілі рэчы, кот за намі да вакзала ішоў след у след, ката забралі. Ехалі цягніком дванаццаць сутак, апошнія два дні заставалася ў нас толькі капуста кіслая ў слоіках і кіпень. Хто з ломам, хто з сякерай, хто з малатком дзяжурылі ля дзвярэй. Скажу вам, як... Аднае начы на нас напалі бандыты. Ледзь не забілі. За тэлевізар, за халадзільнік цяпер могуць забіць. Мы ехалі, як з вайны, хоць у Кіргізіі, дзе мы жылі, пакуль не страляюць. Была разня, дзікунская, яшчэ пры Гарбачове ў горадзе Ош... Кіргізаў з узбекамі... Неяк яно заціхла... Але нешта яшчэ ў паветры адчуваецца... На вуліцах... Скажу вам, як страшна... Ну, мы рускія, з намі ясна, але і самі кіргізы гэтага баяцца... У іх чэргі па хлеб, вось яны і крычаць: "Рускія, вымятайцеся дамоў! Кіргізія — для кіргізаў!" — і выкідваюць з чаргі. I яшчэ нешта па-кіргізску, ну, нешта такое, што, маўляў, ім самім хлеба не хапае, а трэба нас карміць. Я іхнюю мову кепска разумею, вывучыла некалькі слоў, каб на рынку патаргавацца, купіць што-небудзь.

У нас была Радзіма, цяпер яе няма. Хто я? Мама — украінка, тата рускі. Нарадзілася і вырасла ў Кіргізіі, выйшла замуж за татарына. Хто мае дзеці? Якая ў іх нацыянальнасць? Мы ўсе перамяшаліся, наша кроў перамяшалася. У пашпарце ў мяне і ў дзяцей запісана — рускія, а мы — не рускія. Мы — савецкія! Але той краіны, дзе я нарадзілася, няма. Няма і таго месца, што мы называлі радзімай, ні таго часу, які таксама быў нашай радзімай. Мы цяпер, як пералётныя птушкі. У мяне пяцёра дзяцей: старэйшы сын — у восьмым класе, малодшая дзяўчынка — у дзіцячым садку. Я іх сюды прывезла. Нашай краіны няма, а мы — ёсць.

Я там нарадзілася, вырасла. Будавала завод, рабіла на заводзе. "Едзь туды, дзе твая зямля, а тут усё наша". Нічога не далі ўзяць, акрамя дзяцей. "Тут усё наша". А дзе маё? Уцякаюць людзі. Едуць. Усё рускія людзі. Савецкія. Яны нідзе не патрэбныя... Іх ніхто не чакае...

А я калісьці шчаслівая была. Усе мае дзеці з любові... Я іх там раджала: хлопчык, хлопчык, хлопчык, пасля — дзяўчынка, дзяўчынка. Больш гаварыць не буду... Плакаць пачну... (Але дадае яшчэ некалькі слоў.) Мы будзем жыць у Чарнобылі. Цяпер тут — наш дом... Чарнобыль — наш дом, наша радзіма... (Знячэўку ўсміхаецца.) Птушкі тут такія, як і паўсюль. I помнік Леніну стаіць... (І ля весніцаў, ужо развітваючыся.) Ранічкою ў суседнім доме стукаюць малаткамі, дошкі з акон адбіваюць. Страчаю жанчыну: "Адкуль вы?" — "З Чачні". Нічога не кажа, толькі плача...

У мяне людзі пытаюцца... Здзіўляюцца... Адзін дык у вочы спытаў: "Прывезла б ты дзяцей туды, дзе чума ці халера?" Дык гэта ж чума і халера... А гэтага страху, пра які тут гавораць, я не ведаю. Няма яго ў маёй памяці..."

 

 

Маналог пра тое, што толькі ў злосці чалавек хітры, і які ён адкрыты і даступны ў простых словах любові

 

"Уцёк я... Уцёк ад свету... Па першым часе на вакзалах аціраўся, вакзалы падабаліся, што людзей шмат, а ты адзін. Пасля сюды. Тут воля...

Уласнае жыццё забыў... Не пытайцеся... Што чытаў у кніжках — памятаю, і пра што іншыя людзі распавядалі — памятаю, а сваё жыццё забыў. Леты былі маладыя... Грэх на мне... Няма таго грэху, якога б Бог не дараваў за шчырасць прынесенага пакаяння...

Чалавек не можа быць шчаслівым. Не павінен. Убачыў Гасподзь адзінокага Адама і даў яму Еву. Для шчасця, а не для грэху. А ў чалавека не выходзіць быць шчаслівым... Я от не люблю прыцемак... Цемнаты... От гэтага пераходу, як зараз... Ад святла да ночы... Я дагэтуль не магу даўмецца, дзе я быў... Так вось... Мне ўсё роўна: магу жыць і магу не жыць. Жыццё чалавечае, як трава, расцвітае, усыхаецца і знікае ў агні. Я палюбіў мысліць... Тут можна аднолькава загінуць і ад звера, і ад холаду. На дзесяткі кіламетраў ніводнага чалавека. Ад д'ябла ратуюцца постам і малітваю. Пост — для плоці, малітва — для душы. Але я ніколі не бываю самотным, чалавек, які верыць у Бога, не можа быць самотным. Езджу па вёсках... Раней знаходзіў макарону, муку... Алей. Кансервы... Цяпер на могілках жабрую... Мёртвым пакідаюць паесці, папіць. А яно ім не патрэбна. Яны на мяне не крыўдуюць... На полі — дзікае жыта, што само па сабе расце. У лесе — грыбы, ягады. Тут прыволле...

У кніжках чытаў... У айца Сергія Булгакава... "Бог стварыў свет свядома, дык свет не можа быць зусім недарэчным", і трэба "мужна і да канца вытрываць гісторыю". Так вось... I ў другога... Імя не памятаю... памятаю думку: "Зло ўласна не ёсць субстанцыя, а пазбаўленне дабра, накшталт таго, як змрок не іншае што ёсць, як адсутнасць святла". Кніжкі тут знайсці проста, лёгка знойдзеш. Пустога глінянага гладыша ўжо не знойдзеш, лыжкі ці відэльца, а кніжкі можна. Нядаўна знайшоў Пушкіна... Томік... "И смерти мысль мила душе моей". Гэта запомніў. Так вось... "И смерти мысль"... Я тут адзін. Аб смерці думаю. Палюбіў мысліць... Цішыня спрыяе падрыхтоўцы... Чалавек жыве сярод смерці, але не разумее, што такое смерць. А я тут адзін... Учора ваўчыцу з ваўчанятамі прагнаў са школы, жылі яны там.

Пытанне: ці сапраўдны свет, адлюстраваны ў слове? Слова, яно стаіць між чалавекам і душой... Так вось...

А то яшчэ скажу: птушкі, дрэвы, мурашы, — яны мне цяпер бліжэй, чым раней. Я таксама пра іх думаю. Чалавек страшны... I незвычайны... Але тут забіваць нікога не хочацца... Рыбу вуджу, ёсць вудачка. Так вось... А ў звера я не страляю... I пастак не стаўлю... Тут нікога забіваць не хочацца...

Князь Мышкін гаварыў: "Хіба можна бачыць дрэва і не быць шчаслівым". Так вось... Я люблю мысліць. А чалавек часцей за ўсё скардзіцца, а не мысліць...

Дзеля чаго ўзірацца ў зло? Яно, вядома, хвалюе... Грэх — гэта таксама не фізіка... Неабходна прызнаць неіснуючае. Сказана ў Бібліі: "Для дасведчанага — інакш, для астатніх прытча". Узяць птушку... Ці што іншае жывое... Нам іх зразумець немагчыма, бо яны жывуць для сябе, а не для іншых. Так вось... Навокал усё зменлівае, адным словам кажучы...

Усё жывое — на чатырох нагах, гаядзіць у зямлю, да зямлі горнецца. Адзін чалавек на зямлі стаіць, а рукамі і галавой да неба ўзнімаецца. Да малітвы... Да Бога... Старэнькая ў царкве моліцца: "Усім нам па грахах нашых". Але ні вучоны, ні інжынер і ні вайсковец у тым не прызнаюцца. Яны думаюць: "Мне няма ў чым каяцца. Чаму я павінен каяцца?" Так вось...

Малюся я проста... Чытаю сам сабе... Госпадзі, вазвах мяне! Пачуй! Толькі ў злосці чалавек хітры. Але які ж ён адкрыты і даступны ў простых словах любові. Словы нават у філосафаў прыблізныя ў дачыненні да той думкі, якую яны выпеставалі. Слова цалкам адпавядае таму, што ў душы, толькі ў малітве, у малітоўнай думцы. Я фізічна гэта адчуваю. Госпадзі, вазвах мяне! Пачуй!

I чалавек таксама...

Я баюся чалавека... I заўжды хачу яго напаткаць. Добрага чалавека. Так вось... Тут ці бандыты жывуць, хаваюцца, ці такі чалавек, як я... Пакутнік...

Якое прозвішча? Пашпарта ў мяне няма. Забрала міліцыя... Біла: "Чаго бадзяешся?" — "Я не бадзяюся — я каюся". Яшчэ мацней білі. Білі па галаве... Так што напішыце: раб божы Мікалай... Цяпер вольны чалавек..."

 

 

Салдацкі хор

 

Арцём Бахціяраў, шараговец, Алег Лявонцьевіч Верабей, ліквідатар, Васіль Іосіфавіч Гусіновіч, вадзіцель-разведчык, Генадзь Віктаравіч Дземянеў, міліцыянер, Віталь Барысавіч Карбалевіч, ліквідатар, Валянцін Камкоў, вадзіцель, шараговец, Эдуард Барысавіч Караткоў, верталётчык, Ігар Літвін, ліквідатар, Іван Аляксандравіч Лукашук, шараговец, Аляксандр Іванавіч Міхалевіч, дазіметрыст, Алег Леанідавіч Паўлаў, маёр, верталётчык, Анатоль Барысавіч Рыбак, камандзір узвода аховы, Віктар Санько, шараговец, Рыгор Мікалаевіч Хвораст, ліквідатар, Аляксандр Васільевіч Шынкевіч, міліцыянер, Уладзімір Пятровіч Швед, капітан, Аляксандр Міхайлавіч Ясінскі, міліцыянер.

 

"Наш полк паднялі па трывозе. Толькі ў Маскве на Беларускім вакзале аб'явілі, куды нас вязуць. Адзін хлопец, здаецца, з Ленінграда, запратэставаў. Яму прыгразілі трыбуналам. Камандзір гэтак і сказаў перад строем: "У турму ці пад расстрэл пойдзеш". У мяне былі іншыя пачуцці. Усё наадварот. Хацелася нечага гераічнага. Можа быць, дзіцячае парыванне? Але такіх, як я, аказалася больш, у нас служылі хлопцы з усяго Савецкага Саюза. Рускія, украінцы, казахі, армяне... Было трывожна і чамусьці весела.

Ну, прывезлі нас... Прывезлі на саму станцыю. Далі белы халат і белую шапачку. Марлевую павязку. Чысцілі тэрыторыю. Дзень выграбалі, вышкрабалі ўнізе, дзень— наверсе, на даху рэактара. Усюды з рыдлёўкай. Тых, хто падымаўся наверх, "бусламі" звалі. Робаты не вытрымлівалі, тэхніка вар'яцела. А мы працавалі. I вельмі гэтым ганарыліся..."

 

"Мы заехалі... Стаяў знак "Забароненая зона". Я не быў на вайне, але адчуванне чагосьці знаёмага... Аднекуль з памяці... Адкуль? Нешта звязанае са смерцю...

На дарогах сустракалі здзічэлых сабак, катоў. Часам яны паводзілі сябе дзіўна, не пазнавалі людзей, уцякалі ад нас. Я не разумеў, што з імі, пакуль нам не загадалі іх адстрэльваць... Хаты апячатаны, калгасная тэхніка пакінута... Цікава паглядзець. Нікога няма, толькі мы, міліцыя, патрулюем. Заходзіш у хату — фатаграфіі вісяць, а людзей няма. Дакументы валяюцца: камсамольскія білеты, пасведчанні, пахвальныя граматы... У адной хаце ўзялі тэлевізар часова, напракат, але каб хто-небудзь дамоў штосьці браў, я не заўважыў. Па-першае, было адчуванне, што людзі вось-вось вернуцца... Па-другое, гэта... нешта звязанае са смерцю...

Ездзілі да блока, да самога рэактара. Фатаграфавацца... Хацелася дома пахваліцца... Страх быў і адначасова цікавасць неадольная: што ж гэта такое? Я, напрыклад, адмовіўся, у мяне жонка маладая, не рызыкнуў, а хлопцы выпівалі па дзвесце грамаў і ехалі..."

 

"Пакінутая хата. Зачыненая. Кацянё на вакне, Думаў, што яно — глінянае. Падыходжу: жывое. Аб'ела ўсе вазоны ў гаршчэчках. Мушкаты. Як яно туды трапіла? Ці на яго забыліся?

У дзвярах запіска: "Любы даражэнькі чалавеча, не шукай каштоўных рэчаў. Іх у нас не было. Карыстайся ўсім, але не марадзёрнічай. Мы вернемся". На іншых хатах бачыў надпісы рознаю фарбаю: "Даруй нам, наша хатачка!" З хатаю развітваліся, як з чалавекам. Пісалі: "ад'язджаем ранкам" ці "ад'язджаем увечары", ставілі дату і нават гадзіны і хвіліны. Запіскі на лістках з вучнёўскіх сшыткаў... "Не забівай ката. Пацукі зжаруць усё". Дзіцячым почыркам: "Не забівай нашу Жульку. Яна — харошая..."

 

"Прызвалі. Служба гэткая: не прапускаць у выселеныя вёскі мясцовых жыхароў. Стаялі заслонамі паблізу дарог, будавалі зямлянкі, назіральныя вышкі. Звалі нас чамусьці "партызанамі". Мірнае жыццё... А мы стаім... Апранутыя па-вайсковаму... Сяляне не разумелі, чаму, напрыклад, нельга забраць са свайго двара вядро, збан, пілу ці сякеру. Прапалоць грады. Як ім растлумачыць? Яно і праўда: па адзін бок дарогі салдаты стаяць, не пускаюць, а па другі кароў пасвяць, гудуць камбайны і возяць збожжа. Збяруцца бабы і плачуць: "Хлопчыкі, пусціце... Гэта ж наша зямелька... Нашы хаты..." Яйкі, сала нясуць, самагонку..."

 

"Я — вайсковы чалавек, мне загадаюць — я павінен... Але і гераічны парыў, ён таксама быў. Ён падтрымліваўся. Палітработнікі выступалі. Радыё, тэлебачанне. Розныя людзі рэагавалі па-рознаму: адны хацелі, каб у іх узялі інтэрв'ю, надрукавалі ў газеце, другія глядзелі на ўсё, як на работу, трэція... Я іх спатыкаў, яны жылі з адчуваннем, што здзяйсняюць гераічны ўчынак. Нам добра плацілі, але пытанне грошай як бы не стаяла. Зарплата мая — чатырыста рублёў, а там я атрымліваў тысячу (у тых, савецкіх рублях). Нас пасля папракалі: "Грашышчы шуфлямі заграбалі, а вярнуліся — падавай ім машыны, мэблевыя гарнітуры без чаргі". Крыўдна, вядома. Бо і гераічны парыў быў...

Перад тым, як ехаць туды, страх узнік. На кароткі час. А там страх прападаў. Калі б я мог убачыць — гэты страх... Загад. Работа. Заданне. Мне было цікава паглядзець на рэактар зверху, з верталёта: што там здарылася на самой справе, як гэта выглядае? Але гэта рабіць забаранялася. У картачку мне запісалі дваццаць адзін рэнтген, але я не ўпэўнены, што гэта сапраўды так. Прынцып быў самы просты: прылятаеш у райцэнтр Чарнобыль (гэта, дарэчы, маленькі раённы гарадок, а не штосьці такое грандыёзнае, як я сабе ўяўляў), там сядзіць дазіметрыст, за дзесяць— пятнаццаць кіламетраў ад станцыі, ён робіць замер фону. Гэтыя замеры пасля перамнажаліся на колькасць гадзін, якія мы наляталі за дзень. Але я адтуль падняўся на верталёце і паляцеў на рэактар: туды — назад, праход у двух кірунках, сёння там — восемдзесят рэнтген, заўтра — сто дваццаць... Уначы кружуся над рэактарам — дзве гадзіны... Рабілі здымкі ў інфрачырвоных праменнях, кавалкі параскіданага графіту на плёнцы як бы "засвечваліся"... Удзень іх нельга было ўбачыць...

Размаўляў з вучонымі. Адзін: "Я магу вось гэты ваш верталёт языком вылізаць, і са мной нічога не здарыцца". А другі: "Хлопцы, чаму ж без засцярогі лятаеце? Жыццё сабе ўкарочваеце? Абшывайцеся! Абклёпвайцеся!" Абклалі сядзенні свінцовымі лістамі, павырэзвалі безрукаўкі са свінцу, але, аказваецца, ад аднаго выпраменьвання яны ахоўваюць, а ад другога — не. Ляталі з ранку да ночы. Фантастычнага нічога не было. Праца... Цяжкая праца... Уначы сядзелі ля тэлевізара, якраз той парою адбываўся чэмпіянат свету па футболе. Гаворкі, вядома ж, і пра футбол...

Задумвацца мы пачалі... Як бы не схлусіць... Напэўна, гады праз тры... Калі адзін захварэў, другі... Нехта памёр... Звар' яцеў... Парашыў сябе... Тады пачалі задумвацца... А зразумеем сёе-тое, я мяркую, праз дваццаць-трыццаць гадоў. У мяне — Афган (я там быў два гады) і Чарнобыль (я там быў тры месяцы) — самыя яркія моманты ў жыцці...

Бацькам не паведамляў, што паслалі ў Чарнобыль. Брат выпадкова купіў газету "Известия" і ўбачыў там мой партрэт, прыносіць маці: "На, глядзі — герой!" Маці заплакала..."

 

"Ехалі, я, ведаеце, што ўгледзеў? На ўзбочынах дарогі... У сонечных праменнях... Танюсенькі бляск... Штосьці крышталічнае зіхацела... Драбнюсенькія часцінкі... Ехалі ў бок Калінкавічаў, праз Мазыр. Штосьці пералівалася... Перамовіліся між сабой. У вёсках, дзе працавалі, на лісці адразу заўважылі прапаленыя дзірачкі, асабліва на вішняку. Рвалі агуркі, памідоры — і там на лістах чорныя дзірачкі... Лаяліся і елі.

Паехаў... Хоць мог не ехаць. Добраахвотнікам папрасіўся. У першыя дні абыякавых там не бачыў, гэта пасля вакуум у вачах, як звыкліся. Ордэнчык адхапіць? Ільготы? Ды глупства! Мне асабіста нічога не трэба было. Кватэра, машына... Што яшчэ? Ага, дача... Усё меў. Спрацоўваў мужчынскі азарт... Едуць сапраўдныя мужчыны на сапраўдную работу. А астатнія? Хай сядзяць пад бабскімі спадніцамі...

У аднаго жонка раджае, у другога малое дзіця... У трэцяга пякучка... Лаяліся і ехалі.

Вярнуліся дадому. Усё з сябе зняў, усё адзенне, у якім там быў, і выкінуў у смеццеправод. А пілотку падарыў малому сыну. Вельмі ён прасіў. Насіў, не здымаючы. Праз два гады яму паставілі дыягназ: пухліна мозгу... Далей дапішыце самі... Я не хачу далей гаварыць..."

 

"Я толькі што вярнуўся з Афганістана. Жыць хацеў. Ажаніцца. Адразу хацеў ажаніцца. А тут — позва з чырвонай палоскай. "Спецзборы" — на працягу гадзіны было па ўказным адрасе. Маці адразу ў слёзы. Яна парашыла, што мяне зноў забіраюць на вайну.

Куды вязуць? Навошта? Невядомасць суцэльная. У Слуцку пераапранулі, абмундзіравалі і тут адкрыляся, што едзем у райцэнтр Хойнікі. Прыехалі ў Хойнікі, там людзі яшчэ нічога не ведалі. Павезлі далей, у вёску, і там гуляюць вяселле: маладыя цалуюцца, музыка, п'юць самагонку. Вяселле як вяселле. А нам загад: зразаць грунт на штык.

Дзевятага мая — на Дзень Перамогі прыехаў генерал. Пастроілі нас, павіншавалі са святам. Адзін са строю асмеліўся і запытаўся: "Чаму хаваюць, які радыёфон? Якія атрымліваем дозы?" Адзін такі знайшоўся. Дык яго, як генерал паехаў, выклікаў камандзір часці і даў наганяй: "Правакацыі ўчыняеш! Панікёр!!" Праз пару дзён нейкія супрацьгазы выдалі, але ніхто імі не карыстаўся. Дазіметры два разы паказвалі, але ў рукі нікому не далі. Раз за тры месяцы адпускалі дадому на пару дзён. Наказ адзін: купіць гарэлкі. Я прывалок на сабе два заплечнікі з пляшкамі. Пад столь падкідвалі.

Перад адпраўкай дадому ўсіх выклікаў "кадэбэшнік" і вельмі раіў: нідзе і нікому не расказваць аб тым, што мы бачылі. З Афгана я вярнуўся, я ведаў — буду жыць! А ў Чарнобылі ўсё наадварот: заб'е менавіта тады, як вярнуўся..."

 

"Што запомніў? Урэзалася ў памяць?

Цэлы дзень ганяюся па вёсках на машыне... З дазіметрыстамі... I ніводная з жанчын не прапануе мне яблык..."

 

"Дзесяць гадоў мінула... Ужо як быццам гэтага і не было, калі б не захварэў, забыў..."

Трэба Радзіме служыць! Радзіме служыць — святая справа. Атрымаў: нацельную бялізну, анучы, боты, пагоны, пілотку, штаны, гімнасцёрку, рэмень, рэчмяшок. У дарогу! Далі самазвал. Вазіў бетон. Была ні была... Пранясе... Маладыя хлопцы. Нежанатыя. Рэспіратары з сабою не бралі... Не, аднаго памятаю... Пажылы вадзіцель... От ён заўсёды — у масцы... А мы — не. Даішнікі стаялі без масак. Мы — у кабіне, а яны — у радыеактыўным пыле стаялі па восем гадзін. Усім добра плацілі: тры зарплаты плюс камандзіровачныя. Ужывалі... Гарэлка, ведалі, дапамагае... Здымае стрэс. Невыпадкова ў вайну давалі славутыя наркомаўскія сто грамаў. Звычайная карціна: п'яны міліцыянер штрафуе п'янага вадзіцеля...

Не пішыце пра цуды савецкага гераізму. Яны былі... Цуды! Але спачатку — халатнасць, безалабернасць, а пасля цуды. Закрыць амбразуру... Грудзямі на кулямёт... А што ў прынцыпе не павінна быць такога загаду, пра гэта ніхто не піша. Кідалі нас туды, як пясок на рэактар... Кожны дзень вывешваўся новы "баявы лісток": "працуюць мужна і самаахвярна", "выстаім і пераможам..." Далі мне за подзвіг грамату і тысячу рублёў..."

 

"Спярша недаўменне... Адчуванне, што гульня... Але гэта была сапраўдная вайна... атамная вайна... Нам невядома: што страшна і што не страшна, чаго асцерагацца і чаго не асцерагацца? Ніхто не ведаў... Сапраўдная эвакуацыя... На вакзалах... Што рабілася на вакзалах? Мы дапамагалі ўкідваць дзяцей праз вокны ў вагоны... наводзілі парадак у чэргах... Чэргі па білеты ў касах, па ёд у аптэках. У чэргах сварыліся, лаяліся матам і біліся. Ламалі дзверы ў гарэлачных ларках і крамах. Разбівалі, выламвалі ў вокнах жалезныя краты. Перасяленцы... Яны жылі ў клубах, школах, дзіцячых садках. Хадзілі паўгалодныя. Грошы ва ўсіх хутка канчаліся. У крамах усё паскуплялі...

Я не забудуся на жанчын, якія мылі нашу бялізну. Пральных машын не было, пра іх не падумалі, не завезлі. Мылі рукамі. Усе жанчыны — пажылыя. Рукі ў іх — у пухірах, струпах... Бялізна не проста брудная, там дзесяткі рэнтгенаў... "Хлопчыкі, з'ешце...", "Хлопчыкі, паспіце...", "Хлопчыкі, вы ж маладыя... Асцерагайцеся..." Шкадавалі нас і плакалі...

Ці жывыя яны зараз?

Дваццаць шостага красавіка штогод мы збіраемся, тыя, хто там быў. Успамінаем той час. Ты быў салдатам на вайне, ты быў патрэбен. Благое забылася, а гэта засталося. Засталося тое, што без цябе не маглі абысціся... Наша сістэма, ваенная па сутнасці, яна выдатна спрацоўвае ў надзвычайных акалічнасцях. Ты, нарэшце, там свабодны і неабходны. Воля! I рускі чалавек ў такія моманты паказвае, які ён вялікі! Унікальны! Галандцамі ці немцамі ніколі не станем. I не будзе ў нас даўгавечнага асфальту і дагледжаных газонаў. А героі заўсёды знойдуцца!.."

 

"Сказалі — я пайшоў. Трэба! Быў членам партыі. Камуністы, наперад! Такія абставіны. Я ў міліцыі працаваў. Старшы сяржант. Паабяцалі мне новую "зорачку". Гэта быў чэрвень восемдзесят сёмага года... Трэба медкамісію абавязкова прайсці, а мяне адправілі без праверкі. Нехта там, як гавораць, адмазаўся, прынёс даведку, што ў яго язва страўніка, і мяне замест яго. Тэрмінова.

Ехалі, як вайсковыя людзі, а з нас спачатку стварылі брыгаду муляраў. Будавалі аптэку. У мяне адразу слабасць, санлівасць нейкая. Я — да ўрача: "Усё нармальна. Спякота". У сталоўку прывозілі з калгаса мяса, малако, смятану, мы елі. Урач нічога ў рот не браў. Прыгатуюць абед, ён у журнале адзначыць, што ўсё ў норме, але сам і пробы не здымаў. Мы гэта заўважылі. Такія акалічнасці. Адчайныя былі. Пачаліся клубніцы. Поўныя вуллі мёду...

Пачыналі ўжо лазіць марадзёры. Мы забівалі вокны, дзверы. Магазіны разрабаваныя, краты на вокнах выламаныя, мука, цукар пад нагамі, цукеркі... Параскіданыя бляшанкі... З адной вёскі людзей выселілі, а праз пяць-дзесяць кіламетраў людзі жывуць. Рэчы з пакінутай вёскі перавандроўваюць да іх. Такая сітуацыя. Мы ахоўваем, прыязджае былы старшыня калгаса з тутэйшымі людзьмі, іх ужо недзе пасялілі, далі хаты, але яны вяртаюцца сюды жаць жыта, касіць. Вывозілі сена ў цюках. У цюках мы знаходзілі схаваныя швейныя машыны, матацыклы. Бартэр: яны табе пляшку самагонкі — ты ім дазвол на правоз тэлевізара. Прадавалі, выменьвалі трактары, сеялкі. Адна пляшка... Дзесяць пляшак... Грошы нікога не цікавілі... (Смяецца.) Як пры камунізме... На ўсё існавала такса: каністра бензіну — паўлітра самагонкі, каракулевая шуба — два літры, матацыкл — як старгуешся... Я праз паўгода паехаў адтуль, згодна са штатным раскладам, тэрмін быў паўгода. Пасля прысылалі замену. Нас трошкі затрымалі, бо з Прыбалтыкі адмовіліся ехаць. Такая сітуацыя. Але я ведаю, што расцягнулі, вывезлі ўсё, што можна было падняць і вывезці. Зону перавезлі сюды... Шукайце на рынках, у камісійных магазінах, на дачах... засталася за дротам толькі зямля... I магілы..."

 

"Прыбылі на месца. Пераабмундзіраваліся. "Аварыя, — супакойвае нас капітан, — здарылася даўно. Тры месяцы назад. Ужо не страшна". Сяржант: "Усё нармальна, толькі мыйце рукі перад ядой".

Служыў дазіметрыстам. Як сцямнее, да нашага вахтавага вагончыка пад'язджаюць хлопцы на машынах. Грошы, цыгарэты, гарэлка... Дай толькі ў канфіскаваным барахле пакорпацца... Напакоўвалі сумкі. Куды везлі? Напэўна, у Кіеў... У Мінск... На барахолкі... Тое, што заставалася, мы закопвалі. Касцюмы, боты, крэслы, гармонікі, швейныя машыны... Закопвалі ў ямы, якія называлі "брацкімі магіламі".

Дадому прыехаў. Іду на танцы. Спадабалася дзеўчынёха:

— Давай пазнаёмімся.

— Навошта? Ты цяпер чарнобыльскі. Ад цябе нарадзіць страшна!".

 

"У мяне свая памяць... Афіцыйная мая пасада там — камандзір узвода аховы... Нешта накшталт дырэктара зоны апакаліпсісу. (Смяецца.) Так і напішыце.

Затрымліваем машыну з Прыпяці. Горад ужо эвакуіраваны, людзей няма. "Пакажыце дакументы". Дакументаў няма. Кузаў накрыты брызентам. Падымаем брызент: дваццаць чайных сервізаў, як сёння памятаю, мэблевая сценка, мяккі куток, тэлевізар, веласіпеды...

Складаю пратакол.

Прывозяць мяса для пахавання ў магільніках. У тушах ялавічыны адсутнічаюць кумпякі. Выразка.

Складаю пратакол.

У пустых вёсках бегалі здзічэлыя свінні. На калгасных канторах і клубах віселі плакаты: "Дадзім Радзіме хлеба!", "Слава савецкаму сельскаму працаўніку!", "Подзвіг народа несмяротны".

Недагледжаныя брацкія магілы. Трэснуты камень з прозвішчамі: капітан Барадзін, старшы лейтэнант... Шараговыя... Дзядоўнік, крапіва, лапухі.

Дагледжаны гарод. За плугам ідзе гаспадар, убачыў нас:

— Хлопцы, не сварыцеся. Мы ўжо падпіску далі: вясной паедзем.

— А навошта ж тады гарод пераворваеце?

— Дык жа гэта асенні клопат...

Я разумею, але я павінен скласці пратакол..."

 

"Жонка забрала дзіця і сышла. Сучка! Але я не павешуся, як Ванька Котаў... I не выкінуся з сёмага паверха! Сучка! Калі я адтуль прыкаціў з чамаданам грошай... Машыну купілі. Яна, сучка, жыла са мною. Не баялася. (Нечакана спявае.)

Нават тысяча рэнтген

Не апусціць рускі член...

Добрая прыпеўка. Адтуль. Хочаце анекдот? (Тут жа пачынае расказваць.) Муж вяртаецца дадому... З-пад рэактара... Жонка пытаецца ў доктара: "Што рабіць з мужам?" — "Памыць, абняць, дэзактываваць". Сучка! Яна мяне баіцца... Забрала дзіця... (Нечакана сур'ёзна.) Салдаты працавалі... Ля рэактара... Я іх вазіў на змену і са змены. У мяне, як і ва ўсіх, вісеў на шыі лічыльнік-накапляльнік. Пасля змены я іх збіраў і здаваў у першы аддзел... Сакрэтны... Там здымалі паказанні, запісвалі быццам бы штосьці ў нашы картачкі, але колькі рэнтгенаў кожнаму перапала — ваенная тайна. Сукі! Праходзіць нейкі час, табе кажуць: "Стоп! Больш нельга!" Уся медыцынская інфармацыя... Нават пры ад'ездзе не сказалі — колькі? Сукі! Цяпер яны грызуцца за ўладу... За партфелі... У іх — выбары.

Як нас лячыць? Ніякіх дакументаў мы не прывезлі. Іх дагэтуль хаваюць ці знішчылі па прычыне асаблівай сакрэтнасці. Чым дапамагчы нашым дактарам? Мне б цяпер даведачку: колькі? Чаго я там набраў? Я б сваёй сучцы паказаў... Я яшчэ ёй дакажу, што мы выжывем у любых абставінах і будзем жаніцца і раджаць. Пайшлі вы ўсе ў с...!"

 

"З нас узялі падпіску аб неразглашэнні... Я маўчаў... Адразу пасля арміі стаў інвалідам другой групы. У дваццаць два гады. Хапануў сваё... Цягалі вёдрамі графіт... Дзесяць тысяч рентгенаў... Зграбалі звычайнымі рыдлёўкамі, шуфлямі, мяняючы за змену да трыццаці "пялёсткаў Істракова", у народзе іх звалі "наморднікамі". Насыпалі саркафаг. Гіганцкую магілу, у якой пахаваны адзін чалавек — старшы аператар Валерый Хадзямчук, які застаўся пад руінамі ў першыя хвіліны выбуху. Піраміда дваццатага стагоддзя...

Нам заставалася служыць яшчэ тры месяцы. Вярнуліся ў часць, нават не пераапранулі. Хадзілі ў тых жа гімнасцёрках, у ботах, у якіх былі на рэактары. Да самага дэмбеля...

А калі б далі гаварыць, каму я мог расказаць? Працаваў на заводзе. Начальнік цэха: "Хопіць хварэць, а то скароцім". Скарацілі. Пайшоў да дырэктара: "Не маеце права. Я — чарнобылец. Я вас ратаваў. Абараняў!" — "Мы цябе туды не пасылалі".

Начамі прачынаюся ад мамінага голасу: "Сыночак, чаму ты маўчыш? Ты ж не спіш, ты ляжыш з расплюшчанымі вачыма... I святло ў цябе гарыць..." Я маўчу. Са мною ніхто не можа загаварыць гэтак, каб я адказаў. На маёй мове... Ніхто не разумее, адкуль я вярнуўся... I я распавесці не магу..."

 

"Ужо не баюся смерці... Самой смерці... Але не даўмеюся, як буду паміраць... Друг паміраў... Разросся, надзьмуўся... З бочку... А сусед... Таксама там быў, кранаўшчык. Ён счарнеў на вугаль, усохся да дзіцячага памеру. Не даўмеюся, як буду паміраць... Адно мне дакладна вядома: з маім дыягназам доўга не працягнеш. Адчуць бы момант... Кулю — у лоб... Я быў у Афгане... Там з гэтым лягчэй... З куляй...

Зберагаю газетную выразку... Пра аператара Леаніда Таптунова, гэта ён той ноччу дзяжурыў па станцыі і націснуў на чырвоную кнопку аварыйнай засцярогі за некалькі хвілін да выбуху. Яна не спрацавала... Яго лячылі ў Маскве. "Каб уратаваць, патрэбна цела", — казалі ўрачы. Засталася адна-адзіная чыстая, неабпрамененая плямка на спіне. Пахавалі, як і іншых, на Міцінскіх могілках. Труну выклалі знутры фальгой... Над ім паўметра бетонных пліт, са свінцовай пракладкай. Прыедзе бацька... Стаіць, плача... Ідуць міма людзі: "Твой суччын сын узарваў!"

Мы — самотнікі. Чужыя. Нават хаваюць нас асобна, не гэтак, як усіх. Як прышэльцаў адкульсці з космасу... Лепей бы я загінуў у Афгане! Праўду кажу, навальваюцца такія думкі. Там смерць была справай звычайнай... Зразумелай..."

 

"Зверху... З верталёта... Як ішоў нізка ля рэактара, назіраў... Казулі, дзікі... Худыя, сонныя... Як на замаруджанай кінастужцы рухаюцца... Яны карміліся травою, што тут расла, не разумелі... Не разумелі, што трэба сысці... Сысці разам з людзьмі...

Ехаць — не ехаць? Ляцець — не ляцець? Я — камуніст, як я мог не ляцець? Двое штурманаў адмовіліся, што, маўляў, жонкі маладыя ў іх, дзяцей яшчэ няма, іх сарамацілі, пакаралі. Кар'ера скончылася! Быў яшчэ мужчынскі суд. Суд гонару! Гэта, разумееце, азарт — ён не змог, а я пайду. Цяпер я думаю іначай... Пасля дзевяці аперацый і двух інфарктаў... Я іх не асуджаю, я іх разумею. Маладыя хлопцы. Але сам бы ўсё роўна паляцеў... Гэта так. Ён — не змог, а я — пайду. Мужчынскае!

З вышыні ўражвала колькасць тэхнікі: цяжкія верталёты, сярэднія верталёты... МІ-24 — гэта баявы верталёт... Што можна было рабіць на баявым верталёце ў Чарнобылі? Ці на ваенным знішчальніку МІ-2? Лётчыкі... Маладыя хлопцы... Усе пасля Афгана... Настрой такі, што хапіла б з іх аднаго Афгана, наваяваліся. Стаяць у лесе ля рэактара, хапаюць рэнтгены. Загад! Туды не трэба было пасылаць такую колькасць людзей, абпраменьваць. Навошта? Патрабаваліся спецыялісты, а не чалавечы матэрыял. Разбураны будынак, піраміды абрынутага хламу... і гіганцкая колькасць маленькіх чалавечых фігурак. Стаяў нейкі фээргэўскі кран, але мёртвы, туды дайшоў і памёр. Робаты паміралі... Нашы робаты, акадэміка Лукачова, створаныя ім для даследаванняў на Марсе... Японскія робаты... У іх, пэўна, згарала ўся начынка ад высокай радыяцыі. А салдацікі ў гумавых касцюмах, у гумавых пальчатках бегалі...

Перад ад'ездам нас папярэдзілі, што ў дзяржаўных інтарэсах — не балбатаць пра бачанае. Але, акрамя нас, ніхто не ведае, што там рабілася. Мы не ўсё разумелі, але ўсё бачылі..."

 

 

Раздзел другі. ВЯНЕЦ ТВАРЭННЯ

 

Маналог пра старыя прароцтвы

 

"Мая дзяўчынка... Яна не такая, як усе... От яна падрасце і яна спытаецца ў мяне: "Чаму я не такая?"

Як яна нарадзілася... Гэта было не дзіцятка, а жывы мяшэчак, зашыты з усіх бакоў, ніводнай шчылінкі, толькі вочкі расплюснуты. У медыцынскай картачцы запісана: "дзяўчынка, народжаная з множнай комплекснай паталогіяй: аплазія ануса, аплазія похвы, аплазія левай ныркі"... Гэтак гучыць яно на навуковай мове, а на звычайнай: ні піскі, ні попкі, адна нырка... Я несла яе на другі дзень на аперацыю, на другі дзянёк яе жыцця... Яна расплюшчыла вочкі, быццам і ўсміхнулася, а я спачатку падумала, што хоча заплакаць... О, госпадзі, яна мне ўсміхнулася! Такія, як яна, не жывуць, такія адразу паміраюць. Яна не памёрла, бо я яе люблю. За чатыры гады — чатыры аперацыі. Гэта адзінае дзіця ў Беларусі, якое выжыла з такой комплекснай паталогіяй. Я яе вельмі люблю. (Маўчыць.) Я нікога больш не змагу радзіць. Не рашуся. Вярнулася з раддома: муж пацалуе ўначы, я ўся дрыжу — нам нельга... Грэх... Страх... Чула, як урачы між сабою гаварылі: "Дзяўчынка не ў сарочцы нарадзілася, а ў панцыры. Паказаць па тэлевізары, ніводная маці не раджала б". Гэта яны пра нашу дзяўчынку... Як нам пасля гэтага з любошчамі тымі?!

Хадзіла ў царкву. Распавяла бацюшку. Ён кажа, што трэба адмольваць свае грахі. Але ў нашым родзе ніхто нікога не забіў...

У чым я вінаватая? Спачатку наш пасёлак хацелі эвакуіраваць, а пасля выкраслілі са спісу: не хапіла ў дзяржавы грошай. А я ў гэты час пакахала. Выйшла замуж. Я не ведала, што нам тут няможна кахацца... Шмат гадоў назад мая бабуля чытала ў Бібліі, што надыдзе на зямлі час, калі ўсяго будзе ў дастатку, усё будзе цвісці і пладаносіць, у рэках стане поўна рыбы, у лясах звера, але пакарыстацца гэтым чалавек не зможа. Ён не зможа і нарадзіць на сябе падобнага, прадоўжыць несмяротнасць. Я слухала старыя прароцтвы, як жахлівую казку. Не верыла. Раскажыце ўсім пра маю дзяўчынку. Напішыце. У чатыры гады яна спявае, танцуе, чытае на памяць вершыкі. У яе нармальнае разумовае развіццё, яна нічым не адрозніваецца ад іншых дзяцей, у яе толькі іншыя гульні. Яна не гуляе "ў краму", "у школу", яна гуляе з лялькамі "ў бальніцу": робіць ім уколы, ставіць градуснік, прызначае кропельніцу, лялька памірае, — пакрывае яе белай прасціною. Чатыры гады мы з ёй жывём у бальніцы, яе нельга пакінуць там адну, і яна не ведае, што жыць трэба дома. Калі забіраю яе на месяц-два дадому, пытаецца: "А мы хутка вернемся ў бальніцу?" Там у яе сябры, яны там жывуць, растуць. Ёй зрабілі попку... Фармуюць похву... Пасля апошняй аперацыі цалкам спынілася мочаспусканне, катэтар уставіць не ўдалося — трэба яшчэ некалькі аперацый. Але далей раяць аперыравацца за мяжою. А дзе нам узяць дзесяткі тысяч долараў, калі муж атрымлівае сто дваццаць долараў у месяц? Адзін прафесар па сакрэце параіў: "З такой паталогіяй ваша дзіця ўяўляе вялікую цікавасць для навукі. Пішыце ў замежныя клінікі. Іх павінна гэта зацікавіць". I я пішу... (Стараецца не заплакаць.) Я пішу, што кожнае паўгадзіны трэба выціскаць мачу рукамі, мача выходзіць праз кропкавыя адтуліны ў вобласці похвы. Калі гэтага не рабіць, адмовіць адзіная нырка. Дзе яшчэ ў свеце ёсць дзіця, якому кожнае паўгадзіны трэба выціскаць мачу рукамі? I колькі гэта можна вытрываць? Ніхто не ведае ўздзеяння малых доз радыяцыі на чалавека, на дзіцячы арганізм. Вазьміце маю дзяўчынку, хай для вопытаў... Я не хачу, каб яна памёрла... Я згодная, каб мая дзяўчынка стала паддоследнай жабкай, паддоследным трусікам, толькі б яна выжыла. (Плача.) Дзесяткі лістоў напісала... О, Госпадзі!

Пакуль што яна не разумее, але калі-небудзь спытаецца ў нас: чаму яна не такая, як усе? Чаму яе не зможа пакахаць мужчына? Чаму ёй нельга нарадзіць дзіцятка? Чаму ў яе ніколі не будзе таго, што адбываецца ў матылька... у птушкі... Ува ўсіх, але толькі не ў яе... Я хацела... Я павінна была даказаць... Каб... Я хацела атрымаць дакументы... Каб яна вырасла і даведалася: гэта не мы з мужам вінаватыя... Не наша каханне... (Зноў стараецца не заплакаць.) Чатыры гады ваявала... З урачамі, з чыноўнікамі.. .Стукалася ў высокія кабінеты...Толькі праз чатыры гады мне выдалі медыцынскую даведку, якая пацвярджае сувязь іянізуючай радыяцыі (малых дозаў) з яе страшэннай паталогіяй. Мне адмаўлялі чатыры гады, мне ўсё казалі: "Ваша дзяўчынка — інвалід дзяцінства". Які ж яна інвалід дзяцінства? Яна — інвалід Чарнобыля. Я вывучыла сваё радаводнае дрэва: не здаралася ў нашым родзе такога, да васьмідзесяці-дзевяноста гадоў усе жылі, мой дзядуля — да дзевяноста трох. Урачы апраўдваліся: "У нас — інструкцыя. Такія выпадкі мы пакуль што павінны ацэньваць, як агульнае захворванне. Вось праз дваццаць-трыццаць гадоў, калі назапасіцца банк чарнобыльскіх дадзеных, пачнём звязваць хваробы з іянізуючай радыяцыяй. А пакуль што медыцыне і навуцы пра гэта мала што вядома". Але я не магу чакаць дваццаць-трыццаць гадоў. Хацела падаць на іх у суд... На дзяржаву... Мяне называлі вар'яткай, смяяліся, маўляў, такія дзеці нараджаліся і ў Старажытнай Грэцыі. Адзін чыноўнік крычаў: "Чарнобыльскіх ільгот захацела! Чарнобыльскіх грошай!" Як я не страціла прытомнасці ў яго кабінеце...

Яны не маглі зразумець аднаго... Не хацелі... Мне трэба было ведаць, што гэта не мы з мужам вінаватыя... Не наша каханне... (Не стрымліваецца. Плача.)

Гэта дзяўчынка расце... Усё роўна дзяўчынка... Не хачу, каб назвалі прозвішча... Нават суседзі нашы... На адной лесвічнай пляцоўцы ўсяго не ведаюць. Апрану ёй сукеначку, запляту коску: "Кацечка ваша такая прыгожая", — кажуць яны мне. А сама я гэтак дзіўна гляджу на цяжарных жанчын... Як быццам здалёк... З-за вугла дома... Не гляджу, а падглядваю... Ува мне сумесь розных пачуццяў: здзіўлення і жаху, зайздрасці і радасці, нейкай нават помслівасці. Неяк спаймала сябе на думцы, што з тым жа пачуццём гляджу на шчэнную суседскую сучку... На бусліху ў гняздзе...

Мая дзяўчынка..."

Ларыса З., маці

 

 

Маналог пра месяцавы пейзаж

 

"Я раптам стаў сумнявацца, што лепей: памятаць ці забыць? Распытаў знаёмых. Адны забылі, іншыя не хочуць успамінаць, бо нічога не можам змяніць, нават паехаць адсюль...

Што я запомніў... У першыя ж дні пасля аварыі з бібліятэк зніклі кнігі пра радыяцыю, пра Хірасіму і Нагасакі, нават пра рэнтген. Пранесліся чуткі, што гэта загад начальства, каб не было панікі. Быў нават жарт, што калі б Чарнобыль узарваўся ў папуасаў, увесь бы свет спалохаўся, акрамя саміх папуасаў. Ніякіх медыцынскіх рэкамендацый, ніякай інфармацыі. Хто мог, даставаў таблеткі ёдзістага калію (у аптэках нашага горада ў продажы іх не было, даставалі па вялікім блаце). Здаралася, што з'ядалі гэтых таблетак жменю і запівалі шклянкай спірту. "Хуткая дапамога" адкачвала.

Пасля паявілася прыкмета, усе за ёю сачылі: пакуль у горадзе ці вёсцы ёсць вераб'і і галубы, там можна жыць і чалавеку. Ехаў у таксі, вадзіцель здзіўляўся, чаму птушкі, як сляпыя, ляцяць на шкло, разбіваюцца. Як ненармальныя... Нешта падобнае на самазабойства...

