— А каб ты не ўстаў! Каменем каб ляжаў! Азыз каб лежачы! От дык чалавек! От дык гаспадар! А божухна ты мой, а бацюхна! І на што мне бог даў гэтакага абібока: мучся цэлы век. От толькі ці хочацца людзей смяшыць ды дзіцяці шкода, а то, дальбог жа, у сельсавет пайшла б распісалася! Нашто ж, каб мяне вечна заядала нэндза, нашто мне гэтакі неўставяка. У людзей, пане мой, як шкло і будынкі тыя, і на двары, як у вяночку, а то і стрэхі — ні аднае цэлай няма — усе цякуць. Свіння адна, і тую няма куды загнаць. А студня дык ужо зусім зараз рассыплецца: за вадою да суседзяў прыйдзецца хадзіць. Уставай! Ідзе нехта, людзей пасаромся.
І Гіляр, падняўшы галаву, кінуў праз акно свой заспаны позірк. «Маніць»,— мільганула ў яго думках, і набраклы твар зноў апусціўся на збітую падушку.
— Ляжы і хоць ніколі не ўставай! Бакі хай азызнуць,— сказала Настуля, пабачыўшы, што яе апошняе аружжа «нехта ідзе», якім яна калі-нікалі брала Гіляра, скарыстана, і, бразнуўшы дзвярыма, выйшла з хаты.
На двары Настуля ганялася за свінёю. Свіння расхінула калы, улезла ў агарод і цяпер, бы карабель па моры, плавала па градах. А сярод двара сядзеў двухгадовы Паўлюк і на чым свет стаіць крычаў немым голасам. І Настуля, увагнаўшы свінню і супакоіўшы дзіця, пачала забіваць колікі.
А Гіляр тым часам ляжаў. Гіляр быў з такіх людзей, у якіх учарашняя работа павінна рабіцца цераз тыдзень, а калі гэта магчыма, дык і на другое лета можна пакінуць.
— Усё роўна не пераробіш усяго,— казаў Гіляр.— Выпала лішняя гадзіна, аддыхні, паляжы,— і ён адпачываў. І калі жонка Настуля з усіх бакоў не пераставала абіраць яго лапаткі і ўрэшце выводзіла з цярплівасці, дык тады Гіляр уставаў і ішоў да свайго суседа Мітры.
— Ну як, пане суседзе,— казаў Мітра,— вайна набліжаецца? Ангельшчына прырыхтавала па дзвесце пудоў і пятнаццаць хунтаў бомбы. Як думаеш, пане суседзе, збаімся мы ці не? — І Гіляр моршчыў лоб, чакаў хвіліну, бы змяраў двухсотпудовы з пятнаццаццю хунтамі аб’ём бомбы і тады ўжо адказваў:
— Яно-то, вядомая рэч, гэтая вага дынаміту можа зруйнаваць ураз цэлы горад! — І потым, пацерабіўшы ў сваёй рэдзенькай бародцы, дабаўляў:— Але і мы не лыкам мераны. Тут, брат, калі што якое, дык сіла на сілу пойдзе, і бомбы гэтыя тады на бок! Сіла, брат, салому ломіць!
— Але ж сіла,— адказваў Мітра, і суседзі доўга яшчэ гутарылі пра будучую вайну. Мітра казаў, што ў Амерыцы ерапланы ёсць, якія зразу перавозяць за адзін мах цэлую армію, са зброяй, з харчамі. І Гіляр спрачаўся, даказваў, што гэта немагчыма.
— Што вялікія ёсць ерапланы, дык гэта факт,— казаў Гіляр,— а што не па цэлай арміі, а толькі па адной дывізіі перавозяць, дык тут таксама бясспрэчная справа. Я, брат, усю мікалаеўскую праслужыў, я, брат...— І гэтак паразважаўшы пра «палітычныя падзеі», суседзі пераходзілі тады да бягучых сваіх гаспадарчых спраў.
І Гіляр ляжаў цяпер, перабіраў у думках тыя вобразы, якія цераз акно кідаліся яго позірку.
— Пагода, мусіць, змінтрэжыцца: сёння змена квадры,— разважаў Гіляр, лежачы.— Бачыш, якія белабокія, так і шмыгаюць. А касіць яшчэ рана, якая карысць, што гнісці будзе. А пагода ўжо абавязкова зменіцца. А студня? Гэта ж не аднаго работа, пакасіўшы, ужо вазьмуся, пазаву Мітру ды яшчэ каго-небудзь. А свіння, можа, разам з канём заганяцца: і цяплей зімою, і гной у адным месцы.— І ён, каб не драпежылі, не шчыкаталі мухі, адвярнуўся ад акна, нацягнуў на твар коўдру.
Узгоркі, што за вёскаю Лог, якія выбрукавала каменне, зарасталі рутаю. Дзе-нідзе, паміж руты, прабіваўся, вушы апусціўшы ў гарачыню, быльнёг. Нібы чарэнь, награваўся пясок, і Настуля босымі нагамі, асцярожна жала каля гэтых узгоркаў сваю палоску.
Жніўнёвы дзень мучыў сваёю спякотаю. Прыпарвала, і ад млявай істоты хацелася піць. І Настуля, дажаўшы сноп, адыходзіла дадому.
— Дзень добры,— вырасла з-за гары Атрахімава постаць з касою на плячах.
— Дзень добры,— і Настуля пайшла па адной дарозе з Атрахімам да вёскі.