Запомніў, як вяртаўся з камандзіроўкі. Сапраўдны месячны пейзаж... Паабапал дарогі да самага небакраю доўжыліся засыпаныя белым даламітам палі. Верхні забруджаны пласт зямлі зняты і пахаваны, замест яго насыпалі даламітавага пяску... Як не зямля... Доўга пакутаваў ад гэтага месяцавага прывіду і паспрабаваў напісаць аповед. Уявіў, што тут адбудзецца, будзе праз сто гадоў: ці то чалавек, ці то яшчэ штосьці імчыцца на чацвярэньках, выкідваючы доўгія заднія ногі каленямі назад, уначы ён бачыць усё трэцім вокам, а адзінае вуха, на макаўцы, чуе нават крок мураша. Засталіся толькі мурашы, усё астатняе на зямлі і ў небе пагінула...

Паслаў аповед у часопіс. Прыслалі адказ, што гэта не літаратурны твор, а пераказ жахаў. Вядома, у мяне не хапіла таленту. Але тут, мяркую, яшчэ адна прычына. Я задумаўся, чаму пра Чарнобыль маўчаць, мала пішуць нашы пісьменнікі, працягваюць пісаць пра вайну, пра лагеры, а тут маўчаць? Думаеце, выпадковасць? Калі б мы адолелі Чарнобыль, пра яго гаварылі і пісалі б больш. Ці калі б мы яго зразумелі. Мы не ведаем, як здабыць з гэтага жаху сэнс. Не здольныя. Бо яго нельга прымераць ні да нашага чалавечага вопыту, ні да нашага чалавечага часу...

Дык што ж лепей: памятаць ці забыць?"

 

Яўген Аляксандравіч Броўкін, выкладчык Гомельскага дзяржаўнага універсітэта

 

 

Маналог сведкі, у якога балеў зуб, калі ён бачыў, як упаў Хрыстос і пачаў крычаць

 

"Тады я думаў пра іншае... Вам падасца дзіўным... Якраз у той час я разводзіўся з жонкай.

Раптам прыходзяць, уручаюць позву і кажуць, што ўнізе ўжо чакае машына. Такі "варанок" спецыяльны. Як у трыццаць сёмым годзе... Бралі начамі. З пасцелі, цёпленькіх. Пасля гэтага схема перастала працаваць: жонкі не адчынялі дзвярэй альбо хлусілі, што мужы ў камандзіроўцы, на курорце, у вёсцы ў бацькоў. Ім спрабавалі ўручыць позвы, яны не бралі. Пачалі хапаць людзей на рабоце, на вуліцы, у часе абедзеннага перапынку ў заводскіх сталовых. Як у трыццаць сёмым... А я быў тады амаль ашалелы... Мне здрадзіла жонка, усё астатняе выдавала глупствам. Сеў у гэты "варанок"... Вялі мяне двое ў цывільным, але з вайсковай выпраўкай, ішлі абапал, пэўна, баяліся, каб не ўцёк. Калі сеў у машыну, чамусьці прыгадаў амерыканскіх касманаўтаў, якія ляталі на Месяц, і адзін з іх пазней стаў свяшчэннікам, а другі быццам бы звар'яцеў? Чытаў, што ім падалося, быццам там ёсць гарады, нейкія чалавечыя сляды. Мільганулі ў памяці абрыўкі газет: нашы атамныя станцыі цалкам бяспечныя, можна будаваць на Краснай плошчы. Больш бяспечныя, чым самавар. Але ад мяне пайшла жонка... Я здольны быў думаць толькі пра гэта... Некалькі разоў спрабаваў парашыць сябе... Мы хадзілі ў адзін дзіцячы сад, вучыліся ў адной школе... У адным інстытуце... (Маўчыць. Закурвае.)

Я вас папярэджваў... Нічога гераічнага для пісьменніцкага пяра. Былі думкі, што, быццам бы, не ваенны час, чаму я павінен рызыкаваць, калі нехта будзе спаць з маёй жонкай. Чаму зноў я, а не ён? Па праўдзе кажучы, не бачыў я там герояў. Вар'ятаў бачыў, якім начхаць на ўласнае жыццё, і ліхацтва хапала, але патрэбы ў ім не было... У мяне таксама ёсць граматы і падзякі... Але гэта таму, што мне не боязна было паміраць. Напляваць! Гэта было нават выйсцем. Пахавалі б з пашанаю... I на казённы кошт...

... Там ты адразу трапляў у фантастычны свет, дзе спалучыліся канец свету і каменны век. А ўва мне ўсё яшчэ абвострана... Аголена... Жылі ў лесе. У палатках. За дваццаць кіламетраў ад рэактара. "Партызанілі". "Партызаны" — гэта тыя, каго бяруць на вучэбныя вайсковыя зборы. Узрост — ад дваццаці пяці да сарака гадоў, многія — з вышэйшай адукацыяй, сярэднетэхнічнай, я, да слова, настаўнік гісторыі. Замест аўтаматаў выдалі рыдлёўкі. Перакопвалі сметнікавыя звалкі, гароды. Жанчыны ў вёсках глядзелі і хрысціліся. Мы ў пальчатках, рэспіратарах, маскхалатах... Смаліць сонца... Паяўляемся на іхніх гародах, як чэрці. Яны не разумелі, навошта мы перакопваем іхнія грады, вырываем іхні часнок, капусту, калі часнок як часнок, капуста як капуста. Бабулі хрысцяцца і галосяць: "Салдацікі, гэта што — канец свету?"

У хаце печ паліцца, сала сквірчыць. Дазіметр прыставіш: не печ, а маленькі рэактар. "Сядайце, хлопчыкі, за стол", — клічуць. Прывячаюць. Адмаўляемся. Просяць: "Сто грамаў знойдзем. Сядайце. Раскажыце". А што расказваць? На самім рэактары пажарнікі тапталі мяккае паліва, яно свяцілася, а яны не ведалі, што гэта такое. Дзе ўжо нам ведаць?

Ідзём аддзяленнем. На ўсіх — адзін дазіметр. А ў розных месцах — розны ўзровень: адзін з нас працуе, дзе два рэнтгены, а другі там, дзе дзесяць рэнтгенаў. З аднаго боку, бяспраўе, як у зэкаў, з другога — страх. Але ў мяне страху не было. Глядзеў на ўсё збоку...

На верталёце прыляцела група вучоных. У гумавым спецадзенні, высокіх ботах, засцерагальных акулярах... Як на Месяц... Падыходзіць да аднаго бабуля: "Ты хто?" — "Я — вучоны". — "Ах, ты вучоны, паглядзіце на яго, як разадзеўся. Замаскаваўся. А мы?" I за ім — з кіем. У мяне не аднойчы мільгала, што калі-небудзь вучоных будуць вылоўліваць, як у сярэднявеччы лавілі ўрачоў і тапілі.

Я бачыў чалавека, на вачах у якога хавалі ягоную хату... (Перапыняецца.) Хавалі хаты, калодзежы, дрэвы... Хавалі зямлю... Зразалі, скручвалі яе вялікімі пластамі... Я вас папярэджваў... Нічога гераічнага...

Вяртаемся позна вечарам, бо працавалі па дванаццаць гадзін у суткі. Без выхадных. На адпачынак толькі ноч. Значыць, едзем на бэтээры. Ідзе па пустой вёсцы чалавек. Бліжэй: малады хлопец з дываном на плячах... Непадалёк "Жыгулі"... Тармозім. Багажнік забіты тэлевізарам і абрэзанымі тэлефонамі. Бэтээр разварочваецца і таранам: "Жыгулі" — у гармонік, як бляшанка з-пад кансерваў. Ніхто слова не прамовіў...

Хавалі лес. Дрэвы пілавалі па паўтара метра, упакоўвалі ў цэлафан і завальвалі ў магільнік. Уначы не мог заснуць. Заплюшчу вочы: нешта чорнае варушыцца, пераварочваецца... як жывое... Жывыя пласты зямлі... З жукамі, павукамі, чарвякамі... Я нікога з іх не ведаў, не ведаў, як іх завуць... Проста жукі, павукі. Мурашы. А яны маленькія і вялікія, жоўтыя і чорныя. Такія разнаколерныя. У кагосьці з паэтаў чытаў, што жывёліны — гэта асобны народ. Я забіваў іх дзесяткамі, сотнямі, тысячамі, не ведаючы нават, як іх завуць. Знішчаў іх хаціны. Іхнія тайны. Хаваў... Закопваў у магільнікі...

У Леаніда Андрэева, якога я вельмі люблю, ёсць прытча пра Лазара, які зазірнуў за рысу забароненага. Ён ужо чужы, ён ужо ніколі не будзе сваім сярод людзей, хоць яго Хрыстос і ўваскрасіў...

Можа, досыць? Вам, разумею, цікава, тым, хто там не пабываў, заўсёды цікава. А гэта быў усё той жа чалавечы свет. Нельга ўвесь час жыць у палоне страху, чалавек не можа, мінаецца нейкі час і пачынаецца звычайнае чалавечае жыццё. (Захапляецца і працягвае далей.) Мужчыны пілі гарэлку. Гулялі ў карты. Заляцаліся да жанчын. Зачыналі дзяцей. Шмат гаварылі пра грошы. Але не за грошы там працавалі. Мала хто толькі за грошы. Працавалі таму, што трэба працаваць. Сказалі — працаваць. I не задавалі пытанняў. Марылі пра павышэнне на службе. Хітравалі, кралі. Спадзяваліся на абяцаныя льготы: атрымаць па-за чаргою кватэру і выехаць з барака, уладкаваць дзіця ў дзіцячы садок, купіць машыну. Адзін у нас спалохаўся, баяўся вылазіць з палаткі, у гумавым касцюме спаў. Баязлівец! Яго выключылі з партыі. Ён крычаў: "Я хачу жыць!" Усё ўперамешку... Спатыкаў там жанчын, што добраахвотна прыехалі. Ірваліся. Ім адмаўлялі, тлумачылі, што патрэбны шафёры, слесары, пажарнікі, але яны прыехалі... Усё ўперамешку... Тысячы добраахвотнікаў і спецыяльны "варанок", які начамі пільнаваў запаснікоў... Студэнцкія атрады, грашовыя пераводы ў фонд пацярпелых... Сотні людзей, якія бясплатна прапаноўвалі кроў і касцявы мозг... I ў той жа момант усё можна было купіць за пляшку гарэлкі. Ганаровую грамату, водпуск дадому... Адзін старшыня калгаса прывязе ў атрад дазіметрыстаў скрынку гарэлкі, каб ягоную вёску не запісвалі ў спіс на эвакуацыю, другі аддасць тую ж скрынку гарэлкі, каб ягоны калгас выселілі. Яму ўжо трохпакаёвую кватэру ў Мінску паабяцалі. Радыезамеры ніхто не правяраў. Нармальны рускі хаос. Мы так жывём... Штосьці спісвалі, прадавалі... З аднаго боку агідна, з другога — ідзіце вы ўсе к чорту ў балота!

Прыслалі студэнтаў. Яны вырывалі ў полі лебяду. Зграбалі сена. Некалькі пар было зусім маладзенькіх. Муж і жонка. Яны яшчэ за рукі хадзілі. Гэта немагчыма было бачыць.

Штодня прывозілі газеты. Я чытаў толькі загалоўкі: "Чарнобыль — месца подзвігу", "Рэактар пераможаны", "А жыццё працягваецца". Былі ў нас нампаліты, праводзілі палітгутаркі. Нам гаварылі, што мы павінны перамагчы. Каго? Атам? Фізіку? Космас? Перамога ў нас не падзея, а працэс. Жыццё — барацьба. Пераадоленне. Адсюль такая любоў да паводак, пажараў, стыхій. Патрэбна месца дзеяння, каб "праявіць мужнасць і гераізм". I ўстанавіць сцяг. Нампаліт чытаў заметкі ў газетах аб "высокай свядомасці і дакладнай арганізаванасці", аб тым, што праз некалькі дзён пасля катастрофы над чацвёртым рэактарам ужо лунаў чырвоны сцяг. Палаў. Праз месяц яго зжэрла высокая радыяцыя. Сцяг зноў узнялі. Праз месяц новы... Я ў думках спрабаваў уявіць, як салдаты падымаюцца на дах... Смяротнікі... Скажаце: савецкае язычніцтва? Ахвярапрынашэнне? Але ж справа ў тым, што далі б мне сцяг у рукі, я таксама б туды палез. Чаму? Не адкажу. Мне тады не страшна было памерці... Жонка нават пісьма не прыслала... За паўгода ніводнага пісьма... (Перапыняецца.)

Хочаце анекдот? Уцёк з турмы зняволены. Схаваўся ў трыццацікіламетровай зоне. Спаймалі. Завялі да дазіметрыстаў. Гэтак "свеціцца", што яго ні ў турму, ні ў бальніцу, ні да людзей. Чаму вы не смеяцеся? (Смяецца.)

Прыбыў я туды, калі птушкі сядзелі ў гнёздах, ад'язджаў — яблыкі ляжалі на снезе... Не ўсё мы паспелі пахаваць... Хавалі зямлю ў зямлі... З жукамі, павукамі, лічынкамі... З гэтым асобным народам... Светам... Самае моцнае маё ўражанне адтуль... Пра іх...

Нічога я вам не распавёў... Абрыўкі... У таго ж Леаніда Андрэева ёсць апавяданне: адзін жыхар Іерусаліма, міма дома якога вялі Хрыста, усё бачыў і ўсё чуў, але ў яго ў гэты час балеў зуб. На яго вачах Хрыстос упаў, як нёс крыж, упаў і пачаў крычаць, ён усё гэта бачыў, але ў яго балеў зуб, і ён не выбег на вуліцу. Праз два дні, калі зуб перастаў балець, яму распавялі, як Хрыстос уваскрэс, тады ён падумаў: "Я ж мог быць гэтага сведкам, але ў мяне балеў зуб".

Няўжо гэтак заўсёды? Мой бацька абараняў Маскву ў сорак другім. Тое, што ўдзельнічаў у вялікай падзеі, ён зразумеў праз дзесяткі гадоў. З кніг, з фільмаў. А сам успамінаў: "Сядзеў у акопе. Страляў. Выбухам засыпала. Паўмёртвага санітары вывалаклі". I ўсё...

А мяне тады пакінула жонка..."

Аркадзь Філін, ліквідатар

 

 

Тры маналогі пра "тло хадзячае" і "зямлю гаворачую"

 

Старшыня Хойніцкага добраахвотнага таварыства паляўнічых і рыбаловаў Віктар Іосіфавіч Вержыкоўскі і двое паляўнічых — Андрэй і Уладзімір, што не захацелі назваць прозвішчы.

— Першы раз я забіў лісу... У дзяцінстве... Другі раз ласіху... Ласіх, пакляўся, ніколі не забіваць. У іх такія выразныя вочы...

— Гэта мы, людзі, штосьці разумеем, а жывёліны проста жывуць. I птушкі.

— Восенню казуля вельмі чуйная. Калі яшчэ вецер дзьме ад чалавека, дык ужо ўсё — не падпусціць... А ліса хітрая...

— Тут бадзяўся адзін, кажуць... Вып'е, лекцыі ўсім чытае. Вучыўся на філасофскім факультэце, пасля ў турме сядзеў. У зоне напаткаеш чалавека, ён ніколі праўду пра сябе не раскажа. Рэдка. Гэта быў разумны мужык... "Чарнобыль, — казаў, — для таго, каб даць філосафаў". Жывёлін называў "тлом хадзячым", а чалавека — "зямлёй гаворачай". А "зямля гаворачая" таму, што мы ядзім зямлю, гэта значыць з зямлі складаемся...

— Зона вабіць... Прыцягвае, скажу я вам. Хто там пабыў. Будзе прыцягваць...

— Ну, хлопцы, трэба па парадку...

— Давай-давай, старшыня. А мы пакурым.

— Значыць, было гэтак... Выклікаюць мяне ў райвыканком: "Слухай, галоўны паляўнічы: у зоне засталося шмат свойскай жывёлы — каты, сабакі, каб пазбегнуць эпідэміі, іх трэба адстрэліць. Дзейнічай!" На наступны дзень я ўсіх склікаў, усіх паляўнічых. Аб'яўляю, што так і гэтак... Ніхто не хоча ехаць, бо не выдалі ніякіх ахоўных сродкаў. Я звярнуўся ў грамадзянскую абарону — у іх нічога няма. Ніводнага рэспіратара. Давялося ехаць на цэментавы завод і браць там маскі. Такая танюсенькая плевачка... Ад цэментавага пылу... А рэспіратараў не далі.

— Там салдат спатыкалі. У масках, у пальчатках, на бронетранспарцёрах, а мы ў сарочках, павязачка на носе. У гэтых сарочках і ботах дадому вярталіся. У сям'ю...

— Сабраў дзве брыгады... Дзве брыгады... Па дваццаць чалавек... Да кожнай прымацаваў ветурача і чалавека з санэпідстанцыі. Быў яшчэ трактар з каўшом і самазвал. Крыўдна, што не далі ахоўных сродкаў, пра людзей не падумалі...

— Затое прэміі давалі — па трыццаць рублёў. А пляшка гарэлкі тым часам каштавала тры рублі. Дэзактываваліся... Аднекуль рэцэпты паявіліся: адну лыжку гусінага памёту на бутэльку гарэлкі. Два дні настоіць і піць. Ну каб гэта самае... Ну, мужчынскае... Прыпеўкі былі, памятаеце? Процьма. "Запарожац — не машына, украінец — не мужчына. Калі хочаш быць айцом, абгарні яйцо свінцом". Ха-ха...

— Ездзілі мы па зоне два месяцы, у нашым раёне палову вёсак эвакуіравалі. Дзесяткі вёсак: Бабчын, Тульгавічы... Першы раз прыехалі — сабакі бегаюць ля сваіх хат. Вартуюць. Людзей чакаюць. Абрадаваліся нам, бягуць на чалавечы голас... Стралялі ў хаце, у хляве, на гародзе. Выцягвалі на вуліцу і грузілі ў самазвалы. Яно, вядома, непрыемна. Яны не маглі ўцяміць: чаму мы іх забіваем? Забіваць было лёгка... Свойскія жывёліны... У іх няма боязі зброі, боязі чалавека... Бягуць на чалавечы голас...

— Паўзла чарапаха... Божа! Міма пустой хаты. Акварыумы ў кватэрах стаялі... З рыбкамі...

— Чарапах не забівалі. Пярэднім колам "уазіка" наязджаеш на чарапаху, панцыр вытрымлівае. Не лопаецца. Па п'янцы, вядома, пярэднім колам. У дварах клеткі насцеж. Трусы бегаюць... Нутрыі былі зачынены, іх мы выпускалі, калі побач якая-небудзь вада: возера, рэчка, — яны сплывалі. Усё пакінута спехам... Часова... Бо як было? Загад: "На тры дні". Малых дзяцей падманвалі: "Едзем у цырк". Яны плакалі. А людзі думалі вяртацца... Скажу я вам, ваенная сітуацыя. Каты зазіралі ў вочы, сабакі вылі, прарываліся ў аўтобусы. Дварнякі, аўчаркі... Салдаты іх выкідвалі. Выспяткаў давалі. Яны доўга беглі за машынамі... Эвакуацыя... Не дай Бог! — Значыць, гэтак было... Вунь у японцаў была Хірасіма, дык яны цяпер паперадзе ўсіх. На першым месцы ў свеце. Значыць... — Ёсць магчымасць пастраляць, ды яшчэ ў жывое, тое, што бегае. Інстынкт. Азарт. Выпілі — і паехалі. На рабоце мне залічваўся працоўны дзень. Налічвалі зарплату. Маглі, вядома, за такую працу прыбавіць. Прэмія — трыццаць рублёў... На тыя грошы... На тыя, што пры камуністах... — Значыць, так... Спачатку хаты стаялі апячатаныя, з пломбамі. Пломбы мы не зрывалі. Сядзіць за вакном кот — як ты яго дастанеш? Не чапалі. Пакуль марадзёры не палезлі — дзверы павыбівалі, вокны разбілі, фортачкі. Разрабавалі. Перш-наперш пазнікалі магнітафоны, тэлевізары... Футравыя рэчы... А пасля падчысцілі ўсё... Валяюцца на падлозе адны алюмініевыя лыжкі... I ацалелыя сабакі перасяліліся ў хату... Заходзіш — ён на цябе кідаецца... Яны перасталі ўжо людзям верыць... Я зайшоў — сучка сярод пакоя ляжыць і шчанюкі вакол. Шкада? Яно, вядома, непрыемна... Я параўноўваў... Калі папраўдзе, як у вайну, мы дзейнічалі, як карнікі. Па той жа схеме... Ваенная аперацыя... Мы таксама прыязджаем, бярэм у кольца вёску, і сабакі, як пачуюць першы стрэл, ужо ўцякаюць. У лес уцякаюць. Каты хітрэйшыя, і ім лягчэй схавацца. Кацяня ў гліняны збанок залезла... Я яго вытрасаў... З-пад печы выцягвалі... Непрыемнае адчуванне... Ты ў хату, а кот міма ботаў куляй, бегаеш за ім са стрэльбай. Худыя яны, брудныя. Поўсць касмылямі. Па першым часе было шмат яек, куры пааставаліся. Сабакі і каты елі яйкі, скончыліся яйкі, з'елі курэй. I лісы курэй елі, лісы ўжо жылі ў вёсцы разам з сабакамі. Значыцца, курэй не стала, сабакі паелі катоў. Бывалі выпадкі, што мы свіней у хлявах знаходзілі... Выпускалі... У паграбах закатак усялякіх: агуркі, памідоры... Мы паадкаркоўваем і ў карыта ім кідаем. Свіней не забівалі...

— Старая, было... Адна ў вёсцы... Зачынілася ў хаце: пяць катоў у яе і тры сабакі... Не давала... Кляла. Мы сілком забралі. Аднаго ката і аднаго сабаку пакінулі. Кляла. Абзывала: "Бандыты! Турэмшчыкі!"

— Пустыя вёскі... Адны печы стаяць. Хатыні! Сярод Хатыні сядзяць дзве бабулі. Ім не страшна. А іншы б звар'яцеў!

— Ха-ха... "Пад гарою арэ трактар, на гары стаіць рэактар. Калі б шведы не сказалі, і дагэтуль мы б не зналі". Ха-ха...

— Значыць, гэтак было... Пахі розныя... Я ўсё не мог даўмецца, адкуль такі пах у вёсцы? Шэсць кіламетраў ад рэактара... Вёска Масалы... Як у рэнтген-кабінеце. Пахла ёдам... Нейкай кіслатой... Страляць даводзілася ва ўпор... Сучка ляжыць сярод пакоя і шчанюкі вакол... Кінулася на мяне — кулю ва ўпор... Шчанюкі ліжуць рукі, лашчацца. Дурэюць. Страляць даводзілася ва ўпор... Аднаго сабачку... Пудзялёк чорненькі... Мне яго дасюль шкада. Нагрузілі іх поўны самазвал, з коптарам. Вязём да "магільніка"... Праўду кажучы, звычайная глыбокая яма, хоць належыць капаць так, каб не даставаць грунтовыя воды і засцілаць дно цэлафанам. Знайсці высокае месца... Але гэта, самі разумееце, паўсюль парушалася, цэлафану не было, месца доўга не шукалі. Яны, калі недабітыя, а толькі параненыя, пішчаць... Плачуць... Высыпалі іх з самазвала ў яму, а гэты пудзялёк караскаецца. Вылазіць. Ні ў кога патрона не засталося. Няма чым дабіць... Ніводнага патрона... Яго назад у яму спіхнулі і так зямлёй завалілі. Дасюль шкада.

А катоў было куды меней, чым сабак. Можа, яны за людзьмі сышлі? Ці пахаваліся? Пудзялёк хатні... Запешчаны...

— Забіваць лепш здалёк, каб не спаткацца вачыма.

— Ты вучыся трапна страляць, каб не дабіваць.

— Гэта мы, людзі, нешта разумеем, а яны проста жывуць. "Тло хадзячае"...

— Няпраўда, што ў жывёлін няма свядомасці, і яны не думаюць. Казуля параненая... Ляжыць... Яна хоча, каб яе пашкадавалі, а ты дабіваеш. У апошнюю хвіліну ў яе зусім усвядомлены, амаль чалавечы позірк. Яна цябе ненавідзіць. Або маленне: я таксама хачу жыць! Хачу жыць!

— Вучыся! Скажу я вам, дабіваць больш непрыемна, чым забіваць. Паляванне — гэта спорт, від спорту. Чамусьці ніхто не лае рыбакоў, а паляўнічых усе лаюць. Несправядліва!

— Паляванне і вайна — галоўныя заняткі для мужчыны. Для сапраўднага мужчыны...

— Я не мог прызнацца сыну... Дзіця. Дзе я быў? Што рабіў? Ён дагэтуль думае, што тата там кагосьці абараняў. Стаяў на баявым пасту! Па тэлевізары паказвалі: вайсковая тэхніка, салдаты. Шмат салдат. Сын пытаецца: "Тата, ты быў, як салдат?"

— З намі паехаў аператар з тэлебачання... Памятаеце? З камерай. Плакаў. Мужчына... А плакаў... Усё хацеў пабачыць трохгаловага дзіка...

— Ха-ха... Ліса бачыць: коціцца па лесе Калабок. "Калабок, куды ты коцішся?" — "Я не Калабок, я вожык чарнобыльскі". Ха-ха... Як той казаў, мірны атам — у кожны дом!

— Чалавек, скажу я вам, памірае, як жывёліна. Я бачыў... Шмат разоў... У Афганістане... Мяне параніла ў жывот, ляжу на сонцы. Спёка невыносная. Піць!! "Ну, — думаю, — здохну, як жывёліна". Скажу я вам, і кроў аднолькава цячэ... Як і ў іх... I баліць...

— Міліцыянер, што з намі быў, гэта самае... Звар'яцеў. Сіямскіх катоў шкадаваў, дарагія, маўляў, яны на рынку. Прыгожыя. Хлопец, гэта самае...

— Ідзе карова з цяляткам. Не стралялі. I коней не стралялі. Яны баяліся ваўкоў, чалавека не баяліся. Але конь лепей можа сябе абараніць. Першымі пагінулі ад ваўкоў каровы. Па законе джунгляў.

— З Беларусі жывёлу везлі і прадавалі ў Расію. А цялушкі лейкозныя. Але затое збывалі іх танна.

— Больш за ўсё шкада старых... Яны падыходзяць да нашых машын: "Паглядзі ты там, хлопчык, на маю хату". Ключ у рукі тыцкаюць: "Забяры касцюм. Шапку". Грошы даюць... "Як там мой сабака?" Сабаку прыстрэлілі, дом разрабавалі. А яны ніколі туды не вернуцца. Як гэта сказаць? Я ключы не браў. Не хацеў падманваць. Іншыя бралі: "Дзе самагонку схаваў? У якім месцы?" Дзед і скажа... Знаходзілі паўнюткія бідоны, вялікія бідоны з-пад малака.

— Папрасілі на вяселле забіць дзіка. Заказ! Печань у руках распаўзаецца... Усё роўна заказваюць... На вяселле... На радзіны...

— Страляем і для навукі. Адзін раз у квартал: два зайцы, дзве лісы, дзве казулі. Усе заражаныя. Але ўсё роўна і сабе б'ём, ядзім. Спачатку баяліся, а цяпер прывыклі. Нешта ж есці трэба, на Месяц усе не пераселімся. На іншую планету.

— Хтосьці шапку з лісы на рынку купіў — аблысеў. Армянін купіў за бясцэнак аўтамат з "магільніка" — памёр. Палохалі адзін аднаго.

— А ў мяне там ані ў душы, ані ў галаве нічога не адбывалася... Муркі і Шарыкі... Страляў... Работа...

— Я размаўляў з вадзіцелем, які вывозіў хаты адтуль. Вывозяць. Хоць гэта ўжо не школа, не дом і не дзіцячы садок, а нумарныя аб'екты дэзактывацыі. Вывозяць! Мы сустрэліся з ім ці то ў лазні, ці то ля піўнога ларка... Не памятаю дакладна. Дык вось ён распавядаў: пад'язджаюць на КамАЗе, за тры гадзіны дом разбіраюць і іх пад горадам перахопліваюць. Ірвуць з рук. Зону раскупілі на дачы. Яны грошы атрымаюць і яшчэ іх накормяць і напояць.

— Сярод нашага брата ёсць драпежнікі... Паляўнічыя-драпежнікі... А іншыя любяць проста пахадзіць па лесе. На дробнага звера. На птушку...

— Скажу я вам... О колькі людзей пацярпела, а ніхто за гэта не пакараны. Пасадзілі дырэктара атамнай станцыі і хутка выпусцілі. У той сістэме, хто быў вінаваты — вельмі цяжка сказаць. Калі вам загадалі зверху, што вы павінны былі рабіць? Яны нешта там выпрабоўвалі. Чытаў у газетах, што вайскоўцы плутоній напрацоўвалі... Для атамных бомбаў... Таму і грымнула... Калі груба, дык пытанне стаіць гэтак: чаму — Чарнобыль? Чаму — у нас? А не ў французаў ці ў немцаў?

— Засела ў памяці... Было гэтак... Шкада, што ні ў кога не засталося тады патрона, не было чым прыстрэліць. Таго пудзелька... Дваццаць чалавек... Ніводнага патрона пад канец дня... Ніводнага патрона...

 

 

Маналог пра тое, што мы не ўмеем жыць без Чэхава і Талстога

 

"Аб чым я малюся? Спытайцеся ў мяне: аб чым я малюся? Я не ў царкве малюся. Сама сабе... Я хачу кахаць! Я кахаю! Я малюся за сваё каханне! А мне... (Абрываефразу. Бачу, што гаварыць не хоча.) Успамінаць? Можа, трэба на ўсялякі выпадак адштурхнуць ад сябе... Адсунуць... Я такіх кніг не чытала... У кіно не бачыла... У кіно я бачыла вайну. Мае бабуля і дзед успамінаюць, што ў іх не было дзяцінства, была вайна. Іхняе дзяцінства — вайна, а маё — Чарнобыль. Я адтуль... Вось вы пішаце, але ніводная кніга не памагла мне, не вытлумачыла. Ні тэатр, ні кіно. Я разбіраюся ў гэтым без іх. Сама. Мы ўсё перажываем самі, мы не ведаем, што з гэтым рабіць. Розумам я гэта зразумець не магу. Асабліва разгубілася мая мама, яна выкладае ў школе рускую мову і літаратуру, заўсёды вучыла мяне жыць па кніжках. I раптам такіх вось кніжак няма... Мама разгубілася... Без кніжак жыць яна не ўмее... Без Чэхава і Талстога.

Успамінаць? Я хачу і не хачу ўспамінаць... (Ці то да сябе прыслухоўваецца, ці то спрачаецца сама з сабою.) Калі вучоныя нічога не ведаюць, калі пісьменнікі нічога не ведаюць, тады мы ім дапаможам сваім жыццём і смерцю. Так лічыць мая мама... А я хацела б пра гэта не думаць, я хачу быць шчаслівай. Чаму я не магу быць шчаслівай?

Жылі мы ў Прыпяці, побач з атамнай станцыяй, я там нарадзілася і вырасла. У вялікім панельным доме, на пятым паверсе. Вокны — на станцыю. Дваццаць шостага красавіка... Іх было два дні — апошнія два дні ў нашым горадзе. Яго ўжо няма. Тое, што засталося, ужо не наш горад. Тым днём сусед з біноклем сядзеў на балконе, назіраў за пажарам. А мы... Дзяўчынкі і хлопчыкі... Мы на веласіпедах лёталі на станцыю, у каго веласіпедаў не было, тыя нам зайздросцілі. Ніхто не сварыўся. Ніхто! Ні бацькі, ні настаўнікі. Да абеду на беразе ракі не стала рыбакоў. Яны вярнуліся чорныя, гэтак за месяц у Сочы не загарыш. Ядзерны загар! Дым над станцыяй стаяў не чорны, не жоўты, а блакітны. Але на нас ніхто не сварыўся... Выхаванне, пэўна, такое, што небяспека магла быць толькі ваенная: выбух злева, выбух справа... А тут — звычайны пажар, тушаць яго звычайныя пажарнікі... Хлапчукі жартавалі: "Выстройвайцеся доўгімі шарэнгамі на могілкі. Хто вышэйшы — той памрэ першы". Я — маленькая. Я не памятаю страху, я памятаю шмат дзіўных рэчаў. Сяброўка расказвала, як яны са сваёй мамай ноччу закопвалі ў двары грошы і залатыя рэчы, баяліся, што забудуць тое месца. Маёй бабулі, калі яе праводзілі на пенсію, падарылі тульскі самавар, яна чамусьці больш за ўсё непакоілася пра гэты самавар і дзедавы медалі. I пра старую швейную машыну "Зінгер". Нас эвакуіравалі... Гэтае слова "эвакуацыя" прынёс з працы тата: "Мы выязджаем у эвакуацыю". Як у ваенных кніжках... Ужо селі ў аўтобус, тата прыгадвае, што нешта забыўся. Бяжыць дадому. Вяртаецца з дзвюма сваімі новымі сарочкамі... На вешалцы... Гэта было дзіўна бачыць. У салдат незямны выгляд, яны хадзілі па вуліцах у белых маскіровачных халатах і масках. "Што з намі будзе?" —ішлі да іх людзі. "Чаму вы ў нас пытаецеся, — злаваліся яны, — вунь белыя "Волгі" стаяць, там начальства". Едзем ва аўтобусах, неба блакітнае-блакітнае. Куды мы едзем? У сумках і авоськах — велікодныя пірагі, фарбаваныя яйкі. Калі гэта вайна, дык я яе па кніжках уяўляла інакш. Выбух злева, выбух справа... бамбёжка... Ехалі мы марудна, замінала жывёла. Па дарогах гналі кароў, коней... Пахла пылам і малаком... Вадзіцелі мацюкаліся, крычалі на пастухоў: "Што па дарозе гоніце, такую маць?!" Пыл радыеактыўны падымаеце! Ішлі б па полі, па лузе". Тыя ў адказ таксама матам, апраўдваліся, што шкада таптаць зялёнае жыта, траву.

Ніхто не верыў, што назад мы ўжо не вернемся. Такога ж ніколі не было. Крыху кружылася галава і пяршыла ў горле. Старыя жанчыны не плакалі, плакалі маладыя. Плакала мая мама...

Прыехалі ў Мінск... Але месца ў цягніку мы купілі ў правадніцы за трайную цану. Яна ўсім прынесла чай, а нам сказала: "Давайце свае кубкі ці шклянкі". Да нас адразу не дайшло... Шклянак, ці што, не хапае? Не! Нас баяцца... "Адкуль?" — "З Чарнобыля". I чалавек бокам-бокам ад нашага купэ, дзяцей не пускаюць, каб бегалі міма. Прыехалі ў Мінск, да мамінай сяброўкі. Маме маёй дагэтуль сорамна, што мы ў сваёй "бруднай" апратцы, абутку ўначы ўваліліся ў чужую кватэру. Але нас прынялі, накармілі. Шкадавалі. А зайшлі суседзі: "У вас госці? Адкуль?" — "З Чарнобыля". I яны таксама бокам-бокам...

Праз месяц бацькам дазволілі з'ездзіць і паглядзець кватэру. Забралі яны цёплую коўдру, маё асенняе паліто і поўны збор пісьмаў Чэхава, мамін самы любімы. Бабуля... Наша бабуля... Дацяміць не магла, чаму не ўзялі пару слоікаў клубнічнага варэння, якое я любіла, яно ж у слоіках, з накрыўкамі... На коўдры выявілі "пляму"... Мама мыла, чысціла пыласосам, нічога не дапамагло. Здалі ў хімчыстку... Яна "свяцілася"... Гэтая "пляма"... Пакуль не выразалі нажніцамі. Усё знаёмае: коўдра, паліто... А я не магла ўжо спаць пад гэтаю коўдраю... Надзець гэтае паліто... У нас не было грошай купіць мне новае, а я не магла... Я ненавідзела гэтыя рэчы! Гэтае паліто! Не баялася, а зразумейце, ненавідзела! Усё гэта можа мяне забіць! Пачуццё варожасці... Не магу зразумець гэта розумам... Усюды гаварылі пра аварыю: дома, у школе, у аўтобусе, на вуліцы. Параўноўвалі, з Хірасімай. Але ніхто не верыў. Як паверыць у тое, што непадуладнае розуму? Як ты ні стараешся, ні намагаешся зразумець, усё роўна незразумела. Я памятаю: мы ад'язджаем — неба блакітнае-блакітнае...

Бабуля... На новым месцы яна не прыжылася. Сумавала. Перад смерцю прасіла: "Хачу шчаўя!" Шчаўе некалькі гадоў есці не дазвалялі, яно больш за ўсё набірае радыяцыю. Хаваць мы яе павезлі ў родную вёску Дуброўнікі... Там ужо была зона, агароджаная калючым дротам. Стаялі салдаты з аўтаматамі. За дрот пусцілі толькі дарослых... Тату, маму... Сваякоў... А мне не дазволілі: "Дзецям нельга". Я зразумела, што ніколі не змагу адведаць бабулю... Зразумела... Дзе пра гэта можна прачытаць? Дзе гэта калі-небудзь было? Мама прызналася: "Ты ведаеш, я ненавіджу кветкі і дрэвы". Яна спалохалася самой сабе... На могілках... На траве... Паслалі абрус, паставілі закусь, гарэлку... А салдаты памералі дазіметрам і ўсё выкінулі... Трава, кветкі — усё "шчоўкала". Куды мы адвезлі нашу бабулю?

Я баюся... Я баюся кахаць... У мяне ёсць жаніх, мы занеслі заяву ў загс. Вы чулі што-небудзь пра хірасімскіх "хікабусі"? Тых, хто выжыў пасля Хірасімы... Яны могуць разлічваць толькі на шлюбы адно з адным, паміж сабою. У нас пра гэта не пішуць, пра гэта не гавораць. А мы ёсць... Чарнобыльскія "хікабусі"... Ён прывёў мяне ў дом, пазнаёміў са сваёй мамай... Яго добрая мама... Працуе на заводзе эканамістам. Грамадская работніца. Ходзіць на ўсе антыкамуністычныя мітынгі. Вось гэтая добрая мама, як даведалася, што я з чарнобыльскай сям'і, з перасяленцаў, здзівілася: "Любачка, хіба вы зможаце нарадзіць?" У нас — заява ў загсе... Ён упрошвае: "Я сыду з дому. Здымем кватэру", — а ў мяне ў вушах: "Любачка, для некаторых існуе грэх дзетараджэння". Грэх кахаць...

А да яго ў мяне быў другі хлопец. Мастак. Мы таксама хацелі пабрацца. Усё было добра да аднаго выпадку. Я зайшла да яго ў майстэрню і пачула, як ён крычаў па тэлефоне: "Як табе пашанцавала!" Звычайна такі спакойны, нават флегматычны, ніводнага клічніка ў гаворцы. I раптам!! Што аказваецца? Яго сябра жыве ў студэнцкім інтэрнаце. Зазірнулі ў суседні пакой, а там дзяўчына вісіць. Зачапілася за фортку. I на панчосе. Яго сябра здымаў яе... Вымаў з пятлі... А гэты захлёбваўся, дрыжэў: "Ты ўявіць сабе не можаш, што ён убачыў! Што перажыў! Ён нёс яе на руках... Дакранаўся да твару... У яе белая пена на вуснах... Едзем, можа, паспеем..." Пра мёртвую дзеўчынёху ён не гаварыў, нават ні разу не пашкадаваў яе. Яму б толькі ўбачыць і запомніць... А пасля намаляваць... Я тут жа ўспомніла, як ён мяне распытваў, якога колеру быў пажар на станцыі, ці бачыла я расстраляных катоў і сабак, як яны ляжалі на вуліцах? Як плакалі людзі? Ці бачыла я, як яны паміраюць?

Пасля таго выпадку... Я не магла больш з ім быць... Адказваць... (Пасля маўчання.) Не ведаю, ці захаделв б я з вамі яшчэ раз спаткацца? Мне здаецца, вы разглядваеце мяне, як і ён. Проста назіраеце. Запамінаеце. Ідзе якісьці эксперымент... Не магу вызваліцца ад гэтага адчування... Мне ўжо не вызваліцца ад яго...

А вы не ведаеце, на каго падае тут грэх? Грэх дзетараджэння... Раней я нават такіх слоў не чула...

Каця П.

 

 

Маналог пра тое, што святы Францыск прапаведваў птушкам

 

"Гэта — мая таямніца. Пра гэта ніхто больш не ведае. Я гаварыў пра гэта толькі са сваім сябрам...

Я — кінааператар. Ехаў туды, памятаючы, што нас вучылі: сапраўдным пісьменнікам становяцца на вайне і ўсё такое падобнае. Любімы пісьменнік — Хемінгуэй, любімая кніга — "Бывай, зброя!" Прыехаў. Людзі корпаюцца на гародах, на палях — трактары, сеялкі. Што здымаць — незразумела. Нідзе нічога не выбухае...

Першыя здымкі. У сельскім клубе. На сцэне паставілі тэлевізар, сабралі народ. Слухалі Гарбачова: усё добра, усё пад кантролем. У гэтай вёсцы, дзе мы здымалі, ішла дэзактывацыя. Мылі дахі. А як памыць дах, калі ён у бабулі цячэ? Зямлю трэба зразаць на штык рыдлёўкі, зразаць увесь урадлівы пласт. Далей жа ў нас жоўты пясочак. Вось бабуля, выконваючы ўказанні сельсавета, рыдлёўкай зямлю адкідвае, а гной з яе зграбае. Шкада, я не зняў гэтага... Куды ні пойдзеш: "А, кіношнікі. Зараз знойдзем вам герояў". Героі — стары з унукам, два дні гналі з-пад самага Чарнобыля калгасных кароў. Пасля здымкі заатэхнік завёў мяне да гіганцкай траншэі, там бульдозерам гэтых кароў закопвалі. Але ў галаву не прыйшло гэта зняць. Я стаў спіною да траншэі і зняў эпізод у лепшых традыцыях айчыннай кінадакументалістыкі: бульдазерысты чытаюць газету "Правда", загаловак — аршыннымі літарамі: "Краіна ў бядзе не пакіне". Ды яшчэ пашанцавала: гляджу — бусел на поле садзіцца. Сімвал! Якая б бяда ні прыйшла — мы пераможам! Жыццё працягваецца...

Дарогі сельскія. Пыл. Я ўжо разумеў, што гэта не проста пыл, а радыеактыўны пыл. Кінакамеру хаваў, каб не пылілася, усё ж оптыка. Быў сухі-сухі май. Колькі самі наглыталіся, не ведаю. Праз тыдзень — запаленне лімфавузлоў. Але плёнку эканомілі, як патроны, бо павінен быў прыехаць сюды першы сакратар Цэка Слюнькоў. У якім менавіта месцы ён паявіцца, ніхто загадзя не гаварыў, але мы самі здагадаліся. Учора, напрыклад, ехалі па дарозе, пыл слупам, а сёння кладуць асфальт, ды які — у два-тры пласты! Ну, ясна: вось дзе высокае начальства чакаюць! Пасля я гэта начальства здымаў, хадзілі яны роўненька-роўненька па свежым асфальце. Ні сантыметра ўбок! У мяне гэта таксама было ў кадры, але ў сюжэт не ўставіў... Ніхто нічога не разумеў, гэта было самае страшнае. Дазіметрысты называюць адны лічбы, а ў газетах друкуюцца іншыя. Ага, тут пачынае паволі штосьці даходзіць. У мяне засталося дома малое дзіця, каханая жонка... Якім жа я павінен быць дурнем, каб апынуцца тут! Ну, узнагародзяць медалём... А жонка кіне... Паратунак — у гумары. Расказвалі анекдоты. У пакінутай вёсцы пасяліўся бомж, і чатыры бабулі там засталіся. Пытаюцца: "I як жа ваш мужык?" — "Гэты сабака яшчэ і ў суседнюю вёску бегае". Калі паспрабаваць быць шчырым дарэшты... Чарнобыль... Але сцелецца дарога... Бяжыць ручай, проста бяжыць ручай. А гэта здарылася... Я нешта такое адчуваў, калі памёр блізкі мне чалавек. Сонца... Птушкі лётаюць... Ластаўкі... Пайшоў дождж... А ён памёр... Разумееце? Я хачу спаймаць словам другое вымярэнне, перадаць, як гэта ўва мне было тады...

Убачыў і пачаў здымаць яблыню ў квецені... Гудуць чмялі, белы, вясельны колер... Зноў жа — людзі працуюць, сады цвітуць... Трымаю ў руках камеру, але не магу зразумець... Нешта не так! Экспазіцыя нармальная, карцінка прыгожая, а штосьці не тое. I раптам разанула: не чую паху. Сад цвіце, а няма паху! Гэта толькі пасля я даведаўся, што існуе такая рэакцыя арганізма пры высокай радыяцыі, блакіруюцца пэўныя органы. Маме маёй семдзесят чатыры гады, і яна, прыгадваю я, скардзіцца, што не чуе пахаў. Ну, думаю, цяпер гэта са мною здарылася. Пытаюся ў сваіх у групе, а нас было трое:

"Як пахне яблыня?" — "Ды ніяк не пахне". Штосьці з намі рабілася... Бэз не пахнуў... Бэз!.. I ў мяне ўзнікла адчуванне, што ўсё, што навокал, няпраўда. Што я — сярод дэкарацый... I што я гэта зразумець не магу, не здольны. Я нават нідзе пра гэта не чытаў...

З дзяцінства... Суседка, былая партызанка, распавядала, як у часе вайны іхні атрад выбіраўся з акружэння. У яе на руках малое дзіця, месячнае, ішлі па балоце, вакол карнікі... Дзіця плакала... Яно магло іх выдаць, іх знайшлі б, увесь атрад. I яна яго задушыла. Гаварыла пра гэта адасоблена, як быццам гэта не яна, а нейкая іншая жанчына зрабіла, і дзіця было чужое. Чаму яна пра тое ўспомніла, я ўжо забыўся. Памятаю дагэтуль іншае, свой жах: што ж гэта яна такое ўчыніла? Як змагла? Мне здавалася, што ўвесь партызанскі атрад выходзіў з акружэння дзеля гэтага дзіцяці, каб яго ўратаваць. А тут, каб засталіся жыць здаровыя дужыя мужчыны, задушылі дзіця. У чым жа сэнс жыцця тады? Мне не хацелася пасля таго жыць. Мне, хлапчуку, ніякавата было глядзець на гэтую жанчыну, бо я ўведаў пра яе такое... А як жа ёй бачыць мяне? (Нейкі час маўчыць.) Вось чаму я не хачу ўспамінаць... Пра тыя дні ў зоне... Прыдумваю для сябе розныя вытлумачэнні... Мне не хочацца адчыняць тыя дзверы... Я там хацеў зразумець, дзе я сапраўдны і дзе несапраўдны. У мяне ўжо былі дзеці. Сын. Калі ў мяне нарадзіўся сын, я перастаў баяцца смерці.

Сэнс майго жыцця адкрыўся...

Ноччу ў гасцініцы. Прачынаюся — аднастайны шум за акном, незразумелыя сінія бліскавіцы. Расхінаю фіранкі: па вуліцы ідуць дзесяткі уазікаў з чырвонымі крыжамі і мігалкамі. У поўнай цішыні. Зведаў нешта накшталт шоку. Усплылі ў памяці кадры з фільма... З дзяцінства... Пасляваенныя дзеці, мы любілі ваенныя фільмы... Ну, і такія кадры... Адчуванне... З горада пайшлі ўсе свае, і ты застаўся адзін і павінен прымаць рашэнне. А што самае правільнае? Прыкінуцца, што ты не жывы? Альбо як? А калі нешта павінен зрабіць, дык што? У Хойніках у цэнтры горада вісела Дошка гонару. Лепшыя людзі раёна. Але паехаў у заражаную зону і вывез дзяцей з дзіцячага садка шафёр-п'янюга, а не той, з Дошкі гонару. Усе сталі самі сабой. А вось яшчэ — эвакуацыя. Першымі вывозяць дзяцей. Пагрузілі ў вялікія аўтобусы "Ікарусы". Я лаўлю сябе на тым, што здымаю, як гэта бачыў у ваенных фільмах. I тут жа заўважаю, што не я адзін, але і людзі, якія ўдзельнічаюць ва ўсім гэтым, паводзяць сябе падобным чынам. Яны паводзяць сябе так, як калісьці, памятаеце, у любімым усімі намі фільме "Ляцяць журавы": скупая слязіна на вачах, кароткія словы развітання... Выходзіла, што мы ўсе спрабавалі знайсці форму паводзін, якая нам ужо была вядома. Стараліся нечаму адпавядаць. Гэта засталося ў памяці: дзяўчынка махае маме рукой, што, маўляў, усё ў парадку, яна мужная. Мы пераможам!..

Я падумаў, што прыеду ў Мінск, а там таксама эвакуацыя. Як я буду развітвацца са сваімі — жонкай, сынам? Уяўляў сабе ў тым ліку і гэты жэст: мы пераможам! Мы — ратнікі. Мой бацька, колькі я памятаю, насіў вайсковае адзенне, хоць не быў вайскоўцам. Думаць пра грошы — мяшчанства, пра сваё жыццё — непатрыятычна. Нармальны стан — галодны. Яны, нашы бацькі, перажылі рэзрух, і мы павінны яго перажыць. Інакш сапраўдным чалавекам не станеш. Нас вучылі ваяваць і выжываць у любых абставінах. Мне самому пасля тэрміновай службы ў арміі цывільнае жыццё падалося прэсным. Ноччу хадзілі па вуліцах у пошуках вострых адчуванняў. У дзяцінстве чытаў цудоўную кнігу "Чысцільшчыкі", аўтара забыў, там лавілі дыверсантаў, шпіёнаў. Азарт! Паляванне! Такія мы. Калі штодня праца і добры харч, — невыносна, некамфортна!

Жылі мы ў інтэрнаце нейкага пэтэвэ разам з ліквідатарамі. Маладыя хлопцы. Гарэлкі выдалі чамадан. Выводзіць радыяцыю. Раптам высвятляецца, што ў гэтым жа інтэрнаце размясціўся атрад медслужбы. Адны дзяўчаткі. "Ну, зараз гульнём!" — кажуць хлопцы. Пайшлі двое і тут жа вяртаюцца во-ось з такімі вачыма... Карцінка: ідуць па калідоры дзяўчаткі... Пад гімнасцёрку выдаюць штаны і кальсоны з завязачкамі, яны ў іх па падлозе цягнуцца, матляюцца, ніхто не бянтэжыцца. Усё старое, бэу (было ва ўжытку), не па росце. Вісіць, як на вешалках. Хто ў тапачках, хто ў ботах расхлябаных. А паверх гімнасцёркі яшчэ прагумаванае спецадзенне нацягнута, нейкім хімічным рэчывам насычанае... Некаторыя і нанач не здымаюць. Жудасна глядзець... I ніякія яны не медсёстры, узялі іх з інстытута, з ваеннай кафедры. Паабяцалі, што на два дні, а калі мы прыехалі туды, яны ўжо месяц там былі. Распавядалі, што іх вазілі на рэактар, яны там наглядзеліся на апёкі, але пра апёкі я толькі ад іх чуў. Цяпер яшчэ бачу — блукаюць па інтэрнаце, як у сне...

У газетах пісалі, што, на шчасце, вецер дзьмуў не ўтой бок... Не на горад... не на Кіеў... Яшчэ ніхто не ведаў... Не здагадваўся, што ён дзьмуў на Беларусь... На мяне і на майго Юрку. Мы з ім тым днём гулялі ў лесе, шчыпалі заечую капусту. Божа, як жа мяне ніхто не папярэдзіў!

Вярнуўся з экспедыцыі ў Мінск. Еду ў тралейбусе на працу. Далятаюць абрыўкі гаворкі: здымалі фільм у Чарнобылі, і адзін аператар проста там памёр. Згарэў. Ну, думаю: "Хто ж такі?" Далей слухаю: малады, двое дзяцей. Імя называюць Віця Гурэвіч. Ёсць у нас такі аператар, зусім малады хлопец. Двое дзяцей? Што ж ён не прызнаваўся? Пад'яджаем да кінастудыі, нехта ўдакладняе: не Гурэвіч, а Гурын, і завуць Сяргей. Божачкі, дык гэта ж я! Смешна цяпер, але тады я ішоў ад метро да кінастудыі і баяўся, што адчыню дзверы і... Недарэчнейшая думка: "А дзе яны фатаграфію маю ўзялі? У аддзеле кадраў?" Адкуль гэтая чутка пайшла? Несупадзенне маштабаў таго, што адбывалася, з колькасцю ахвяр. Напрыклад, Курская бітва. Тысячы загінуўшых... Гэта зразумела. А тут — у першыя дні быццам бы ўсяго сем пажарнікаў... Пасля — яшчэ некалькі чалавек...А далей занадта абстрактныя азначэнні для нашай свядомасці: "праз некалькі пакаленняў", "вечнасць", "нішто". Пачыналіся чуткі: лятаюць трохгаловыя птушкі, куры задзёўбваюць лісіц, рыжыя вожыкі...

Ну, а далей... Далей трэба зноў некаму ў зону ехаць. Адзін аператар прынёс даведку, што ў яго язва страўніка, другі — у водпуск махнуў... Выклікаюць мяне: "Трэба!" — "Дык жа я толькі вярнуўся". — "Разумееш, ты ўжо там быў. Табе ўсё роўна. I потым: у цябе ўжо ёсць дзеці. А яны — маладыя". Ёлкі-палкі, я, можа, таксама хачу, каб у мяне было пяцёра-шасцёра дзяцей!! Ну, пачынаюць ціснуць, маўляў, неўзабаве тарыфікацыя, у цябе козыр паявіцца. Зарплату павысяць... Сумная і смешная гісторыя. Загнаў на край свядомасці...

Неяк здымаў людзей, якія былі ў канцлагеры. Яны пазбягаюць сустракацца. Я з імі згодзен. Нешта ёсць ненатуральнае ў тым, каб збірацца і ўспамінаць вайну. Людзі, якія перажылі разам прыніжэнне, ці спазналі, якім бывае чалавек, там, на глыбіні падсвядомасці, пазбягаюць адзін аднаго. Сёе-тое там, у Чарнобылі, уведаў, адчуў, пра што не хочацца гаварыць. Пра тое, напрыклад, што ўсе нашы гуманістычныя ўяўленні адносныя... У экстрэмальнай сітуацыі чалавек па сутнасці зусім не той чалавек, пра якога пішуць кнігі. Такога чалавека, як ён у кнігах, я не знайшоў. Не сустрэў. Усё наадварот. Чалавек — не герой. Усе мы — прадаўцы апакаліпсісу. Вялікія і маленькія. Мільгаюць у памяці абрыўкі... Карцінкі... Старшыня калгаса хоча на дзвюх машынах вывезці сваю сям'ю з рэчамі, мэбляю, а парторг просіць адну машыну сабе. Патрабуе справядлівасці. А ўжо некалькі дзён, я сведка, не могуць вывезці дзяцей, ясельную групу. Не хапае транспарту. А тут дзвюх машын мала, каб упакаваць усё ажно да трохлітровых слоікаў з варэннем і квашаннем. Я бачыў, як іх назаўтра грузілі. Таксама не зняў. (Нечакана засмяяўся.) Купілі там у магазіне кілбасу, кансервы, а есці боязна. Вазілі гэтыя авоські з сабой. Таксама было шкада выкінуць. (І ўжо сур'ёзна.) Механізм зла будзе працаваць і пры апакаліпсісе. Я гэта зразумеў. Гэтак жа будуць пляткарыць, запабягаць перад начальствам, ратаваць свой тэлевізар і каракулевую шубу. I перад канцом свету чалавек застанецца той жа, які ён цяпер. Заўсёды.

Мне неяк няёмка, што я не прабіў сваёй кінагрупе ніякіх ільгот. Аднаму нашаму хлопцу трэба была кватэра, іду ў прафюм: "Дапамажыце, мы паўгода прасядзелі ў зоне. Належаць ільготы". — "Добра, — сказалі, — нясіце даведачкі. Даведачкі патрэбны з пячаткамі". А мы там прыязджалі ў райком, а па калідорах ходзіць адна цётка Насця са швабрай. Усе паразбягаліся. Ёсць у нас рэжысёр, у яго стосік даведак: дзе быў, што здымаў. Герой!

У мяне ў памяці вялікі, доўгі фільм, які я не зняў. Шмат серыяў... (Маўчыць.) Усе мы — прадаўцы апакаліпсісу... Заходзім з салдатамі ў хату. Жыве адна бабуля.

— Ну, бабуля, паедзем.

— Паедзем, дзеткі.

— Тады збірайся, бабуля.

Чакаем на вуліцы. Курым. I вось гэтая бабуля выходзіць: у яе на руках — ікона, кот і ванзэлачак. Гэта ўсё, што яна бярэ з сабой.

— Бабуля, ката нельга. Не належыць. У яго поўсць радыеактыўная.

— Не, дзеткі, без катка не паеду. Як жа я яго пакіну? Аднаго кіну тут. Гэта — мая сям'я.

Вось з гэтай бабулі... I з той яблыні ў квецені... З іх ўсё пачалося... Я здымаю цяпер толькі звяроў... Я вам казаў: сэнс майго жыцця адкрыты...

Аднойчы паказаў свае чарнобыльскія сюжэты дзецям. Мяне папракнулі: навошта? Нельга. Не трэба. I так яны жывуць у гэтым страху, сярод гэтых размоў, у іх змены ў крыві, парушана імунная сістэма. Спадзяваўся, што прыйдзе пяць-дзесяць чалавек. Набілася паўнюткая зала. Пытанні задавалі самыя розныя, але адно проста ўрэзалася мне ў памяць. Хлопчык, запінаючыся і чырванеючы, відаць, з ціхіх, негаварлівых, спытаў: "А чаму было нельга памагчы жвёле, якая там засталася?" Я не змог яму адказаць... Мастацтва наша толькі пра пакуты і любоў чалавека, а не ўсяго жывога. Толькі чалавека! Мы не спускаемся да іх: жывёлін, раслін... У гэты іхні свет... А Чарнобылем чалавек на ўсё замахнуўся...

Хачу зняць фільм... "Заложнікі"... Пра жывёлін. Памятаеце, песню "Плыў па акіяне рыжы востраў". Патанае карабель, людзі селі ў шлюпкі. А коні не ведалі, што ў шлюпках няма месца для коней... Сучасная прыпавесць. Дзеянне адбываецца на далёкай планеце. Касманаўт у скафандры. Чуе праз навушнікі шум. Бачыць, што на яго насоўваецца штосьці аграмаднае. Неабдымнае. Дыназаўр?! Яшчэ не разумеючы, хто гэта, ён страляе. Праз імгненне — зноў нешта да яго набліжаецца. Ён і яго знішчае. Яшчэ праз імгненне — статак. I ён наладжвае бойню. А, аказваецца, пачаўся пажар, і жывёліны ратаваліся, беглі па сцяжыне, на якой стаяў касманаўт. Чалавек! Са мною там адбылося незвычайнае. Я наблізіўся да жывёлін... Дрэў... Птушак... Яны цяпер мне бліжэйшыя, чым раней... Адлегласць між намі звузілася... Я езджу ў зону... Усе гэтыя гады... З пакінутага, разрабаванага чалавечага дому выскоквае дзік... Выходзіць ласіха... Вось гэтая зняў. Я хачу зрабіць кіно... I ўбачыць усё вачыма звера... "Пра што ты здымаеш? — кажуць мне. — Паглядзі вакол... У Чачні — вайна!.." А святы Францыск прапаведваў птушкам. З птушкамі размаўляў, як з роўняю. А што калі гэта птушкі размаўлялі з ім на птушынай мове, а не ён зрабіў ласку ім? Яму была вядома іх таемная мова. У Дастаеўскага, памятаеце, як чалавек сцябаў каня па пакорлівых вачах. Неразумны чалавек! Не па крыжы, а па пакорлівых вачах..."

Сяргей Гурын, кінааператар

 

Маналог без назвы — крык...

 

"Адчапіцеся, людзі добрыя! Нам тут жыць! Вы пагаварылі і паехалі, а нам тут жыць!

Вось ляжаць медыцынскія картачкі... Перада мною... Кожны дзень... Я бяру іх у рукі... Кожны дзень!

Аня Будай — 1985 года нараджэння — 380 бэр.

Віця Грынкевіч — 1986 года нараджэння — 785 бэр.

Насця Шаблоўская — 1986 года нараджэння — 570 бэр.

Алёша Пленін — 1985 года нараджэння — 570 бэр.

Андрэй Котчанка — 1987 года нараджэння — 450 бэр...

Кажуць, што гэтага не можа быць? I як жа яны жывуць з гэткаю шчытавідкай? Але хіба быў дзе-небудзь падобны эксперымент? Я чытаю... Бачу... Кожны дзень... Дапамагчы можаце? Не! Чаго тады прыязджаеце? Распытваеце? Прыстаяце да нас? Я не хачу гандляваць іх няшчасцем. Філасофстваваць! Адчапіцеся, людзі добрыя! Нам тут жыць..."

Аркадзь Паўлавіч Багданкевіч, сельскі фельчар

 

 

Маналог на два галасы — мужчынскі і жаночы

 

Настаўнікі Ніна Канстанцінаўна і Мікалай Прохаравіч Жарковы. Ён выкладае ўрокі працы, яна — філолаг.

Яна:

— Я гэтак часта чую пра смерць, што не хачу на яе глядзець. А вы ніколі не ведалі дзіцячых размоў пра смерць? У сёмым класе ў мяне спрачаюцца і абмяркоўваюць: гэта страшна ці не страшна? Калі малых дзяцей нядаўна цікавіла: адкуль яны? Адкуль дзеці бяруцца? Дык цяпер іх хвалюе, што будзе пасля атамнай вайны? Яны перасталі любіць класіку, я чытаю на памяць Пушкіна — у іх халодныя, адасобленыя вочы... Вакол іх ужо іншы свет... Чытаюць фантастыку, гэта іх захапляе, там, дзе чалавек адрываецца ад зямлі, арудуе касмічным часам, рознымі светамі. Яны не могуць баяцца смерці, гэтак, як баяцца яе дарослыя людзі, я, напрыклад, яна хвалюе іх, як нешта фантастычнае...

Разважаю... Думаю над гэтым... Смерць навакол змушае шмат думаць. Я выкладаю рускую літаратуру дзецям, якія не падобныя на тых дзяцей, што былі дзесяць гадоў назад. У гэтых на вачах увесь час штосьці ці кагосьці хаваюць... Закопваюць у зямлю... Хаты і дрэвы... Усё хаваюць... На лінейцы гэтыя дзеці трацяць прытомнасць, як пастаяць пятнаццаць-дваццаць хвілін, у іх кроў цячэ з носа. Іх нічым не здзівіш і нічым не парадуеш. Заўсёды санлівыя, стомленыя. Тварыкі шэрыя, бледныя. Не гуляюць і не дурэюць. А паб'юцца, незнарок разаб'юць акно — настаўнікі нават радыя. Не сварацца, бо яны на дзяцей не падобныя. I гэтак марудна растуць. Просіш на ўроку што-небудзь паўтарыць — дзіця не можа. Даходзіць да таго, што скажаш сказ, каб паўтарыў услед — не запамінае. "Ну дзе ж ты? Дзе?" — катурхаеш яго. Думаю... Шмат думаю... Я быццам вадой малюю на шкле, толькі я ведаю, што я малюю, ніхто не бачыць, ніхто не бачыць, ніхто не здагадваецца, ніхто не ўяўляе...

Наша жыццё круціцца вакол... Вакол Чарнобыля... Дзе тады быў, як далёка ад рэактара жыў? Што бачыў? Хто памёр? Хто паехаў? Першыя месяцы, памятаю, зноў загулі рэстараны, зашумелі вечарынкі... "Жывем адзін раз...", "паміраць, дык з музыкай..." Наехалі салдаты, афіцэры... Чарнобыль цяпер з намі кожны дзень... нечакана памёрла маладая цяжарная жанчына. Без дыягназу, патолагаанатам не паставіў дыягназу. Маленькая дзяўчынка павесілася. Пяцікласніца. Без дай прычыны. Маленькая дзяўчынка... На ўсё адзін дыягназ — Чарнобыль, што б ні здарылася, усе кажуць — Чарнобыль. Нас папракаюць: "Вы хварэеце, таму што баіцеся. Са страху. Радыефобія". Але чаму малыя дзеці хварэюць і паміраюць? Яны страху не ведаюць, яшчэ не разумеюць.

Я памятаю тыя дні... Мне пякло горла, цяжар, нейкі цяжар ва ўсім целе. "Вы выдумляеце, — сказала ўрач. — Усе зараз сталі надта надумлівымі, таму што Чарнобыль здарыўся". — "Якая надумлівасць? Баліць, у мяне няма сілы". Саромеліся з мужам прызнавацца адно аднаму, але ў нас адымаюцца ногі. Усе вакол жаліліся, нашы сябры, усе людзі, што ідзеш па дарозе і, здаецца, тут бы лёг. Вучні клаліся на парты, у час урокаў трацілі прытомнасць. I жахліва ўсе сталі невясёлыя, змрочныя, за цэлы дзень аніводнага добрага твару не сустрэнеш, каб хто-небудзь каму ўсміхнуўся. З васьмі раніцы да дзевяці вечара дзеці знаходзіліся ў школе, строга забаранялася гуляць на вуліцы, бегаць. Ім выдалі адзенне: дзяўчынкам — спаднічкі і кофты, хлопчыкам — касцюмы; але яны ў гэтым адзенні ішлі дадому, дзе яны там былі ў ім, мы не ведалі. Па інструкцыі мамы павінны былі дома кожны дзень гэтае адзенне мыць, каб у школу дзеці прыходзілі ва ўсім чыстым. Па-першае, далі толькі адну, напрыклад, кофтачку і адну спаднічку, а змены не далі, а па-другое, мамы загружаны хатняй гаспадаркай — куры, карова, парасё, ды і не разумеюць яны, што гэтыя рэчы трэба мыць штодзень. Бруд для іх — гэта чарніла, зямля, тлушчавыя плямы, а не ўздзеянне нейкіх кароткачасовых ізатопаў. Калі я спрабавала растлумачыць што-небудзь бацькам сваіх вучняў, памойму, яны разумелі мяне не больш, чым калі б раптам да іх заявіўся шаман з афрыканскага племя. "А што гэта такое — радыяцыя? Не чуваць і не відаць... А-а... У мяне вунь грошай ад палучкі да палучкі не хапае. Апошнія тры дні заўсёды на малацэ ды на бульбе сядзім. А-а...", — і маці махне рукой. А малако нельга... I бульбу нельга. У краму завезлі кітайскую тушонку і грэчку, а на што ім купіць? Інструкцыі разлічаны на дасведчанага чалавека, на пэўную бытавую культуру. Але яе няма! Няма ў нас таго народа, на якога разлічаны гэтыя інструкцыі. Акрамя таго, што не вельмі проста растлумачыць, чым адрозніваюцца бэры ад рэнтгенаў... З майго пункту гледжання... Я б гаварыла пра фаталізм, гэткі лёгкі фаталізм. Напрыклад, з гародаў у першы год нічога нельга было спажываць, усё роўна елі, рабілі запасы. Яшчэ гэтак хораша ўсё ўрадзіла! Ты паспрабуй скажы, што агуркі есці няможна і памідоры... Што значыць — няможна? Па смаку нармальныя... I ён іх есць, і жывот у яго не баліць... I ў цемры ніхто не "свеціцца"... Суседзі нашы паклалі тым годам новую падлогу з мясцовага лесу, памералі — фон у сто разоў вышэйшы за дапушчальны. Ніхто той падлогі не разабраў, яны так і жылі. Усё, маўляў, неяк уладзіцца, як там яно будзе, але ўладзіцца само па сабе, без іх, без іхняга ўдзелу. Па першым часе сякія-такія прадукты насілі да дазіметрыстаў, правяралі — у дзесяткі разоў вышэй за норму, але пасля перасталі. "Не чуваць, не відаць. А, прыдумаюць гэтыя вучоныя!" Усё ішло сваім парадкам: узаралі, пасеялі, сабралі... Здарылася неймавернае, а людзі жылі, як жылі. I адмаўленне ад агуркоў са свайго гарода было важней за Чарнобыль. Дзяцей усё лета трымалі ў школе, салдаты памылі яе мыцельным парашком, знялі вакол пласт зямлі... А восенню? Восенню паслалі вучняў выбіраць буракі. I студэнтаў на поле прывезі, пэтэвэшнікаў. Усіх сагналі. Чарнобыль — гэта не так страшна, як пакінуць на полі нявыкапаную бульбу... Хто вінаваты? Ну, хто вінаваты, акрамя нас саміх!

Раней мы не заўважалі гэтага свету вакол сябе, ён быў, як неба, як паветра, як быццам хтосьці яго даў нам навечна, і ён ад нас не залежыць. Будзе заўсёды. Раней я любіла легчы ў лесе на траву і любавацца небам, мне было гэтак хораша, што я забывалася, як мяне завуць. А цяпер? Лес прыгожы, процьма чарніц, але іх ніхто не збірае. У асеннім лесе рэдка пачуеш чалавечы голас. Страх у адчуваннях, на падсвядомым узроўні... У нас засталіся тэлевізар і кнігі... Уяўленне... Дзеці растуць у хатах... Без лесу і ракі... Могуць толькі на іх глядзець. Гэта зусім іншыя дзеці. А я прыходжу да іх: "Унылая пора. Очей очарованье..." Усё з тым жа Пушкіным, які здаваўся мне вечным. Часам паяўляецца кашчунная думка: а раптам уся наша культура — куфэрак са старымі рукапісамі? Усё тое, што я люблю...

Ён:

— Ведаеце, у нас было ваеннае выхаванне... Нас арыентавалі на адбіццё і ліквідацыю атамнага нападу. Мы павінны былі супрацьстаяць хімічным, біялагічным і атамным войнам. А не выводзіць з арганізма радыенукліды... З вайной параўноўваць нельга, не дакладна, а ўсе параўноўваюць. Я дзіцем перажыў ленінградскую блакаду. Параўноўваць гэта нельга. Там мы жылі, як на фронце, пад бясконцымі абстрэламі. I голад, некалькі гадоў голад, калі чалавек апускаўся да дзвярыных інстынктаў. А тут, калі ласка, выйшаў — і ў гародзе ўсё расце! Гэта непараўнана. Але я іншае хацеў сказаць... Згубіў нітку... Выслізнула... А-а... Калі пачынаецца абстрэл, не дай Бог! Ты можаш памерці не калі-небудзь, а зараз, у гэтую во хвіліну. Зімой — голад. Палілі мэблю, мы ўсё драўлянае ў сваёй кватэры спалілі, усе кнігі, па-мойму, нават нейкімі старымі анучамі палілі. Чалавек ідзе па вуліцы і сеў, на наступны дзень ідзеш, ён сядзіць, гэта значыць, ён замёрз, ён сядзіць гэтак тыдзень ці да вясны сядзіць. Да цяпла. Ні ў кога няма сіл яго з лёду высечы, у рэдкіх выпадках, калі хто-небудзь на вуліцы падаў, да яго падыходзілі, памагалі. Міма. Усе паўзуць міма. Я памятаю, што людзі не хадзілі, а поўзалі, гэтак марудна яны хадзілі. Гэта ні з чым не параўнаць!

... З намі, як выбухнуў рэактар, яшчэ жыла мама, мая мама, яна паўтарала: "Самае страшнае, сынок, мы з табой перажылі. Мы перажылі блакаду. Нічога страшнейшага не можа быць".

Мы рыхтаваліся да вайны, атамнай вайны, будавалі ядзерныя сховішчы. Ад атама хацелі схавацца, як ад асколкаў снарада. А ён усюды... У хлебе, у солі... Дыхаем радыяцыяй, ядзім радыяцыю... тое, што можа не быць хлеба і солі, і можна есці ўсё, ажно да таго, што зварыць у вадзе скураны рамень, дзеля паху, наесціся пахам — я мог зразумець. А гэтага не... Усё атручана? Зараз важна ўясніць, як жа нам жыць? У першыя месяцы быў страх, асабліва ўрачы, настаўнікі, карацей, інтэлігенцыя, больш дасведчаныя людзі, яны кідалі ўсё і з'язджалі. Імчаліся адсюль. Але ваенная дысцыпліна... Партбілет на стол... Нікога не выпускалі... Хто вінаваты? Каб адказаць на пытанне, як нам жыць, трэба ведаць: хто вінаваты? Хто ж? Вучоныя ці персанал станцыі? Дырэктар? Дзяжурныя аператары? Але чаму, адкажыце мне, мы не змагаемся з аўтамабілем, як тварэннем розуму чалавечага, а з рэактарам змагаемся? Патрабуем закрыць усе атамныя станцьг, а атамшчыкаў аддаць пад суд?! Праклінаем! Веды, самі веды не бываюць злачыннымі. Вучоныя сёння таксама ахвяры Чарнобыля. Я хачу жыць пасля Чарнобыля, а не паміраць пасля Чарнобыля. Хачу зразумець...

Рэакцыі сёння ў людзей розныя, усё-такі дзесяць гадоў прамінула, а яны мераюць вайною. Вайна чатыры гады доўжылася... Ужо, лічыце, — дзве вайны... Я пералічу вам, якія ёсць рэакцыі: "Усё ўжо ў мінулым", "Як-небудзь абыдзецца", "Дзесяць гадоў мінула. Ужо не страшна!","Мы ўсе памром! Усе хутка памром!", "Хачу з'ехаць за мяжу", "Нам павінны памагчы", "А, пляваць! Трэба жыць"... Здаецца, усё перабраў? Вось гэта мы чуем кожны дзень... З майго пункту гледжання, мы — матэрыял для навуковых даследаванняў... Міжнародная лабараторыя... Нас.беларусаў, дзесяць мільёнаў, больш за два мільёны жыве на заражанай зямлі. Гіганцкая д'ябальская лабараторыя... Запісвай дадзеныя, эксперыментуй. Едуць да нас адусюль... Абараняюць дысертацыі... З Масквы і Пецярбурга... З Японіі, Германіі, Аўстрыі... Яны рыхтуюцца да будучыні... (Доўгі перапынак у гаворцы.)

Што я падумаў? Я зноў параўнаў... Я падумаў, што пра Чарнобыль магу гаварыць, а пра блакаду не магу. Прыслалі запрашэнне з Ленінграда, запрашэнне на сустрэчу "Дзеці блакаднага Ленінграда", я паехаў, але не змог там слова з сябе выціснуць. Проста распавесці пра страх? Мала... Проста пра страх... Дома пра блакаду мы ніколі не ўспаміналі, мама не хацела, каб мы ўспаміналі блакаду. А пра Чарнобыль мы гаворым... Не... (Запыняецца.) Між сабою мы не гаворым, гэта гаворка ўзнікае, калі хто-небудзь да нас прыязджае: замежнікі, журналісты, сваякі, якія тут не жывуць. Чаму мы не гаворым пра Чарнобыль? У школе? З вучнямі? Пра гэта з імі гавораць у Аўстрыі, Францыі, Германіі, куды яны ездзяць на лячэнне. Пытаюся ў дзяцей, пра што там з імі гавораць, чым цікавяцца? А яны часта не памятаюць ні горада, ні вёскі, ні прозвішчаў людзей, у якіх былі, пералічваюць падарункі, што смачнае елі. Камусьці падарылі магнітафон, а камусьці — не

;Прыязджаюць у апратках, якія самі не зарабілі і не зарабілі іх бацькі. Вось як быццам яны недзе на выстаўцы пабывалі. У вялікім магазіне... Увесь час чакаюць, што іх яшчэ раз туды павязуць. Пакажуць, абдораць. Яны да гэтага прывыкаюць. Прывыклі. Гэта ўжо спосаб іх жыцця, уяўленне аб ім. Пасля гэтага вялікага магазіна, які называецца замежжам, пасля гэтай дарагой выстаўкі трэба ісці да іх у клас.На ўрок. Я іду і бачу, што гэта ўжо назіральнікі... Назіраюць, а не жывуць. Я вяду іх у сваю майстэрню, там стаяць мае драўляныя скульптуры. Яны ім падабаюцца. Кажу: "Гэта ўсё можна стварыць са звычайнага кавалка дрэва. Паспрабуй сам!" Прабудзіся! Мне гэта памагло выйсці з блакады, я гадамі выходзіў...

 

 

Маналог пра тое, як штосьці зусім невядомае ўпаўзае, улазіць у цябе

 

"Мурашы паўзуць па ствале... Вакол грукоча ваенная тэхніка. Салдаты. Крыкі, лаянка. Мат. Трашчаць верталёты. А яны паўзуць... Я вяртаўся з зоны і ад усяго ўбачанага за дзень яснай у памяці заставалася толькі адна карціна... Мы спыніліся ў лесе, я стаў пакурыць ля бярозы. Стаў блізка, абапёрся. Проста перад маім тварам мурашы поўзалі па ствале, не чуючы нас, не звяртаючы аніякай увагі... Мы знікнем, а яны і не заўважаць. А я?Я ніколі раней іх гэтак блізка не заўважаў...

Спачатку ўсе гаварылі "катастрофа", потым "ядзерная вайна". Я чытаў пра Хірасіму і Нагасакі, бачыў дакументальныя кадры. Страшна, але зразумела: атамная вайна, радыус выбуху... Гэта я нават мог сабе ўявіць. Але тое, што здарылася з намі, не месцілася ў свядомасці. Мы адыходзім... Ты адчуваеш, як штосьці зусім невядомае разбурае ўвесь ранейшы свет, упаўзае, улазіць у цябе. Памятаю размову з адным вучоным: "Гэта на тысячы гадоў, — тлумачыў ён. — Распад урану — гэта дзвесце трыццаць восем паўраспадаў. Перавядзем на час: адзін мільярд гадоў. А ў торыю — гэта чатырнаццаць мільярдаў гадоў". Пяцьдзесят... Сто... Дзвесце гадоў... Але далей? Далей мая свядомасць не сягала. Я ўжо не разумеў, што такое — час? Дзе я?

Пісаць пра гэта цяпер, усяго дзесяць гадоў мінула... Пісаць? Думаю, няма сэнсу! Не ўцяміць, не спасцігнуць. Усё роўна будзем прыдумваць што-небудзь падобнае на наша жыццё... Я спрабаваў... Нічога не атрымалася... Пасля Чарнобыля засталася міфалогія пра Чарнобыль... Газеты і часопісы спаборнічаюць, хто напіша страшней, асабліва любіць страхі чалавек, які там не быў. Усе чыталі аб грыбах з чалавечую галаву, але ніхто іх не знаходзіў. Таму трэба не пісаць, а запісваць. Дакументаваць. Дайце мне фантастычны раман пра Чарнобыль... Няма яго! Рэальнасць куды больш фантастычная!

У мяне асобны блакнот... Запісваю размовы, чуткі, анекдоты. Гэта самае цікавае, і яно па-за часам. Што засталося ад Старажытнай Грэцыі? Міфы Старажытнай Грэцыі...

Вось мой блакнот...

 

З гаворак

 

"Па радыё ўжо трэці месяц: абстаноўка стабілізуецца... Абстаноўка стабілізуецца... Абстаноўка стаб..."

 

"Прыехалі інструктары з Цэка. Іх маршрут: на машыне з гасцініцы — у абком партыі, назад — таксама на машыне. Абстаноўку вывучаюць па падшыўках мясцовых газет. Поўныя сакваяжы мінскіх бутэрбродаў. Чай заварваюць на мінеральнай вадзе. Таксама прывезенай. Расказвала пра гэта дзяжурная гасцініцы, дзе яны жылі. Людзі не вераць газетам, тэлебачанню і радыё, шукаюць інфармацыю ў паводзінах начальства. Яна найбольш верагодная".

 

"Самая папулярная казка зоны: лепш за ўсё памагае ад стронцыю і цэзію — "Столичная".

 

"Што рабіць з дзіцем? Хочацца схапіць у ахапак і бегчы. Але ў мяне партбілет у кішэні. Не магу!"

 

"У вясковых крамах нечакана з'явіліся дэфіцытныя тавары. Чуў, як выступаў сакратар абкома: "Мы створым вам райскае жыццё, толькі заставайцеся і працуйце. Завалім кілбасой і грэчкай. У вас будзе ўсё тое, што ёсць у лепшых спецмагазінах". Гэта значыць у іхніх абкомаўскіх буфетах. Адносіны да народа такія: яму досыць гарэлкі і кілбасы.

Але каб іх чорт узяў! Ніколі не бачыў, каб у сельскай краме былі тры гатункі каўбасы. Сам купіў там жонцы імпартныя калготкі..."

 

"Дазіметры пабылі ў продажы месяц і зніклі. Пра гэта пісаць нельга. Колькі і якіх радыенуклідаў выпала — таксама нельга. Нельга і пра тое, што ў вёсках засталіся адны мужчыны. Жанчын і дзяцей вывезлі. Цэлае лета мужчыны самі мылі, даілі кароў, капалі гароды. Вядома, пілі. Біліся. Свет без жанчын... Гэтаў мяне выкраслілі. "Не забывайце, у нас ворагі. У нас шмат ворагаў за акіянам", — прыгразіў рэдактар. I таму ў нас ёсць толькі добрае, а кепскага няма. Але недзе спецыяльныя саставы падаюцца. Хтосьці бачыў начальства з чамаданамі..."

 

"Ля міліцэйскага паста мяне запыніла бабуля: "Паглядзі ты там на маю хату. Пара бульбу капаць, а салдаты не пускаюць". Іх перасялілі. Чалавек у вакууме, чалавек без нічога. Яны прабіраюцца ў свае вёскі праз вайсковыя заслоны... Ляснымі сцежкамі... Па балотах... Уначы... За імі ганяюцца, ловяць. На машынах і верталётах. "Як пры немцах", — параўноўваюць старыя людзі".

 

"Бачыў першага марадзёра. Малады хлопец, апрануты ў дзве мехавыя курткі. Даказваў вайсковаму патрулю, што лечыцца такім чынам ад радыкуліту. Калі раскалолі, прызнаўся: "Першы раз страшнавата, а пасля прывычная рэч. Выпіў чарку — і пайшоў". Пераступіўшы праз інстынкт самазахавання. У нармальным стане гэта немагчыма. Так наш чалавек ідзе на подзвіг. I гэтак жа — на злачынства".

 

"Ці можна нам дапамагчы? I як? Перасяліць народ у Аўстралію ці Канаду? Нібыта такія размовы дзесьці на самых вярхах цыркулююць час ад часу".

 

"Для цэркваў выбіралі мясціну літаральна з неба. Былі з'явішчы царкоўным людзям. Здзяйсняліся таінствы, якія папярэднічалі будаўніцтву. А атамную будавалі, як завод. Як свінарнік. Дах залілі асфальтам. I ён плавіўся..."

 

"Чытаў? Пад Чарнобылем спаймалі збеглага салдата. Выкапаў зямлянку і жыў год ля рэактара. Карміўся тым, што хадзіў па пакінутых хатах, дзе сала знойдзе, дзе слоік з марынаванымі агуркамі. Ставіў сілкі на звяроў. Уцёк, бо "дзяды" білі "на смерць". Ратаваўся — у Чарнобылі..."

 

"Мы — фаталісты. Мы нічога не робім, бо верым: усё будзе гэтак, як будзе. Наша гісторыя? На кожнае пакаленне выпадала вайна... Адкуль нам быць іншымі? Мы — фаталісты..."

 

"Паявіліся першыя ваўкасабакі, што нарадзіліся ў ваўчыц ад сабак, збеглых у лес. Яны буйнейшыя за ваўкоў, не звяртаюць увагі на сцяжкі, не баяцца святла і чалавека, не ідуць на "вабу" (пераймальны заваблівы покліч паляўнічага). I здзічэлыя каты ўжо збіваюцца ў зграі і нападаюць на людзей. Яны ўсе помсцяць нам. Памяць аб тым, як слухаліся чалавека, служылі яму, знікла. А ў нас сціраецца мяжа між рэальным і нерэальным..."

 

З чутак:

 

"За Чарнобылем будуюць лагеры, у якіх будуць трымаць тых, хто трапіў пад радыяцыю. Патрымаюць, паназіраюць і пахаваюць.

 

З бліжэйшых да станцыі вёсак мёртвых вывозяць аўтобусамі і проста на могілкі, тысячамі закопваюць у брацкія магілы. Як у ленінградскую блакаду...

 

Некалькі чалавек быццам бачылі напярэдадні выбуху незразумелае свячэнне ў небе над станцыяй. Хтосьці нават сфатаграфаваў яго. На плёнцы выявілася, што гэта лунае нейкае незямное цела...

 

У Мінску памылі цягнікі і таварныя вагоны. Будуць усю сталіцу вывозіць у Сібір. Там ужо рамантуюць баракі, што засталіся ад сталінскіх лагераў. Пачнуць з жанчын і дзяцей. А ўкраінцаў ужо вывозяць...

 

Рыбакі ўсё часцей сустракаюць рыб-амфібій, якія могуць жыць і ў вадзе, і на зямлі. Па зямлі яны ходзяць на плаўніках-лапах.

 

Гэта была не аварыя, а землятрус. У падземнай кары штосьці адбылося. Геалагічны выбух. Удзельнічалі геафізічныя і космафізічныя сілы. Вайскоўцам пра гэта было вядома загадзя, маглі папярэдзіць, але ў іх усё строга засакрэчана.

 

У рэках і азёрах пачалі лавіць шчупакоў без галавы і плаўнікоў... Плавае адно чэрава...

 

Нешта падобнае неўзабаве пачне адбывацца і з людзьмі. Беларусы ператворацца ў гуманоідаў.

 

У лясных звяроў — прамянёвая хвароба. Яны блукаюць сумныя, у іх журботныя вочы. Паляўнічым боязна і шкада ў іх страляць. I звяры перастаюць баяцца чалавека. Лісы і ваўкі заходзяць у вёскі і лашчацца да дзяцей.

 

Ад чарнобыльцаў нараджаюцца дзеці, але замест крыві ў іх цячэ невядомая жоўтая вадкасць. Ёсць вучоныя, якія даказваюць: малпа таму стала такой разумнай, што ў радыяцыі жыла. Дзеці, што народзяцца праз тры-чатыры пакаленні, усе будуць Эйнштэйнамі. Гэта касмічны зксперымент над намі..."

Анатоль Шыманскі, журналіст

 

 

Маналог пра тугу па ролі і сюжэце

 

Напісалі ўжо дзесяткі кніг. Тоўстых тамоў. Адкаменціравалі. А падзея ўсё роўна вышэй за любы філасофскі каментарый. Неяк я пачуў ці прачытаў, што праблема Чарнобыля стаіць перад намі найперш як праблема самаспазнання. З гэтым пагадзіўся, гэта супала з маімі адчуваннямі. Я ўвесь час чакаю, што нехта разумны мне ўсё растлумачыць... Як растлумачваюць, адукоўваюць мяне наконт Сталіна, Леніна, бальшавізму. Ці бясконца дзяўбуць: "Рынак! Рынак! Свабодны рынак!" А мы... Людзі, выхаваныя ў свеце без Чарнобыля, жывём з Чарнобылем.

Уласна я — прафесійны ракетчык, спецыяліст па ракетным паліве. Служыў у Байкануры. Праграмы: "Космас", "Інтэркосмас" — гэта вялікі кавалак майго жыцця. Цудоўны час! Даеш неба! Даеш Арктыку! Даеш цаліну! Даеш космас! Разам з Гагарыным увесь савецкі свет паляцеў у космас, адарваўся ад зямлі... усе мы! Я дагэтуль улюбёны ў яго! Цудоўны рускі чалавек! З цудоўнай усмешкай! Нават смерць ягоная нейк зрэжысавана. Мары аб палёце, лунанні, волі... Гэта быў цудоўны час! Па сямейных абставінах я перавёўся ў Беларусь, тут даслужваў. Калі я прыехаў... Патануў у гэтай чарнобыльскай прасторы, яна адкарэктавала мае пачуцці. Немагчыма што-небудзь падобнае было б і ўявіць, хоць я заўсёды меў дачыненне да самай сучаснай тэхнікі, касмічнай тэхнікі... Цяжка пакуль што вымавіць... Не паддаецца ўяўленню... Нешта...(Задумваецца.) А секунду назад здавалася, што спаймаў сэнс... Секунду назад... Хіліць на філасофстваванне. З кім ні загавары пра Чарнобыль, усім хочацца філасофстваваць.

Але лепей я распавяду вам пра сваю работу. Чым мы толькі не займаемся! Будуем царкву... Чарнобыльскую царкву, у гонар Іконы Боскай Маці "Сысканне пагінуўшых". Збіраем ахвяраванні, наведваем хворых і паміраючых. Пішам летапіс.Ствараем музей. Адзін час думаў, што я не змагу, не з маім сэрцам, працаваць на такім месцы. Далі першае даручэнне: "Вось грошы і падзялі іх на трыццаць пяць сем'яў. На трыццаць пяць удоў, у якіх памёрлі мужы". Усе яны былі ліквідатары. Трэба справядліва. А як? У адной удавы — маленькая дзяўчынка, хворая, у другой удавы — двое дзяцей, трэцяя жанчына сама хворая, а тая наймае кватэру, а яшчэ ў адной — чацвёра дзяцей. Уначы я прачынаўся з думкаю: "Як мне нікога не абдзяліць?" Думаў і лічыў, лічыў і думаў. I не змог. Мы раздалі грошы ўсім пароўну, па спісе. Але маё дзецішча — музей. Музей Чарнобыля. (Маўчыць.) А часам мне здаецца, што тут будзе не музей, а пахавальнае бюро. Я служу ў пахавальнай камандзе! Сёння раніцою не паспеў зняць паліто, адчыняюцца дзверы, жанчына з парога рыдае, не рыдае, а крычыць: "Забярыце яго медаль і ўсе граматы! Забярыце ўсе ільготы! Аддайце мужа!" Доўга крычала. Пакінула яго медаль, пакінула граматы. Ну, будуць яны ляжаць у музеі, пад шклом... Будуць на іх глядзець... Але крыку, яе крыку ніхто, акрамя мяне, не чуў, толькі я, калі буду раскладваць гэтыя граматы, буду памятаць...

Зараз памірае палкоўнік Ярашук... Хімік-дазіметрыст. Здаравенны быў мужык, ляжыць спаралізаваны. Жонка варочае яго, як падушку... Корміць з лыжачкі... У яго камяні ў нырках, трэба раздрабіць камяні, а ў нас няма грошай, каб аплаціць аперацыю. Мы — жабракі, існуем на тое, што хто падасць... А дзяржава паводзіць сябе, як махляр, яна пакінула гэтых людзей. Памрэ — назавуць яго імем вуліцу, шюлу ці вайсковую частку, але гэта як ён памрэ... Палкоўнік Ярашук... Хадзіў пешкі па зоне і вызначаў межы максімальных кропак заражэння, гэта значыць чалавека ў поўным сэнсе выкарыстоўвалі, як біяробата. I ён гэта разумеў, але ён ішоў, пачынаючы ад самой атамнай станцыі і па разыходным радыусе, па сектарах. Пешкі.

З дазіметрычнымі прыборамі ў руках. Намацаў "пляму" і рухаецца ўздоўж мяжы гэтай плямы, каб дакладна нанесці на карту...

А салдаты, якія працавалі на самім даху рэактара? Усяго на ліквідацыю наступстваў аварыі было кінута дзвесце дзесяць вайсковых частак, каля трохсот сарака тысяч вайскоўцаў. Самае пекла дасталося тым, хто чысціў дах... Ім выдавалі свінцовыя фартухі, але фон ішоў знізу, а там чалавек быў непрыкрыты. Яны — у звычайных кірзавых ботах... У дзень па паўтары-дзве хвіліны на даху... А пасля іх звальнялі з арміі, давалі грамату і прэмію — сто рублёў. I яны знікалі на бязмежных прасторах нашай радзімы. На даху зграбалі паліва і рэактарны графіт, асколкі бетону і арматуры... Дваццаць-трыццаць секунд, каб нагрузіць насілкі, і столькі ж, каб скінуць "смецце" з даху. Адны гэтыя спецыяльныя насілкі важылі сорак кілаграмаў. Так што ўявіце сабе: свінцовы фартух, маскі, гэтыя насілкі і шалёную хуткасць... У музеі ў Кіеве ляжыць муляж графіту, памерам з фуражку, кажуць, калі б ён быў сапраўдным, важыў бы шаснаццаць кілаграмаў, такі ён шчыльны, цяжкі. Радыёкіруемыя маніпулятары часта адмаўляліся выконваць каманды ці рабілі зусім не тое, бо іх электронныя схемы ў высокіх палях разбураліся. Самымі надзейнымі "робатамі" былі салдаты. Іх ахрысцілі "зялёнымі робатамі" (па колеру вайсковай формы). Праз дах разбуранага рэактара прайшло тры тысячы шэсцьсот салдат. Спалі на зямлі, яны ўсе расказваюць, як па першым часе ў палатках слалі на зямлю салому. Бралі яе тут жа, са сціртаў, ля рэактара.

Маладыя хлопцы... Яны цяпер таксама паміраюць, але яны разумеюць, што калі б яны не зрабілі гэтага...