— Ну, як жа твой Гіляр, папраўляецца? — запытаў Атрахім у Настулі, спускаючыся з узгорка.
— Дзякаваць богу,— весела адказала Настуля.— А то, Атрахімка, аніякай надзеі не было,— казала Настуля далей,— дзе ж, двума наваротамі адкідала.
— Дык у яго, значыцца, у поўным сэнсе быў ціф,— зацікавіўся Атрахім.
— Вот жа! Фельдчар казаў, што зусім малая надзея. Па яго гарачыні дык ніхто не мог вытрымаць, да таго ўжо яго паліла. А ўсё праз дур: прыйшоў разагрэты з лазні ды і напіўся. Яно-то і здаровая вада потнаму шкодзіць, а тут наша трохі аддае. От каб паправіўся, дык жа студню, канешне, трэба перасыпаць. Ну як напіўся, дык зразу яго ў холад, потым горача, і от пяць нядзелек як адзін дзянёк пралежыў. Але цяпер нічагусенька, устае ўжо сам.
— Вады трэба схадзіць ды дзіцяці есці даць, а то кінула з ім,— сказала Настуля, падыходзячы да вёскі, і Атрахім павярнуў на сваю сценку.
Гіляр быў не на жарты хворы. Доктар аніякае надзеі не меў на яго папраўку. Але моцны Гіляраў арганізм перанёс гарачку брушнога тыфу.
— Напіўся нячыстай вады,— канчаткова вырашыў доктар, і ён не памыліўся.
Гілярава студня кожную хвіліну была на беразе падзення. Дошкі зруба, які быў над хлутам, зусім рассоўваліся, адкідаліся ад падоўжных слупкоў. І тады маленькі ветрык-жар захватваў цэлымі прыгаршчамі брудны пясок ды сыпаў яго патрошку на ціхую, ніколі не зліваную ваду. Настуля некалькі разоў у дзень падымала то адну, то другую з гэтых дошак і, прылажыўшы да дзеравянага цвіка гатовую дзірку, прыстуквала далонню. Але калі праходзіла каля студні яе рабая свіння, ад якой не было ні плоту, ні замёту, дык гэтыя дошкі зноў з’язджалі з сваіх месц і тады зноў была для Настулі работа.
Усярэдзіне, у Гіляравай студні можна было бачыць, як сцены хлуту, бы выцертым дываном, засцілаліся кароценькім мохам. Паабапал з бакоў, на гэтым імху раслі на сваіх доўгіх, крохкіх карэннях нейкія слізкія грыбы. А ніжэй трохі, каля самай вады, тырчэлі канцамі ў вадзе дзве дошкі, на якія напіраў, плыў цераз край сівы глей. І пасля ўсяго гэтага, гледзячы на ваду, у якой аддаваўся падрапаны люстраны водбліск блакітнага неба, можна было бачыць, як на ёй плавалі нейкія невядовыя арганізмы ўсемагутнай прыроды. Вада то разбягалася дробнымі пацеркамі, кружочкамі, то зусім бурболіла на адным месцы. І тады здавалася, што гэтыя бурбалкі зыходзяць ад нечага большага за гэтых вадзяных кузурак, ад нечага зусім вялікага, якое лёгка можна разглядаць, нават няўзброеным вокам.
— Дзе ж дзіця? — увайшоўшы ў адчыненыя сенцы, запыталася Настуля ў Гіляра, які ляжаў на ложку.
— На дварэ. Нядаўна бегала каля ганка,— адказаў ён, і Настуля з матчыным пачуццём кінулася да студні.
— Няма,— мільганула ў яе галаве страшэнная думка і, прамчаўшыся нібы маланкаю, знікла. За студняю, калупаючыся ў пяску, сядзеў яе Паўлючок.
І тады Настуля з нетрывалаю радасцю ўзяла дзіця на рукі і ад усяе матчынай шчырасці пачала цалаваць. А калі яна абярнулася, хацела ісці да хаты, дык тады толькі заўважыла разбураны зруб студні.
— Зноў, мусіць, свіння, каб яна выпруцілася,— прамармытала Настуля, але, падышоўшы да студні, так і застыла на адным месцы.
Верхні зруб студні з аднаго боку зусім быў зруйнаваны. З дошак, якія адкінуліся ад слупка, ляжала толькі адна. Слупок быў пашчыпаны, і ад яго валялася рассыпанае гніллё. А калі Настуля асцярожна глянула ў процьму цёмнай студні, дык грыбы, якія ніколі не чакалі катастрафічных падзей, былі збіты. Павуцінне, толькі што ададранае, свежаю пялёнкаю матлялася, вісела на скрамзоленым імху. І калі Настуля ўглядалася ў дно студні, дык ранейшага, здрапанага люстранага водбліску відаць не было. Нейкая незразумелая куча буралому была відаць заміж вады. І калі яна яшчэ яшчэ ўглядалася ў незразумелы буралом, дык тады мімавольны крык вырваўся з яе нутра, і яна кінулася бягом дахаты.
Цераз некалькі часу, калі Настуля зусім спакойная стаяла каля студні, пяцёх мужчын з вялікай марудлівасцю, на вяроўцы, даставалі з студні яе рабую свінню. І калі свіння дакранулася верхняй цвёрдай глебы, дык Мітра, які дапамагаў цягнуць чацвераногую жывёлу, канчаткова канстатаваў яе смерць.
— Так, так, утапілася, няйначай...
1927