Быў момант, калі існавала небяспека тэрмаядзернага выбуху, і спатрэбілася спусціць з-пад рэактара цяжкую ваду, каб ён не абрынуўся туды, а цяжкая вада — гэта прамы кампанент ядзернага паліва. Уяўляеце?! Паставілі задачу: хто нырне ў гэтую цяжкую ваду і адчыніць там засаўку спускнога клапана? Абяцалі кватэру, машыну, дачу і ўтрыманне сямейнікаў да канца дзён. Шукалі добраахвотнікаў. I яны знайшліся! Хлопцы ныралі, шмат разоў ныралі і адчынілі гэтую засаўку, і ім далі на каманду сем тысяч рублёў. А пра абяцаныя машыны і кватэры забыліся. Ды і не з-за іх яны ныралі! Не з-за матэрыяльнага, менш за ўсё з-за матэрыяльнага. (Расхваляваўся.)

Гэтых людзей ужо няма... Толькі дакументы ў нашым музеі... Прозвішчы... Але калі б яны не зрабілі гэтага? Наша гатоўнасць да самаахвяравання... Нам няма роўні...

Я тут спрачаўся з адным... Ён мне даказваў, што гэта спалучана з тым, што ў нас вельмі нізкая цана на жыццё. Азіяцкі гэткі фаталізм. Чалавек, які ахвяруе сабой, не ўспрымае сябе як унікальную, непаўторную асобу, якой болей ніколі не будзе. Туга па ролі. Раней ён быў чалавекам без тэксту, статыстам. Не было ў яго сюжэту, ён служыў фонам. А тут раптам стаў галоўнай дзейнай асобай. Туга па сэнсе. Што такое наша прапаганда? Наша ідэалогія? Вам прапануюць памерці, але здабыць сэнс. Узвышаюць. Даюць ролю! Вялікая вартасць смерці, бо за смерцю вечнасць. Ён даказваў мне. Але я не згодны! Катэгарычна! Так, мы выхаваны быць салдатамі. Гэтак нас вучылі. Заўсёды мабілізаваныя, заўсёды гатовыя на што-небудзь немагчымае. Мой бацька, калі я пасля школы хацеў пайсці ў цывільную вну, быў ашаломлены: "Я — кадравы вайсковец, а ты будзеш насіць пінжак? Айчыну трэба абараняць!" Некалькі месяцаў са мною не размаўляў, пакуль я не падаў дакументы ў ваеннае вучылішча. Бацька — удзельнік вайны, ён памёр ужо. Ну, практычна аніякага матэрыяльнага багацця не меў, як і ўсё ягонае пакаленне. Пасля яго нічога не засталося: дома, машыны, зямлі...Што я маю? Палявую афіцэрскую сумку, ён яе атрымаў перад фінскай кампаніяй, а ў ёй ягоныя баявыя ордэны. Яшчэ ў поліэтыленавым пакеце ў мяне ляжаць трыста пісьмаў бацькавых з фронту, пачынаючы з сорак першага года, маці іх зберагла. Усё, што засталося пасля бацькі... Але я лічу, што гэта неацэнны капітал!

Цяпер вы разумееце, якім я бачу наш музей? Вунь там у скрыначцы зямля чарнобыльская... Жменька... Вунь шахцёрская каска.. Таксама адтуль... Сялянскае начынне з зоны... Сюды няможна дазіметрыстаў пускаць. Фоніць! Але тут усё павінна быць сапраўдным! Без муляжоў. Нам павінны паверыць. А павераць толькі сапраўднаму, бо занадта шмат хлусні вакол Чарнобыля. Было і ёсць. Абраслі фондамі, камерцыйнымі структурамі...

Раз вы пішаце такую кнігу, павінны паглядзець наш унікальны відэаматэрыял. Па крупінках збіраем. Чарнобыльскай хронікі, лічыце, няма! Яе не далі зняць, усё засакрэцілі. Калі каму-небудзь штосьці ўдавалася занатаваць, дык адпаведныя органы тут жа забіралі гэты матэрыял і вярталі размагнічаныя стужкі. У нас няма хронікі, як эвакуіравалі людзей, вывозілі жывёлу... Трагедыю здымаць забаранялася, здымалі — гераізм! Чарнобыльскія альбомы ўсё-такі цяпер выдадзены, але колькі разоў кіна- і тэлеаператарам разбівалі камеры. Цягалі па інстанцыях... Каб сумленна распавесці пра Чарнобыль, трэба была мужнасць. Яна і сёння патрэбна. Паверце мне! Але вы павінны ўбачыць... Гэтыя кадры...Чорныя, як графіт, твары першых пажарнікаў. А іхнія вочы? Гэта ўжо вочы людзей, якія ведаюць, што адыходзяць ад нас... На адным фрагменце — ногі жанчыны, якая раніцою пасля катастрофы ішла апрацоўваць гародзік паблізу атамнай станцыі. Ішла па траве, на якой ляжала раса... Ногі нагадваюць рэшата, усе ў дзірачках да самых каленяў... Гэта трэба ўбачыць, калі вы пішаце такую кнігу...

Я прыходжу дадому і не магу ўзяць на рукі свайго малога сына. Мне трэба выпіць пяцьдзесят-сто грамаў гарэлкі, каб узяць на рукі дзіця...

Цэлы аддзел у музеі — верталётчыкі... Палкоўнік Вадалажскі... Герой Расіі, пахаваны на беларускай зямлі, у вёсцы Жукаў Луг. Калі ён атрымаў звышдапушчальную дозу, павінен быў з'ехаць, неадкладна эвакуіравацца, але застаўся і навучыў яшчэ трыццаць тры экіпажы. сам зрабіў сто дваццаць вылетаў, скінуў дзвесце-трыста тон грузу. Чатыры-пяць вылетаў на працягу сутак, пры вышыні трыста метраў над рэактарам, тэмпература ў кабіне — да шасцідзесяці градусаў. Уявіце, што рабілася ўнізе, калі мяхі з пяском скідваліся... Актыўнасць дасягала тысячы васьмісот рэнтгенаў у гадзіну. Пілотам рабілася блага ў паветры. Каб скінуць прыцэльна, патрапіць у цэль — вогненнае жарало, яны высоўвалі галовы з кабіны і прымерваліся вокам. Іншага спосабу не было... На пасяджэннях урадавай камісіі... Проста, будзённа дакладвалася: "На гэта трэба пакласці два-тры жыцці. А на гэта — адно жыццё". Проста і будзённа...

Палкоўнік Вадалажскі памёр. У картачку ўліку дозаў, набраных над рэактарам, урачы яму запісалі... сем бэраў. На самой справе іх было шэсцьсот!

А чатырыста шахцёраў, якія дзень і ноч дзяўблі тунель пад рэактарам? Трэба было пракапаць тунель, каб заліць туды вадкі азот і замарозіць земляную падушку, так гэта пазначаецца на інжынернай мове. Іначай бы рэактар пайшоў у грунтовыя воды... Шахцёры Масквы, Кіева, Днепрапятроўска... Я нідзе пра іх не чытаў. А яны голыя, пры тэмпературы за пяцьдзесят градусаў, кацілі паперадзе сябе ваганеткі на чацвярэньках. Там было сотні рэнтгенаў...

Цяпер яны паміраюць... Але калі б яны не зрабілі гэтага? Я лічу, што яны — героі, а не ахвяры вайны, якой нібы і не было. Называюць яе аварыяй, катастрофай. А была вайна... Чарнобыльскія помнікі падобныя на ваенныя.

Ёсць рэчы, якія ў нас не прынята абмяркоўваць, славянская сарамлівасць. Вы ж павінны ведаць... Такую кнігу пішаце... У тых, хто працаваў на рэактары ці ў непасрэднай блізкасці да яго, як правіла, паражаецца... падобны сімптом у ракетчыкаў, гэта знаёмы клопат... як правіла, паражаецца мочапалавая сістэма. Але пра гэта ў нас уголас не гавораць... Не прынята... Я аднойчы суправаджаў англійскага журналіста, ён падрыхтаваў вельмі цікавыя пытанні. Якраз на гэтую тэму, яго цікавіў чалавечы бок праблемы. Што пасля ўсяго з чалавекам — дома, у быце, у інтымным? Толькі ніводнай шчырай гаворкі не атрымалася. Папрасіў ён сабраць, напрыклад, верталётчыкаў... Пагаварыць у мужчынскай кампаніі... Яны прыехалі, некаторыя пенсіянеры ўжо ў трыццаць пяць-сорак гадоў, аднаго прывезлі са зламанай нагою, у яго старэчы пералом, гэта значыць пад уздзеяннем радыяцыі косці размякчаюцца. Яго прывезлі... Англічанін задае ім пытанне: як вы цяпер у сям'і, са сваімі маладымі жонкамі? Верталётчыкі маўчаць, яны прыйшлі расказваць, як здзяйснялі па пяць вылетаў за суткі. А тут... Пра жонак? Пра такое... Давай ён іх па адным выцягваць... Адказваюць дружна: здароўе нармальнае, дзяржава цэніць, у сям'і любоў... Ніводны... Ніводны з іх не адкрыўся... Яны пайшлі, а я адчуваю, ён прыгнечаны: "Цяпер ты разумееш, — кажа, — чаму вам ніхто не верыць? Вы падманваеце саміх сябе". А сустрэча гэта адбывалася ў кафэ, абслугоўвалі дзве прыгожанькія афіцыянткі, яны ўжо ўсё прыбіраюць са столікаў, і ён у іх пытаецца: "А вы можаце мне адказаць на некалькі пытанняў?" I гэтыя дзве дзеўчынёхі яму ўсё выклалі. Ён: "Вы хочаце выйсці замуж?" — "Так, але толькі не тут. Кожная з нас марыць выйсці замуж за іншаземца, каб нарадзіць здаровае дзіця". Тады больш смела: "Ну, а ў вас ёсць партнёры? Хто яны? Яны вас задавальняюць? Вы самі разумееце, што я маю на ўвазе?" — "Вось тут сядзелі з вамі хлопцы, — смяюцца, — верталётчыкі. Пад два метры. Звінелі медалямі. Яны для прэзідыума падыходзяць, але не для ложка". Сфатаграфаваў ён гэтых дзеўчынёх, а мне паўтарыў тую ж фразу: "Цяпер ты разумееш, чаму вам ніхто не верыць? Вы падманваеце саміх сябе".

Паехалі мы з ім у зону. Вядомая статыстыка: вакол Чарнобыля — восемсот магільнікаў. Ён чакаў нейкіх фантастычных інжынерных збудаванняў, а гэта — звычайныя ямы. Ляжыць у іх "рыжы лес", высечаны вакол рэактара на сто пяцідзесяці гектарах (у першыя два дні пасля аварыі сосны і елкі зрабіліся чырвонымі, а пасля рыжымі). Ляжаць тысячы тон металу і сталі, дробныя трубы, спецвопратка, бетонныя канструкцыі... Ён паказаў мне здымак з англійскага часопіса. Панарамны... Зверху... Тысячы адзінак аўтатрактарнай і авіяцыйнай тэхнікі... пажарныя машыны і машыны "Хуткай дапамогі"... Самы буйны магільнік ля рэактара. Ён хацеў яго зняць — ужо цяпер — праз дзесяць гадоў. Яму абяцалі за гэты здымак вялікія грошы. I вось мы кружым, кружым, і адзін начальнік нас адсылае да другога — то карты няма, то дазволу. Матляліся, пакуль да мяне не дайшло: няма гэтага магільніка, ён ужо не існуе ў рэальнасці, а толькі ў справаздачах, даўно расцягалі па рынках, на запчасткі па калгасах і сваіх дварах. Раскралі, вывезлі. Англічанін зразумець гэтага не мог. Не паверыў! Калі я сказаў яму ўсю праўду, ён не паверыў! I я цяпер, чытаючы нават смелы артыкул, не веру, заўсёды ў падсвядомасці круціцца думка: "А раптам гэта таксама хлусня? Ці нейкія байкі". Згадаць трагедыю стала агульным месцам... Абыходкавым штампам! Страшылкай! (Вымаўляе з роспаччу. Маўчыць).

Валаку ўсё ў музей... Збіраю... Але, надараецца, думаю: "Кінуць! Збегчы!" Ну, як вытрываць?!

Была ў мяне гаворка з маладым святаром...

Мы стаялі ля свежай магілы старшыны Сашы Ганчарова... З тых, хто быў на даху рэактара... Снег. Вецер. Надвор'е лютае. Святар служыць паніхіду. Чытае малітву. З голай галавой. "Вы быццам і не адчувалі холаду?" — спытаўся я пасля. "Не, — адказаў ён, — у такія хвіліны я ўсемагутны. Ніводны царкоўны абрад не дае мне такую энергію, як паніхіда". Я гэта запомніў — словы чалавека, які заўсёды паблізу смерці. Не аднойчы пытаўся ў замежных журналістаў, якія прыязджаюць да нас, многія па некалькі ўжо разоў, чаму яны едуць, просяцца ў зону? Нельга думаць, што з-за адных толькі грошай ці кар'еры. "Нам падабаецца ў вас, — прызнаваліся, — атрымліваем тут магутны энергетычны зарад". Нечаканы адказ, праўда? Для іх, напэўна, наш чалавек, яго пачуцці, яго свет, — нязведанае, гіпнатызуючае... Але я не ўцяміў, што ім больш падабаецца: мы — самі? Ці тое, што пра нас можна напісаць? Праз нас — зразумець?

Што ж мы ўсё круцімся вакол смерці?

Чарнобыль... У нас іншага свету ўжо не будзе... Спачатку, як вырвалі глебу з-пад ног, выплюхвалі гэты боль шчыра, а цяпер прыйшло ўсведамленне, што іншага свету няма і падацца няма куды. Адчуванне трагічнай аселасці на гэтай чарнобыльскай зямлі, зусім іншае светаадчуванне. З вайны вяртаеца "страчанае" пакаленне... Успомнім Рэмарка? А з Чарнобылем жыве "разгубленае" пакаленне... Мы разгубіліся... Нязменнымі засталіся толькі чалавечыя пакуты... Наш адзіны капітал. Неацэнны!

...Я прыходжу дадому... Пасля ўсяго... жонка слухае мяне... А пасля ціха кажа: "Я люблю цябе, але сына табе не аддам. Нікому яго не аддам. Ні Чарнобылю, ні Чачні... Нікому!" У ёй пасяліўся ўжо гэты страх..."

Сяргей Васільевіч Собалеў, намеснік старшыні праўлення Рэспубліканскай асацыяцыі "Шчыт Чарнобыля"

 

 

Народны хор

 

Клаўдзія Рыгораўна Барсук, жонка ліквідатара; Тамара Васільеўна Белавокая, урач; Кацярына Фёдараўна Баброва, перасяленка з горада Прыпяці; Андрэй Буртыс, журналіст; Іван Навумавіч Вяргейчык, педыятр; Алена Ільінічна Варанько, жыхарка гарадскога пасёлка Брагін; Святлана Говар, жонка ліквідатара; Наталля Максімаўна Ганчарэнка, перасяленка; Тамара Ільінічна Дубікоўская, жыхарка гарадскога пасёлка Нароўля; Альберт Мікалаевіч Зарыцкі, урач; Аляксандра Іванаўна Краўцова, урач; Элеанора Іванаўна Ладуценка, радыёлаг; Ірына Юр'еўна Лукашэвіч, акушэрка; Антаніна Максімаўна Ларывончык, перасяленка; Анатоль Іванавіч Палішчук, гідраметэаролаг; Марыя Якаўлеўна Савельева, маці; Ніна Ханцэвіч, жонка ліквідатара.

 

"Даўно не бачу шчаслівых цяжарных жанчын... Шчаслівых мам...

Вось яна толькі нарадзіла. Прыйшла да памяці... Кліча: "Доктар, пакажыце мне! Прынясіце!" Кратае галоўку, лобік, цельца. Пальчыкі лічыць... На нагах, на ручках... Хоча пераканацца: "Доктар, у мяне нармальнае дзіця нарадзілася? Усё добра?" Прынясуць яго карміць. Баіцца: "Я непадалёк ад Чарнобыля жыву... Я туды да мамы ездзіла... Я пад той чорны дождж трапіла..."

Сны расказваюць: то цялятка нарадзілася з васьмю ножкамі, то шчанючок з галавой вожыкавай... Такія дзіўныя сны. Раней такіх сноў у жанчын не было. Я не чула. У мяне трыццаць гадоў акушэрскага стажу..."

 

"Я выкладаю ў школе рускую мову і літаратуру. Гэта, здаецца, было ў пачатку чэрвеня, ішлі экзамены. Раптам дырэктар школы збірае нас і аб'яўляе: "Заўтра ўсім прыйсці з рыдлёўкамі". Высветлілася: Мы павінны зняць верхні заражаны пласт зямлі вакол школьных будынкаў, а пасля прыедуць салдаты і заасфальтуюць. Пытанне: "Якія выдадуць ахоўныя сродкі? Ці прывязуць спецыяльныя касцюмы, рэспіратары?" Адказалі, што не. "Вазьміце рыдлёўкі і будзеце капаць". Толькі двое маладых настаўнікаў адмовіліся, астатнія пайшлі і капалі. Прыгнечанасць і ў той жа час пачуццё выкананага абавязку, жыве гэта ў нас: быць там, дзе цяжка, небяспечна, абараняць радзіму. Хіба я чамусьці іншаму вучыла сваіх вучняў, толькі гэтаму: пайсці, кінуцца ў агонь, абараняць, ахвяроўваць. Літаратура, якую я выкладала, яна не пра жыццё, яна пра вайну. Шолахаў, Серафімовіч, Фурманаў, Фадзееў, Барыс Палявой... Толькі двое маладых настаўнікаў адмовіліся. Але яны з новага пакалення... Гэта ўжо іншыя людзі...

Капалі зямлю з ранку да вечара. Калі вярталіся дадому, выдавала дзіўным, што працуюць гарадскія магазіны, жанчыны купляюць панчохі, духі. У нас ужо жылі ваенныя адчуванні. I было куды больш зразумела, калі раптам сталі чэргі па хлеб, соль, запалкі... Усе кінуліся сушыць сухары... Гэтыя паводзіны падаліся мне знаёмымі, хоць я нарадзілася пасля вайны. Спрабавала аналізаваць свае пачуцці і здзівілася, як хутка перабудавалася мая псіхіка, нейкім неспасціжным чынам мне аказаўся знаёмы ваенны вопыт. Магла сабе ўявіць, як пакіну дом, як мы з дзецьмі паедзем, якія рэчы возьмем, што напішу маме. Хоць навакол цякло яшчэ мірнае жыццё, па тэлевізары паказвалі кінакамедыі. Але мы заўсёды жылі ў палоне жаху, мы ўмеем жыць у жаху, гэта — наша асяроддзе быцця. Тут нашаму народу няма роўні..."

 

"Салдаты заходзілі ў вёску і эвакуіравалі людзей. Вясковыя вуліцы былі забіты вайсковай тэхнікай: бронетранспарцёры, грузавыя машыны пад зялёным брызентам, нават танкі. Людзі пакідалі свае хаты ў прысутнасці салдат, гэта прыгнятала, асабліва тых, хто перажыў вайну.

Увесь час параўноўваем з вайной. Але гэта большае... Вайну можна зразумець... А тут?"

 

"Я нікуды быццам і не паехала... Я штодня хаджу па сваіх успамінах. Па тых жа вуліцах, міма тых жа дамоў. Такі ціхі гарадок быў...

Нядзеля... Ляжу, загараю. Бяжыць мама: "Дзіцятка, Чарнобыль выбухнуў, людзі па хатах хаваюцца, а ты пад гэтым сонцам". Я пасмяялася — ад Чарнобыля да Нароўлі сорак кіламетраў.

Увечары ля нашай хаты спыніліся "Жыгулі", заходзіць мая знаёмая з мужам: яна — у хатнім халаце, ён — у спартыўным трыко і ў нейкіх старых тапачках. Праз лес, прасёлкамі яны ўцякалі з Прыпяці... На дарогах дзяжурыла міліцыя, вайсковыя пасты, нікога не выпускалі. Першае, што яна мне закрычала: "Трэба тэрмінова шукаць малако і гарэлку! Тэрмінова!" Крычала і крычала: "Толькі новую мэблю купіла, новы халадзільнік. Я сабе футра пашыла. Усё пакінула, абвязала цэлафанам... Ноч не спалі... Што будзе? Што будзе?" Муж яе супакойваў. Днямі сядзелі ля тэлевізара і чакалі, калі Гарбачоў выступіць. Улады маўчалі... Толькі калі адгрымелі святы, Гарбачоў сказаў: не хвалюйцеся, таварышы, сітуацыя на кантролі... Нічога страшнага... Людзі там жывуць, працуюць..."

 

"Усю жывёлу з выселеных вёсак гналі да нас у райцэнтр на прыёмныя пункты. Ашалелыя каровы, авечкі, парасяты бегалі па вуліцах... Хто хацеў, той лавіў. З мясакамбіната машыны з тушамі ішлі на станцыю Калінкавічы, адтуль грузілі на Маскву. Масква не прымала. I гэтыя вагоны, ужо магільнікі, вярталіся назад да нас. Цэлыя эшалоны. Тут іх хавалі. Пах гнілога мяса даймаў уначы... "Няўжо гэтак пахне атамная вайна?" — думала я. Вайна, якую памятала, пахла дымам...

У першыя дні нашых дзяцей вывозілі ноччу, каб менш людзей бачыла. Хавалі бяду, скрывалі. А народ усё роўна даведваўся. Выносілі на дарогу да нашых аўтобусаў бідончыкі з малаком, пяклі булачкі. Як у вайну... З чым яшчэ параўнаць?"

 

"Нарада ў аблвыканкоме. Ваенная абстаноўка. Усе чакаюць выступлення начальніка грамадзянскай абароны, бо калі хтосьці і ўспомніў нешта аб радыяцыі, дык толькі нейкія абрыўкі з падручніка па фізіцы за дзесяты клас. Ён выходзіць на трыбуну і пачынае расказваць тое, што напісана ў кнігах і падручніках пра атамную вайну: атрымаўшы пяцьдзесят рэнтген, салдат павінен выйсці з бою, як будаваць сховішчы, як карыстацца супрацьгазам, пра радыус выбуху...

У заражаную зону вылецелі на верталёце. Экіпіроўка па інструкцыі: бялізны няма, камбінезон з хэбэ, як у кухара, на ім ахоўная плёнка, рукавіцы, марлевая павязка. Абвешаны ўсе прыборамі. Спускаемся з неба ля вёскі, а там дзеткі купаюцца ў пяску, як вераб'і... У роце каменьчык, травінка... без штаноў... З голымі попкамі... А ў нас загад: з народам кантактаў не мець, паніку не падымаць...

I вось цяпер жыву з гэтым..."

 

"Па тэлевізары раптам замільгалі перадачы... Адзін з сюжэтаў: бабулька падаіла карову, наліла малака ў слоік, рзпарцёр падыходзіць з ваенным дазіметрам, водзіць па слоіку... Ідзе каментарый, што, маўляў, бачыце, чыстая норма, а да рэактара дзесяць кіламетраў. Паказваюць раку Прыпяць... Купаюцца, загараюць... Удалечыні відаць рэактар і клубы дыму над ім... Каментарый: заходнія галасы, маўляў, сеюць паніку, распаўсюджваюць яўную няпраўду пра аварыю. I зноў з гэтым дазіметрам — то да талеркі юшкі яго прыкладваюць, то да шакаладкі, то да пончыкаў ля адчыненага ларка. Гэта быў падман. Вайсковыя дазіметры, якія знаходзіліся ў той час на ўзбраенні нашай арміі, не разлічаны на праверку прадуктаў, яны толькі мераюць фон...

Такая колькасць хлусні, неймаверная, з якой спалучаны ў нашай свядомасці Чарнобыль, была хіба толькі ў вайну..."

 

"Мы чакалі першынца. Муж хацеў хлопчыка, а я — дзяўчынку. Урачы ўгаворвалі мяне: "Трэба рашыцца на аборт. Ваш муж быў у Чарнобылі". Ён — шафёр, і яго ў першыя дні туды прызвалі. Вазіў пясок. Я нікому не верыла.

Дзіця нарадзілася мёртвым. I без двух пальчыкаў. Дзяўчынка. Я плакала. "Ну, хай бы ў яе хоць бы пальчыкі былі. Яна ж — дзяўчынка".

 

"Ніхто не разумеў, што адбылося. Пазваніла ў ваенкамат, мы, медыкі, усе ваеннаабавязаныя, прапанавала сваю дапамогу. Не памятаю прозвішча, але званне было маёр, адказаў мне: "Нам патрэбны маладыя". Я паспрабавала пераконваць: "Маладыя ўрачы, па-першае, не гатовы, а па-другое, яны падвяргаюцца большай небяспецы, малады арганізм больш адчувальны да ўздзеяння радыяцыі". Адказвае: "У нас загад — браць маладых".

У хворых сталі кепска гаіцца раны. Памятаю той першы радыёактыўны дождж. "Чорны дождж" стануцць яго пасля называць... З аднаго боку, свядомасць ні да чога падобнага не гатовая, а з другога — мы ж самыя лепшыя, самыя незвычайныя, у нас самая вялікая краіна. Мой муж, чалавек з вышэйшай адукацыяй, інжынер, ён сур'ёзна мяне пераконваў, што гэта тэрарыстычны акт, варожая дыверсія. Гэтак думалі тады многія. А я ўспамінала, як ехала ў цягніку з адным гаспадарнікам, і ён мне расказваў пра будаўніцтва Смаленскай атамнай станцыі: колькі цэменту, дошак, цвікоў, пяску сплывала з аб'екта ў бліжэйшыя вёскі. За грошы, за бутэльку гарэлкі...

У вёсках, на заводах выступалі работнікі райкомаў партыі, ездзілі, сустракаліся з народам. Але ніводзін з іх не здольны быў адказаць на пытанні, што такое дэзактывацыя, як ахаваць дзяцей, якія каэфіцыенты пераходу радыёнуклідаў у харчовыя ланцужкі? Пра альфа-, бэта- і гамачасціцы, пра радыёбіялогію, іянізуючыя выпраменьванні, не кажучы пра ізатопы. Для іх гэта былі рэчы з іншага свету. Яны чыталі лекцыі пра гераізм савецкіх людзей, сімвалы ваеннай мужнасці, прошукі заходніх спецслужбаў... Калі я, было, заікнулася пра гэта на партсходзе, засумнявалася, мне сказалі, што забяруць партбілет..."

 

"Шмат было невытлумачальных смерцяў. Нечаканых... У маёй сястры балела сэрца... Калі яна пачула пра Чарнобыль, адчула: "Вы гэта перажывеце, а я — не". Яна памерла праз некалькі месяцаў... Урачы нічога не змаглі растлумачыць. З яе дыягназам яшчэ доўга можна было жыць..."

 

"Я баюся жыць на гэтай зямлі. Далі мне дазіметр, а навошта ён мне? Памыю бялізну, яна ў мяне бялюткая — дазіметр звініць. Згатую страву, спяку пірог — звініць. Пасцялю пасцель — звініць. Навошта ён мне? Я кармлю дзяцей — і плачу. "Чаго ты, мамка, плачаш?"

Двое дзетак, двое хлопчыкаў. Ні ў ясельках, ні ў садках — увесь час па бальніцах. Старэйшанькі: ці то дзяўчынка, ці то хлопчык. Лысенькі. Я — і да ўрачоў, і да бабак. Шаптух, знахарак. Самы маленькі ў класе. Яму нельга бегаць, гуляць, калі хто незнарок ударыць, пацячэ кроў, ён можа памерці. Хвароба крыві, я яе нават не вымаўлю. Ляжу з ім у бальніцы і думаю: "Памрэ". Пасля зразумела, што гэтак думаць няможна. Плакала ў туалеце. Усе мамы ў палатах не плачуць. У туалетах, у ванным пакоі. Вярнуся вясёлая:

— У цябе ўжо шчочкі паружавелі. Папраўляешся.

— Мамачка, забяры мяне з бальніцы. Я тут памру. Тут усе паміраюць.

Дзе мне плакаць? У туалеце? А там чарга... Там усе такія, як я..."

 

"На Радаўніцу... У дзень памінання... Нас пусцілі на могілкі. Толькі на могілкі, а заходзіць у свае двары, міліцыя загадвала, нельга. Дык мы хоць здалёк паглядзелі на нашы хаты... Перажагналі іх..."

 

"Раскажу вам, што такое наш чалавек. Адзін прыклад. У "брудных" раёнах... У першыя гады магазіны завалілі грэчкай, кітайскай тушонкай, і людзі радаваліся, выхваляліся, што, маўляў, нас цяпер адсюль не выганіш. Нам тут добра! Забруджвалася глеба нераўнамерна, у адным калгасе і "чыстыя", і "брудныя" палі. Тым, хто працуе на "брудных", плоцяць больш, і ўсе просяцца туды... На "чыстыя" ехаць адмаўляюцца...

Нядаўна быў у мяне ў гасцях брат з Далёкага Усходу. "Вы, — кажа, — тут, як "чорныя скрынкі"... Людзі-скрынкі..." "Чорныя скрынкі" ёсць у кожным самалёце, у іх запісваецца ўся інфармацыя аб палёце... Мы думаем, што мы жывём, размаўляем, ходзім, ядзім... Кахаем... А мы запісваем інфармацыю!.."

 

"Я — дзіцячы ўрач. У дзяцей усё інакш, чым у дарослых. У іх, напрыклад, няма паняцця, што рак — гэта смерць. Гэты вобраз у іх не ўзнікае. Яны ўсё пра сябе ведаюць: дыягназ, назвы ўсіх працэдураў, лекаў. Ведаюць больш, чым іхнія мамы. Мне здаецца, што калі яны паміраюць, у іх такія здзіўленыя твары... Ляжаць з такімі здзіўленымітварамі..."

 

"Урачы мяне папярэдзілі, што мой муж памрэ. У яго лейкоз. Рак крыві.

Ён захварэў, як вярнуўся з чарнобыльскай зоны. Праз два месяцы. Яго з завода туды паслалі. Прыйшоў з начной змены:

— Раніцою ад'язджаю.

— Што ты там будзеш рабіць?

— Працаваць у калгасе.

Зграбалі сена ў пятнаццацікіламетровай зоне, выбіралі буракі, капалі бульбу.

Вярнуўся. Паехалі да ягоных бацькоў. Памагаў бацьку тынкаваць печ. I там упаў. Выклікалі "хуткую", завезлі ў бальніцу — смяртэльная доза лейкацытаў. Адправілі ў Маскву.

Прыехаў адтуль з адной думкаю: "Я памру". Стаў болей маўчаць. Пераконвала. Прасіла. Словам маім не верыць. Тады я нарадзіла яму дачку, каб паверыў. Я сны свае тады не разгадвала. То мяне вядуць на эшафот, то я ўся ў белым... Прачнуся раніцою, пагляджу на яго: як жа я застануся адна? Нельга шмат думаць пра смерць... Ганю гэтыя думкі... Калі б я ведала, што ён захварэе, зачыніла б усе дзверы, стала б на парозе. Замкнула б на дзесяць замкоў..."

 

"Ужо два гады блукаем мы з маім хлопчыкам па бальніцах. Ні чытаць, ні слухаць пра Чарнобыль не хачу. Я ўсё бачыла...

Маленькія дзяўчынкі ў бальнічных палатах гуляюць у лялькі. Лялькі ў іх заплюшчваюць вочы, лялькі паміраюць.

— Чаму лялькі паміраюць?

— Бо гэта нашы дзеці, а нашы дзеці жыць не будуць. Яны народзяцца і памруць.

Майму Арцёмку сем гадоў, а на выгляд яму даюць пяць. Заплюшчыць вочы, і я думаю, што заснуў. Заплачу: ён жа не бачыць.

А ён — азываецца:

— Мама, я паміраю ўжо?

Засне, і амаль не дыхае. Я стану перад ім на калені.. .Перад ложкам...

— Арцёмка, расплюшчы вочкі... Скажы што-небудзь...

"Ты яшчэ цёпленькі..." — думаю сама сабе. Расплюшчыць вочы. Зноў засне. I гэтак ціха. Як памёр.

— Арцёмка, расплюшчы вочкі... Я не даю яму памерці..."

 

"Нядаўна святкавалі мы Новы год. Сабралі багаты стол. Усё сваё: вяндліна, сала, мяса, агурочкі марынаваныя, толькі хлеб з магазіна. Нават гарэлка свая, самаробная. Сваё, як у нас жартуюць, чарнобыльскае. З цэзіем, стронцыем упрыкуску. А дзе што ўзяць? Магазіны ў вёсках з пустымі паліцамі, а калі што і з'явіцца, дык з нашымі зарплатамі і пенсіямі не падступішся.

Прыйшлі да нас госці. Нашы добрыя суседзі. Маладыя. Адзін настаўнік, другі — калгасны механік з жонкай. Выпілі. Закусілі. I пачаліся песні. Не змаўляючыся, заспявалі рэвалюцыйныя песні. Песні пра вайну. "Утро красит нежным светом стены древнего Кремля", — маю любімую. I атрымаўся харошы вечар. Такі, як раней.

Напісала пра гэта сыну. Ён у нас вучыцца ў сталіцы. Студэнт. Атрымліваю адказ: "Мама, я ўявіў сабе гэтую карціну... Вар'яцкую... Чарнобыльская зямля... Наша хата... Блішчыць навагодняя ёлка... А людзі за сталом спяваюць рэвалюцыйныя і ваенныя песні... Як быццам няма ў іх ззаду ні Гулага, ні Чарнобыля..."

Мне стала страшна не за сябе. За сына. Яму няма куды вярнуцца..."

 

 

Раздзел трэці. ЗАХАПЛЕННЕ ЖУРБОЮ

 

 

Маналог пра тое, чаго мы не ведалі: смерць можа быць такой прыгожаю

 

"У першыя дні галоўным было пытанне, хто вінаваты? Пасля, калі мы больш уведалі, пачалі думаць, што рабіць? Як уратавацца? Цяпер, змірыўшыся з думкаю, што гэта не на год і не на два, а на шмат пакаленняў, пачалі ў думках вяртацца назад, перагортваць староначку за староначкай...

Гэта здарылася ноччу, з пятніцы на суботу... раніцою ніхто ні пра што не здагадваўся. Выправіла ў школу сына, муж пайшоў у цырульню. Гатую абед. Муж неўзабаве вярнуўся...Са словамі: "На атамнай нейкі пажар. Загад: не выключаць радыё". Я забылася сказаць, што мы жылі ў Прыпяці, побач з рэактарам. Датэгуль перад вачыма — ярка-малінавае зарыва. Рэактар неяк знутры свяціўся. Гэта быў не звычайны пажар, а нейкае свячэнне. Прыгожа. Нічога падобнага я ў кіно не бачыла. Увечары людзі высыпалі на балконы, у каго не было — ішлі да сяброў, знаёмых. У нас дзевяты паверх, выдатная бачнасць. Выносілі дзяцей, падымалі на руках:"Паглядзі! Запомні!" I гэта людзі, якія на рэактары працавалі... Інжынеры, рабочыя... Настаўнікі фізікі... Стаялі ў чорным пыле... Размаўлялі... Дыхалі... Любаваліся... Сёй-той за дзесяткі кіламетраў прыязджаў на машынах, веласіпедах, каб паглядзець. Мы не ведалі, што смерць можа быць такой прыгожай. Але я не сказала б, што ў яе адсутнічаў пах. Не вясновы і не асенні пах, а штосьці зусім іншае, і не пах зямлі...

Пяршыла ў горле, у вачах — слёзы самі па сабе. Я не спала ўсю ноч і чула, як тупалі наверсе суседзі, таксама без сну. Нешта яны там перацягвалі, стукалі, можа быць, рэчы пакавалі. Глушыла галаўны боль цытрамонам. Раніцою, як развіднела, агледзелася вакол, гэта я не зараз прыдумала, не пасля, а тады адчула: штосьці не так, штосьці змянілася. Назусім. У восем раніцы па вуліцах ужо хадзілі вайскоўцы ў супрацьгазах. Калі мы ўбачылі на вуліцах горада салдат і вайсковую тэхніку, мы не спалохаліся, а наадварот супакоіліся: калі армія прыйшла на дапамогу, усё будзе нармальна. У нашу свядомасць яшчэ не ўкладвалася, што мірны атам можа забіваць... Што чалавек бяссільны перад законамі фізікі...

Па радыё ўвесь дзень аб'яўлялі, каб рыхтаваліся да эвакуацыі: павязуць на тры дні. Памыюць, правераць. Дзецям сказалі абавязкова ўзяць з сабой падручнікі. Муж усё-такі паклаў у партфель дакументы і нашы вясельныя фатаграфіі. А я адзінае, што прыхапіла, гэта газавую хусцінку на выпадак кепскага надвор'я...

З першых дзён адчулі, што мы — чарнобыльцы, цяпер ужо асобны народ. Аўтобус, у якім нас везлі, спыніўся нанач у нейкай вёсцы. Людзі спалі на падлозе ў школе, у клубе, няма дзе прыткнуцца. I адна жанчына запрасіла да сябе: "Ідземце, я пасцялю на ложку. Шкада вашага хлопчыка". А другая, што стаяла побач, адцягвала яе ад нас: "Ты здурнела! Яны — заразныя". Калі мы перасяліліся ўжо ў Магілёў, і сын пайшоў у школу, у першы ж дзень ён прыбег дадому з плачам... Яго пасадзілі разам з дзяўчынкай, а тая не хоча, бо ён радыяцыйны, быццам бы калі з ім сядзець, дык можна памерці. Сын вучыўся ў чацвёртым класе, і так атрымалася, што ён адзін, чарнобыльскі, быў у гэтым класе. Яны ўсе яго баяліся, называлі "светлячком"... Я спалохалася, што ў яго гэтак хутка скончылася дзяцінства... Мы выязджалі з Прыпяці, а насустрач нам ішлі вайсковыя калоны... Бронетэхніка... Тут стала страшна. Але мяне не пакідала дзіўнае адчуванне, што ўсё гэта адбываецца не са мною, з іншымі. Сама плакала, шукала харч, начлег, абдымала, супакойвала сына, а ўсярэдзіне — нават не думка, заўсёднае адчуванне: я — глядач. Толькі ў Кіеве нам выдалі першыя грошы, а купіць на іх нічога няможна: сотні тысяч людзей паднялі з месца, усё скуплена, з'едзена. У многіх — інфаркты, інсульты, проста там — на вакзалах, у аўтобусах. Мяне ўратавала мая мама. За сваё доўгае жыццё яна не раз пазбаўлялася хаты, нажытай маёмасці. Першы раз яе рэпрэсавалі ў трыццатыя гады, забралі ўсё: карову, каня, хату. Другі раз — пажар, толькі мяне выхапіла з агню. "Трэба перажыць, — суцяшала. — Мы ж жывыя".

Успомніла... Сядзім у аўтобусе. Плачам. Мужчына на першым сядзенні гучна сварыцца на жонку: "Якая ж ты дурніца! Усе хоць нейкія рэчы ўзялі, а мы з табой трохлітровымі слоікамі загрузіліся". Жонка яго вырашыла, што калі на аўтобусе, дык па дарозе перадасць сваёй маці пустыя слоікі для марынадаў. Каля іх ляжалі вялізныя пузатыя авоські, мы ўсю дарогу на іх спатыкаліся. Гэтак яны з тымі слоікамі і прыехалі ў Кіеў.

...Я спяваю ў царкоўным хоры. Евангелле чытаю. Хаджу ў царкву, бо толькі там гавораць аб вечным жыцці. Суцяшаюць чалавека. Больш нідзе гэтых слоў не пачуеш, а гэтак хочацца пачуць.

Мне часта сніцца сон, як мы ідзём з сынам па сонечнай Прыпяці. Цяпер — гэта ўжо горад-прывід. Ідзём і разглядаем ружы, у Прыпяці было шмат ружаў,вялізныя клумбы з ружамі... Я была такая маладая. Сын маленькі... Кахала...

А ўвесь страх забыла... Быццам была толькі глядачкай..."

Надзея Пятроўна Выгоўская, перасяленка з горада Прыпяці

 

 

Маналог пра тое, як лёгка стаць зямлёй

 

"Я стараўся запомніць тыя дні... Было шмат новых адчуванняў... Страх... Вырваўся ў нязведанае, як на Марс... Я родам з Курска, у шэсцьдзесят дзевятым годзе ў нас пабудавалі атамную станцыю. У горадзе Курчатаве. З Курска туды ездзілі купляць прадукты. Кілбасу. Атамшчыкаў забяспечвалі па вышэйшай катэгорыі. Я запомніў вялікі ставок, у ім вудзілі рыбу. Непадалёк ад рэактара. Пасля Чарнобыля я гэта часта ўспамінаў...

Значыць, так: мне ўручаюць позву, і я, як чалавек дысцыплінаваны, у той жа дзень іду ў ваенкамат. Ваенком гартае маё "дзела": "Ты, — кажа, — ні разу ў нас на зборах не быў. А тут хімікі патрэбны. Не хочаш у лагер пад Мінск на дваццаць пяць дзён?" Я падумаў: "Чаму б мне не адпачыць ад сям'і, ад работы? Пашпацырую па свежым паветры". Дваццаць другога чэрвеня тысяча дзевяцьсот восемдзесят шостага года з рэчамі, кацялком і зубной шчоткай у адзінаццаць гадзін я прыбыў на зборны пункт. Здзівіла, што нас занадта шмат для мірнага часу. Мільганулі нейкія ўспаміны. З ваенных фільмаў. I дзень жа які выпаў: дваццаць другога чэрвеня... Пачатак вайны...То аб'явяць строіцца, то разысціся, і гэтак да вечара. У аўтобусы пагрузіліся, калі цямнець пачало. Каманда: "Хто спіртное ўзяў, выпівайце. Уначы сядзем у цягнік, а раніцою будзем у частцы. Каб выйшлі свежанькія, як агурочкі, без лішняга багажу". Вядомая рэч. Гулі ўсю ноч.

Раніцою знайшлі ў лесе сваю частку. Зноў пастроілі і выклікаюць па алфавіце. Атрыманне спецадзення. Далі адзін камплект, другі, трэці, ну, думаю, сур'ёзныя справы. Яшчэ выдаюць шынель, шапку, матрац, падушку, — усё зімовае. А на вуліцы — лета і абяцалі, што адпусцяць праз дваццаць пяць дзён. "Ды вы што, хлопцы, — смяецца капітан, які нас вёз. — Дваццаць пяць дзён?! На паўгода ў Чарнобыль загрыміце". Недаўменне, агрэсія. Тут нас давай угаворваць: хто за дваццаць кіламетраў трапіць — двайны аклад, хто за дзесяць — трайны, хто да самога рэактара — множ на шэсць. Адзін пачынае лічыць, што ён за шэсць месяцаў на сваёй машыне дамоў прыедзе, другі хацеў бы збегчы, але вайсковая дысцыпліна. Што такое радыяцыя? Ніхто не чуў? А я якраз перад гэтым прайшоў курсы па грамадзянскай абароне, нам выдавалі інфармацыю трыццацігадовай даўніны: пяцьдзесят рэнтгенаў — смяртэльная доза. Вучылі, як падаць, каб ударная хваля над табою прайшла, не зачапіла. Абпраменьванне, цеплавы нагрэў... А пра тое, што радыеактыўнае заражэнне мясцовасці — самы паражальны фактар, — ні слова. I тыя кадравыя афіцэры, якія везлі нас у Чарнобыль, не надта цямілі, адно ведалі: гарэлкі трэба як мага больш, ад радыяцыі памагае. Шэсць дзён стаялі пад Мінскам, шэсць дзён пілі. Я калекцыяніраваў этыкеткі спіртных бутэлек. Спачатку гарэлку пілі, пасля, гляджу, пайшлі нейкія дзіўныя напоі: нітхінол і розныя іншыя ачышчапьнікі. Як хіміку мне гэта было цікава. Пасля нітхінолу — ногі ватныя, а галава цвярозая, даеш сабе каманду "Устаць!". А сам падаеш.

Значыць, так: я — інжынер-хімік, кандыдат навук, прызвалі мяне з пасады загадчыка лабараторыі буйнога вытворчага аб'яднання. Як мяне выкарыстоўвалі? Далі ў рукі рыдлёўку, практычна гэта быў мой адзіны інструмент. Тут жа нарадзіўся афарызм: на атам — з рыдлёўкай. Ахоўныя сродкі: рэспіратары, супрацьгазы, але ніхто імі не карыстаўся, бо спякота да трыццаці градусаў, нацягнеш — памрэш адразу. Распісаліся як за дадатковую амуніцыю, і забыліся. Яшчэ адзін штрых... З аўтобусаў пераселі на цягнік, пасадачных месцаў у вагоне — сорак пяць, а нас — семдзесят. Спалі па чарзе. Штосьці раптам прыгадалася... Што такое — Чарнобыль? Баявая тэхніка і салдаты. Мыечныя пасты. Ваенная абстаноўка. Размясцілі ў палатках, па дзесяць чалавек. У кагосьці засталіся дома дзеці, у кагосьці жонка раджае. у кагосьці няма кватэры. Ніхто не ныў. Трэба, значыць, трэба. Радзіма паклікала, радзіма загадала. Такі ў нас народ.

Вакол палатак аграмадныя горы пустых кансервавых бляшанак. Манбланы. Недатыкальны запас, які недзе захоўваўся на вайсковых складах. На выпадак вайны. Бляшанкі з-пад тушонкі, ячнай кашы... З-пад кількі... Зграі катоў... Іх — як мух... Вёскі выселены... Ад ветру веснічкі рыпнуць, імгненна абарочваешся: чакаеш чалавека. Замест чалавека — кот выходзіць...

Здымалі заражаны верхні пласт зямлі. грузілі ў аўтамашыны і вывозілі на магільнікі. Я лічыў, што магільнік — нейкае складанае інжынернае збудаванне, а гэта звычайны курган. Зямлю мы падымалі і скручвалі вялікімі рулонамі... Як дыван... Зялёную дзярніну з травой, кветкамі, карэннямі... З жучкамі... Павукамі, чарвякамі... Работа для вар'ятаў. Нельга ж абдзерці ўсю зямлю, зняць з яе ўсё жывое. Калі б не пілі па-чорнаму, кожную ноч, сумняваюся, што можна вытрываць. Псіхіка не выстаяла б. Сотні кіламетраў абадранай зямлі, неўрадлівай. Хаты, хлявы, дрэвы, шасейныя дарогі, дзіцячыя садкі, студні, — заставаліся, як голыя... Раніцою трэба пагаліцца, баішся зазірнуць у люстэрка, убачыць свой твар. Бо думкі з'яўляліся ўслякія... Цяжка ўявіць, каб туды вярнуліся жыць людзі... Але мы мянялі шыфер, мылі дахі. Тое, што робім марную работу, разумелі ўсе. Тысячы людзей. Але кожнае раніцы падымаліся і зноў яе рабілі. Непісьменны дзед спаткае: "Кідайце, сынкі, дурную работу, сядайце за стол, паабедайце з намі". Вецер дзьме. Хмары плывуць. Рэактар не закрыты... Знялі пласт, праз тыдзень вярнуліся, можна наноў пачынаць. А здымаць ужо няма чаго. Пясок сыплецца... Сэнс зразумеў аднаго разу, калі з верталётаў распырсквалі спецыяльны раствор, каб узнікла палімерная плёначка, якая не дасць лёгкарухомаму грунту перасоўвацца. Гэта мне было зразумела. Але мы капалі, капалі...

Вёскі выселены, але ў паасобных заставаліся старыя... Зайсці ў звычайную хату і сесці паабедаць... Сам рытуал... Паўгадзіны нармальнага чалавечага жыцця... Хоць есці там нічога няможна. Забаранялася. Але гэтак хацелася пасядзець за сталом... У старой хаце... Пасля нас заставаліся толькі курганы. Пасля нібыта іх павінны абкласці бетоннымі плітамі, абгарадзіць калючым дротам. Там пакідалі самазвалы, уазікі, краны, на якіх працавалі, бо метал мае ўласцівасць радыяцыю назапашваць, паглынаць. Расказваюць, што ўсё гэта пасля кудысьці знікла. Раскралі. Я веру, бо ў нас усё можа быць. Адзін раз трывога: дазіметрысты праверылі і аказаліся, што сталоўка пабудавана на месцы, дзе радыяцыя вышэйшая, чым там, куды мы ездзілі працаваць. А мы ўжо жылі тут два месяцы. Такі ў нас народ. Слупы і на іх дошкі набіты на ўзроўні грудзей. Гэта называлася сталоўкай... Стоячы елі. Мыліся з бочкі... Туалет — доўгая траншэя ў чыстым полі... У руках — рыдлёўка... I побач рэактар...

Праз два месяцы мы пачалі ўжо сёе-тое разумець. Давай пытацца: "Мы ж не смяротнікі. Пабылі два месяцы, хопіць, час нас памяняць". Генерал-маёр Антошкін праводзіў з намі гутарку, шчыра гаварыў: "Нам нявыгадна вас мяняць. Мы вам далі адзін камплект адзення. Другі, трэці. Вы навыкі набылі. Мяняць вас — дарагая справа, турботлівая". I ўпор на тое, што мы — героі. Раз у тыдзень тым, хто добра зямлю капаў, перад строем уручалі пахвальную грамату. Лепшы пахавальшчык Савецкага Саюза. Вар'яцтва нейкае...

Пустыя вёскі... Жывуць куры і каты. Зойдзеш у хлеў, поўныя гнёзды яек. Пяклі. Салдаты — бравыя дзецюкі. Курыцу спаймаюць. Вогнішча. Бутля самагону. Штодня ў палатцы выпівалі хорам трохлітровую бутлю самагону. Хто ў шахматы гуляе, хто на гітары. Чалавек да ўсяго прывыкае. Адзін нап'ецца — і ў ложак, іншаму крычаць ахвота. Біцца. Двое селі п'яныя за руль. Разбіліся. Аўтагенам іх выразалі, даставалі з расплюшчанага жалеза. Я ратаваўся тым, што пісаў дадому доўгія лісты і вёў дзённік. Высачыў мяне начальнік палітаддзела, пачаў цікаваць за мной: дзе хаваю, што пішу? Падгаварыў суседа шпіёніць за мной. Той папярэдзіў: "Што шрайбуеш?" — "Кандыдацкую абараніў, доктарскую пішу". Смяецца: "Я так палкоўніку і перадам. А ты гэтую рэч схавай". Добрыя былі хлопцы. Я ўжо казаў, ніводнага ныціка. Баязліўца. Паверце: нас ніхто ніколі не пераможа. Ніколі! Афіцэры не вылазілі з палатак. Валяліся ў хатніх тапачках. Пілі. Пляваць! Мы капалі. Хай атрымліваюць на пагоны новыя зорачкі. Пляваць! Такі ў нас народ.

Дазіметрысты — багі. Усе да іх праціскваюцца: "Ну, сынок, якая ў мяне радыяцыя?" Адзін прадпрымальны салдат скумекаў: узяў звычайны кій, наматаў на яго дрот. Пастукаў ў адну хату і па сцяне гэтым кіем водзіць. Бабуля за ім: "Сынок, што там у мяне?" — "Ваенная тайна, бабуля". — "А ты мне скажы, сынок. А табе шклянку самагонкі налью". — "Ну, давай!" — Выпіў. "Усё нармальна ў цябе, бабуля". I пайшоў далей...

У сярэдзіне тэрміну нам нарэшце ўсім выдалі дазіметры, такія маленькія каробачкі, унутры крышталь. Сёй-той пачаў кеміць: трэба яго раніцою завезці да магільніка і пакінуць там, а пад канец дня забраць. Чым больш радыяцыі, тым хутчэй адпачынак дадуць. Ці болей заплоцяць. Хто на бот, там шлейка ёсць, павесіў, каб бліжэй да зямлі. Тэатр абсурду. Гэтыя датчыкі былі не зараджаны, для таго, каб яны пачалі адлік, іх трэба было зарадзіць першаснай дозай радыяцыі. Гэта значыць, гэтыя бразготкі, цацкі гэтыя далі для адводу вачэй. Псіхатэрапія. На самой справе аказалася крамянёвая прылада, на складах гадоў пяцьдзесят валялася. У ваенны білет у канцы кожнаму ўпісалі аднолькавую лічбу: сярэднюю дозу радыяцыі памножылі на колькасць дзён прабывання. Замералі сярэднюю дозу ў палатках, дзе мы жылі.

Ці то анекдот, ці то быль. Звоніць салдат каханай дзяўчыне. Яна хвалюецца: "Што ты там робіш?" Ён вырашыў фарснуць: "Толькі што з-пад рэактара вылез, памыў рукі". I тут — гудкі. Гаворка абарвалася. Кадэбэ слухае...

Дзве гадзіны — на адпачынак. Ляжаш пад кусток, а паспелі ўжо вішні, такія буйныя, салодкія, абатрэш і ў рот. Шаўковіца, я ўпершыню бачыў шаўковіцу...

Калі працы не было, вадзілі маршыраваць. Фільмы гаядзелі. Індыйскія. Пра каханне. Да трох-чатырох гадзін раніцы. Кашавар праспіць, каша сырая. Прывозілі газеты. Там пісалі, што мы — героі! Добраахвотнікі. Друкаваліся фатаграфіі. Напаткаць бы нам таго фатографа...

Непадалёк стаялі інтэрнацыянальныя часткі. Татары з Казані. Бачыў іхні самасуд. Гоняць перад строем салдата, спыніцца ці адбяжыць убок, б'юць. Нагамі. Поўзаў па хатах, чысціў. Сумку барахла ў яго знайшлі. Былі літоўцы. Праз месяц узбунтаваліся і запатрабавалі адпраўкі дадому.

Быў аднойчы спецзаказ: тэрмінова памыць хату ў пустой вёсцы. Фантастыка! "Навошта?" — "Там заўтра будуць гуляць вяселле". Аблілі са шлангаў дах, дрэвы, саскрэблі зямлю. Скасілі бульбоўнік, увесь гарод, траву ў двары. Пустэча вакол. Назаўтра прывезлі жаніха і нявесту. Прыехаў аўтобус з гасцямі. Музыкай... Сапраўдныя, а не кіношныя жаніх з нявестай. Яны ўжо жылі ў іншым месцы, перасяліліся, але іх угаварылі прыехаць сюды, каб зняць для гісторыі. Працавала прапаганда. Фабрыка мрояў... Нават тут абараняла нашы міфы: мы паўсюль выжывем, нават на мёртвай зямлі...

Перад самым ад'ездам мяне выклікаў камандзір: "Што ты пісаў?" — "Лісты маладой жонцы", — адказаў я. "Ты там гаядзі..." — паследваў загад.

Што засталося ў памяці пра тыя дні? Цень вар'яцтва... Як мы капалі... Капалі... Дзесьці ў дзённіку запісана, што я там скеміў. У першыя ж дні... Я зразумеў, як лёгка стаць зямлёй..."

Іван Мікалаевіч Жмыхаў, інжынер-хімік

 

 

Маналог пра сімвалы вялікай краіны

 

"Пад канец мая, недзе праз месяц пасля аварыі, да нас пачалі паступаць на праверку прадукты з трыццацікіламетровай зоны. Інстытут працаваў кругласутачна. Як ваенны У рэспубліцы толькі ў нас на той момант былі прафесіяналы і спецыяльная апаратура. Прывозілі вантробы хатняй і дзікай жывёлы. Праверылі малако. Пасля першых проб стала ясна, што да нас паступае не мяса, а радыеактыўныя адыходы. Вахтавым метадам у зоне пасвілі статкі. Пастухі прыязджалі і ад'язджалі, даярак прывозілі толькі на даенне. Выконвалі планы малаказаводы. Праверылі. Не малако, а радыеактыўныя адыходы. Сухі малочны парашок і бляшанкі згушчанага і канцэнтраванага малака Рагачоўскага малаказавода мы доўга выкарыстоўвалі на лекцыях як эталонную крыніцу. А ў гэты час іх прадавалі ў магазінах... Калі людзі чыталі на этыкетках, што малако з Рагачова, не бралі яго, яно затаварвалася, потым раптам з'явіліся бляшанкі без этыкетак. Мяркую, прычына не ў тым, што не хапала паперы — людзей падманвалі. Падманвала дзяржава.

Першая паездка ў зону: у лесе фон у пяць-шэсць разоў вышэйшы, чым у полі, на дарозе. Паўсюль высокія дозы. Працуюць трактары... Сяляне капаюць свае гароды... У некалькіх вёсках змералі шчытавідку дарослым і дзецям: у сто, у тысячу разоў вышэй за дапушчальную дозу. Была ў нас у групе жанчына. Радыёлаг. З ёй здарылася істэрыка, калі ўбачыла, што дзеці сядзяць у пяску, гуляюць. Праверылі грудное малако — радыеактыўнае... Працуюць магазіны і, як звычайна, у нас у вёсках, мануфактура і прадукты ў суседстве: касцюмы, сукенкі, а побач каўбаса, маргарын. Ляжаць адкрыта, нават не накрытыя цэлафанам. Бяром каўбасу, яйкі... Робім рэнтгенаўскі здымак: не прадукгы, а радыеактыўныя адыходы...

Мы пыталіся — што рабіць, як быць? Нам адказвалі: "Праводзьце замеры. Глядзіце тэлевізар". Па тэлевізары Гарбачоў супакойваў: "Прыняты неадкладныя меры"... Я верыў. Інжынер з дваццацігадовым стажам, добра знаёмы з законамі фізікі. Ведаў жа я, што з гэтых мясцін трэба сысці ўсяму жывому. Хоць бы на нейкі час. Але мы добрасумленна праводзілі замеры і глядзелі тэлевізар. Мы прывыклі верыць. Я — з пасляваеннага пакалення, якое вырасла ў гэтай веры. Адкуль вера? Мы перамагаі ў такой страшнай вайне. Перад намі тады ўвесь свет схіляўся. Гэта ж было! У Кардыльерах на скалах было высечана імя — Сталін! Што гэта? Сімвал. Сімвал вялікай краіны.

Вось адказ на ваша пытанне: чаму мы ведалі і маўчалі? Чаму не выйшлі на плошчу, не крычалі? Мы дакладвалі, складалі тлумачальныя запіскі. А маўчалі і пакорліва падпарадкоўваліся загадам, бо партыйная дысцыпліна, я — камуніст. Не памятаю, каб хто-небудзь з нашых супрацоўнікаў адмовіўся ад камандзіроўкі ў зону. Не з-за страху пакласці партбілет, а з-за веры. Перш за ўсё, вера, што мы жывём прыгожа і справядліва, і чалавек у нас вышэй за ўсё, мера ўсіх рэчаў. Крушэнне гэтай веры пасля для многіх канчалася інфарктам ці самазабойствам. Куляй у сэрца, як у акадэміка Лягасава... Таму што калі траціш веру, застаешся без веры, ты ўжо не ўдзельнік, а саўдзельнік, у цябе няма апраўдання. Я так яго разумею.

Нейкі знак... На кожнай атамнай станцыі ў былым Саюзе ў сейфе ляжаў план ліквідацыі аварыі. Тыповы план. Сакрэтны. Без такога плана нельга было атрымаць дазвол на пуск станцыі. За шмат гадоў да аварыі яго распрацавалі менавіта на прыкладзе Чарнобыльскай станцыі: што рабіць і як? Хто адказвае? Дзе знаходзіцца? Да самых малых падрабязнасцей... I раптам там, на гэтай станцыі, адбываецца катастрофа... Што гэта — супадзенне? Містыка? Калі б я быў вернікам... Калі хочаш знайсці сэнс, адчуваеш сябе рэлігійным чалавекам. А я — інжынер. Я — чалавек іншай веры. У мяне іншыя сімвалы..."

Марат Піліпавіч Коханаў, былы інжынер Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі

 

 

Маналог пра тое, што ўжыцці страшнае адбываецца ціха і натуральна

 

"З самага пачатку... Недзе нешта здарылася. Я нават назву не расчула, дзесьці далёка ад нашага Магілёва... Прыбег са школы брат: усім дзецям раздаюць нейкія таблеткі. Пэўна, сапраўды нешта здарылася. Ай-яй-яй. I ўсе Першага мая мы цудоўна правялі дзень. Вярнуліся дадому позна ўвечары, у маім пакоі акно расчынена ветрам... Гэта прыгадалася пазней...

Працавала я ў інспекцыі па ахове прыроды. Там чакалі якіх-небудзь указанняў, але яны не паступалі... У штаце інспекцыі прафесіяналаў амаль не было, асабліва сярод кіраўніцтва: палкоўнікі ў адстаўцы, былыя партработнікі, пенсіянеры ці няўгодныя. У іншым месцы праштрафіўся, яго да нас. Сядзіць, шамаціць паперкамі. Зашумелі, загаварылі яны пасля выступлення ў Маскве нашага беларускага пісьменніка Алеся Адамовіча, які пачаў біць ва ўсе званы. Як яны яго ненавідзелі! Нешта ірэальнае. Тут жывуць іхнія дзеці, іхнія ўнукі, не яны, — а пісьменнік крычыць свету: ратуйце!! Здавалася б, павінен спрацаваць інстынкт самазахавання. На партсходах, у курылках — усе пра пісакаў. Навошта лезуць не ў сваё! Распусціліся! Існуе інструкцыя! Субардынацыя! Што ён разумее? Ён не фізік! Ёсць Цэка, ёсць генеральны сакратар! Я тады, можа, упершыню ўцяміла, што такое — трыццаць сёмы год. Як гэта было...

У той час маё ўяўленне пра атамную станцыю было зусім ідылічнае. У школе, у інстытуце нас вучылі, што гэта казачныя "фабрыкі энергіі з нічога", дзе людзі ў белых халатах сядзяць і націскаюць кнопкі. Чарнобыль выбухнуў на фоне непадрыхтаванай свядомасці, У дадатак ніякай інфармацыі. Горы папер з грыфам "зусім сакрэтна": "засакрэціць звесткі аб аварыі", "засакрэціць звесткі аб выніках лячэння", "засакрэціць звесткі аб ступені радыеактыўнага паражэння персаналу, які ўдзельнічаў у ліквідацыі..." Хадзілі чуткі: нехта ў газетах прачытаў, хтосьці чуў, камусьці сказалі... Нехта слухаў заходнія галасы, толькі яны ў той час перадавалі, якія таблеткі піць, як іх ужываць. Але рэакцыя часцей за ўсё была такая: ворагі злараднічаюць, а ў нас усё добра. Дзевятага мая ветэраны пойдуць на парад... Нават тыя, хто тушыў рэактар, як пасля высветлілася, таксама жылі сярод чутак. Здаецца, небяспечна рукамі браць графіт... Здаецца...

Адкульсці з'явілася ў горадзе вар'ятка. Хадзіла па рынку і гаварыла: "Я бачыла гэтую радыяцыю. Яна сіняя-сіняя, пераліваецца..." Людзі перасталі купляць на рынку малако, тварог. Стаіць бабуля з малаком, ніхто яго ў яе не бярэ. "Не бойцеся, — угаворвае, — я карову ў поле не выводжу, я траву ёй сама нашу". Выедзеш за горад, нейкія пудзілы ўздоўж дарогі маячаць: пасвіцца карова, цэлафанам абвязаная, а побач бабуля, таксама ўся ў цэлафане. Хоць плач, хоць смейся. I нас пачалі ўжо пасылаць на праверкі. Мяне накіравалі ў лясгас. Леснікам пастаўкі драўніны не зменшылі, як быў план, так і застаўся. На складзе ўключылі прыбор, а ён ліха яго ведае што паказвае. Ля дошак нібыта ўсё нармальна, а побач з нарыхтаванымі венікамі зашкальвае. "Адкуль венікі?" — "З Краснаполля (як пасля высветлілася, самы заражаны раён у нашай Магілёўскай вобласці). Апошняя партыя засталася. Усе адправілі". Як ты іх па розных гарадах знойдзеш?

Штосьці я яшчэ баялася забыць? Прыкметнае... А! Успомніла. Чарнобыль... I раптам новае, нязвыклае пачуццё, што ў кожнага з нас ёсць сваё асабістае жыццё, да гэтага яно нібыта не патрэбна было. А тут людзі пачалі задумвацца: што яны ядуць, чым кормяць дзяцей. Што небяспечна для здароўя, а што не? Пераязджаць у іншае месца ці не пераязджаць? Кожнаму трэба было прыняць рашэнне. А прывыклі жыць — як? Усёй вёскай, абшчынай. Заводам, калгасам. Мы былі савецкія людзі. Саборныя. Я, напрыклад, была савецкім чалавекам. Вельмі. Вучылася ў інстытуце, кожнае лета ездзіла з каматрадам. Быў такі маладзёжны рух — студэнцкія камуністычныя атрады. Мы там працавалі, а грошы пералічвалі якой-небудзь лацінаамерыканскай кампартыі. Наш атрад, у прыватнасці, Уругваю...

Мы памяняліся. Усё памянялася. Вельмі вялікія намаганні патрэбны, каб зразумець. Яшчэ гэтая няздольнасць выказацца...

Я — біёлаг. Мая дыпломная праца — паводзіны восаў. Два месяцы сядзела на бязлюдным востраве. У мяне было там сваё асінае гняздо. Яны прынялі мяне ў сваю сям'ю пасля таго, як тыдзень прыглядаліся. Бліжэй, чым на тры метры, нікога не падпускалі, а мяне на дзесяць сантыметраў ужо праз тыдзень. Я падкармлівала іх з запалкі варэннем проста на гняздзе. "Не разбурай мурашнік, гэта разумная форма чужога жыцця", — любімая прымаўка нашага выкладчыка. Асінае гняздо звязана з усім лесам, і я паступова таксама раблюся часткаю ландшафту. Падбягае мышанё і сядае на мыскі маіх красовак, дзікае, лясное, але яно ўжо ўспрымае мяне, як частку пейзажа, учора сядзела, сёння сяджу, заўтра буду сядзець...

Пасля Чарнобыля... На выстаўцы дзіцячых малюнкаў: ходзіць па чорным вясновым полі бусел... I подпіс: "Буслу ніхто нічога не сказаў". Гэта — мае пачуцці. А была праца. Мы ездзілі па вобласці, адбіралі пробы вады, пробы зямлі — і адвозілі ў Мінск. Дзяўчаткі нашы бурчэлі: "Гарачыя піражкі возім". Ні засцярогі, ні спецадзення. Сядзіш на пярэднім сядзенні, а за спіною пробы — "свецяцца". Складалі акты для захоўвання радыеактыўнага грунту. Хавалі зямлю ў зямлі... Гэткі дзіўны чалавечы занятак... Па інструкцыі захоўванне належыць ажыццяўляць з геалагічнай разведкай, каб глыбіня залягання грунтовых вод была не меней за чатыры-шэсць метраў, а глыбіня захавання — невялікая, сцены і дно катлавана заслаць поліэтыленавай плёнкай. Але гэта па інструкцыі. А ў жыцці, натуральна, па-іншаму. Як заўсёды. Ніякай геолагаразведкі. Тыцнуць пальцам: "Тут капай". Экскаватаршчык капае. "Дык на якую глыбіню капалі?" — "А чорт яго ведае! Вада з'явілася, я кінуў". Бухалі проста ў грунтовыя воды...

Вось кажуць: святы народ, злачынны ўрад... Я пасля вам скажу, што пра гэта думаю... Пра народ наш і пра сябе...

Самая вялікая камандзіроўка ў мяне была ў Краснапольскі раён, я ўжо казала, самы-самы. Каб папярэдзіць змыванне радыенуклідаў з палёў у рэкі, трэба было зноў жа дзейнічаць па інструкцыі: праараць двайныя барозны, прамежак — і яшчэ раз двайныя барозны, і далей праз такія ж інтэрвалы. Трэба праехаць уздоўж усіх малых рэк. Да райцэнтра дабіраюся рэйсавым аўтобусам, а далей, натуральна, трэба машына. Іду да старшыні райвыканкома. Старшыня сядзіць у сваім кабінеце, абхапіў галаву рукамі: план ніхто не здымаў, структуры севазвароту ніхто не мяняў, як сеялі гарох, так і сеюць, хоць і ведаюць, што гарох больш за ўсё бярэ радыяцыю, як і ўсе бабовыя. А там мясцінамі сорак кюры і вышэй. Яму не да мяне. У дзіцячых садках разбегліся кухары і медсёстры, дзеці галодныя. Зрабіць аперацыю апендыцыту — трэба везці чалавека на "хуткай" у суседні раён, шэсцьдзесят кіламетраў па дарозе, што як мыцельная дошка. Усе хірургі з'ехалі. Якая машына?! Тады я паткнулася да вайскоўцаў. Маладыя хлопцы, яны адпрацавалі там па паўгода. Зараз адчайна хварэюць. Далі ў маё распараджэнне бэтээр з экіпажам, нават не, не бэтээр, а бээрдэмку, як яны яе звалі (БРДМ) — разведвальная машына з кулямётам. Я вельмі шкадавала, што не сфатаграфавалася на ёй. На брані. Зноў — рамантыка. Прапаршчык, які камандаваў гэтай машынай, увесь час звязваўся з базай: "Сокал! Сокал! Працягваем работу". Едзем, дарогі нашы, лясы нашы, а мы — на баявой машыне. Стаяць ля платоў жанчыны. Стаяць і плачуць. Апошні раз яны бачылі гэтую тэхніку ў час Айчыннай вайны. I ў іх страх, што пачалася вайна.

Па інструкцыі ў трактараў для праворвання гэтых барознаў кабіна павінна быць ахаваная, герметызаваная. Я бачыла такі трактар, кабіна, сапраўды, герметычная. Трактар стаяў, а трактарыст ляжаў на траве, адпачываў. "Вы здурнелі? Хіба вас не папярэдзілі?" — "Дык я ж галаву целагрэйкай накрыў", — адказвае. Людзі не разумелі. Іх увесь час палохалі, рыхтавалі да атамнай вайны. А не да Чарнобыля...

Мясціны там надзвычай прыгожыя. Лес захаваўся не саджаны, а сапраўдны. Стары лес. Звілістыя рачулкі, у іх вада як на чаі настоена і празрыстая-празрыстая. Зялёная трава. Людзі перагукваюцца ў лесе... Для іх гэта натуральна, бы выйсці раніцою ў свой сад... А ты ўжо ведаеш, што ўсё гэта атручана. Сустрэлася нам бабуля:

— Дзеткі, а малачко ад сваёй кароўкі можна піць?

Мы вочы долу, у нас загад — дадзеныя збіраць, але з насельніцтвам асабліва не кантактавацца. Першым ачомаўся прапаршчык: Бабуля, а колькі вам гадкоў?

— Ды ўжо за восемдзесят, а можа, і болей. Дакументы ў вайну згарэлі.

— Ну тады піце.

Вясковых людзей больш за ўсё шкада, яны бязвінна пацярпелі, , як дзеці. Таму што Чарнобыль не селянін прыдумаў, у яго з прыродай свае дачыненні — даверлівыя, не захопніцкія, як і сто гадоў назад, і тысячу. Яку боскай задуме... I яны не разумелі, што адбылося, яны хацелі верыць вучоным, любому адукаванаму чалавеку, як святару. А ім чаўплі: "Усё добра. Нічога страшнага. Толькі мыйце рукі перад ядой". Зразумела, не адразу, а праз некалькі гадоў, што мы ўсе ўдзельнічалі... У злачынстве... У змове... (Маўчыць.)

Вы не можаце ўявіць, у якіх памерах на машынах з зоны вывозілася ўсё, што туды пасылалася ў выглядзе дапамогі, ільгот яе жыхарам: кава, тушонка, вяндліна, апельсіны. Скрынямі, фургонамі. Тады ж такіх прадуктаў нідзе не было. Нажываліся мясцовыя прадаўцы, кожны правяральшчык, усё гэтае дробнае і сярэдняе чыноўніцтва. Чалавек аказаўся горшым, чым я думала... I я сама... Таксама горшай... Я цяпер гэта пра сябе ведаю... (Запыняецца.) Я, вядома, прызнаюся... Для мяне самой гэта ўжо важна... Ну, зноў жа прыклад... У адным калгасе, скажам, пяць вёсак. Тры "чыстыя", дзве "брудныя", ад адной да другой — два-тры кіламетры. Дзвюм плоцяць "грабавыя", тром — не. У "чыстай" вёсцы будуюць жывёлагадоўчы комплекс. Маўляў, завязём чысты корм. А дзе яго ўзяць? Вецер нясе пыл з аднаго поля на другое. Адна зямля. Каб пабудаваць комплекс, патрэбны паперы. Камісія іх падпісвае, я — у гэтай камісіі, хоць кожны ведае, што падпісваць нельга. Злачынства. У рэшце рэшт, знаходзіла я сабе апраўданне, праблема чыстых кармоў не клопат інспектара па ахове прыроды.

Кожны знаходзіў нейкае апраўданне. Вытлумачэнне. Я праводзіла такі дослед з сабой... I наогул, я зразумела: у жыцці страшнае адбываецца ціха і натуральна..."

Зоя Данілаўна Брук, інспектар па ахове прыроды

 

 

Маналог пра тое, што рускі чалавек заўсёды хоча ў што-небудзь верыць

 

"А вы хіба не заўважалі, што між сабою мы нават не гаворым пра гэта? Праз дзесяткі гадоў, праз стагоддзі — гэта будуць міфалагічныя гады...

Я баюся дажджу — вось што такое — Чарнобыль. Баюся снегу... Лесу... Гэта не абстракцыя, не выснова розуму, а асабістае пачуццё. Чарнобыль... Ён у маім доме... У самай дарагой для мяне істоце, у маім сыне, які нарадзіўся вясною восемдзесят шостага... Ён хворы. Жывёліны, нават тараканы, яны ведаюць, колькі і калі раджаць. Людзі гэтага не могуць, Творца не даў ім дару прадчування. Нядаўна ў газетах апублікавалі, што ў дзевяноста трэцім годзе толькі ў нас, у Беларусі, жанчыны зрабілі дзвесце тысяч абортаў. Асноўная прычына — Чарнобыль. Мы ўжо паўсюль жывём з гэтым страхам... Прырода быццам скурчылася, чакаючы. Вычэкваючы. "Гора мне! Куды прапаў час?" — усклікнуў бы Заратустра.

Я шмат думаў. Шукаў сэнс... Чарнобыль — гэта катастрофа рускай ментальнасці. Вы пра гэта не задумваліся? Вядома, я згодзен, калі пішуць, што гэта не рэактар узарваўся, а ўся ранейшая сістэма каштоўнасцяў. Але ў гэтым вытлумачэнні мне чагосьці не хапае...

Я б гаварыў пра тое, пра што першым сказаў Чаадаеў — пра нашу варожасць прагрэсу. Пра нашу антытэхнічнасць, пра нашу антыінструментальнасць. Угледзьцеся ў Еўропу. Пачынаючы з эпохі Адраджэння, яна жыве пад знакам інструментальных адносін да свету. Разумных, рацыянальных. Гэта павага да чалавека-майстра, да інструмента ў ягоных руках. Ёсць выдатнае апавяданне ў Ляскова — "Жалезны характар". Што гэта такое? Рускі характар — авось і нябось. Лейтматыў рускай тэмы. Нямецкі характар — стаўка на інструмент, на машыну. З аднаго боку — спроба пераадолець, закілзаць хаос, з другога — наша родная стыхійнасць. Паедзьце куды хочаце, ну, напрыклад, у Кіжы, і што вы пачуеце, пра што з гонарам усклікне любы экскурсавод? Што гэты храм пабудаваны сякерай ды яшчэ без адзінага цвіка! Замест таго, каб пабудаваць добрую дарогу, падкуём блыху. Калёсы патанаюць у гразі, затое трымаем жар-птушку ў руках. Другое. Гэта расплата за хуткую індустрыялізацыю. За скачок. Зноў жа на Захадзе — ткацкі, мануфактурны век... Машына і чалавек рухаліся, мяняліся разам. Фармавалася тэхналагічная свядомасць, мысленне. А ў нас? Што ў нашага мужыка, акрамя рук? Да гэтай пары! Сякера, каса, нож — і ўсё. На гэтым увесь ягоны свет трымаецца. Ну, яшчэ рыдлёўка. Як рускі чалавек размаўляе з машынай? Толькі матам. Ці кувалдай, выспеткам. Ён яе не любіць, машыну, ненавідзіць, пагарджае ёю, на самой справе, ён да канца не разумее, што ў яго ў руках. Я недзе чытаў, што рабочы персанал атамных станцый часта называе рэакгар — каструляй, самаварам, керагазам. Канфоркай. Тут ужо ёсць гардыня: на сонцы спячом яечню! Сярод тых, хто працаваў на Чарнобыльскай станцыі, шмат вясковых людзей. Днём яны на рэактары, а вечарам — на сваіх гародах ці ў бацькоў у суседняй вёсцы, дзе бульбу яшчэ саджаюць рыдлёўкай, гной раскідваюць сахаром... Іх свядомасць існавала ў гэтых двух перападах, у двух часах — каменным і атамным. У дзвюх эпохах. Чалавек пастаянна, як маятнік, гайдаўся. Уявіце сабе чыгунку, пракладзеную выдатнымі інжынерамі-пуцейцамі, імчыцца цягнік, але на месцы машыністаў — учарашнія рамізнікі. Возчыкі. Гэта лёс Расіі падарожнічаць у дзвюх культурах. Паміж атамам і рыдлёўкай. А тэхналагічная дысцыпліна? Для нашага народа яна — частка насілля, калодкі, ланцуга. Народ стыхійны, вольны. Заўсёды марыў не пра свабоду — пра вольніцу. Для нас дысцыпліна — гэта рэпрэсіўны інструмент. Штосьці ёсць асаблівае ў нашым невуцтве, нешта блізкае да невуцтва ўсходняга...

Я — гісторык... Раней шмат займаўся лінгвістыкай, філасофіяй мовы. Не толькі мы думаем моваю, але і мова думае намі. У васемнаццаць гадоў, а можа, і трохі раней, калі я пачаў чытаць самвыд, адкрыў для сябе Шаламава, Салжаніцына, я раптам зразумеў, што ўсё маё дзяцінства, дзяцінства маёй вуліцы, а рос я ў інтэлігентнай сям'і (прадзед святар, бацька прафесар Пецярбургскага універсітэта), прасякнута лагернай свядомасцю. I ўвесь слоўнік майго дзяцінства — мова зэкаў. Для нас, падлеткаў, гэта было зусім натуральна: бацьку называлі паханам, маці — маханай. "На хітрую жопу ёсць х... з вінтом" — гэта я ў дзевяць гадоў засвоіў. Ніводнага цывільнага слова. Нават гульні, прымаўкі, загадкі былі зэкаўскія. Таму што зэкі — гэта не асобны свет, які існаваў недзе ў турмах, далёка. Гэта ўсё было побач. Як пісала Ахматава, "полстраны сажало, полстраны сидело". Думаю, што вось гэта наша лагерная свядомасць немінуча павінна была сутыкнуцца з культурай. З цывілізацыяй, з сінхрафазатронам...

Ну і, вядома, мы былі выхаваны ў асаблівым савецкім паганстве: чалавек — уладар, вянец тварэння. I ягонае права рабіць са светам усё, што ён захоча. Мічурынская формула: "Мы не можам чакаць літасцяў ад прыроды, узяць іх у яе — наша задача". Спроба прышчапіць народу тыя якасці, тыя ўласцівасці, якіх у яго няма. Псіхалогія гвалтаўніка. Выклік гісторыі, выклік прыродзе. Цяпер усе раптам загаварылі пра Бога. Чаму яго не шукалі ў Гулагу, у камерах трыццаць сёмага, на партсходах сорак восьмага, калі грамілі касмапалітызм, пры Хрушчове, калі бурылі храмы? Сучасны падтэкст рускага богашукальніцтва хлуслівы. Бамбім мірныя хаты ў Чачні... Абгарэлых рускіх танкістаў зграбаюць рыдлёўкамі і віламі... Тое, што ад іх засталося... I тут жа са свечкай ідзём у храм... На Хрыстовы Народзіны...

Што трэба? Адказаць на пытанне: ці здольная руская нацыя на такі глабальны перагляд усёй сваёй гісторыі, як аказаліся на гэта здольныя пасля другой сусветнай вайны японцы? Немцы? Ці хопіць у нас інтэлектуальнай мужнасці? Пра гэта амаль не гавораць. Гавораць пра рынак, пра ваўчэры, чэкі... Мы ў чарговы раз выжываем. Уся энергія траціцца на гэта. А душа пакінута... Тады навошта ўсё гэта? Ваша кніга? Мае бяссонныя ночы? Калі жыццё наша, як чырк запалкай? Тут можа быць некалькі адказаў. Прымітыўны фаталізм. I могуць быць вялікія адказы. Рускі чалавек заўсёды хоча ў што-небудзь верыць: у чыгунку, у жабу (нігіліст Базараў), у візантыйства, у атам... А цяпер вось — у рынак...

Булгакаў у "Кабале святош": "Усё жыццё грашыла. Актрысай была". Усведамленне грахоўнасці мастацтва. Амаральнасці ягонай прыроды. Зазіранне ў чужое жыццё. Але яно, як сываратка заражанага, можа стаць прышчэпкай чужога вопыту. Чарнобыль — гэта тэма Дастаеўскага. Спроба апраўдання чалавека. А можа быць, усё вельмі проста: увайсці ў свет на дыбачках і спыніцца ля парога?!"

Аляксандр Равальскі, гісторык

 

 

Маналог пра фізіку, у якую ўсе мы былі ўлюбёныя

 

"З юнацтва я меў звычку ўсё запісваць. Калі памёр Сталін — што рабілася на вуліцах, пра што гаварылі. I Чарнобыль я запісваў з першага дня, ведаў, што мінецца час і многае забудзецца, незваротна знікне. Так гэта і сталася. Мае сябры, яны былі ў цэнтры падзей, фізікі-ядзершчыкі забыліся, што тады адчувалі, пра што гаварылі са мною. А ў мяне ўсё запісана...

Тым днём... Я, загадчык лабараторыі Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі, прыехаў на працу, інстытут наш за горадам, у лесе. Цудоўнае надвор'е! Вясна. Расчыніў акно. Паветра чыстае, свежае. Здзівіўся: чамусьці сёння не залятаюць сінічкі, якіх я прыкарміў за зіму, вывешваючы за акном кавалачкі каўбасы. Знайшлі спажыву смачнейшую?

А ў гэты час на нашым інстытуцкім рэактары паніка: дазіметрычныя прыборы паказвалі рост актыўнасці, на паветраачышчальных фільтрах яна паднялася ў дзвесце разоў. Магутнасць дозы ля прахадной — каля трох мілірэнтгенаў у гадзіну. Гэта вельмі сур'ёзна. Такая магутнасць дапускаецца як гранічная, у радыяцыйна небяспечных памяшканнях пры рабоце не больш, чым шэсць гадзін. Першае меркаванне — у актыўнай зоне разгерметызавалася абалонка аднаго з цеплавыпраменьваючых элементаў. Праверылі — норма. А можа, перавозілі кантэйнер з радыехімічнай лабараторыі і гэтак трасанулі на дарозе, што пашкодзілі ўнутраную абалонку, забрудзілі тэрыторыю? Паспрабуй цяпер адмый пляму на асфальце! Што ж здарылася? А тут яшчэ па ўнутраным радыё аб'явілі: супрацоўнікам не рэкамендуецца выходзіць з будынка. Між карпусамі стала бязлюдна. Ніводнага чалавека. Страшнавата. Нязвычна.

Дазіметрысты праверылі мой кабінет: "свеціць" стол, "свеціць" адзенне, сцены... Я падымаюся, у мяне няма жадання нават сесці ў крэсла. Памыў галаву над ракавінай. Паглядзеў на дазіметр — эфект відавочны. Няўжо гэта ўсё-такі ў нас, ЧП у нашым інстытуце! Уцечка? Як цяпер дэзактываваць аўтобусы, якія развозяць нас па горадзе? Супрацоўнікаў? Давядзецца паламаць галаву... Я вельмі ганарыўся нашым рэактарам, я вывучыў яго да міліметра.. .Звонім на Ігналінскую атамную, яна побач. У іх прыборы таксама крычаць. Таксама паніка. Звонім у Чарнобыль... На станцыі не адказвае ніводны тэлефон... Пад абед высвятляецца. Над усім Мінскам радыеактыўнае воблака. Мы вызначылі — актыўнасць ёдавая. Аварыя на нейкім рэактары...

Першая рэакцыя: пазваніць дадому жонцы, папярэдзіць. Але ўсе нашы тэлефоны ў інстытуце праслухоўваюцца. О, гэты вечны, цягам дзесяцігоддзяў заганяны ў нас страх! Але ж яны там нічога не ведаюць... Дачка пасля заняткаў у кансерваторыі гуляе з сяброўкамі па горадзе. Есць марожанае. Пазваніць?! Але могуць быць непрыемнасці. Не дапусцяць да сакрэтных прац... Усё роўна не вытрымліваю, падымаю трубку:

— Слухай мяне ўважліва.

— Пра што ты? — голасна перапытала жонка.

— Цішэй. Зачыні фортачкі, усе прадукты — у цэлафанавыя мяшэчкі. Надзень гумавыя пальчаткі і пратры мокрай анучкай усё, што можна. Анучку — таксама ў мяшэчак і схавай як мага далей. Развешаную на балконе бялізну — зноў у мыццё.

— Што ў вас здарылася?

— Цішэй. Развядзі дзве кроплі ёду ў шклянцы вады. Памый галаву...

— Што... — але я не даю жонцы дагаварыць, кладу трубку. Яна павінна зразумець, сама супрацоўнік нашага інстытута.

У пятнаццаць гадзін трыццаць хвілін высветлілі — аварыя на чарнобыльскім рэактары...

Увечары вяртаемся ў Мінск на службовым аўтобусе. Паўгадзіны, якія едзем, маўчым ці перамаўляемся пра пабочнае. Баімся загаварыць уголас адзін з адным пра тое, што здарылася. У кожнага — партбілет у кішэні...

Перад дзвярыма кватэры ляжала мокрая анучка. Значыць, жонка ўсё зразумела. Заходжу, у вітальні скідаю з сябе касцюм, сарочку, распранаюся да трусоў. Нечакана падкочваецца злосць... Да д'ябла гэтую сакрэтнасць! Гэты страх! Бяру гарадскі тэлефонны даведнік... Тэлефонныя кніжкі дачкі, жонкі... Пачынаю ўсім запар званіць, што я — супрацоўнік Інстытута ядзернай энергетыкі, над Мінскам радыеактыўнае воблака... I далей пералічваю, што трэба зрабіць: памыць галаву, зачыніць форткі... Мокрую бялізну з балкона — зноў у мыццё... Выпіць ёду. Як яго правільна прымаць... Рэакцыя людзей: дзякуй. Ні роспытаў, ні спалоху. Я думаю, што яны мне не верылі ці не ў сілах былі ахапіць грандыёзнасць падзей. Ніхто не спалохаўся. Рэакцыя здзіўляючая.

Увечары звоніць мой сябра. Фізік-ядзершчык, доктар навук... Як бяспечна! З якою вераю мы жылі! Толькі цяпер гэта разумееш... Ён звоніць і кажа між іншым, што хоча паехаць на майскія святы да жончыных бацькоў на Гомельшчыну. Адтуль жа рукою падаць да Чарнобыля? Едзе з малымі дзецьмі. "Выдатнае рашэнне! — я крычаў. — Ты звар'яцеў!" Гэта аб прафесіяналізме. I пра нашу веру. Я роў на ўсё горла. Ён, напэўна, не памятае, што я ўратаваў ягоных дзяцей... (Пасля перадышкі.)

Мы... Я кажу пра ўсіх нас... Мы Чарнобыль не забылі, мы яго не зразумелі. Што дзікуны маглі зразумець у маланцы?

У кнізе Алеся Адамовіча... Яго размова з Андрэем Сахаравым пра атамную бомбу... "А вы ведаеце, як хораша пахне азонам пасля ядзернага выбуху?" — пытаўся акадэмік, бацька вадароднай бомбы. У гэтых словах рамантыка. Для мяне... Майго пакалення... Прабачце, па твары бачу рэакцыю... Вам здаецца гэта захапленнем перад сусветным кашмарам... А не перад чалавечым геніем... Але гэта цяпер ядзерная энергетыка ўніжана, зганьбавана. А маё пакаленне... У сорак пятым, калі ўзарвалі атамную бомбу, мне было семнаццаць гадоў. Я любіў фантастыку, марыў паляцець на іншыя планеты. Вырашыў, што ядзерная энергія падыме нас у космас. Паступіў у Маскоўскі энергетычны інстытут і там даведаўся, што ёсць звышсакрэтны факультэт — фізіка-энергетычны. Пяцідзесятыя-шасцідзесятыя гады... Фізікі-ядзершчыкі... Эліта... Захапленне. Гуманітарыі адапхнуты... У трох капейках, гаварыў наш школьны настаўнік, столькі энергіі, што можа працаваць электрастанцыя. Дух займала! Я зачытваўся амерыканцам Смітам, ён пісаў, як вынайшлі атамную бомбу, праводзілі выпрабаванні, пра падрабязнасці выбуху. У нас усё трымалася ў сакрэце. Я чытаў... Уяўляў... Фільм пра савецкіх атамшчыкаў "Дзевяць дзён аднаго года" ўся краіна глядзела. Высокія зарплаты, сакрэтнасць дадавалі рамантызму. Культ фізікі! Час фізікі! Нават калі ўжо ў Чарнобылі рванула... Выклікалі вучоных... Яны прыляцелі на рэактар спецрэйсам, але многія не ўзялі з сабою нават прыбора для галення, меркавалі, што ляцяць на некалькі гадзін. Час фізікі ў Чарнобылі скончыўся...

Вы ўжо інакш глядзіце на свет... У Канстанціна Лявонцьева нядаўна вычытаў думку аб тым, што вынікі фізіка-хімічнай разбэшчанасці прымусяць калі-небудзь касмічны розум умяшацца ў нашы зямныя справы. А мы, выхаваныя ў сталінскі час, мы не маглі ў сваіх думках дапусціць існавання нейкіх звышнатуральных сіл. Біблію я прачытаў пасля... I пашлюбаваўся з адной і той жа жанчынай двойчы. Пайшоў і вярнуўся. Яшчэ раз спаткаліся ў гэтым свеце. Жыццё дзівосная нпука! Загадкавая! Цяпер я веру... У што я веру? Што трохмерны свет ужо зацесны для сучаснага чалавека... Чаму сёння гэткая цікавасць да фантастыкі? Чалавек адрываецца ад зямлі... Ён арудуе іншымі катэгорыямі часу, не адной зямлёй, а рознымі светамі. Апакаліпсіс... Ядзерная зіма... У заходняй літаратуры ўсё гэта ўжо напісалі, як быццам адрэпеціравалі. Яны рыхтаваліся да будучыні. Выбух вялікай колькасці ядзернай зброі прывядзе да велізарных пажараў. Атмасфера напоўніцца дымам. Сонечныя праменні не змогуць прабівацца да зямлі, а там ланцуговая рэакцыя пайшла — холадна, халадней, халадней. Гэтую свецкую версію пра "канец свету" ўкараняюць з часу прамысловай рэвалюцыі васемнаццатага стагоддзя. Але атамныя бомбы не знікнуць нават тады, калі знішчаць апошнюю боегалоўку. Застануцца веды...

Вы толькі пытаецеся, але я з вамі ўвесь час спрачаюся. У нас спрэчка паміж пакаленнямі... Вы заўважаеце? Гісторыя атама — гэта не толькі ваенны сакрэт, тайна, пракляцце. Гэта — наша маладосць, наш час... Наша рэлігія...

Пяцьдзесят гадоў мінула, усяго пяцьдзесят гадоў. Цяпер мне таксама часам здаецца, што светам кіруе нехта іншы, што мы са сваімі гарматамі і касмічнымі караблямі — як дзеці. Але я ў гэтым яшчэ не пераканаўся... Дзівосная штука жыццё! Я любіў фізіку і думаў: нічым, акрамя фізікі, займацца ніколі не буду, а цяпер хачу пісаць. Усё адыходзіць, усё знікае, нашы пачуцці мяняюцца...

...Перад аперацыяй... Я ўжо ведаў, што ў мяне рак... Я думаў, што мне засталося жыць дні, і страшэнна не хацелася паміраць. Знячэўку я ўбачыў кожны лісцік, яркія краскі, яркае неба, найярчэйша-шэры асфальт, трэшчыны на ім, а ў іх мурашы бегаюць. Не, думаю, іх трэба абыходзіць. Шкада іх. Навошта, каб яны паміралі? Ад водару лесу ў мяне кружылася галава... Пах успрымаўся мацней, чым колер. Лёгкія бярозы... Цяжкія яліны... I ўсё гэта я не ўбачу? На секунду, на хвіліну даўжэй пражыць! Навошта я столькі часу, гадзін, дзён прасядзеў ля тэлевізара, сярод кіпаў газет? Галоўнае — жыццё ісмерць..."

Валянцін Аляксеевіч Барысевіч, былы загадчык лабараторыі Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі

 

 

Маналог пра тое, што далей за Калыму, Асвенцім і Халакост

 

"У першыя дні... Адчуванні былі розныя... Памятаю два самыя моцныя пачуцці — пачуццё страху і пачуццё крыўды. Усё адбылося і аніякай інфармацыі: улада маўчыць, медыкі нічога не кажуць. У раёне чакалі ўказанняў з вобласці, у вобласці — з Мінска, а ў Мінску — з Масквы. Доўгі-доўгі ланцужок, а ў канцы яго ўсё вырашала некалькі чалавек. Мы аказаліся безабароннымі. Вось гэта было самае галоўнае адчуванне ў тыя дні. Усяго некалькі чалавек вырашалі наш лёс. Лёс мільёнаў людзей. Гэтак жа, як і ўсяго некалькі чалавек маглі нас знішчыць... Не маньякі, і не злачынцы. Звычайныя дзяжурныя аператары на атамнай станцыі. Калі я гэта зразумела, я зведала моцнае ўзрушэнне. Чарнобыль расхінуў бездань, нешта такое, што далей за Калыму, Асвенцім і Халакост. Чалавек з сякерай і лукам ці чалавек з гранатамётам і газавымі камерамі не мог забіць усіх. Але чалавек з атамам...

Я — не філосаф, не стану філасофстваваць. Лепей яшчэ раз пра тое, што памятаю...

Паніка першых дзён: нехта кінуўся ў аптэкі і накупіў ёду, нехта перастаў хадзіць на рынак, купляць там малако, мяса, асабліва ялавічыну. У нашай сям'і ў гэты час стараліся не эканоміць, бралі дарагую каўбасу, спадзеючыся, што яна з добрага мяса. Але неўзабаве ўведалі, што менавіта ў дарагую каўбасу падмешвалі заражанае мяса, маўляў, раз яна дарагая, яе купляюць патрошку, спажываюць меней. Мы аказаліся безабароннымі. Але гэта ўсё, вам ужо, канешне, вядома. Хачу напісаць пра іншае. Пра тое, што мы былі генерацыяй савецкай.

Мае сябры — урачы, настаўнікі. Мясцовая інтэлігенцыя. У нас быў свой гурток. Сабраліся ў мяне дома. П'ём каву. Сядзяць дзве закадычныя сяброўкі, адна з іх урач. У абедзвюх малыя дзеці.

Першая:

— Заўтра еду да бацькоў. Завязу дзяцей. Раптам захварэюць, пасля ніколі сабе не дарую.

Другая:

— У газетах пішуць, што праз некалькі дзён абстаноўка стане нармальнай. Там — нашы войскі. Верталёты, бранятэхніка. Па радыё паведамлялі.

Першая:

— Табе таксама раю: забяры дзяцей! Завязі! Схавай! Гэта не вайна. Мы нават не можам сабе ўявіць, што адбылося.

Нечакана яны перайшлі на высокія тоны, і скончылася сваркай. Узаемнымі абвінавачваннямі:

— Ты — здрадніца! Дзе твой мацярынскі інстынкт? Фанатычка!

— Што б з намі было, калі б кожны рабіў гэтак, як ты? Перамаглі б мы ў вайну?

Спрачаліся дзве маладыя прыгожыя жанчыны, якія бязмежна любілі сваіх дзяцей. Штосьці паўтаралася, якісьці знаёмы тэкст...

I ва ўсіх, хто там быў, маё, у прыватнасці, адчуванне: яна спараджае трывогу. Трэба дачакацца, пакуль скажуць. Аб'явяць. Яна — урач, ведала болей: "Уласных дзяцей не здольныя абараніць! Вам ніхто не пагражае? А вы ўсё адно баіцеся!"

Як мы яе ў тыя хвіліны ненавідзелі, яна сапсавала нам вечар.

На наступны дзень яна паехала, а мы прыбралі сваіх дзяцей і павялі на першамайскую дэманстрацыю. Маглі ісці, а маглі і не ісці. У нас быў выбар. Нас ніхто не прымушаў, не патрабаваў. Але мы палічылі гэта сваім абавязкам. Як жа ж! У такі час, у такі дзень... Усе павінны быць разам... Беглі на вуліцу, у натоўп...

На трыбуне стаялі ўсе сакратары райкома, побач з першым сакратаром — яго малая дачка, яна стаяла так, каб яе бачылі. На ёй — плашч і шапачка, хоць свяціла сонца, а на ім — вайсковая плашч-палатка. Але яны стаялі... Гэта я памятаю...

Я напісала пісьмо, каб засталася праўда тых дзён і тых адчуванняў. Тую першамайскую дэманстрацыю я не забуду...

Што з намі адбылося? Што нам адкрылася? Паўтаруся: з намі адбылося нешта такое, што далей за Калыму, Асвенцім і Халакост. Але дзе нашы інтэлектуалы? Пісьменнікі? Філосафы? Чаму яны маўчаць?"

З ліста Людмілы Дзмітрыеўны Паленскай, сельскай настаўніцы, перасяленкі з чарнобыльскай зоны

 

 

Маналог пра свабоду і мару аб звычайнай смерці

 

 

"Гэта была воля... Там я адчуваў сябе вольным чалавекам... Вам гэта не зразумець, зразумець гэта можа толькі той, хто быў на вайне. Яны вып'юць, ваяваўшыя мужыкі, і гамоняць, я іх чуў, дасюль смуткуюць... Па той волі, па тым узлёце... Ні кроку назад! — сталінскі загад. Заградатрады. Але ты страляеш, выжываеш, атрымліваеш належныя табе сто грамаў, махорку... Тысячу разоў можаш памерці, разляцецца на шматкі, але калі пастараешся, перахітрыш,— чорта, д'ябла, старшыну, камбата, таго, хто ў чужой касцы і з чужым штыком, самога Усявышняга, — ты можаш выжыць! Самотнасць волі. Я спазнаў яе, мы зведалі яе, тыя, хто быў на рэактары. Як у акопе на пярэднім краі... Страх і воля! Жывеш на поўную раскрутку... Вам гэтага не зразумець, у звычайным жыцці... Памятаеце, нас увесь час рыхтавалі: будзе вайна. А свядомасць аказалася не падрыхтаванай. Я быў не падрыхтаваны. Прыйшлі на завод двое вайскоўцаў. Выклікалі мяне: "Салярку ад бензіну адрозніш?" Пытаюся: "Куды пашлеце?" — "Куды-куды? Добраахвотнікам у Чарнобыль". Мая вайсковая прафесія — спецыяліст па ракетным паліве. Сакрэтная спецыяльнасць. Забралі проста з завода, у адной майцы і футболцы, дадому не далі забегчы. Прасіў: "Жонку трэба папярэдзіць". — "Мы самі паведамім". У аўтобусе нас сабралася чалавек пятнаццаць, афіцэры запасу. Людзі мне спадабаліся. Трэба — паехалі, трэба — працуем, пагналі на рэактар — лезлі на дах рэактара.

Ля выселеных вёсак стаялі вышкі, салдаты на вышках са зброяй. Шлагбаумы. Таблічкі: "Узбочына заражана. Уезд і прыпынак строга забаронены". Шэрыя дрэвы, аблітыя дэзактывацыйнай вадкасцю. Мазгі адразу набакір! У першыя дні баяліся сесці на зямлю, на траву, не хадзілі, а бегалі, ледзь машына пройдзе — нацягвалі рэспіратары.Пасля змены сядзелі ў палатках. Ха-ха! Праз пару месяцаў... Гэта ўжо нешта нармальнае, — гэта ўжо тваё жыццё. Рвалі слівы, брадніком рыбу лавілі, там шчупакі — ого-го! I ляшчы. Ляшчоў сушылі да піва. Вам пра гэта ўжо, напэўна, расказвалі? У футбол гулялі. Купаліся! Ха-ха...(Зноў смяецца.) Верылі ў лёс, у глыбіні душы мы ўсе фаталісты, а не аптэкары. Не рацыяналісты. Менталітэт славянскі... Я верыў у сваю зорку! Ха-ха! Інвалід другой групы... Захварэў адразу. "Прамянёўка" праклятая... А ў мяне нават медыцынскай карткі ў паліклініцы не было да гэтага. Ліха з ім! Не я адзін... Менталітэт...

Я — салдат, я зачыняў чужую хату, заходзіў у чужое жытло. Гэта такое адчуванне... Зямля, на якой нельга сеяць... Карова торкаецца ў весніцы, а яны зачынены і на хаце замок. Малако капае на зямлю... Гэта такое адчуванне! У вёсках, якія яшчэ не выселілі, сяляне гналі самагонку, іхні заробак. Прадавалі нам. А ў нас грошай засыпся: трайныя аклады на рабоце і сутачныя ішлі трайныя. Пасля выйшаў загад: хто будзе піць, пакінуць на другі тэрмін. Дык гарэлка памагае ці не? Ну, хоць бы псіхалагічна... Там у гэта свята верылі... Сялянскае жыццё цякло проста: нешта пасадзіў, вырасціў, сабраў, а ўсё астатняе ідзе без іх. Ім ні да цара, ні да ўлады... Ні да касмічных караблёў і атамных станцый, мітынгаў у сталіцы. I яны не маглі паверыць, што жывуць у Чарнобылі, яны ж нікуды не з'язджалі. Людзі паміралі ад узрушэнняў... Дровы з сабой забіралі тайком, зялёныя памідоры зрывалі, закручвалі. Слоікі ўзрываліся, яшчэ раз кіпяцілі. Як гэта знішчыць, закапаць, ператварыць у смецце? Тое, чым займаліся мы. Мы для іх былі ворагі... Рваўся на рэактар. "Не спяшайся, — кажуць, — у апошні месяц, перад дэмбелем усіх на дах пагоняць". Служылі мы шэсць месяцаў. I праўда, праз пяць месяцаў перадыслакацыя, цяпер ужо пад самы рэактар. Жарцікі розныя і сур'ёзныя гаворкі, што вось праз дах прапусцяць. Ну, хай пяць гадоў пасля гэтага працягнем... Сем... Дзесяць... Часцей называлася лічба "пяць" чамусьці. Адкуль яна ўзялася? Без шуму, без панікі. "Добраахвотнікі, крок наперад!" Уся рота — крок наперад. Перад камандзірам — манітор, уключае — на экране дах рэактара: кавалкі графіту, расплаўлены бітум. "Вунь, хлопцы, бачыце, абломкі ляжаць. Пачысціце. А вось тут, у гэтым квадраце, тут праб'ём адтуліну". Час — сорак-пяцьдзесят секунд. Туды — назад, забег — кідок. Хтосьці нагрузіў насілкі, іншыя скінулі. Туды, у рэактар. Скінуў, але ўніз не глядзі, нельга. Зазіралі. Газеты пісалі: "Паветра над рэактарам чыстае". Чыталі, смяяліся, мацюкаліся. Паветра чыстае, а мы дозы вунь якія хапаем. Выдалі дазіметры. Адзін —на пяць рзнтгенаў, яго з першай хвіліны зашкальвала, другі, накшталт аўтаручкі, на дзвесце рэнтгенаў, таксама зашкальвала. Пяць гадоў, сказалі, нельга будзе мець дзяцей... калі за пяць гадоў не памром... Ха-ха! (Смяецца.) Жарцікі розныя... Але без шуму, без панікі. Пяць гадоў... Я ўжо дзесяць пражыў... Ха-ха!.. (Смяецца.) Уручылі нам граматы. Іх у мяне дзве... З усімі гэтымі карцінкамі: Маркс, Энгельс, Ленін... Чырвоныя сцягі... Адзін хлопец знік, думалі, што збег. Праз два дні знайшлі ў кустах. Павесіўся. Адчуванне ва ўсіх такое, самі разумееце... Тады выступіў нампаліт, што, маўляў, ён пісьмо з дому атрымаў — жонка яму здрадзіла. Хто яго ведае? Праз тыдзень у нас дэмбель. А яго знайшлі ў кустах... Быў у нас кухар, ён гэтак баяўся, што жыў не ў палатцы, а на складзе, дзе выкапаў сабе нару пад скрынкамі з маслам і тушонкай. Перанёс туды матрац, падушку... Жыў пад зямлёй... Прысылаюць разнарадку: набраць новую каманду і ўсіх на дах. А ўсе ўжо былі там. Знайсці людзей! Ну, і яго замялі. Адзін толькі раз залез... Другая група інваліднасці... Звоніць часта мне. Сувязі не губляем, трымаемся адзін за аднаго, за сваю памяць, яна будзе жыць столькі, колькі мы пражывём. Так і напішыце...

У газетах хлусня... Нідзе не чытаў, як шылі мы сабе кальчугі... Сарочкі свінцовыя... Трусікі... Нам выдалі гумавыя халаты, напыленыя свінцом. Але плавачкі варганілі сабе свінцовыя... За гэтай рэччу сачылі. У адной вёсцы нам паказалі два тайныя дамы спаткання... Мужчыны, адлучаныя ад дому, шэсць месяцаў без жанчын, экстрэмальная сітуацыя. Усе наязджалі. А дзяўчаткі мясцовыя пагульвалі, усё роўна, плакалі, хутка памром. Плавачкі свінцовыя... Надзяваліся паверх штаноў... Напішыце... Анекдоты травілі. Вось, калі ласка. Амерыканскі робат выправілі на дах, пяць хвілін папрацаваў — стоп. Японскі робат пяць хвілін папрацаваў — стоп. Рускі робат дзве гадзіны працуе. Каманда па рацыі: "Радавы Іваноў, праз дзве гадзіны можаце спусціцца ўніз на перакур". Ха-ха!.. (Смяецца.)

Перад тым, як нам выходзіць на рэактар, камандзір інструктуе... Строй стаіць... Некалькі хлопцаў узбунтаваліся: "Мы ўжо там былі, нас дадому павінны адправіць". Мой, напрыклад, клопат — паліва, бензін, а мяне таксама на дах пасылалі. Але я маўчаў. Я сам хацеў. А гэтыя ўзбунтаваліся. Камандзір: "У нас на дах пойдуць добраахвотнікі, астатнія крок са строю, з вамі правядзе гаворку пракурор". Ну, гэтыя хлопцы пастаялі, параіліся і пагадзіліся. Прысягу прымаў, значыць, павінен, сцяг цалаваў... Мне здаецца, ніхто з нас не сумняваўся, што могуць пасадзіць і даць тэрмін. Чутка прасачылася, што два-тры гады даюць. Калі салдат атрымліваў больш за дваццаць пяць рэнтгенаў, то камандзіра маглі пасадзіць за тое, што апраменіў асабовы састаў. Ні ў кога больш чым дваццаць пяць рэнттенаў... Ува ўсіх меней... Разумееце? Але людзі мне падабаліся. Двое захварэлі, знайшоўся адзін, сам сказаў: "Давайце я". А ён ужо адзін раз на даху быў тым днём. Запаважалі. Прэмія — пяцьсот рублёў. Другі яму наверсе дзёўб, час злазіць —дзяўбе. Мы яму махаем: "Уніз!" А ён на калені ўпаў і дабівае. Дах трэба было ў гэтым месцы прабіць, каб жолаб уставіць, смецце спускаць. Пакуль не прабіў — не падняўся. Прэмія — тысячу рублёў. За гэтыя грошы тады можна было купіць два матацыклы. У яго цяпер першая група інваліднасці... Але за страх плаціліадразу...

Дэмбель. Пагрузіліся ў машыны. Колькі ехалі па зоне, столькі сігналілі. Я азіраюся на тыя дні... Я быў побач з чымсьці... З чымсьці фантастычным. Слоў не хапае... А вось гэтыя словы: "гіганцкі", "фантастычны", — яны ўсяго не перадаюць. Было такое адчуванне... Якое? Такое адчуванне я не зведаў нават у каханні..."

Аляксандр Кудрагін, ліквідатар

 

 

Маналог пра тое, што да звычайнага жыцця трэба нешта дадаць для таго, каб яго зразумець

 

"Вам патрэбны факты, падрабязнасці тых дзён? Ці мая гісторыя? Напрыклад, я ніколі не займаўся фатаграфіяй, а там раптам пачаў здымаць, са мной выпадкова аказаўся фотаапарат. Так, думаў, для сябе. А цяпер гэта — мая прафесія. Я не змог пазбавіцца ад новых пачуццяў, якія зведаў, гэта былі не кароткія перажыванні, а цэлая душэўная гісторыя. Разумееце?

(Гаворыць і раскладвае на стале, крэслах, падаконніку фатаграфіі: аграмадны, велічынёю з кола, сланечнік; буслінае гняздо ў пустой вёсцы; самотныя вясковыя могілкі з таблічкай ля варотаў: "Высокая радыяцыя. Уваход і ўезд забаронены"; дзіцячая каляска ў двары хаты з забітымі вокнамі, на калясцы сядзіць варона, як над сваім гняздом; пракаветны жураўліны ключ над здзічэлым полем...) Пытаюцца. "Чаму не здымаеш на каляровай плёнцы? У колеры!" Але ж Чарнобыль... Чорная быль... Астатнія фарбы не існуюць... Мая гісторыя? Каментарый да гэтага... (Паказвае на фатаграфіі.) Добра. Паспрабую. Разумееце, усё гэта ёсць тут... (Зноў паказвае на фатаграфіі.) Тым часам я працаваў на заводзе, а завочна вучыўся ва універсітэце на гістарычным. Слесар другога разраду. Нас набралі групу і тэрміновым чынам адправілі. Як на фронт.

— Куды едзем?

— Куды загадаюць.

— Што будзем рабіць?

— Што загадаюць.

— Але мы — будаўнікі.

— Вось і будзеце будаваць. Адбудоўваць.

Будавалі падсобныя памяшканні: пральні, склады, паветкі. Мяне паставілі на разгрузку цэменту. Які цэмент, адкуль — ніхто не правяраў. Загружалі, выгружалі. Дзень грабеш рыдлёўкай, пад вечар адны зубы блішчаць. Чалавек з цэменту. I сам, і спяцоўка наскрозь. Увечары яе атрос, разумееце, а раніцою зноў надзеў. Праводзілі з намі палітгутаркі. Героі, подзвіг, на пярэднім краі... Вайсковая лексіка... Што такое бэр? Што такое мілірэнтген? Задаём пытанні, камандзір растлумачыць не можа, у вайсковым вучылішчы яго гэтаму не вучылі. Мілі, мікра... Кітайскае пісьмо. "Навошта вам ведаць? Выконвайце, што загадаюць. Тут вы — салдаты". Мы — салдаты, але не зэкі.

Прыбыла камісія. "Ну, — супакойваюць, — у вас усё нармальна. Фон нармальны. Вось кіламетры чатыры адсюль, там жыць нельга, людзей будуць высяляць. А ў вас спакойна". З імі дазіметрыст, ён вазьмі ды ўключы скрынку, якая вісела ў яго на плячы, і доўгім гэтым шастом — па нашых ботах. I як скочыць убок, — міжвольная рэакцыя...

Вось тут пачынаецца самае цікавае для вас, як пісьменніка, асабліва. Як доўга, вы мяркуеце, мы ўспаміналі пра гэты момант? Сама больш некалькі дзён. Ну, не здольны наш чалавек думаць толькі пра сябе, пра ўласнае жыццё, быць замкнёнай такой сістэмай. Палітыкі нашы не здольныя думаць пра вартасць жыцця, але і сам чалавек таксама. Разумееце? Не гэтак мы злеплены. З іншага цеста. Вядома, мы ўсе там пілі і прытым моцна пілі. Да ночы цвярозых не заставалася. Пасля першых дзвюх чарак хтосьці засумуе, успомніць пра жонку, пра дзяцей, пра сваю працу раскажа. Начальства мацюгне. Але потым, пасля адной-дзвюх пляшак... Гаворкі толькі пра лёс краіны і пра ўладкаванне Сусвету. Спрэчкі пра Гарбачова і Лігачова. Пра Сталіна. Вялікая мы дзяржава ці не, адолеем ці не адолеем амерыканцаў? Восемдзесят шосты год... Чые самалёты лепшыя, а касмічныя караблі больш надзейныя? Ну, Чарнобыль выбухнуў, але наш чалавек першым вырваўся ў космас! Разумееце, да хрыпаты, да ранку. Пра тое, чаму ў нас няма дазіметраў і не даюць якіх-небудзь парашкоў на ўсялякі выпадак, чаму няма пральных машын, каб спяцоўкі штодня мыць, а не два разы ў месяц — гэта абмяркоўвалася ў апошнюю чаргу. Між іншым. Ну, гэтак мы, разумееце, скроены. Каб яго чорт узяў!

Гарэлка была даражэй за золата. Купіць немагчыма. У навакольных вёсках пілі ўсё: гарэлку, самагонку, ласьён, дабраліся да лакаў, аэразоляў... На стале — трохлітровы слоік з самагонам ці авоська з адэкалонам "Шыпр"... I гаворкібалантэсы. Сярод нас былі настаўнікі, інжынеры... Поўны інтэрнацыянал: рускія, беларусы, казахі, украінцы. Філасофскія гаворкі... Пра тое, што мы — нявольнікі матэрыялізму, а матэрыялізм абмяжоўвае нас рэчавым светам. Чарнобыль — выйсце ў бясконцасць. Я памятаю, як дыскутавалі пра лёс рускай культуры, пра яе схільнасць да трагічнага. Без ценю смерці нічога немагчыма зразумець. Толькі на грунце рускай культуры і можна будзе асэнсаваць катастрофу... Толькі яна да гэтага гатовая... Баяліся бомбы, атамнага грыба, а вунь што сталася... Ведаем, як палае дом ад сярнічкі ці снарада... Ну, а гэта ні на што было не падобна... Даходзілі чуткі, што агонь незямны, нават не агонь, а святло. Мігценне. Ззянне. Не сінеча, а блакіт. I не дым. Вучоныя раней сядзелі на месцы багоў, а цяпер — паўшыя анёлы. Дэманы! Чалавечая прырода як была, так і засталася для іх таямніцай. Я — рускі, з Браншчыны. У нас сядзіць, разумееце, стары на парозе, хата скасабочылася, неўзабаве абурыцца, а ён філасофствуе, свет перабудоўвае. А мы — пад самым рэактарам...

Да нас заляталі газетныя рэпарцёры. Здымалі. Сюжэты надуманыя. Здымаюць акно пустой хаты, кладуць перад ім скрыпку... I называюць — чарнобыльская сімфонія. А там нічога не трэба было прыдумляць. Хацелася зберагчы ў памяці ўсё: раструшчаны трактарам глобус у школьным двары, счарнелую памытую бялізну, якая вісіць ужо каторы месяц на балконе, пакінутыя брацкія магілы... Трава на іх упоравень з гіпсавымі салдатамі-помнікамі, а на гіпсавых аўтаматах — птушыныя гнёзды. Дзверы ў хаце выбіты, ужо яе абшнарылі марадзёры, а фіранкі на вокнах зашморгнены. Людзі з'ехалі, засталіся жыць іх фатаграфіі ў хатах. Бы іх душы. Не было нічога няважнага, дробязнага. Усё хацелася запомніць дакладна і падрабязна: часіну дня, калі гэта ўбачыў, колер неба, свае адчуванні. Разумееце? Чалавек пакінуў гэтыя мясціны назаўсёды. Мы — першыя людзі, што перажылі гэтае "назаўсёды". Няможна выпусціць з-пад увагі ніводнай дробязі... Твары старых сялян, падобныя на абразы... Ім меней за ўсё зразумела тое, што здарылася. Яны ніколі не пакідалі свой двор, сваю зямлю. Паяўляліся на свет, кахаліся, здабывалі хлеб надзённы ў поце твару свайго, прадаўжалі род... Дачэкваліся ўнукаў... I пражыўшы жыццё, пакідалі гэтую зямлю, адыходзячы ў яе, робячыся ёю. Беларуская хата! Гэта для нас, гараджан, дом — машына для жыцця. А для іх— цэлы свет. Космас. Едзеш праз пустыя вёскі... I гэтак хочацца напаткаць чалавека... Разрабаваная царква... Мы зайшлі: пахла воскам. Захацелася памаліцца...

Я хацеў усё гэта запомніць. Я пачаў фатаграфаваць... Гэта — мая гісторыя...

Нядаўна пахаваў сябра, з якім быў там. Ён памёр ад раку крыві. Памінкі. Па славянскім звычаі выпілі, закусілі, разумееце. I пачаліся гаворкі, да поўначы. Спачатку пра яго, пра адышоўшага. А потым? А потым зноў пра лёс краіны і пра ўладкаванне Сусвету. Выйдуць рускія войскі з Чачні ці не выйдуць? Пачнецца другая каўказская вайна ці яна ўжо йдзе? Якія шанцы ў Жырыноўскага стаць прэзідэнтам? Якія ў Ельцына? Пра англійскую карону і прынцэсу Дыяну. Пра рускую манархію. Пра Чарнобыль. Цяпер ужо розныя здагадкі... Адназ іх, што іншапланецяне ведалі аб катастрофе і дапамаглі нам, другая — гэта быў касмічны эксперымент, і праз нейкі час пачнуць нараджацца дзеці з геніяльнымі здольнасцямі. А можа, беларусы знікнуць, як некалі зніклі іншыя народы: скіфы, хазары, сарматы, кімерыйцы, хуастэкі? Мы — метафізікі... Жывём не на зямлі, а ў марах, у гаворках. Да будзённага жыцця нам трэба нешта дадаць, каб яго зразумець. Нават побач са смерцю..."

Віктар Латун, фатограф

 

 

Маналог пра дзіцятка-калеку, якога ўсё роўна будуць любіць

 

"Мая дачка нядаўна сказала: "Мама, калі я нараджу калеку, я ўсё роўна буду яго любіць". Уявіце сабе?! Яна вучыцца ў дзесятым класе, у яе ўжо такія думкі. Яе сяброўкі... Яны ўсе пра гэта думаюць... У нашых знаёмых нарадзіўся хлопчык... Чакалі яго, першынец. Прыгожая маладая пара. А ў хлопчыка рот да вушэй, а вушак няма... Я не хаджу да іх, не наведваюся, як раней, не магу, а дачка не-не ды і забяжыць. Ёй хочацца туды, яна ці то прыглядваецца, ці то прымерваецца...

Маглі б з'ехаць адсюль, але падумалі мы з мужам і адмовіліся. Баімся. Мы ўсе тут — чарнобыльцы. Не палохаемся адно аднаго, калі хто частуе яблыкамі ці агуркамі са свайго саду і гарода, бяром і ямо, не хаваем сарамліва ў кішэню, сумачку, каб пасля выкінуць. Мы — з адной памяццю... З аднолькавым лёсам... А ўсюды, у любым іншым месцы мы — чужыя. Пракажоныя. Усе прывыклі да слоў: "чарнобыльцы", "чарнобыльскія дзеці", "чарнобыльскія перасяленцы"... Але вы нічога пра нас не ведаеце. Вы баіцеся нас... Напэўна, калі б нас не выпускалі адсюль, паставілі міліцэйскія кардоны, многія б з вас супакоіліся. (Запыняецца.) Не даказвайце адваротнае. Не пераконвайце. Я гэта перажыла... У першыя дні... Ухапіла дачку і рынулася ў Мінск да сястры... Мая родная сястра нас не пусціла ў хату, бо ў яе было малое дзіця, карміла грудзьмі. Уявіце сабе? I мы начавалі на вакзале. Вар'яцкія думкі прыходзілі ў галаву... Куды нам уцякаць? Можа, лепш рукі на сябе налажыць, каб не мэнчыцца... Гэта ж першыя дні... Усе ўяўлялі сабе нейкія страшэнныя хваробы. Неймаверныя. А я ж урач. Можна толькі здагадвацца, што рабілася з іншымі... Я гляджу на нашых дзяцей: куды б яны ні паехалі, яны адчуваюць сябе чужымі сярод сваіх равеснікаў... У піянерскім лагеры, дзе мая дачка адзін год адпачывала, да яе баяліся дакрануцца: "Чарнобыльскі вожык. Светлячок. Яна ў цемені свеціцца". Клікалі ўвечары на двор, каб праверыць — свеціцца ці не свеціцца...

Вось кажуць — вайна... Ваеннае пакаленне... Параўноўваюць... Ваеннае пакаленне? Ды яно ж шчаслівае! У іх была перамога. Яны перамаглі! Гэта дало ім магутную энергію жыцця, калі карыстацца сённяшнімі тэрмінамі, мацнейшую ўстаноўку на выжыванне. Яны нічога не баяліся. Хацелі жыць, вучыцца, нараджаць дзяцей. А мы? Мы ўсяго баімся... Баімся за дзяцей... За ўнукаў, якіх яшчэ няма... Іх няма, а нам ужо страшна... Людзі меней усміхаюцца, не спяваюць, як раней спявалі на святы. Не толькі ландшафт мяняецца, калі замест палёў зноў падымаюцца лясы, хмызнякі, але і нацыянальны характар. Ува ўсіх дэпрэсія... Адчуванне асуджанасці. Чарнобыль — метафара. Сімвал. I наш быт, лад мыслення...

Іншым разам думаю, што лепей бы вы пра нас не пісалі. Тады б нас менш баяліся. Не гавораць жа ў хаце хворага на рак пра ягоную страшную хваробу. А ў камеры пажыццёвага зняволення ніхто не ўспамінае пра тэрмін..."

Надзея Апанасаўна Буракова, жыхарка гарадскога пасёлка Хойнікі

 

 

Маналог пра нямога салдата

 

"У самую зону я не паеду, а раней мяне вабіла... Калі буду гэта бачыць, думаць пра гэта, я захварэю і памру. Памятаеце, быў фільм "Ідзі і глядзі". Я не змагла яго даглядзець, я страціла прытомнасць. Там забівалі карову. У яе зрэнка на ўвесь экран. Як забівалі людзей, я ўжо не бачыла... Не!! Мастацтва — гэта любоў, абсалютна ў гэтым пераканана! Не хачу ўключаць тэлевізар, чытаць сённяшнія газеты. Там забіваюць, забіваюць... У Чачні, Босніі... Трачу розум, у мяне псуецца зрок. Банальнасць жаху... Сённяшнія жахі на экране страшнейшыя за ўчарашнія. Інакш ужо не страшна. Мы перайшлі рысу...

Учора еду ў тралейбусе. Сцэнка: хлопчык не ўступіў месца старому. Той яго павучае:

— Будзеш стары, табе таксама не ўступяць.

— А я ніколі старым не буду, — адказвае хлопчык.

— Чаму?

— Мы ўсе неўзабаве памром.

Вакол гаворкі пра смерць. Дзеці думаюць пра смерць. Але ж гэта тое, над чым у канцы жыцця задумваюцца, а не ў пачатку.

Я бачу свет у сцэнках... Вуліца для мяне — тэатр, дом — тэатр. Ніколі не запамінаю падзею цалкам. А ў дэталях, жэстах...

Усё пераблыталася ў маёй памяці, перамяшалася. Ці то з кіно, з газет... Ці то я гэта дзесьці бачыла, чула, падгледзела?

Бачу: брыдзе па ўтравелай вясковай вуліцы звар'яцелая ліса.

Ціхая, ласкавая. Як дзіця... Лашчыцца да здзічэлых катоў, курэй...

Ціха. I раптам сярод гэтай цішыні дзіўная чалавечая гаворка: "Гоша харошы. Гоша харошы". Гайдаецца на старой яблыні саржавелая клетка з адчыненымі дзверцамі. Хатні папугай сам з сабою размаўляе.

Навошта я гэта збіраю, назапашваю? Я ніколі не пастаўлю спектакль пра Чарнобыль, як не паставіла ніводнага спектакля пра вайну. У мяне ніколі не будзе на сцэне мёртвага чалавека. Нават мёртвага вожыка ці птушкі. У лесе падышла да сасны, нешта белае... Думала: грыбы, а гэта мёртвыя вераб'і грудкамі ўверх. Там, у зоне... Я не разумею — смерць. Я перад ёю спыняюся, каб не звар'яцець. Вайну трэба паказваць гэтак страшна, каб чалавека званітавала. Каб ён захварэў... Гэта не відовішча...

У тыя першыя дні... Яшчэ не было паказана ніводнага здымка, а я сабе ўжо ўяўляла: абрынутыя перакрыцці, разбураныя сцены, дым, бітае шкло. Кудысьці вывозяць прыціхлых дзяцей. Чароды машын. Дарослыя плачуць, а дзеці не. Яшчэ ніводнай фатаграфіі не надрукавалі... Напэўна, калі распытаць людзей, іншага вобраза апакаліпсісу ў нас няма: выбух, пажар, трупы, паніка. Як тое, што я памятаю з дзяцінства... (Замаўкае.) Але пра гэта пасля... Асобна... Здарылася нешта іншае... Гэта іншы страх... Яго не чуваць, не відаць, ні паху, ні колеру, а фізічна і псіхічна мы мяняемся. Мяняецца формула крыві, мяняецца генетычны код, мяняецца ландшафт... I што б мы ні думалі,ні рабілі... Вось я раніцою ўстаю, п'ю гарбату... Іду на рэпетыцыю... Да студэнтаў... А гэта нада мною вісіць. Як знак. Як пытанне. Мне няма з чым гэта параўнаць. З дзяцінства я памятаю штосьці зусім непадобнае...

Я бачыла ўсяго толькі адзін добры фільм пра вайну. Забыла назву. Фільм пра нямога салдата. Ён маўчаў увесь фільм. Вёз цяжарную немку, цяжарную ад рускага салдата. I нарадзілася дзіця, яно нарадзілася ў дарозе, на калёсах. Ён яго падняў на руках і трымае, і дзіця пісае на ягоны аўтамат... Мужчына смяецца... Гэта ў яго як мова, гэты ягоны смех. Ён глядзіць на дзіця, на свой аўтамат і смяецца... Канец фільма.

У фільме няма рускіх, няма немцаў. Ёсць пачвара — вайна. Але цяпер, пасля Чарнобыля, усё змянілася. I гэта таксама. Змяніўся свет, ён цяпер не выдае вечным, якім быў яшчэ нядаўна. Зямля стала маленькая. Мы пазбавіліся несмяротнасці, — вось што з намі здарылася. А па тэлевізары я бачу, як штодня забіваюць. Страляюць. Сёння страляюць людзі без несмяротнасці... Адзін чалавек забівае другога чалавека... Пасля Чарнобыля...

Штосьці вельмі цьмяна, як бы здалёк... Мне было тры гады, калі нас з мамай вывезлі ў Германію... У канцлагер... Я памятаю ўсё — прыгожае... Можа, зрок мой гэтак уладкаваны. Высокая гара... Ішоў ці то дождж, ці то снег. Велізарным чорным паўкругам стаялі людзі, ува ўсіх нумары. Нумары на чаравіках... Гэтак выразна, ярка-белай фарбай на чаравіках... На спінах... Усюды нумары, нумары... Калючы дрот. На вышцы стаіць чалавек у касцы, бегаюць сабакі, брэшуць гучна-гучна. I ніякага страху. Два немцы, адзін вялікі, тоўсты ў чорным, а другі маленькі — у карычневым касцюме. Той, які ў чорным, паказвае кудысьці рукою... З цёмнага паўкруга выходзіць чорны цень і ператвараецца ў чалавека. Немец у чорным пачынае яго біць...

Памятаю высокага прыгожага італьянца... Ён увесь час спяваў...

У мяне былі эцюды пра вайну. Я спрабавала. Нічога не атрымалася. Я ніколі не пастаўлю спектакль пра вайну. Ён у мяне не атрымаецца.

У чарнобыльскую зону мы павезлі вясёлы спектакль "Дай вады, калодзеж". Казку. Прыехалі ў райцэнтр Хоцімск. Там ёсць сіроцкі дом, для дзяцей-сірот. Іх нікуды не вывезлі.

Антракт. Яны не пляскаюць. Не ўстаюць. Маўчаць. Другое аддзяленне. Скончыўся спектакль. Зноў не пляскаюць. Не ўстаюць. Маўчаць.

Мае студэнты ў слёзы. Сабраліся за кулісамі: што з імі? Потым мы зразумелі: яны верылі ва ўсё, што адбывалася на сцэне. Там увесь спектакль чакаюць цуду. Звычайныя дзеці, хатнія дзеці, разумелі, што гэта — тэатр. А гэтыя чакалі цуду...

У нас, у беларусаў, ніколі не было вечнага. Мы не мелі нават вечнай зямлі, увесь час яе нехта забіраў, змятаў нашы сляды. I мы не маглі жыць вечным, як у Старым запавеце напісана: гэты нарадзіў таго, а той таго. Мы не ведаем, што з гэтым вечным рабіць, мы не ўмеем з ім жыць. Не здатныя яго асэнсаваць. А яно, нарэшце, даравана нам. Наша вечнае — гэта Чарнобыль. Вось яно ў нас з'явілася... I мы? Мы смяёмся... Людзі спачуваюць чалавеку, у якога згарэла хата, хлеў... Усё згарэла... А ён у адказ: "Ну, а затое колькі ж мышэй ляснула!" — і шапку аб падлогу. У гэтым увесь ён — беларус!

А нашы багі не смяюцца. Нашы багі — пакутнікі. Гэта ў старажытных грэкаў былі смяшлівыя багі, вясёлыя. А што, калі фантазіі, сны, анекдоты, — гэта таксама тэксты? Пра тое, хто мы? Але мы не ўмеем іх чытаць... Я паўсюль чую адну мелодыю... Яна доўжыцца-доўжыцца... Не мелодыя, не песня, а галашэнне. Гэта запраграмаванасць нашага народа на любую бяду. А шчасце? Шчасце — рэч часовая, нечаканая. Народ кажа: "адна бяда — не бяда", "ад бяды кіем не адаб'ешся", "што ні мах, то ўсё бяда па зубах", "не да каляды, калі поўная хата бяды". Акрамя пакут, у нас нічога іншага няма. Няма іншай гісторыі, няма іншай культуры...

А мае студэнты кахаюцца, раджаюць дзяцей. Але яны ў іх ціхія, слабыя. Пасля вайны я вярнулася з канцлагера... Выжыла... Тады трэба было толькі выжыць. Я магла замест вады есці снег, улетку не вылазіць з рэчкі, ныраць па сто разоў. Іхнія дзеці не могуць есці снег. Нават самы чысты, самы белы снег..."

Лілія Міхайлаўна Кузьмянкова, выкладчык Магілёўскага культпрасветвучылішча, рэжысёр

 

 

Маналог пра вечнае і праклятае: што рабіць і хто вінаваты?

 

"Я — чалавек свайго часу. Модна... Бяспечна нас зараз лаяць... Усе камуністы — злачынцы. Цяпер мы адказваем за ўсё, нават за законы фізікі. Я быў тады першым сакратаром райкома партыі. У газетах пішуць. Гэта яны, маўляў, камуністы, вінаватыя: будавалі кепскія, танныя атамныя станцыі: эканомілі, а чалавечыя жыцці не лічылі. Чалавек для іх — пясок, гной гісторыі. Кусі іх! Кусі! Праклятыя пытанні: што рабіць і хто вінаваты? Вечныя. Заўсёдныя. Усе ў нецярпенні, у празе помсты, крыві. Кусі іх! Кусі!

Іншыя маўчаць, а я скажу... Вы пішаце... Ну, не канкрэтна вы, а ў газетах пішуць — камуністы падманвалі народ, хавалі ад яго праўду. Але мы павінны былі... Тэлеграмы з цэка, з абкома партыі... Перад намі паставілі задачу: не дапусціць панікі. Паніка, сапраўды, страшная штука. Толькі ў час вайны гэтак сачылі за зводкамі з фронту, як тады за паведамленнямі з Чарнобыля. Страх. Чуткі. Людзі былі прыбіты не радыяцыяй, а здарэннем. Мы павінны былі... Нельга сказаць, што адразу ўсё хавалі, ніхто не разумеў маштабаў таго, што адбываецца. Кіраваліся вышэйшымі палітычнымі меркаваннямі. Але калі адкінуць эмоцыі, палітыку адкінуць... Трэба прызнаць, што ніхто не верыў у тое, што здарылася. Вучоныя і тыя не маглі паверыць! Ніводнага падобнага прыкладу... Не толькі ў нас, але і ва ўсім свеце... Вучоныя там, на месцы, на самой станцыі вывучалі сітуацыю, і тут жа прымалі рашэнні. Я нядаўна глядзеў перадачу "Момант ісціны" з Аляксандрам Якаўлевым, членам Палітбюро, галоўным ідэолагам партыі ў той час. Побач з Гарбачовым... Што ён успамінае? Яны там, наверсе, таксама не ўяўлялі ўсёй карціны... На пасяджэнні Палітбюро хтосьці з генералаў тлумачыў: "А што радыяцыя? На палігоне... Пасля атамнага выбуху... Увечары выпілі па бутэльцы чырвонага віна. I нам нічога". Гаварылі пра Чарнобыль, як пра аварыю, звычайную аварыю...

Заяві я тады, што людзей нельга выводзіць на вуліцу. ("Вы што, хочаце сарваць Першамай?") Палітычная справа. Партбілет на стол. (Крыху супакойваецца.) Не анекдот, я мяркую, а праўда. Быль. Распавядаюць, што старшыня Урадавай камісіі Шчарбіна, які прыбыў на станцыю ў першыя дні пасля выбуху, запатрабаваў адразу ж адвезці яго на месца здарэння. Яму тлумачаць: графітныя завалы, шалёныя радыяцыйныя палі, высокая тэмпература — туды нельга. "Я павінен убачыць усё на ўласныя вочы, — крычаў ён на падначаленых. — Мне ўвечары дакладваць на Палітбюро". Вайсковы стэрэатып паводзін. Іншага не ведалі... Не разумелі, што ёсць фізіка... Ланцуговая рэакцыя... I ніякія загады і ўрадавыя пастановы яе не зменяць. Але заяві я тады, паспрабуй адмяніць першамайскую дэманстрацыю? (Зноў пачынае гарачыцца.) У газетах пішуць... Як быццам народ быў на вуліцах, а мы ў падземных бункерах сядзелі! Я стаяў на трыбуне дзве гадзіны пад гэтым сонцам... Без шапкі, без плашча... I на Дзевятага мая... У дзень Перамогі... Ішоў з ветэранамі... Іграў гармонік. Танцавалі. Выпівалі. Мы ўсе былі часткаю гэтай сістэмы. Верылі! Верылі ў высокія ідэалы. У перамогу! Пераможам і Чарнобыль! Узахлёб чыталі пра гераічную барацьбу па ўтаймаванні рэактара, які выйшаў з-пад улады людзей. Чалавек без ідэалаў? Гэта таксама страшна... Што цяпер робіцца... Развал. Безуладдзе. Патрэбны ідэалы... Толькі тады будзе моцная дзяржава. Высокія ідэалы! Яны ў нас былі.

У газетах... Па радыё і тэлебачанні крычалі: праўду, праўду!! На мітынгах патрабавалі: праўду! Дрэнна, вельмі дрэнна... Вельмі дрэнна! Мы неўзабаве ўсе памром! Каму яна патрэбна такая праўда? Калі ў Канвент уварваўся натоўп і запатрабаваў пакарання Рабесп'ера, хіба праўда была на баку натоўпу? Падпарадкавацца натоўпу, стаць натоўпам... Азірніцеся наўкол... Паглядзіце, што цяпер адбываецца? (Маўчыць.) Калі я — злачынец, дык чаму мая ўнучка... Маё дзіця... Яна таксама хворая... Дачка нарадзіла яе той вясной, прывезла да нас у Слаўгарад у пялюшках. У калясцы. Яны прыехалі праз некалькі тыдняў пасля выбуху на станцыі... Верталёты лётаюць, ваенныя машыны на дарогах... Жонка прасіла: "Трэба іх адправіць да сваякоў. Вывезці адсюль". Я быў першым сакратаром райкома партыі... Я катэгарычна забараніў: "Што людзі падумаюць, калі я сваю дачку з малым дзіцем вывезу? Іхнія ж дзеці тут застаюцца". Тых, хто ўцякаў, ратаваў сваю скуру... Я выклікаў іх у райком, на бюро: "Ты камуніст ці не камуніст?" Людзі правяраліся. Калі я злачынец, дык чаму я забіваў сваё дзіця? (Далей бязладна.)

Вы прасілі расказаць пра першыя дні... На Украіне — трывога, а ў нас у Беларусі ўсё спакойна. Пасяўная ў разгары. Я не хаваўся, не адседжваўся ў кабінетах, а матляўся па палях, лугах. Аралі, сеялі. Вы забылі, што да Чарнобыля атам называлі мірным працаўніком, ганарыліся: жывём у атамнай эры. Атамнага страху не памятаю... Ну, што такое — першы сакратар райкома партыі? Звычайны чалавек са звычайным інстытуцкім дыпломам, часцей за ўсё інжынера ці агранома. Хтосьці яшчэ скончыў вышэйшую партыйную школу. Я ведаў аб радыяцыі тое, што нам паспелі расказаць на курсах грамадзянскай абароны. Там я не чуў ні слова пра цэзій у малацэ, пра стронцый... Мы везлі малако з цэзіем на малаказаводы. Здавалі мяса. Касілі саракакюрыйную траву. Выконвалі планы... Я іх выбіваў. Планы з нас ніхто не здымаў...

Адзін штрых... Пра тое, якія мы былі тады... У тыя першыя дні людзі зведвалі не толькі страх, але і ўздым. Я — чалавек, у якога адсутнічае інстынкт самазахавання. (Падумаўшы.) Моцна развіта пачуццё абавязку... У мяне на стале ляжалі дзесяткі заяў з просьбай: "Прашу накіраваць у Чарнобыль". Добраахвотнікі. Што б вы там ні пісалі, але быў ён, савецкі характар. I быў ён, савецкі чалавек. Што б вы там ні пісалі...

Прыязджалі да нас вучоныя, яны спрачаліся да крыку. Да хрыпаты. Падыходжу да аднаго: "Нашы дзеці ў радыяцыйным пяску корпаюцца?" А ён мне ў адказ: "Панікёры! Дылетанты! Што вам аб радыяцыі вядома? Я — ядзершчык. Вось адбыўся ядзерны выбух. Праз дваццаць хвілін я ехаў да эпіцэнтра на уазіку. Па плаўленай зямлі. Што вы паніку падымаеце?" Я ім верыў. Я выклікаў да сябе ў кабінет людзей: "Браткі! Я ўцяку, вы ўцячэце. Што людзі пра нас падумаюць? Скажуць, што камуністы дэзерціравалі?" Калі не пераконваў словамі, пачуццямі, дзейнічаў іначай: "Ты патрыёт ці не патрыёт? Калі не — кладзі на стол партбілет. Кідай!" Сёй-той кідаў...

Штосьці стаў падазраваць... Заключылі мы дамову з Інстытутам ядзернай фізікі на абследаванне нашых земляў. Яны бяруць траву, бяруць пласты чарназёму і вязуць туды, да сябе, у Мінск. Праводзяць там аналізы. А пасля звоняць мне: "Арганізуйце, калі ласка, транспарт, каб забраць вашу глебу назад". — "Вы што, жартуеце? Да Мінска чатырыста кіламетраў... — у мяне трубка з рук ледзь не выпала. — Везці зямлю назад?" — "Не, не жартуем, — адказваюць мне. — У нас гэтыя пробы па інструкцыі падлягаюць захаванню ў магільніку, у падземным жалезабетонным бункеры. З усёй Беларусі да нас вязуць. За месяц ёмістасць, якую маем, запоўнілі цалкам". Вы чулі? А мы на гэтай зямлі аром, сеем. На ёй нашы дзеці гуляюць... З нас патрабуюць планы па малаку і мясе. Са збожжа гналі спірт. Яблыкі, грушы, вішні ішлі на сок...

Эвакуацыя... Калі б хто-небудзь паглядзеў зверху, падумаў бы, што пачалася трэцяя сусветная вайна... Адну вёску вывозяць, а другую папярэджваюць: эвакуацыя праз тыдзень! I ўвесь гэты тыдзень там кладуць у тарпы салому, косяць траву, корпаюцца на гародах, сякуць дровы... Жыццё як жыццё. Людзі не разумеюць, што адбываецца. А праз тыдзень іх вывозяць на ваенных машынах... Нарады, камандзіроўкі, накачкі, бяссонныя ночы. Столькі ўсяго было. Ля гаркома партыі ў Мінску, памятаю, стаіць чалавек з плакатам: "Дайце народу ёду". Спякота. Ён у плашчы...

(Вяртаецца да пачатку нашай размовы.)

Вы забылі... Тады... Атамныя станцыі — гэта будучыня... Я не аднойчы выступаў... Прапагандаваў... Я быў на адной атамнай станцыі: ціха, урачыста. Чыста. У куце — чырвоныя сцягі і вымпелы "Пераможца сацыялістычнага спаборніцтва". Наша будучыня...

Я — чалавек свайго часу... Я — не злачынец..."

Уладзімір Мацвеевіч Іваноў, былы першы сакратар Слаўгарадскага райкома партыі

 

 

Маналог абаронцы савецкай улады

 

 

"Што вы тут запісваеце? Хто вам дазвол даў? Фатаграфуеце... Прыбярыце сваю цацку... Схавайце. А то разаб'ю. Падумаеш, прыехалі... Мы жывём. Пакутуем. А вы людзей з толку збіваеце... Бунтуеце... Выпытваеце не тое, што трэба. Няма цяпер парадку! Парадку няма! Падумаеш,прыехалі... З магнітафонам...

Так, я абараняю! Я савецкую ўласць абараняю. Нашу ўласць. Народную! Пры савецкай уладзе мы былі моцнымі, нас усе баяліся. Увесь свет на нас глядзеў! Каго трэсла ад страху, хто зайздросціў. Б...ь! А што цяпер? Зараз? Пры дэмакратыі... "Снікерс" і маргарын заляжалы да нас вязуць, ношаныя джынсы, як туземцам, якія нядаўна з дрэва злезлі. З пальмы. За дзяржаву крыўдна! Падумаеш, прыехалі... Такая была дзяржава! Б...ь! Пакуль Гарбачоў не ўзляцеў... На царства... Чорт з адмецінай! Горбі... Горбі дзейнічаў па іхніх планах, па планах цэрэу... Што вы мне тут даказваеце? Падумаеш... Яны Чарнобыль узарвалі... Цэрэушнікі і дэмакраты... Я ў газетах чытаў... Не ўзарваўся б Чарнобыль, дзяржава б не ляснулася. Вялікая дзяржава! Б...ь! Падумаеш... Буханка хлеба пры камуністах каштавала дваццаць капеек, а цяпер дзве тысячы. Я за тры рублі купляў пляшку... Яшчэ на закусон хапала... А пры дэмакратах? Распрадалі ўсё! Пазакладалі! Нашы ўнукі не разлічацца...

Я — не п'яны, я — за камуністаў! Яны былі за нас, за простых людзей. Казак мне не трэба! Дэмакратыя... Свабодны чалавек... Б...ь!

А памры гэты свабодны чалавек, яго пахаваць няма за што. У нас памёрла бабуля. Адзінокая, без дзяцей. Два дні ў хаце ляжала, бедная... У старой куфайцы... Пад абразамі... Труну не маглі купіць... Стаханаўка калісьці, звеннявая. Мы два дні не выходзілі ў поле. Мітынгавалі. Б...ь! Пакуль старшыня калгаса не выступіў... Перад народам... I не паабяцаў, што цяпер, калі памрэ чалавек, калгас выдзяляе бясплатна: драўляную труну, цяля ці парася і дзве скрынкі гарэлкі на памінкі. Пры дэмакратах... Дзве скрынкі гарэлкі... Бясплатна! Бутэлька на аднаго мужыка — п'янка, паўбутэлькі — лячэнне... Нам ад радыяцыі...

Чаму вы гэта не запісваеце? Мае словы. А запісваеце толькі тое, што вам выгадна. Людзей з толку збіваеце... Бунтуеце... Палітычны капітал патрэбен? Кішэні доларамі набіць? Мы тут жывём... Пакутуем... А вінаватых няма! Назавіце мне вінаватых! Я за камуністаў! Яны вернуцца і іут жа знойдуць вінаватых... Б...ь! Падумаеш, прыязджаюць... Запісваюць..."

Прозвішча не назваў

 

 

Маналог пра тое, як два анёлы забралі маленькую Волечку

 

"У мяне ёсць матэрыял... Сем гадоў збірала — газетныя выразкі, свае зацемкі. У мяне ёсць лічбы. Я вам усё аддам... Я ніколі ўжо не адыду ад гэтай тэмы, але сама напісаць не змагу. Я магу змагацца: арганізоўваць дэманстрацыі, пікеты, здабываць лекі, адведваць хворых дзяцей, — але не пісаць. Вазьміцеся... А ў мяне самой столькі пачуццяў, што я з імі не саўладаю, яны мяне спаралізуюць. Чарнобыль мае ўжо сваіх сталкераў... Сваіх пісьменнікаў... Але я не хачу ўвайсці ў шэрагі тых, хто эксплуатуе гэтую тэму. Калі пісаць сумленна? (Задумваецца.)

Той красавіцкі цёплы дождж... Сем гадоў я памятаю гэты дождж... Дажджынкі скочваліся, як ртуць. Гавораць, што радыяцыя бясколерная? Але лужыны стаялі зялёныя ці ярка-жоўтыя. Суседка шэптам паведаміла, што па радыё "Свабода" перадалі пра аварыю на Чарнобыльскай атамнай станцыі. Я не надала гэтаму ніякага значэння. Абсалютная ўпэўненасць, што калі б нешта сур'ёзнае, нас бы апавесцілі. Ёсць спецыяльная тэхніка, спецыяльная сігналізацыя, бамбасховішчы. Нас папярэдзяць. Мы былі ў гэтым перакананыя! Усе вучыліся на курсах грамадзянскай абароны. Я сама там праводзіла заняткі... Але ўвечары таго ж дня суседка прынесла нейкія парашкі. Даў іх яе сваяк, патлумачыў, як прымаць (ён працаваў у Інстытуце ядзернай фізікі), але ўзяў слова, што яна будзе маўчаць. Як рыба! Як камень! Асабліва ён баяўся гаворак і пытанняў па тэлефоне...

У мяне на той час жыў малы ўнук... А я? Я ўсё роўна не паверыла. Па-мойму, ніхто з нас гэтыя парашочкі не піў... Мы былі вельмі даверлівыя... Не толькі старэйшае пакаленне, але і маладыя...

Успамінаю першыя ўражанні, першыя чуткі... Пераходжу з аднаго часу ў іншы, з аднаго стану ў іншы... Адсюль — туды... Як пішучы чалавек, я задумвалася над гэтымі пераходамі, яны мяне цікавілі. Ува мне быццам бы два чалавекі — дачарнобыльскі і чарнобыльскі. Але вось гэтае "да" цяпер цяжка аднавіць з усёй дакладнасцю. Маё бачанне змянілася...

Я ездзіла ў зону з першых дзён... Памятаю, спыніліся ў нейкай вёсцы, што мяне ўразіла — цішыня! Ні птушак, нічога... Ідзеш вуліцаю... Цішыня. Ну, няхай, хаты вымерлі, людзей няма, выехалі, але ўсё наўкол змоўкла, аніводнай птушкі...

Прыехалі мы ў вёску Чудзяны — сто сорак дзевяць кюры... У вёсцы Малінаўка — пяцьдзесят дзевяць кюры... Насельніцтва атрымлівала дозы ў дзесяткі тысяч разоў большыя за тыя, што атрымліваюць салдаты, якія ахоўваюць раёны выпрабавання ядзерных бомбаў. Ядзерныя палігоны. У дзесяткі тысяч разоў! Дазіметр трашчыць, яго зашкальвае... А ў калгасных канторах вісяць аб'явы, падпісаныя раённымі радыёлагамі, што цыбулю, салату, памідоры, агуркі, — усё можна есці. Усё расце, усё ядуць.

Што яны цяпер гавораць, гэтыя раённыя радыёлагі? Сакратары райкомаў партыі? Як апраўдваюцца?

Ува ўсіх вёсках мы спатыкалі шмат п'яных людзей. Хадзілі пад чаркай нават жанчыны, асабліва даяркі, цялятніцы.

У той жа Малінаўцы (Чэрыкаўскі раён) зайшлі ў дзіцячы садок. Дзеці бегаюць па двары... Капаюцца ў пясочніцы... Загадчыца тлумачыць, што пясок мяняюць кожны месяц. Адкульсці прывозяць. Можна ўявіць, адкуль яго маглі прывезці? Дзеці журботныя... Мы жартуем, яны не ўсміхаюцца... Выхавацелька заплакала: "Не старайцеся. Нашы дзеці не ўсміхаюцца. А ў сне яны плачуць". Сустрэлі на вуліцы жанчыну з нованароджаным. "Хто вам дазволіў тут раджаць? Пяцьдзесят дзевяць кюры..." — "Урач-радыёлаг прыязджала. Раіла толькі не сушыць пялюшкі на вуліцы". Людзей угаворвалі не выязджаць, заставацца. Планы выконваць... Нават калі вёску адсялілі...

Эвакуіравалі... Усё роўна прывозілі людзей на сельгасработы. Выбірацьбульбу...

Што яны цяпер гавораць? Сакратары райкомаў і абкомаў? Як апраўдваюцца?

Я зберагла шмат інструкцыяў... Зусім сакрэтных... Я ўсе іх вам аддам... Напішыце сумленную кнігу... Інструкцыя па апрацоўцы курыных тушак... У цэху па апрацоўцы патрабавалася быць апранутым, як на забруджанай тэрыторыі пры кантакце з радыеактыўнымі элементамі: у гумавых пальчатках і гумавых халатах, ботах і г.д. Калі там столькі кюры, трэба паварыць у салёнай вадзе, зліць ваду ў каналізацыю, а мяса дадаць у паштэты, каўбасы. А калі столькі вось кюры — у касцяную муку, на корм жывёле... Так выконваліся планы па мясе. З заражаных раёнаў цялят за бясцэнак прадавалі ў іншыя мясціны. У чыстыя. Вадзіцелі, якія вазілі такіх цялят, расказвалі, што цяляты былі смешныя — поўсць да самай зямлі. I такія галодныя, што елі ўсё — і анучы, і паперу. Іх карміць было лёгка! Прадавалі ў калгасы, але калі хто хацеў — мог узяць сабе. У сваю гаспадарку. Крымінальныя справы! Крымінальныя!!

Сустрэлі на дарозе машыну... Грузавая машына ішла паволі, як на пахаванні... З нябожчыкам... Спынілі. За рулём — малады хлопец. Пытаюся: "Табе, напэўна, блага, што так памалу едзеш?" — "Не, я вязу радыеактыўную зямлю". А спякота! Пыл! "Ты здурнеў?! Табе яшчэ жаніцца, дзяцей гадаваць". — "А дзе я яшчэ зараблю пяцьдзесят рублёў за адну ездку?" За пяцьдзесят рублёў па тых цэнах можна было купіць добры касцюм. I пра даплаты гаварылі больш, чым пра радыяцыю. Пра даплаты і нейкія мізэрныя надбаўкі... Мізэрныя з пункту гледжання вартасці жыцця...

Трагічнае і смешнае побач...

Сядзяць бабулі на лаўках ля хаты. Дзеці бегаюць. Мы замералі — семдзесят кюры.

— Адкуль дзеці?

— З Мінска на лета прыехалі.

— Дык у вас жа вялікая радыяцыя!

— Што ты нам распісваеш ету радыяцыю! Мы яе бачылі.

— Дык яе ўбачыць нельга!

— Вунь, глянь: хата недабудаваная стаіць, людзі кінулі і з'ехалі. Страху набраліся. А мы ўвечары пайшлі і глядзім... У акно глядзім... А яна пад бэлькай сядзіць, ета радыяцыя. Злосная-злосная і вочы блішчаць... Чорная-чорная...

— Быць не можа!

— Вось мы табе паклянёмся! Перажагнаемся!

Хрысцяцца. Весела хрысцяцца. Смяюцца ці то з саміх сябе, ці то з нас?

Збяромся пасля паездак у рэдакцыі. "Ну, як яно?" — пытаемся адно ў аднаго. "Усё нармальна!" — "Усё нармальна? Паглядзі на сябе ў люстэрка, ты сівы прыехаў!" Анекдоты паявіліся. Чарнобыльскія анекдоты. Самы кароткі: "Добры быў народ — беларусы".

А вам хто-небудзь распавядаў, што фатаграфаваць каля рэактара было строга забаронена? Толькі па спецдазволе. Забіралі фотаапараты. Перад ад'ездам салдат, якія служылі там, абшуквалі, як у Афганістане, каб, не дай Бог, ніякага здымка. Ніякай улікі. У тэлевізійнікаў забіралі плёнкі ў кадэбэ. Вярталі засветленымі. Колькі дакументаў знішчана. Сведчанняў. Яны страчаны для навукі. Для гісторыі. Знайсці б тых, хто загадваў гэта рабіць... Што б яны цяпер прыдумвалі? Як апраўдваліся?

Я ніколі іх не апраўдаю... Ніколі!!! Толькі з-за адной той дзяўчынкі... Яна танцавала ў бальніцы... Танцавала "полечку"... Ёй недзе гадкоў дзевяць. Гэтак прыгожа танцавала... Праз два месяцы пазваніла яе мама: "Волечка памірае!" I ў мяне не хапіла сілы пайсці ў той дзень у бальніцу. А пасля ўжо было позна. У Волечкі была малодшая сястрычка. Яна прачнулася раніцою і кажа: "Мамачка, я ў сне бачыла, як прыляцелі два анёлы і забралі нашу Волечку. Яны сказалі, што Волечцы будзе там добра. У яе нічога не будзе балець. Мамачка, нашу Волечку забралі два анёлы..."

Я нікога не магу апраўдаць".

Ірына Кісялёва, журналістка

 

 

Маналог пра бязмежную ўладу аднаго чалавека над іншым чалавекам

 

"Я — не гуманітарый, я — фізік. Таму факты, толькі факты...

За Чарнобыль калі-небудзь давядзецца адказваць... Надыдзе такі час, што давядзецца адказваць, як за трыццаць сёмы год. Хай праз пяцьдзесят гадоў! Няхай старыя... Няхай мёртвыя... Яны — злачынцы! (Памаўчаўшы.) Трэба пакідаць толькі факты... Факты! Іх запатрабуюць...

...Тым днём, дваццаць шостага красавіка, я быў у Маскве. У камандзіроўцы. Там даведаўся пра аварыю.

Званю ў Мінск першаму сакратару Цэка Беларусі Слюнькову, адзін, два, тры разы званю, але мяне не злучаюць. Знаходжу яго памочніка (той мяне добра ведае):

— Я званю з Масквы. Звяжыце мяне са Слюньковым, у мяне тэрміновая інфармацыя. Аварыйная!

Званю па ўрадавай сувязі, але тым не менш ужо ўсё засакрэцілі. Як толькі пачынаеш гаварыць пра аварыю, тэлефон тут жа разлучаецца. Назіраюць, натуральна! Праслухоўваюць. Зразумела, хто? Адпаведныя органы. Дзяржава ў дзяржаве. I гэта прытым, што я званю першаму сакратару Цэка... А я? Я — дырэктар Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі. Прафесар, член-кар... Але і ад мяне засакрэцілі.

Гадзіны дзве спатрэбілася, каб трубку ўсё-такі ўзяў сам Слюнькоў. Дакладваю:

— Аварыя сур'ёзная. Па маіх падліках (а я ўжо з сім-тым у Маскве перамовіўся, аблічыў), радыеактыўны слуп рухаецца да нас. На Беларусь. Трэба неадкладна правесці ёдавую прафілактыку насельніцтва і адсяліць усіх, хто жыве паблізу станцыі. Да сотні кіламетраў трэба вывезці людзей і жывёлу.

— Мне ўжо дакладвалі, — кажа Слюнькоў, — там быў пажар, але яго патушылі.

Я не вытрымліваю:

— Гэта — падман! Відавочны падман! Вам любы фізік скажа, што графіт гарыць дзесьці пяць тон у гадзіну. Уяўляеце, колькі ён будзе гарэць!

Першым жа цягніком выязджаю ў Мінск. Бяссонная ноч. Раніцою — дома. Мераю ў сына шчытавідку — сто восемдзесят мікрарэнтгенаў у гадзіну! Тады шчытавідка была ідэальным дазіметрам. Патрэбен быў ёд калія. Гэта звычайны ёд. На паўшклянкі кісялю дзве-тры кроплі дзецям, а для дарослага — тры-чатыры кроплі. Рэактар гарэў дзесяць дзён, дзесяць дзён трэба было гэтак рабіць. Але нас ніхто не слухаў! Вучоных, медыкаў. Навуку ўцягнулі ў палітыку, медыцыну ўцягнулі ў палітыку. Яшчэ б! Не трэба забываць, на якім фоне свядомасці ўсё гэта адбывалася, якія мы былі на той момант, дзесяць гадоў назад. Працавала кадэбэ, таемны вышук. Глушыліся "заходнія галасы". Тысячы табу, партыйных і ваенных тайнаў... У дадатак усе выхаваны на тым, што мірны савецкі атам такі ж бяспечны, як торф і вугаль. Мы былі людзьмі, скаванымі страхам і забабонамі. Прымхлівасцю веры... Але факты, толькі факты...

У той жа дзень... Дваццаць сёмага красавіка я вырашаю выехаць у Гомельскую вобласць, пагранічную з Украінай. У райцэнтры Брагін, Хойнікі, Нароўля, ад іх да станцыі ўсяго некалькі дзесяткаў кіламетраў. Мне патрэбна поўная інфармацыя. Узяць прыборы, замерваць фон. А фон быў такі: у Брагіне — трыццаць тысяч мікрарэнтгенаў у гадзіну, у Нароўлі — дваццаць восем тысяч... Сеюць, аруць. Рыхтуюцца да Вялікадня... Фарбуюць яйкі, пякуць пірагі... Якая радыяцыя? Што гэта такое? Ніякай каманды не паступіла. Зверху патрабуюць зводкі: як ідзе сяўба, якімі тэмпамі? На мяне глядзяць, як на вар'ята: "Пра што вы, прафесар?" Рэнтгены, мікрарэнтгены... Мова іншапланецяніна...

Вяртаемся ў Мінск. На праспекце ваўсю гандлююць піражкамі, марожаным, мясным фаршам, булачкамі. Пад радыеактыўным воблакам...

Дваццаць дзевятага красавіка. Усё памятаю дакладна... Па датах... У восем гадзін раніцы я ўжо сядзеў у прыёмнай Слюнькова. Прабіваюся, прабіваюся. Мяне не прымаюць. I гэтак да паловы шостай вечара. А палове шостай з кабінета Слюнькова выходзіць адзін наш вядомы паэт. Мы з ім знаёмы:

— З таварышам Слюньковым абмяркоўвалі праблемы беларускай культуры.

— Хутка не будзе каму развіваць гэтую культуру! — не стрымліваюся я. — I чытаць вашы кніжкі, калі мы зараз жа не адселім людзей з-пад Чарнобыля. Не ўратуем!

— Ды што вы?! Мне сказалі, што там ужо ўсё патушылі.

Прарываюся-такі да Слюнькова. Абмалёўваю карціну, якую ўчора бачыў. Трэба ратаваць людзей! На Украіне (я туды ўжо званіў) пачалася эвакуацыя...

— Што гэта вашы дазіметрысты (з майго інстытута) па горадзе бегаюць, паніку сеюць! Я раіўся з Масквой, з акадэмікам Ільіным. У нас усё нармальна... А там працуе Урадавая камісія. Пракуратура. На прарыў кінута армія, ваенная тэхніка.

На нашай зямлі ўжо ляжалі тысячы тон цэзію, ёду, свінцу, цырконію, кадмію, берылію, бору, невядомая колькасць плутонію (ва ўранава-графітавых РБМК чарнобыльскага варыянта напрацоўваўся зброевы плутоній, з якога вырабляліся атамныя бомбы), — усяго чатырыста пяцьдзесят тыпаў радыенуклідаў. Іх колькасць была роўная тромстам пяцідзесяці бомбам, скінутым на Хірасіму. Трэба было гаварыць пра фізіку. Пра законы фізікі. А гаварылі пра ворагаў. Шукалі ворагаў.

Рана ці позна, але адказваць за гэта давядзецца. "Вы пачнеце апраўдвацца, — гаварыў я Слюнькову, — што вы трактарабудаўнік (былы дырэктар трактарнага завода), і ў радыяцыі не разбіраліся, я ж фізік, маю ўяўленне пра наступствы". Але як гэта? Нейкі прафесар, нейкія фізікі асмельваюцца вучыць Цэка? Не, яны не былі шайкай бандытаў. Хутчэй за ўсё — змова невуцтва і карпаратыўнасці. Прынцып іх жыцця, апаратная вывучка: не высоўвацца. Патрапляць. Слюнькова якраз забіралі ў Маскву на павышэнне. Вось-вось! Думаю, быў званок з Крамля... Ад Гарбачова... Маўляў, вы там, беларусы, не падымайце панікі, Захад і так шуміць. А правілы гульні такія, што калі не дагодзіце вышэйшаму начальству, вас не павысяць у пасадзе, выдзеляць не тую пуцёўку, дадуць не тую дачу... Былі б мы па-ранейшаму закрытай сістэмай, за жалезнай заслонай, людзі да гэтага часу жылі б каля самой станцыі. Засакрэцілі б!! Прыгадайце: Кыштым, Сяміпалацінск... Сталінская краіна. Усё яшчэ сталінская краіна...

У інструкцыях на выпадак ядзернай вайны прадпісваецца, што пры пагрозах ядзернай аварыі, ядзернага нападу неадкладна праводзіць ёдавую прафілактыку насельніцтва. Пры пагрозе? А тут... Тры тысячы мікрарэнтгенаў у гадзіну... Але баяцца не за людзей, а за ўладу. Краіна ўлады, а не краіна людзей. Прыярытэт дзяржавы бясспрэчны. А вартасць жыцця чалавечага зведзена да нуля. Знаходзіліся ж спосабы! Без аб'яў, без панікі... Проста ўводзіць ёдавыя прэпараты ў вадаёмы, з якіх бяруць пітную ваду, дадаваць у малако. Ну, адчулі б, не той смак вады, не той смак малака... У горадзе трымалі напагатове семсот кілаграмаў прэпаратаў. Яны так і засталіся на складах... Гневу зверху баяліся больш, чым атама. Кожны чакаў званка, загаду, але нічога не рабіў сам. У партфелі я насіў дазіметр... Навошта? Мяне не прапускалі, я ім абрыдзеў... У вялікіх кабінетах... Я браў з сабой дазіметр і прыкладваў яго да шчытавідак сакратарак, асабістых вадзіцеляў, што сядзелі ў прыёмнай. Яны палохаліся, і гэта часам дапамагала — мяне прапускалі. "Ну, што гэта вы істэрыкі, прафесар, наладжваеце? Вы адзін, ці што, пра беларускі народ непакоіцеся? Чалавек жа ўсё роўна ад чагосьці памірае: ад курэння, у аўтамабільных катастрофах, рукі на сябе накладае". Смяяліся з украінцаў. Тыя на каленях у Крамлі поўзаюць, выпрошваюць грошы, медыкаменты, дазіметрычную апаратуру (яе не хапала), а наш (гэта Слюнькоў) за пятнаццаць хвілін далажыў абстаноўку: "Усё нармальна. Справімся сваімі сіламі". Пахвалілі: "Малайцы, браткі-беларусы!"

Колькі жыццяў каштавала гэтая пахвала?!

У мяне ёсць інфармацыя, што самі яны (начальства) ёд прымалі. Калі іх абследавалі супрацоўнікі нашага інстытута, — ва ўсіх чыстая шчытавідка. Без ёду гэта немагчыма. Сваіх дзяцей яны таксама цішком вывезлі, далей ад граху. Самі, калі выпраўляліся ў камандзіроўкі, мелі рэспіратары, спецробы. Усё тое, чаго ў іншых не было. I ўжо даўно не сакрэт, што пад Мінскам утрымліваўся спецыяльны статак. Кожная карова з нумарком і замацавана індывідуальна. Персанальна. Спецыяльныя землі, спецыяльныя цяпліцы... Спецкантроль... Самае агіднае... (Памаўчаўшы.) За гэта яшчэ ніхто не прыцягнуты да адказнасці...

Перасталі мяне прымаць. Выслухоўваць. Я закідаў іх пісьмамі. Дакладнымі запіскамі. Рассылаў карты, лічбы. Ва ўсе інстанцыі. Чатыры папкі па дзвесце пяцьдзесят лістоў. Факгы, толькі факты... На ўсялякі выпадак скапіраваў два экзэмпляры, адзін быў у маім службовым кабінеце, а другі схаваў дома. Жонка схавала. Чаму я зрабіў копіі? Мы жывём у такой краіне... Кабінет я заўсёды сам зачыняў. Прыязджаю аднойчы з камандзіроўкі — папкі зніклі... Але я вырас на Украіне, у мяне дзяды — казакі. Казацкі характар. Я працягваў пісаць. Выступаць. Трэба ратаваць людз'ей! Тэрмінова адсяляць! Мы не вылазілі з камандзіровак. Наш інстытут склаў першую карту "забруджаных" раёнаў... Увесь поўдзень у чырвоным...

Гэта ўжо гісторыя. Гісторыя злачынства...

З інстытута забралі ўсю апаратуру для радыяцыйнага кантролю. Канфіскавалі. Без тлумачэнняў. Званкі да мяне дадому з пагрозай: "Перастань, прафесар, палохаць людзей! Сашлём туды, дзе Макар цялят не пасвіў. Не здагадваешся? Забыліся? Хутка забыліся!" Ціск на супрацоўнікаў інстытута. Запалохванне.

Я напісаў у Маскву...

Выклікаў мяне прэзідэнт нашай акадэміі Платонаў:

— Беларускі народ калі-небудзь успомніць цябе, ты шмат для яго зрабіў, але кепска, што напісаў у Маскву. Вельмі кепска! Патрабуюць, каб я зняў цябе з пасады. Навошта ты напісаў? Хіба не разумееш, на каго замахнуўся?

У мяне — карты, лічбы. А ў іх? Маглі пасадзіць у псіхічку. Гразіліся. Мог трапіць у аўтамабільную катастрофу. Папярэджвалі. Маглі завесці крымінальную справу. За антысаветчыну. Ці за скрынку цвікоў, не ўлічаных інстытуцкім заўхозам...

Крымінальную справу завялі...

Яны свайго дамагліся. Я злёг з інфарктам... (Маўчыць.)

Я ўсё запісваў. Усё ёсць у папцы... Факты, толькі факты...

Правяраем дзяцей па вёсках... Хлопчыкаў, дзяўчынак... Тысяча пяцьсот, дзве тысячы, тры тысячы мікрарэнтгенаў... Больш за тры тысячы... Гэтыя дзяўчынкі... Яны ўжо нікога не народзяць... На іх генныя адмеціны... Арэ трактар. Пытаюся ў работніка райкома партыі, які суправаджае нас:

— Трактарыст абаронены хоць бы рэспіратарам?

— Не, яны без рэспіратараў працуюць.

— Што, вам іх не завезлі?

— Ды што вы! Завезлі столькі, што да дзвюхтысячнага года хопіць. Але мы не выдаём. Пачнецца паніка. Усе паўцякаюць. Раз'едуцца!

— Што вы робіце!

— Вам лёгка, прафесар, гаварыць! Вас выганяць з працы, вы іншую знойдзеце. А куды я падзенуся?

Якая ўлада! Бязмежная ўлада аднаго чалавека над іншым чалавекам. Гэта ўжо не падман, гэта вайна з бязвіннымі...

Вось едзем мы ўздоўж Прыпяці. Стаяць палаткі, людзі адпачываюць сем'ямі. Купаюцца, загараюць. Яны не ведаюць, што ўжо некалькі тыдняў купаюцца і загараюць пад радыеактыўным воблакам. Строга забаранялася з імі кантактавацца. Але я бачу дзяцей... Падыходжу і пачынаю тлумачыць. Недаўменне: "А чаму радыё і тэлебачанне пра гэта маўчаць?" Суправаджаючы... З намі звычайна ездзіў хто-небудзь з мясцовай улады, з райкома — такі парадак... Ён маўчыць... Я магу прасачыць па ягоным твары, якія пачуцці ў ім змагаюцца: далажыць ці не далажыць? У той жа час шкада людзей! Ён жа нармальны чалавек... Але я не ведаю, што пераможа, калі мы вернемся? Данясе ці не данясе? Кожны рабіў свой выбар... (Нейкі час маўчыць.)

Што нам сёння рабіць з гэтай праўдай? Зараз? Як з ёй абысціся? Калі яшчэ раз рване, паўторыцца тое ж самае... Мы ўсё яшчэ сталінская краіна... I жыве сталінскі чалавек..."

Васіль Барысавіч Несцярэнка, былы дырэктар Інстытута ядзернай энергетыкі Акадэміі навук Беларусі

 

 

Маналог пра ахвяраў і жрацоў

 

"Чалавек устае на досвітку... I ён не думае пра вечнае, ягоныя думкі пра хлеб надзённы. А вы хочаце прымусіць людзей думаць пра вечнае. Памылка ўсіх гуманістаў...

Што такое — Чарнобыль?

Прыязджаем у вёску... У нас маленькі нямецкі аўтобус (падарылі нашаму фонду), дзеці акружаюць нас: "Цёця! Дзядзя! Мы — чарнобыльцы. Што вы прывезлі? Дайце нам што-небудзь". Дайце!!

Вось ён — Чарнобыль...

Па дарозе ў зону напаткалася бабуля ў вышыванай спадніцы, фартушку, клуначак за спіною.

— Куды, бабуля? У госці?

— Іду ў Маркі... У свой двор...

А там сто сорак кюры! Ісці ёй кіламетраў дваццаць пяць. Яна дзень ідзе туды і дзень назад. Прынясе трохлітровы слоік, які два гады вісеў у яе на плоце. Але яна пабыла на сваім дворышчы...

Вось ён — Чарнобыль...

Што я памятаю з першых дзён? Як гэта было? Усё-такі трэба адтуль... Каб распавесці сваё жыццё, трэба пачаць з дзяцінства. Так і тут... У мяне свая кропка адліку. Я ўспамінаю быццам бы іншае. Успамінаю саракагоддзе Перамогі. Тады быў першы феерверк у нашым Магілёве. Пасля афіцыйнай урачыстасці людзі не разышліся, як звычайна, а пачалі спяваць песні. Зусім нечакана. Я памятаю гэтае агульнае пачуццё. Праз сорак гадоў пра вайну загаварылі ўсе, прыйшло асэнсаванне. А дагэтуль выжывалі, аднаўлялі, раджалі дзяцей. Гэтак і з Чарнобылем... Яшчэ вернемся да яго, ён адкрыецца нам глыбей. Стане святыняй. Сцяною плачу. А пакуль формулы няма. Няма формулы! Ідэй няма. Кюры, бэры, зіверты — гэта не асэнсаванне. Гэта — не філасофія. Не светапогляд. У нас чалавек — ці са стрэльбай, ці з крыжам. Праз усю гісторыю... А іншага чалавека не было... Пакуль што не было....

... Мая мама працавала ў штабе грамадзянскай абароны горада, яна адна з першых уведала. Спрацавалі ўсе прыборы. Па інструкцыі, якая вісела ў іх у кожным кабінеце, патрабавалася адразу апавесціць насельніцтва, выдаць рэспіратары, супрацьгазы і іншае. Адчынілі яны свае сакрэтныя склады, апячатаныя, засургучаныя, але ўсё там аказалася ў такім жахлівым стане, непрыдатнае, скарыстаць нельга. У школах супрацьгазы былі даваенных узораў і нават памеры дзецям не падыходзілі. Прыборы зашкальвала, але ніхто нічога не мог зразумець, такога ніколі не было. Прыборы проста выключылі. Мама расказвала: "От калі б грымнула вайна, мы ведалі б, што рабіць. Ёсць інструкцыя. А тут?" Хто ў нас узначальваў грамадзянскую абарону? Адстаўныя генералы, палкоўнікі, для якіх вайна пачынаецца так: па радыё перадаюць урадавыя заявы, паветраная трывога, фугасы, запальнічкі... Да іх не даходзіла, што змяніўся век. Патрэбен быў псіхалагічны пералом... I ён адбыўся... Цяпер мы ведаем: будзем сядзець, піць чай за святочным сталом... Будзем гаманіць, смяяцца, а вайна ўжо будзе ісці... Мы нават не заўважым, як знікнем...

А грамадзянская абарона — гэта такая гульня, у якую гулялі дарослыя дзядзькі. Яны адказвалі за парады, за вучэнні... Нас зрывалі з працы на тры дні. Без ніякіх тлумачэнняў — на вайсковыя вучэнні. Называлася гэтая гульня "На выпадак атамнай вайны". Мужчыны — салдаты і пажарнікі, жанчыны — сандружынніцы. Выдавалі камбінезоны, боты, санітарныя сумкі, пакет бінтоў, нейкія лекі. А як жа! Савецкі народ павінен сустрэць ворага як мае быць. Сакрэтныя карты, планы эвакуацыі, — усё гэта захоўвалася ў незгаральных шафах пад сургучнымі пячаткамі. Паводле гэтых планаў за лічаныя хвіліны па трывозе павінны былі падняць людзей і вывезці ў лес, у бяспечную зону... Вые сірэна... Увага! Вайна...

Прысуджалі кубкі, сцягі. I, вядома ж, паходны банкет. Мужчыны п'юць за нашу будучую перамогу! I, вядома ж, за жанчын!

А нядаўна... Ужо цяпер... Аб'явілі ў горадзе трывогу. Увага! Грамадзянская абарона! Гэта было тыдзень назад... У людзей — страх, але страх іншы. Ужо не амерыканцы напалі, не немцы, а што там — у Чарнобылі? Няўжо зноў?

Восемдзесят шосты год... Хто мы? Якімі нас заспела гэта тэхналагічная версія канца свету? Я? Мы? Гэта мясцовая інтэлігенцыя, у нас быў свой гурток. Мы жылі сваім жыццём, адасабляючыся ад усяго, што вакол. Форма нашага пратэсту. У нас былі свае законы: не чыталі газету "Правда", але часопіс "Огонёк" перадавалі з рук у рукі. Толькі-толькі лейцы адпусцілі, мы гэтым ап'яняліся. Чыталі Салжаніцына, Шаламава. Хадзілі адзін да аднаго ў госці, бясконцыя гамонкі на кухні. Аб чымсьці смуткавалі. Аб чым? Дзесьці жывуць акцёры, кіназоркі... Вось я буду Катрын Дэнёў... Апрану на сябе бязглуздую хламіду, укладу валасы... Туга па свабодзе... Той, іншы свет... Чужы свет... Як форма свабоды... Але і гэта была гульня... Уцёкі ад рэальнасці. Хтосьці з нашага гуртка зламаўся, спіўся, хтосьці ўступіў у партыю, зрабіў кар'еру. Ніхто не верыў, што гэтую крамлёўскую сцяну можна праламаць... Што яна рухне... Калі так, дык начхаць на тое, што ў вас там робіцца, будзем жыць тут... У нашым ілюзорным свеце...

Чарнобыль... I спачатку тая ж самая рэакцыя. А што нам да таго? Хай улады хвалююцца... Гэта ў іх — Чарнобыль... I гэта далёка. Нават на карту не паглядзелі. Нецікава. Нам ужо не патрэбна была праўда... Вось калі на бутэльках з малаком з'явіліся этыкеткі: "Малако для дзяцей" і "Малако для дарослых"... Вось тады ўжо ого! Штосьці набліжаецца... Так, я не член партыі, але ўсё роўна савецкі чалавек. Узнік страх: "Штосьці ў радыскі лісты сёлета, як у буракоў?", але тут жа ўвечары ўключыш тэлевізар: "Не паддавайцеся на правакацыі". I ўсе сумненні развейваюцца... А першамайская дэманстрацыя? Нас ніхто не прымушаў на яе ісці, мяне, напрыклад, ніхто не абавязваў. У нас быў выбар. Але мы яго не зрабілі. Я не памятаю такой шматлюднай, такой радаснай першамайскай дэманстрацыі, як тым годам. Было трывожна, хацелася, вядома, у статак... Каб разам з усімі. Хацелася кагосьці аблаяць... Начальства... Урад...Камуністаў... Цяпер я думаю... Шукаю-шукаю абрыў... Дзе парвалася? А абрыў у самым пачатку... Наша несвабода... Нам ужо і не патрэбна была праўда... Верх вальнадумства: "Можна есці радыску ці не?" Наша несвабода... Несвабода ўнутры нас...

Працавала я інжынерам на заводзе "Хімвалакно", і ў нас там была група нямецкіх спецыялістаў. Наладжвалі новае абсталяванне. Я ўбачыла, як паводзяць сябе іншыя людзі, іншы народ... Калі яны даведаліся пра аварыю, тут жа запатрабавалі, каб былі ўрачы, былі дазіметры, кантралявалася ежа. Яны слухалі сваё радыё, яны ведалі, што трэба рабіць. Ім, вядома, нічога не далі. Тады яны спакавалі чамаданы і сабраліся ад'язджаць. Купляйце нам білеты! Адпраўляйце дадому! Мы выязджаем, калі вы не можаце забяспечыць нашу бяспеку. Баставалі, слалі тэлеграмы свайму ўраду... Яны змагаліся за сваіх жонак, дзяцей (яны жылі ў нас з сем'ямі). За сваё жыццё! А мы? Як паводзілі сябе мы? Ах, вось якія гэтыя немцы, заўсёды напрасаваныя, накрухмаленыя, — істэрыкі! Баязліўцы! Мераюць радыяцыю ў баршчы, у катлетах... Смяхоцце! Вось нашы мужчыны — гэта мужчыны! Рускія мужыкі! Адчайныя! Змагаюцца з рэактарам! Не дрыжаць за сваё жыццё! Падымаюцца на расплаўлены дах з голымі рукамі, у брэзентавых рукавіцах (мы гэта ўжо бачылі па тэлевізары)! А нашы дзеці са сцяжкамі ідуць на дэманстрацыю! I ветэраны вайны... Старая гвардыя! (Абдумвае.) Але гэта таксама від варварства — адсутнасць страху за сябе... Мы заўсёды гаворым "мы", а не "я": "мы прадэманструем савецкі гераізм", "мы пакажам савецкі характар". Усяму свету! Але гэта — я! Я не хачу паміраць... Я баюся...

Цікава сёння прасачыць за сабой. За сваімі пачуццямі. Як яны развіваліся? Мяняліся. Прааналізаваць. Даўно спаймала сябе на тым, што прывучаюся быць больш уважлівай да свету наўкол. Наўкол сябе. Пасля Чарнобыля гэта само сабой атрымліваецца. Мы пачалі вучыцца гварыць "я"... Я не хачу паміраць! Я баюся... А тады? Я ўключаю тэлевізар гучней: чырвоны сцяг уручаюць даяркам, пераможцам у сацыялістычным спаборніцтве. Але ж гэта ў нас? Пад Магілёвам? У вёсцы, якая апынулася ў цэнтры цэзіевай плямы? Яе вось-вось пераселяць... Голас дыктара: "Людзі самааддана працуюць, нягледзячы ні на што", "цуды мужнасці і гераізму". Хоць патоп! Рэвалюцыйным крокам! Так, я не член партыі, але ўсё роўна савецкі чалавек. "Таварышы, не паддавайцеся на правакацыі!" — дзень і ноч грыміць тэлевізар. Сумненні развейваюцца... (Маўчыць.)

Яшчэ кавы? Трэба перадыхнуць... Сабрацца з думкамі...

Наперадзе нас чакае разуменне Чарнобыля, як філасофіі. Дзве дзяржавы, размежаваныя калючым дротам: адна — сама зона, другая — усё астатняе. На падгніўшых слупах вакол зоны, як на крыжах, вісяць белыя ручнікі... людзі ідуць сюды, як на могілкі... Тут пахавана не толькі іхняя хата, а цэлая эпоха. Эпоха веры! У навуку! У справядлівую сацыяльную ідэю! Вялікая імперыя разлезлася па швах. Развалілася. Спачатку — Афганістан, затым — Чарнобыль. Калі імперыя рассыпапася, мы засталіся адны. Я баюся вымавіць, але мы любім Чарнобыль. Гэта зноў адшуканы сэнс нашага жыцця... Сэнс нашых пакут. Як вайна. Пра нас, беларусаў, свет даведаўся пасля Чарнобыля. Гэта было акно ў Еўропу. Мы адначасова і яго ахвяры, і яго жрацы. Боязна вымавіць...

У зоне... У самой зоне... Заходзіш у хату... Адчуванне, як ад спячай прыгажуні. Калі яшчэ не разрабавана: фатаграфіі, лялькі, мэбля... Яны павінны быць дзесьці паблізу, людзі. Часам мы знаходзім іх... А яны не гавораць пра Чарнобыль, яны гавораць пра тое, што іх падманулі. Іх хвалюе: ці атрымаюць яны ўсё, што ім належыць, і ці не атрымаюць іншыя болей? У нашага народа ўвесь час адчуванне, што яго падманваюць. На ўсіх этапах вялікага шляху. З аднаго боку — нігілізм, адмаўленне, з другога — фаталізм. Уладам не вераць, вучоным, урачам не вераць, але і самі нічога не робяць. Бязвінныя і абыякавыя. У саміх пакутах адшуканы сэнс і апраўданне, усё астатняе быццам бы і няважна. Уздоўж палёў — таблічкі "Высокая радыяцыя"... Палі аруцца... Трыццаць кюры... пяцьдзесят... Трактарысты сядзяць у адкрытых кабінах (дзесяць гадоў мінула, але дагэтуль няма трактараў з герметычнымі кабінамі), дыхаюць радыеактыўным пылам... Дзесяць гадоў мінула! Хто ж мы? Жывём на заражанай зямлі, аром, сеем. Раджаем дзяцей. Які тады сэнс нашых пакут? Навошта яны? Навошта іх столькі? Мы пра гэта цяпер шмат спрачаемся. З маімі сябрамі. Бо зона — гэта не бэры і кюры, мікрарэнтгены. Гэта — народ. Наш народ... Чарнобыль "дапамог" нашай, якая гінула, сістэме... Зноў надзвычайшчына... Размеркаванне. Паёк. Як раней убівалі ў мазгі "калі б не было вайны", гэтак цяпер з'явілася магчымасць усё спісваць на Чарнобыль. "Калі б не было Чарнобыля". Адразу вочы мутнеюць — смуткуем. Дайце! Дайце нам! Каб было што дзяліць. Кармушка! Громаадвод!

Чарнобыль — ужо сімвал. Вобраз. Але гэта яшчэ і мая работа... Так бы мовіць, быт... Я езджу... Бачу... Была патрыярхальная беларуская вёска. Беларуская хатка. Без туалета і цёплай вады, але з абразом, драўляным калодзежам, вышыванымі ручнікамі, посцілкамі. З гасціннасцю. Зайшлі мы ў адну такую хату папіць вады, а гаспадыня дастае са старога куфра, старога, як яна сама, ручнік і падае мне: "Гэта табе на памяць пра мой двор". Былі лес, поле. Зберагалася абшчына і рэшткі свабоды: зямля вакол хаты, сядзіба, свая кароўка. З Чарнобыля іх пачалі перасяляць у "Еўропу" — у еўрапейскага тыпу пасёлкі. Можна пабудаваць дом — лепшы, камфортны, але ж нельга пабудаваць на новым месцы ўвесь гэты аграмадны свет, з якім яны былі спалучаны. Пупавінай! Каласальны ўдар па псіхіцы чалавека. Разрыў традыцый, усёй спракаветнай культуры. Калі да гэтых новых пасёлкаў пад'язджаеш, яны — як міражы на небакраі. Размаляваныя. Блакітньм, сінія. I адразу ўяўляеш іх, як цуд, і назвалі іх — Майскі, Сонечны. Еўрапейскія катэджы куды больш зручныя, чым хаціны. Гэта ўжо гатовая будучыня. Але ў будучыню нельга апусіць на парашуце... Людзей ператварылі ў малпаў... Яны сядзяць на зямлі і чакаюць, калі прыляціць самалёт, прыбудзе аўтобус і прывязуць гуманітарную дапамогу. Не тое, каб узрадавацца шанцу: я вырваўся з пекла, маю дом, чыстую зямлю і павінен ратаваць сваіх дзяцей, у якіх Чарнобыль ужо ў крыві, у генах. Я буду свабодным...

Жывуць у гэтых катэджах, як у вальерах. Яны разбураюцца, рассыпаюцца. Жыве там несвабодны чалавек. Асуджаны. Ён жыве ў крыўдзе і ў страху. Ён хоча камунізму. Чакае... Зоне патрэбен камунізм... На ўсіх выбарах там галасуюць за цвёрдую руку, смуткуюць па сталінскім парадку: ваенным. Ён для іх сінонім справядлівасці. Там і жывуць па-ваеннаму: міліцэйскія пасты, людзі ў вайсковай форме, прапускная сістэма, пайкі. Чыноўнікі, якія размяркоўваюць гуманітарную дапамогу. На скрынках па-нямецку, па-руску напісана: "Нельга абменьваць. Нельга прадаваць". Скрозь прадаецца. У любым камерцыйным кіёску...

I зноў як гульня... Рэкламнае шоу... Я вязу караван з гуманітарнай дапамогай. Чужыя людзі... Іншаземцы... У імя Хрыста, у імя чагосьці едуць да нас. А ў лужынах, у гразі, у куфайках і кацавейках стаіць маё племя... У кірзавых ботах... "Нам нічога не трэба! Усё роўна раскрадуць!" — я чытаю ў іхніх вачах і такі тэкст. Але побач тут жа... Жаданне ўхапіць пакунак, скрынку чагосьці замежнага. Ужо ведаем, дзе якая бабуля жыве... Як у запаведніку... I агіднае, вар'яцкае жаданне... Раптам кажу: "А мы вам зараз пакажам! Знойдзем такое! Што вы і ў Афрыцы не спаткаеце. Нідзе ў свеце такога няма! Дзвесце кюры — трыста кюры..." Заўважаю, як мяняюцца і самі бабулі, некаторыя ну проста сталі "кіназоркамі". У іх ужо завучаны маналогі, і сляза прабіваецца ў тых месцах, дзе трэба. Калі прыязджалі першыя іншаземцы, яны маўчалі, толькі плакалі. Цяпер ужо навучыліся гаварыць. Можа, дзецям жуйка, скрынка з адзеннем лішняя перападзе... I гэта побач з глыбокай філасофіяй, з тым, што ў іх тут свае адносіны са смерцю, з часам. I не пакідаюць яны сваіх хат, родных кладоў не з-за нямецкага шакаладу... Жуек...

Вяртаемся... Я паказваю: "Якая прыгожая зямля!" Сонца апусцілася нізка-нізка. А свяціла лес, поле. Нам на развітанне. "Так, — адказвае хтосьці з нямецкай групы, які гаворыць па-руску, — прыгожая, але атручаная". У яго ў руках — дазіметр. I я разумею, што гэты заход сонца дарагі толькі мне. Гэта — мая зямля".

Наталля Арсеньеўна Рослава, старшыня Магілёўскага жаночага камітэта "Дзеці Чарнобыля"

 

 

Дзіцячы хор

 

Алёша Бельскі — 9 гадоў, Аня Богуш — 10 гадоў, Наташа Дварэцкая — 16 гадоў, Лена Жудро — 15 гадоў, Юра Жук — 15 гадоў, Оля Звонак —10 гадоў, Сняжана Зіневіч — 16 гадоў, Іра Кудрачова — 14 гадоў, Юля Каско — 11 гадоў, Ваня Ковараў — 12 гадоў, Вадзім Краснасолнышт — 9 гадоў, Вася Мікуліч — 15 гадоў; Антон Нашыванкін — 14 гадоў, Марат Татарцаў — 16 гадоў, Юля Тараскіна — 15 гадоў, Каця Шаўчук — 14 гадоў, Барыс Шкірманкоў— 16 гадоў.

 

"Я ляжала ў бальніцы. Мне было так балюча...Я прасіла маму: "Мамачка, я не магу трываць. Лепш забі мяне!"

 

"Такая чорная хмара... Такі лівень... Лужыны сталі жоўтыя... Зялёныя... Быццам у іх налілі фарбы... Гаварылі, што гэта кветкавы пылок... Мы не бегалі па лужынах, толькі глядзелі на іх. Бабуля зачыняла нас у пограбе. А сама ўкленчвала і малілася. I нас вучыла: "Маліцеся! Гэта — канец свету. Кара Боская за нашы грахі". Браціку было восем гадоў, а мне шэсць. Мы сталі ўспамінаць свае грахі: ён разбіў слоік з малінавым варэннем... А я не прызналася маме, што зачапілася за плот і парвала новую сукенку... Схавала ў шафе...

Мама часта апранае чорнае. Чорную хустку. На нашай вуліцы ўвесь час некага хаваюць... Пачую музыку — бягу дадому і малюся, чытаю "Ойча наш". Малюся за маму і тату..."

 

"Па нас прыехалі салдаты на машынах. Я падумаў, што пачалася вайна. Яны выдумлялі незразумелыя словы: "дэзактывацыя", "ізатопы"... У дарозе прысніўся сон: адбыўся выбух! А я жывы! Няма хаты, няма бацькоў, няма нават вераб'ёў і варон. У жаху прачынаўся, падхопліваўся... Глядзеў у акно: ці няма ў небе гэтага грыба кашмарнага?

Памятаю, як салдат ганяўся за кошкай... На кошцы дазіметр працаваў, як аўтамат: шчоўк, шчоўк... За ёй — хлопчык і дзяўчынка... Гэта іхняя кошка... Хлопчык дык нічога, а дзяўчынка крычала: "Не аддам!!" Бегала і крычала: "Міленькая, уцякай! Уцякай, міленькая!" А салдат — з вялікім цэлафанавым мехам..."

 

"У хаце мы пакінулі, зачынілі майго хамячка. Беленькага. На два дні яму ежы пакінулі. А з'ехалі назаўсёды".

 

"Загрузілі нас у эшалон. Малыя плачуць, выпацкаліся. Адна выхавацелька на дваццаць чалавек, а ўсе плачуць: "Мама! Дзе мама? Хачу дамоў!" Мне — дзесяць гадоў, такія дзяўчынкі, як я, памагалі супакойваць малых. Жанчыны сустракалі нас на перонах і хрысцілі цягнік. Неслі сваё печыва, малако, цёплую бульбу...

Нас везлі ў Ленінградскую вобласць. Там ужо, як пад'язджалі да станцый, людзі хрысціліся і глядзелі здалёк. Баяліся нашага цягніка, на кожнай станцыі яго доўга мылі. Калі на адным прыпынку мы выскачылі з вагона і забеглі ў буфет, нікога туды больш не пусцілі: "Тут чарнобыльскія дзеці ядуць марожанае". Буфетчыца некаму па тэлефоне гаварыла: "Яны паядуць, мы памыем з хлоркай падлогу і пракіпяцім шклянкі". Мы чулі...

Сустракалі нас урачы. Яны былі ў процівагазах і гумавых пальчатках... Забралі ў нас вопратку, усе рэчы, нават канверты, алоўкі і ручкі, склалі ў цэлафанавыя пакеты і закапалі ў лесе.

Мы моцна напалохаліся... Доўга пасля чакалі, як пачнём паміраць..."

 

"Мама з татам пацалаваліся, і я нарадзілася. Раней я думала, што ніколі не памру. А цяпер ведаю, што памру. Хлопчык ляжаў разам са мной у бальніцы... Вадзік Карынкоў...

Птушачак мне маляваў. Домікі. Ён памёр. Паміраць не страшна... Будзеш доўга-доўга спаць, ніколі не прачнешся...

Мне сніўся сон, як я памерла. Я чула ў сне, як плакала мая мама. І прачнулася..."

 

"Хачу расказаць, як развітвалася з нашай хатай мая бабуля. Яна папрасіла тату вынесці з кладоўкі мех проса і рассыпала яго па садзе: "Божым птушачкам". Сабрала ў рэшата яйкі і высыпала ў двары: "Нашаму кату і сабаку". Накрышыла ім сала. Павытрэсвала з усіх сваіх мяшэчкаў насенне: морквы, гарбузоў, агуркоў, цыбулі-чарнушкі... Розных кветак... Рассыпала па гародзе: "Хай у зямлі жывуць". А пасля пакланілася хаце... Пакланілася хлеву... Абышла і пакланілася кожнай яблыньцы..."

 

"Я быў маленькі... Шэсць, не, восем гадоў, здаецца. Так, восем. Палічыў цяпер.

Помню шмат страхаў. Баяўся бегаць басанож па траве. Мама напалохала, што памру. Купацца, ныраць — усяго баяўся. У лесе рваць арэхі. Узяць у рукі жука... Ён жа па зямлі поўзае, а яна заражаная... Мурашы, матылі, чмялі, — усе заражаныя. Сад белы... Шкляны...

Мы чакалі вясну: няўжо зноў вырасце рамонак? Як раней? Усе ў нас гаварылі, што свет памяняецца. I па радыё, і па тэлевізары... Рамонак ператворыцца... У што ён ператворыцца? У нешта іншае... А ў лісы вырасце другі... хвост, вожыкі народзяцца без іголак, ружы без пялёсткаў. З'явяцца людзі, падобныя на гуманоідаў... Без валасоў, без веек... Адны вочы...

Я быў малы... Восем гадоў...

Вясна... Вясной з пупышак, як заўсёды, выкруціліся лісты. Зялёныя. Зацвілі яблыні. Белыя. Запахла чаромха. Раскрыліся рамонкі. Яны былі такія ж. Тады мы пабеглі на рэчку да рыбакоў: у плотак па-ранейшаму галава і хвост? I ў шчупака? Правяралі шпакоўні: прыляцелі шпакі? А ці паявяцца ў іх дзеці?"

 

"Я чуў... Дарослыя шапталіся... Бабуля плакала... З майго года нараджэння (з восемдзесят шостага) — ні хлопчыкаў, ні дзяўчынак у нашай вёсцы няма. Я — адзін. Урачы не дазвалялі мяне раджаць.

А мама мая ўцякла з бальніцы і схавалася ў бабулі... I я дома ў бабулі нарадзіўся... Я ўсё гэта падслухаў...

Браціка і сястрычкі ў мяне няма. А я вельмі хачу.

Цёця, вы пісьменніца? Скажыце, як гэта мяне магло не быць? А дзе б я быў? Недзе высока, на небе? На іншай планеце?"

 

"У наш горад прывезлі мастацкую выставу. Карціны пра Чарнобыль... Бяжыць па лесе жарабятка, яно з адных ног, іх восем-дзесяць, цялё з трыма галовамі, сядзяць у клетцы лысыя трусікі, ну як пластмасавыя... Людзі гуляюць па лузе ў скафандрах... Дрэвы вышэй цэркваў, а кветкі, як дрэвы... Я да канца не дагледзела. Натрапіла на карціну: хлопчык працягвае рукі, можа, да дзьмухаўца, можа, да сонца, а ў гэтага хлопчыка замест носа... хобат. Захацелася плакаць, крычаць: "Не трэба нам такіх выстаў! Не вазіце! I без таго ўсе вакол гавораць пра смерць. Пра мутантаў. Не хачу!!" Першы дзень на выставе былі людзі, прыйшлі, а пасля ніводнага чалавека. У Маскве, Пецярбурзе, пісалі ў газетах, на яе хадзілі натоўпамі. А ў нас — пустая зала.

Я ездзіла ў Аўстрыю на лячэнне, там ёсць людзі, якія могуць павесіць такую фатаграфію ў сябе дома. Хлопчыка з хобатам... I штодня на яе глядзець, каб не забываць пра тых, каму кепска. Але калі жывеш тут... Сярод гэтага... Я лепш павешу ў сваім пакоі прыгожы пейзаж... Не хачу думаць пра смерць..."

 

"У нас у пасёлку зніклі вераб'і... У першы год пасля аварыі... Яны валяліся ўсюды: у садах, на асфальце. Іх зграбалі і вывозілі ў кантэйнерах з лісцем. Тым годам лісце не дазвалялі паліць, яно было радыеактыўнае. Лісце закопвалі.

Праз два гады вераб'і з'явіліся. Мы радаваліся, крычалі адно аднаму: "Я ўчора бачыла вераб'я... Яны вярнуліся..."

Прапалі хрушчы. Іх дагэтуль у нас няма. Можа, яны вернуцца праз сто ці тысячу гадоў, як гаворыць наш настаўнік. Я гэтага не ўбачу..."

 

"Першага верасня... Школьная лінейка... I ніводнага букета.

У кветках, мы ўжо ведалі, шмат радыяцыі. Перад пачаткам навучальнага года ў школе працавалі не цесляры і маляры, як раней, а салдаты. Яны касілі кветкі, здымалі і вывозілі кудысьці зямлю на машынах з прычэпамі. Высеклі вялікі стары парк. Старыя ліпы. Баба Надзя... Яе заўсёды клікалі ў хату, калі хто-небудзь паміраў. Пагаласіць. Пачытаць малітвы. "Маланка не ўдарыла... Суш не напала... Мора не заліло... Ляжаць чорныя труны..." — яна плакала над дрэвамі, як над людзьмі.

А праз год нас усіх эвакуіравалі, вёску закапалі. Мой тата — шафёр, ён ездзіў туды і расказваў. Спачатку выкопваюць вялізную яму... На пяць метраў... Пад'язджаюць пажарнікі... З брандспойтаў мыюць хату з канька да падмурка, каб не падняць радыеактыўнага пылу. Вокны, дах, парог... Усё мыюць... А пасля кран сцягвае хату з месца і ставіць у яму... Валяюцца лялькі, кніжкі, слоікі... Экскаватар падграбае... Усё засыпаюць пяском, глінай, утрамбоўваюць. Замест вёскі — роўнае поле. У нас засеялі яго жытам. Там ляжыць наша хата. I школа, і сельсавет... Там мой гербарый і два альбомы з маркамі, я марыла іх забраць. Быў у мяне веласіпед..."

 

"Мне — дванаццаць гадоў, я — інвалід. У нашым доме паштальён прыносіць пенсію мне і дзядулю. Дзяўчынкі ў класе, як даведаліся, што ў мяне рак крыві, баяцца са мной сядзець... Дакрануцца...

Урачы сказалі: я захварэла таму, што мой тата працаваў у Чарнобылі. А я пасля гэтага нарадзілася.

Я люблю тату..."

 

"Салдаты мылі дрэвы, хаты, стрэхі... Мылі калгасных кароў... Я думала: "Бедныя звяры ў лесе! Іх ніхто не мые. Яны ўсе памруць. I лес ніхто не мые. Ён таксама памрэ".

Настаўніца сказала: "Намалюйце радыяцыю". Я намалявала, як ідзе жоўты дождж... I цячэ чырвоная рака..."

 

"Па тату прыйшлі ўначы. Я не чуў, як ён збіраўся. Я спаў. Раніцою ўбачыў, як мама плача: "Наш тата — у Чарнобылі". Чакалі тату, як з вайны...

Ён вярнуўся і зноў пачаў хадзіць на завод. Нічога не расказваў. А ў школе я ўсім хваліўся, што мой тата прыехаў з Чарнобыля, ён — ліквідатар, а ліквідатары — гэта тыя, хто дапамагаў ліквідаваць аварыю. Героі! Хлопчыкі мне зайздросцілі.

Праз год тата захварэў...

Мы хадзілі па бальнічным скверы... Гэта было пасля другой аперацыі... I ён першы раз загаварыў пра Чарнобыль...

Працавалі яны непадалёк ад рэактара. Ціха-мірна, успамінаў, прыгожа. А ў гэты час штосьці адбываецца. Сады цвітуць. А для каго? Людзі вёскі пакінулі. Ехалі праз горад Прыпяць: на балконе вісіць бялізна, гаршкі з вазонамі. Стаіць пад кустом веласіпед з брызентавай сумкай паштальёна, набітай газетамі і пісьмамі. I на ёй птушынае гняздо. Як у кіно, я бачыў...

Яны "чысцілі" тое, што трэба было кінуць. Здымалі грунт, забруджаны цэзіем і стронцыем. Мылі дахі. Назаўтра — усё зноў "шчоўкала".

"На развітанне нам паціснулі рукі і ўручылі даведкі з падзякаю за самаахвярнасць"... Бацька ўспамінаў і ўспамінаў... У апошні раз, як вярнуўся з бальніцы: "Калі буду жыць, ніякай хіміі, ніякай фізікі. Завод кіну... Толькі ў пастухі..."

Мы з мамай засталіся ўдваіх. Я не пайду ў тэхнічны інстытут, як марыць мая мама. У той, дзе тата вучыўся..."

 

"У мяне ёсць малы брацік. Ён любіць гуляць у "Чарнобыль". Будуе бамбасховішча, засыпае пяском рэактар... Яго яшчэ не было, калі гэта здарылася".

 

"Начамі я лятаю... Лятаю сярод яркага святла... Гэта не рэальнасць і не незямное. Гэта і адно, і другое, і трэцяе. У сне я ведаю, што магу ўвайсці ў гэты свет, пабыць у ім... Ці застацца? Мой язык непаваротлівы, дыханне няправільнае, але мне не трэба там ні з кім размаўляць. Штосьці падобнае здаралася са мною ў маленстве. Мяне перапаўняе жаданне зліцца, але я нікога не бачу... Толькі святло... Адчуванне такое, што я магу яго пакратаць... Які я — велізарны! Я з усімі, але ўжо збоку, асобна, адзін. У маленстве я бачыў паасобныя каляровыя адлюстраванні гэтак, як цяпер бачу. У гэтым сне...

Ён неаднойчы вяртаўся да мяне, надыходзіць момант, калі я ні пра што іншае ўжо думаць не магу. Толькі пра гэты сон. Раптам расчыніцца акно... Нечаканы парыў ветру. Што гэта? Адкуль? Куды? Між мною і кімсьці ўсталёўваецца сувязь... сумоўе... Але як жа мне замінаюць гэтыя шэрыя, бальнічныя сцены... Які я кволы яшчэ... Я галавою засланяю святло, бо яно перашкаджае мне бачыць... Я цягнуўся, цягнуўся... Паспрабаваў убачыць... Стаў глядзець вышэй...

I прыйшла мама. Учора яна павесіла ў палаце абраз. Нешта шэпча там у куточку, апускаецца на калені. Яны ўсе маўчаць: прафесар, урачы, медсёстры. Думаюць, што я не здагадваюся... Не здагадваюся, што хутка памру... Яны не ведаюць, што начамі я вучуся лятаць...

Хто сказаў, што лятаць лёгка?

Калісьці я пісаў вершы... Я закахаўся ў дзяўчынку... У пятым класе... У сёмым зразумеў, што ёсць смерць...

Вычытаў у Гарсія Лоркі: "Цёмны корань крыку". Пачаў вучыцца лятаць... Мне не даспадобы гэтая гульня, але што рабіць?

У мяне быў сябра. Яго звалі Андрэем. Яму зрабілі дзве аперацыі і адправілі дадому. Праз паўгода чакала трэцяя аперацыя... Ён павесіўся на сваім раменьчыку... У пустым класе, калі ўсе сарваліся на ўрок фізкультуры. Урачы забаранілі яму бегаць, скакаць...

Юля, Каця, Вадзім, Аксана, Алег... Цяпер — Андрэй... "Мы памром і станем навукай", — гаварыў Андрэй. "Мы памром і нас забудуць", — гэтак думала Каця. "Мы памром..." — плакала Юля. Для мяне цяпер неба жывое, калі я на яго гляджу... Яны там..."

 

 

Самотны чалавечы голас

 

"Я нядаўна была такая шчаслівая. Чаму? Забылася... Усё гэта засталося ў нейкім іншым жыцці... Я не разумею... Не ведаю, як зноў змагла жыць. Захацела жыць. Вось — смяюся, размаўляю. Я гэтак тужыла... Я была як спаралізаваная. Хацелася з кім-небудзь размаўляць, але з кім-небудзь не з людзей. Зайду ў царкву, там ціха-ціха, як у гарах бывае. Ціха-ціха. Там можна забыць сваё жыццё. А раніцою прачнуся... Шукаю рукою... дзе ён? Яго падушка, ягоны пах... Маленькая невядомая птушачка бегае па падаконніку з маленькім званочкам і будзіць, ніколі раней такога гуку, такога голасу не чула. Дзе ён? Я не ўсё магу перадаць, не ўсё прамаўляецца. Не разумею, як я засталася жыць. Увечары дачка падыдзе: "Мам, я ўрокі ўжо вывучыла". Тут я ўспомню, што ў мяне ёсць дзеці. А дзе ж ён? "Мам, у мяне гузічак адарваўся. Прышый". Як мне пайсці за ім? Сустрэцца. Заплюшчу вочы і думаю пра яго, пакуль не засну. У сне ён прыходзіць, але толькі мелькам, хутка. Адразу ж знікае. Я нават чую ягоныя крокі... Вось куды ён знікае? Дзе? А яму так не хацелася паміраць. Глядзіць у акно і глядзіць. На неба... Я яму адну падушку пакладу, другую, трэцюю... Каб высока было. Ён паміраў доўга... Цэлы год... Мы не маглі расстацца... (Доўга маўчыць.)

Не-не, не бойцеся, я развучылася плакаць. Хачу гаварыць... Я не магу, як іншыя, сказаць сабе, што я нічога не памятаю. Як кажа гэта сабе мая сяброўка. Нашы мужы памерлі адным годам, яны разам былі ў Чарнобылі. Яна ўжо замуж збіраецца. Не-не, я не асуджаю... Гэта — жыццё... Трэба выжыць... У яе дзеці... Але мяне не пакідае дзіўная думка, мучае, яна як не мая, як быццам я яе недзе прачытала: я бачыла тое, што іншыя яшчэ не бачылі. Штосьці страшнае адкрылася нам раней, чым іншым...

... Ён паехаў у Чарнобыль у мой дзень нараджэння. Госці яшчэ сядзелі за сталом, папрасіў у іх прабачэння. Пацалаваў. А машына ўжо чакала пад акном. Дзевятнаццатага кастрычніка тысяча дзевяцьсот восемдзесят шостага года. Мой дзень нараджэння... Ён — мантажнік, ездзіў па ўсім Савецкім Саюзе, а я яго чакала. Так павялося гадамі. Мы жылі, як жывуць закаханыя — развітваліся і сустракаліся. I тады... Страх авалодаў толькі нашымі мамамі, ягонай мамай і маёй, а ў нас з ім страху не было. Цяпер думаю: чаму? Мы ж ведалі, куды ён едзе? Ну, узяць бы ў суседскага хлапчука падручнік фізікі за дзесяты клас і хоць бы яго пагартаць. Ён там без шапкі хадзіў. У іншых яго хлопцаў праз год усе валасы высыпаліся, а ў яго наадварот чупрына гусцейшай стала. Нікога з іх ужо няма. Яго брыгада, сем чалавек, усе памерлі. Маладыя... Адзін за адным... Першы памёр праз тры гады... Ну, думалі: выпадковасць. За ім другі, трэці, чацвёрты. Цяпер кожны пачаў чакаць, калі ён... Вось як яны жылі! Мой муж памёр апошнім... Мантажнікі-верхалазы... Яны адключалі святло ў выселеных вёсках, лазілі па слупах... Па мёртвых хатах, вуліцах... Увесь час на вышыні, наверсе... Рост у яго пад два метры, вага — дзевяноста кілаграмаў, — хто мог яго такога забіць? Страху ў нас доўга не было... (Нечакана ўсміхаецца.)

Ах, якая я была шчаслівая! Вярнуўся... У хаце — свята, заўсёды, як ён вяртаўся, было свята. Начная сарочка ў мяне ёсць доўгая-доўгая, прыгожая-прыгожая, я яе надзявала. Любіла дарагую бялізну, яна ў мяне ўся добрая, але гэтая сарочка асаблівая. Святочная. Для першага нашага дня... Ночы... Я ўсё ягонае цела ведала, назубок, я ўсё цалавала. Мне, бывала, нават прысніцца сон, што я нейкая частка яго цела, — гэткія мы непадзельныя. Без яго моцна смуткавала, мне фізічна без яго было балюча. Калі мы з ім расставаліся, я на нейкі час траціла арыенцір, — дзе я, на якой вуліцы, якая гадзіна... Ён прыехаў адразу з лімфавузламі на шыі, я іх губамі пачула, яны невялікія, але я спытала: "Сходзіш да ўрача?" Супакоіў: "Пройдзе". — "Як там, у Чарнобылі?" — "Звычайная работа". Ні бравады, ні панікі. Адно выпытала: "Там гэтак жа, як і тут". У сталовай, дзе іх кармілі, на першым паверсе абслугоўвалі радавых — лапша, кансервы, а на другім у начальства, ваенных генералаў — садавіна, чырвонае віно, мінеральная вада, чыстыя абрусы. У кожнага — дазіметр. А ім на ўсю брыгаду ніводнага не далі.

Ах, якая я была шчаслівая! Мы яшчэ ездзілі з ім да мора, я запомніла, што мора гэтак шмат, як і неба, яно была паўсюль. Сяброўка з мужам таксама ездзіла, яна ўспамінае: "Мора бруднае. Усе баяліся халерай заразіцца". Нешта такое газеты пісалі... Я памятаю іначай... У яркім колеры... Я памятаю, што мора было ўсюды, як і неба. Сіняе-сіняе. I ён побач. Я народжана для любові... У школе дзяўчаткі марылі: хто паступіць у інстытут, хто паехаць на камсамольскую будоўлю, а я хацела выйсці замуж. Кахаць, моцна-моцна, як Наташа Растова. Толькі кахаць. Але нікому ў гэтым не магла прызнацца, бо ў той час, вы павінны памятаць, належала марыць толькі пра камсамольскую будоўлю. Нам гэта ўбівалі ў галовы. Парываліся ў Сібір, у непраходную тайгу, спявалі, памятаеце: "За туманом и за запахом тайги". У інстытут у першы год не трапіла, не дабрала балаў, пайшла працаваць на тэлефонную станцыю. Там мы з ім пазнаёміліся... I я сама яго на сабе ажаніла, я яго папрасіла: "Ажаніся са мною! Я цябе так кахаю!" Закахалася па вушы. Такі прыгожы хлопец... Я ў нябёсах лятала! Я сама яго папрасіла: "Ажаніся са мною". (Усміхаецца.)

Іншым разам задумаюся і шукаю сабе розныя суцяшэнні: а можа, смерць — гэта не канец, ён усяго толькі змяніўся і жыве недзе ў іншым свеце. Я працую ў бібліятэцы, шмат кніг чытаю, з рознымі людзьмі сустракаюся. Мне хочацца гаварыць пра смерць. Зразумець. Я шукаю суцяшэння. У газетах, у кнігах вычытваю... У тэатр іду, калі там пра гэта, пра смерць... Мне фізічна без яго балюча, я не магу адна...

Ён не хацеў ісці да ўрача: "Я нічога не адчуваю. Мне не баліць". А лімфавузлы ўжо сталі велічынёй з курынае яйка. Сілком запхнула ў машыну і завезла ў паліклініку. Накіравалі да анколага. Адзін урач паглядзеў, паклікаў другога: "Тут яшчэ адзін чарнобылец". I яны ўжо яго не адпусцілі. Праз тыдзень зрабілі аперацыю: выдалілі цалкам шчытападобную залозу, гартань і замянілі іх нейкімі трубачкамі. Так... (Замаўкае.) Так... Цяпер я ведаю, што гэта таксама быў яшчэ шчаслівы час. Божа! Якім глупствам я займалася: бегала па магазінах, купляла падарункі ўрачам — цукеркі, імпартныя лікёры. Нянечкам шакаладкі. I яны бралі. А ён з мяне пасміхваўся: "Зразумей, яны — не багі. А хіміі і абпраменьвання тут усім хапае. Дадуць і без цукерак". Але я імчалася на канец горада па торт "Птушынае малако" ці па французскія духі, — усё гэта ў той час толькі па знаёмстве, з-пад прылаўка. Перад адпраўкай дадому... Мы едзем дадому! Мне далі спецыяльны шпрыц, паказалі, як ім карыстацца. Я павінна была карміць яго праз гэты шпрыц. Усяму навучылася. Чатыры разы на дзень варыла што-небудзь свежае, абавязкова свежае, перамолвала гэта на мясарубцы, перацірала на сіцечку і пасля набірала ў шпрыц. Праколвала адну з трубак, самую вялікую, а яна ішла ў страўнік... Але ён перастаў адчуваць пахі, адрозніваць. Спытаюся: "Смачна?" Не ведае...

Але мы ўсё роўна некалькі разоў яшчэ бегалі ў кіно. I там цалаваліся. Завіснулі на гэтакай таню-ю-сенькай нітачцы, а нам ўяўлялася, што зноў зачапіліся за жыццё. Пра Чарнобыль стараліся не гаварыць. Не ўспамінаць. Забароненая тэма. Да тэлефона яго не падпускаю. Перахопліваю. Хлопцы ягоныя адзін за адным паміраюць... Забароненая тэма... Але неяк раніцою буджу яго, падаю халат, а ён не можа ўстаць. I сказаць нічога не можа... перастаў гаварыць... Вочы вялікія-вялікія... Вось калі ён спалохаўся... Так... (Зноў замаўкае.) Заставаўся ў нас яшчэ год... Увесь гэты год ён паміраў... З кожным днём яму горш і горш, і ён жа ведае, што ягоныя хлопцы паміраюць... Мы ж яшчэ з гэтым жылі... З гэтаю думкаю... Невыносна гэтак жыць яшчэ і таму, што ніхто не ведае, што гэта такое. Кажуць — Чарнобыль, пішуць — Чарнобыль. Але ніхто не ведае, што гэта... Штосьці страшнае нам адкрылася першым... Усё цяпер у нас інакш, чым у іншых: нараджаемся не гэтак, паміраем не гэтак, як усе. Вы ў мяне спытайце, як паміраюць пасля Чарнобыля? Чалавек, якога я любіла, любіла гэтак, што не магла б любіць яго болей, калі б я яго сама нарадзіла, на маіх вачах ператвараўся... У пачвару... Выдалілі лімфавузлы, іх няма і парушыўся кровазварот, і нос ужо неяк зрушыўся, павялічыўся ў разы тры, і вочы ўжо нейкія іншыя — разышліся ў розныя бакі, у іх незнаёмае святло паявілася і выраз, як быццам не ён, а нехта яшчэ адтуль вызірае. Пасля адно вока зусім закрылася... А я чаго баюся? Мне б толькі, каб ён сябе не ўбачыў... Не запомніў такім. Але ён пачаў мяне прасіць, паказваць рукамі, што, маўляў, прынясі люстэрка. Я то на кухню пабягу, быццам забыла, не пачула, то яшчэ што-небудзь прыдумаю. Два дні яго гэтак падманвала, на трэці дзень мне ў сшытачак вялікімі літарамі і з трыма клічнікамі: "Дай люстэрка!!!" У нас ужо быў сшытачак, ручка, аловак, мы ўжо такім чынам перамаўляліся, бо ён нават і шэптам не мог гаварыць, нават шэпт у яго не атрымліваўся. Поўная немата. Я хутчэй на кухню, грымлю каструлямі. Не чытала, не чула. Зноў мне піша: "Дай люстэрка!!!" — і з гэтымі знакамі... Прынесла яму люстэрка, самае маленькае. Зірнуў, схапіўся за галаву і ківаецца, ківаецца на ложку... Я — да яго, давай угаворваць... "От трошкі паправішся, і мы паедзем з табою куды-небудзь у малалюдную вёску. Купім хату і будзем там жыць, калі ты не захочаш у горадзе, дзе шмат людзей. Будзем жыць адны". Я яго не падманвала, я паехала б з ім абы-куды, толькі б ён быў, а які — няважна. Ён — і ўсё. Я яго не падманвала...

Не прыгадаю нічога, пра што хацелася б прамаўчаць. А было ўсё... Я гэтак далёка зазірнула, можа быць, далей за смерць... (Запыняецца.)

Мне было шаснаццаць гадоў, як мы пазнаёміліся, ён старэйшы за мяне на сем гадоў. Два гады сустракаліся. Я вельмі люблю ў нас у Мінску раён ля паштамта, вуліцу Валадарскага, там пад гадзіннікам ён прызначаў мне спатканні. А жыла я ля камвольнага камбіната і ездзіла на пятым тралейбусе, які не спыняўся ля паштамта, а трошкі праязджаў наперад, да магазіна "Дзіцячае адзенне". Ледзь-ледзь заўсёды прыпазнюся, каб праімчацца міма і ўбачыць, ахнуць: які прыгожы хлопец мяне чакае! Нічога не заўважала два гады, ні зімы, ні лета. Вадзіў на канцэрты... На маю любімую Эдзіту П'еху... На танцы не бегалі, на танцпляцоўку, ён не ўмеў танцаваць. Цалаваліся, толькі цалаваліся... Называў мяне: "Маленькая мая". Дзень нараджэння, зноў мой дзень нараджэння... Дзіўна, але ўсё самае галоўнае ў мяне адбывалася менавіта ў гэты дзень, вось і не вер пасля гэтага ў лёс. Стаю пад гадзіннікам: у пяць — спатканне, а яго няма. У шэсць — усхваляваная, у слязах брыду на свой прыпынак, пераходжу вуліцу, азірнулася, як адчула — бяжыць за мною, на чырвонае святло, у рабочай спяцоўцы, у ботах... З работы раней не адпусцілі... Такім я яго і любіла больш за ўсё: у паляўнічым касцюме, у куфайцы, — яму ўсё было да твару. Паехалі да яго дадому, ён пераапрануўся і рашылі адзначыць мой дзень нараджэння ў рэстаране. Але ў рэстаран мы ўжо не трапілі, бо быў вечар, вольных месцаў няма, а тыцнуць пяцёрку ці дзесятку (гэта яшчэ тыя грошы) швейцару, як іншыя, ні ён, ні я не ўмелі. "Давай, — заззяў увесь, — купім у магазіне шампанскае, набор пірожных і пойдзем у парк, там адсвяткуем". Пад зоркамі, пад небам! Вось ён які быў... На лаўцы ў парку Горкага мы прасядзелі да раніцы. Другога такога дня нараджэння ў мяне ў жыцці не было, вось тады я яму і сказала: "Ажаніся са мною. Я цябе так кахаю!!" Засмяяўся: "Ты яшчэ маленькая". А назаўтра занеслі заяву ў загс.

Якая я была шчаслівая! Нічога б не памяняла ў сваім жыцці, нават папярэдзь хто-небудзь зверху, з зорак... У дзень вяселля ён не знайшоў свой пашпарт, мы ўвесь дом перавярнулі, шукалі. Нас запісалі ў загсе на нейкай паперцы. "Дачушка, гэта благі знак", — плакала мая мама. Пасля пашпарт адшукаўся ў старых ягоных штанах, на гарышчы. Каханне! Гэта было нават не каханне, а доўгая закаханасць. Як я танцавала раніцою перад люстэркам: я прыгожая, я маладая, ён мяне кахае! Цяпер я забываю свой твар, той твар, што быў у мяне з ім... Я не бачу гэтага твару ў люстэрку...

Ці можна пра гэта гаварыць? Называць словамі... Ёсць таямніцы... Я дагэтуль не разумею, што гэта было. Да самага апошняга нашага месяца... Ён клікаў мяне ўначы... У яго былі жаданні... Любіў мацней, чым раней... Удзень, калі я глядзела на яго, не верыла ў тое, што адбывалася ноччу... Мы не хацелі з ім расставацца. Я яго лашчыла, гладзіла. У тыя хвіліны я ўспамінала самае радаснае... Шчаслівае... Як ён прыехаў з Камчаткі з барадой, адгадаваў там бараду. Мой дзень нараджэння ў парку на лаўцы... "Ажаніся са мною..." Ці трэба гаварыць? Ці можна? Я сама да яго ішла, як ідзе мужчына да жанчыны... Што я магла яму даць, акрамя лекаў? Якую надзею? Ён гэтак не хацеў паміраць... Толькі маме сваёй нічога не расказвала. Яна б мяне не зразумела. Асудзіла. Пракляла. Гэта ж не звычайны рак, якога таксама ўсе баяцца, а чарнобыльскі, ён яшчэ страшнейшы. Урачы мне растлумачылі: калі б метастазы пранізалі арганізм знутры, ён бы хутка памёр, а яны папаўзлі верхам... Па целе... Па твары... Штосьці чорнае на ім нарасло. Кудысьці прапаў падбародак, знікла шыя, язык вываліўся вонкі. Лопаліся сасуды, пачыналася кровацячэнне. "Ой, — крычу, — зноў кроў". З шыі, са шчок, з вушэй... ва ўсе бакі... нясу халодную ваду, кладу прымочкі — не ратуюць. Нешта жахлівае. Уся падушка зальецца... Тазік пастаўлю, з ванны... Струменьчыкі б'юцца...Як у даёнку... Гэты гук... Такі мірны і вясковы... Я яго і цяпер начамі чую... Пакуль ён пры памяці, ляпае ў далоні — гэта ў нас умоўны знак: кліч! Выклікай "хуткую". Ён не хацеў паміраць... Яму сорак пяць гадоў... Званю на станцыю "хуткай дапамогі", а яны ўжо нас ведаюць, ехаць не хочуць: "Мы нічым не можам памагчы вашаму мужу". Ну, хоць бы ўкол! Наркотык. Сама ўкалю, навучылася, а ўкол — сіняком пад скурай, не разыходзіцца. Адзін раз даклікалася, прыехала "хуткая"... Малады ўрач... Наблізіўся да яго і тут жа назад адступае-адступае: "Скажыце, а ён выпадкам у вас не чарнобыльскі? Не з тых, хто пабываў там?" Я адказваю: "Але". I ён, я не перабольшваю, усклікнуў: "Міленькая мая, хутчэй бы гэта скончылася! Хутчэй! Я бачыў, як паміраюць чарнобыльцы". А мой жа пры памяці, ён гэта чуе... Добра яшчэ, што не ведае, не здагадваецца: ён ужо адзін са сваёй брыгады застаўся... Апошні... Другім разам медсястру з паліклінікі прыслалі, дык яна ў калідоры пастаяла, нават у кватэру не зайшла: "Ой, я не магу!" А я магу? Я ўсё магу. Што мне прыдумаць? Дзе ратунак? Ён крычыць... Яму балюча... Увесь дзень крычыць... Тады я знайшла выйсце: улівала ў яго праз шпрыц бутэльку гарэлкі. Адключыцца. Забудзецца. Не сама здагадалася, іншыя жанчыны падказалі... З такой жа бядою... Прыйдзе ягоная мама: "Чаму ты адпусціла яго ў Чарнобыль? Як ты магла?" А мне і ў галаву не магло прыйсці, што трэба было не адпусціць, а яму, напэўна, — што ён мог не паехаць. Гэта ж быў іншы час, як ваенны. Неяк я ў яго спыталася: "А цяпер не шкадуеш, што туды паехаў?" Галавой круціць — не. У сшытачку піша: "Памру, прадасі машыну, запасныя колы, а за Толіка (гэта яго брат) замуж не выходзь". Толіку я падабалася...

Ёсць таямніцы... Сяджу ля яго... Ён спіць... У яго такія прыгожыя валасы... Я ўзяла і ціхенька адрэзала пасмачку... Расплюшчыў вочы, паглядзеў, што ў мяне ў руках, усміхнуўся... У мяне засталіся яго гадзіннік, ваенны білет і чарнобыльскі медаль... (Пасля маўчання.) Я такая шчаслівая была! У раддоме, памятаю, днямі сяджу ля акна, яго чакаю, выгледжваю. Нічога толкам не разумела: што са мною, калі? Мне б на яго паглядзець... Не магла наглядзецца, як прадчувала, што гэта калі-небудзь скончыцца. Раніцою кармлю і любуюся, як ён есць. Як ён голіцца. Як ідзе вуліцаю... Я — добры бібліятэкар, але я не разумею, як гэта можна любіць работу. Я любіла толькі яго. Аднаго. I я не магу без яго. Я крычу па начах... У падушку крычу, каб дзеці не пачулі...

Ні на хвіліну не ўяўляла, што яго няма ў хаце, што мы не разам. Мая мама... Яго брат... Яны мяне падрыхтоўваюць, намякаюць, што ўрачы, маўляў, раяць, даюць накіраванне, адным словам, пад Мінскам ёсць такая спецыяльная бальніца, дзе раней паміралі вось такія асуджаныя... Афганцы... Без рук, без ног... А цяпер туды чарнобыльцаў вязуць. Угаворваюць: там яму будзе лепей, урачы заўсёды побач. Не хацела, я чуць пра гэта не хацела. Тады яны яго пераканалі, і ён пачаў мяне ўпрошваць: "Завязі туды, не мучайся". А я то бюлетэнь прашу, то на рабоце адпачынак за свой кошт выпрошваю, таму што не належыць. Па законе бюлетэнь даюць толькі для догаяду хворага дзіцяці, а адпачынак за свой кошт не больш чым на месяц. Але ён увесь наш сшытачак спісаў. Узяў з мяне слова, што я яго туды завязу. Я паехала на машыне з яго братам. На краі вёскі, называлася яна Грабёнка, стаяў вялікі драўляны дом, калодзеж напаўразбураны. Прыбіральня на вуліцы. Бабулі нейкія ў чорным... Багамольныя... Нават з машыны не кранулася. Не паднялася. Ноччу цалую яго: "Як ты мог мяне пра гэта прасіць? Ніколі гэтага не будзе! Ніколі гэтага не будзе! Ніколі!!" Я яго ўсяго цалавала...

Самыя страшныя апошнія тыдні... Паўгадзіны пісалі ў паўлітровы слоік. Вачэй не падымае. Яму сорамна. "Ну як ты можаш гэтак думаць?" — цалую яго. Апошнім днём здарылася такая хвіліна: ён расплюшчыў вочы, сеў, усміхнуўся і сказаў: "Валечка!.."

Паміраў адзін... Чалавек памірае адзін... З працы пазванілі: "Мы чырвоную грамату прынясём". Пытаюся ў яго: "Хочуць твае хлопцы прыйсці. Грамату ўручаць". Галавой круціць: не-не! Але яны наведалі... Грошы нейкія прынеслі, грамату ў чырвонай папцы з фатаграфіяй Леніна. Узяла яе і думаю: "За што ж ён памірае? У газетах пішуць, што гэта не толькі Чарнобыль, што гэта камунізм узарваўся. А профіль на чырвонай папцы той жа..." Хацелі хлопцы яму нейкія словы добрыя сказаць, але ён накрыўся коўдрай, толькі валасы тырчалі. Пастаялі над ім і пайшлі. Ён ужо баяўся людзей. Толькі мяне не баяўся. Як хавалі, прыкрыла яму твар дзвюма насоўкамі. Калі хто прасіў паказаць, я адкрывала... Адна жанчына самлела... А калісьці яна кахала, я яго да яе раўнавала... "Дай апошні раз пагляджу". — "Глядзі". Я не расказала, што, калі ён памёр, ніхто не мог да яго падысці, усе баяліся. А сваякам самім у нас няможна мыць, апранаць. Па нашых славянскіх звычаях. Прывезлі з морга двух санітараў, яны папрасілі гарэлкі: "Мы бачылі, — прызналіся, — усё: разбітых, парэзаных, трупы дзяцей пасля пажару... Але такое ўпершыню... Страшней за ўсё паміраюць чарнобыльцы..." (Заціхае.) Ён памёр і ляжаў гарачы-гарачы. Да яго нельга было дакрануцца... Я спыніла гадзіннік у хаце... Сем раніцы... I гадзіннік наш па сёння стаіць, не заводзіцца... Майстра выклікалі, рукамі разводзіць: "Тут не механіка і не фізіка, а метафізіка".

Першыя дні... Без яго... Спала два дні, не маглі дабудзіцца, устану, пап'ю вады, нават не ела, і зноў на падушку звалюся. Цяпер мне дзіўна, невытлумачальна: як гэта я магла заснуць? У сяброўкі муж паміраў, ён шпурляў у яе посудам. Чаму яна такая маладая, прыгожая? А мой толькі глядзеў на мяне і глядзеў... У наш сшытачак запісаў: "Памру, спалі мой прах. Я хачу, каб ты не баялася". Чаму ён гэтак надумаўся? Ну, розныя чуткі: чарнобыльцы і пасля смерці "свецяцца"... Я сама чытала, што магілы чарнобыльскіх пажарнікаў, якія памерлі ў маскоўскіх шпіталях і пахаваны пад Масквой у Міціне, людзі абыходзяць, сваіх мёртвых ля іх не кладуць. Мёртвыя мёртвых баяцца, не кажучы пра жывых. Таму што ніхто не ведае, што такое — Чарнобыль. Адны здагадкі. Прадчуванні. Ён прывёз з Чарнобыля белы касцюм, у якім там працаваў. Штаны, спяцоўка... Так гэты касцюм і ляжаў у нас на антрэсолях да яго смерці. Пасля мама рашыла: "Трэба выкінуць усе ягоныя рэчы". У яе быў страх... А я нават той касцюм яго зберагала. Злачынніца. У мяне ж дома дзеці. Дачка і сын... Завезлі за горад і закапалі... Я шмат кніг прачытала, я жыву сярод кніг, але нічога яны не могуць растлумачыць. Прывезлі урначку... Не страшна, я рукой там памацала і штосьці дробнае, як ракушкі на беразе мора, у пяску, гэта тазавыя костачкі. Да гэтага да рэчаў яго дакранаюся — не чую, не адчуваю, а тут як абняла. Ноччу, памятаю, ён — мёртвы, сяджу ля яго. I раптам нейкі дымок... Другі раз убачыла гэты дымок над ім у крэматорыі... Яго душа... Ніхто яе не бачыў, а я бачыла... У мяне адчуванне: яшчэ раз пабачыліся...

Якая ж я была шчаслівая! Ён паедзе ў камандзіроўку, я дні, гадзіны лічу да нашай сустрэчы. Я фізічна без яго не магу... Мы паедзем з ім да ягонай сястры ў вёску, увечары яна паказвае: "Табе ў гэтым пакоі паслала, а яму ў тым". Паглядзім адно на аднаго і засмяёмся. Не ўяўлялі, як можна спаць асобна, у розных пакоях. Толькі разам. Я не магу без яго... Сваталіся... Брат ягоны сватаўся... Яны вельмі падобныя... Але мне здаецца, калі хто іншы да мяне дакранецца, я буду плакаць і плакаць...

Хто яго ў мяне забраў? Па якім праве? Прынеслі позву з чырвонай паласою дзевятнаццатага кастрычніка тысяча дзевяцьсот восемдзесят шостага года... Як на вайну...

(Мы п'ём гарбату. Я разглядаю сямейныя фатаграфіі. Вясельныя. I калі ўжо хачу развітацца, яна мяне запыняе.)

Як я буду далей жыць? Я вам не ўсё... Не да канца... Я была шчаслівая... Да бяспамяцця... Можа, не трэба майго імя... Ёсць таямніцы... Малітвы чытаюць сам-насам... Шэптам сама сабе... (Замаўкае.) Не, назавіце маё імя... Богу назавіце... Я хачу зразумець... Я таксама хачу зразумець, навошта нам даюцца пакуты? Навошта яны? Па першым часе здавалася, што пасля ўсяго ў мяне ў паглядзе штосьці цёмнае з'явіцца... Чужое... Што мяне ўратавала? Выштурхнула з жыцця? Вярнула... Мой сын... У мяне ёсць яшчэ адзін сын...

Наш з ім сын... Ён даўно хворы... Ён вырас, але бачыць свет дзіцячымі вачыма... Вачыма пяцігадовага хлопчыка... Я хачу быць з ім... Мару памяняць кватэру бліжэй да Навінак, там у нас псіхіятрычная бальніца. Ён там... Гэта прысуд урачоў: каб ён жыў, ён павінен быць там. Я езджу туды па выхадных. Сустракае мяне: "А дзе тата Міша? Калі прыедзе?" Хто яшчэ ў мяне пра гэта папытае? Ён яго чакае...

Мы будзем чакаць з ім разам. Я буду чытаць шэптам сваю чарнобыльскую малітву... Ён — глядзець на свет дзіцячымі вачыма..."

Валянціна Цімафееўна Панасевіч, жонка ліквідатара

 

 

Замест эпілога

 

"... Кіеўскае бюро падарожжаў прапануе паездкі ў горад Чарнобыль і мёртвыя вёскі... Само сабою, за грошы. Наведайце ядзерную Меку..."

Газета "Набат", люты, 1996 г.


1986-1996

Пераклад: Мікола Гіль