Ноч...
Цені...
Ціха і мякка крадуцца цені. Нібы на кончыках пальцаў падымаюцца, ува ўсю веліч выцягваюцца, хочуць заглянуць аж за ўзгорак, у невядомую далячынь.
Тады ў чалавека ёсць імкненні — нацягнутыя струны.
Тады ў чалавека ёсць мэта — пункт у канцы гэтых струн.
Цені нячутна дакранаюцца голымі пальцамі да вострага шкла распасцёртай ночы...
Цені крадуцца і не зважаюць, што ў іх фальшывая мэта, што яны даходзяць да рашучасці.
А гэта тое, што можа быць з найгоршага. Бо ў напружаны момант, пэнкне струна і... засмяецца ноч.
А скакун, што ўтварае начны цень, не дакончыўшы апошняга «па», засаромеецца перад сваімі імкненнямі. І гэта самае з горшага...
Лепшае — у час сказаць музыканту: «Даволі! Вельмі ўдзячны!» Гэта адно з лепшага.
Ноч тады будзе маўчаць.
Цені крадуцца... Пішчаніцаю лезуць... З тысячы закануркаў цёмнай ночы вытыркаюцца...
Яны імкнуцца да пункта, у якім аздабляецца, сваім хараством вабіць мэта.
Калі чалавек імкнецца да мэты, створанай з не існуючых на тое правоў...
Тады ён робіць над сабою самагубства. Ён не хоча праверыць створанай сваім прымусам фальшывай мэты.
І зноў будзе смяяцца ноч.
Чалавек не глядзіць сабе пад ногі. А цені ўсё больш ды больш выцягваюцца. Чалавек забываецца, што шкло да крыві папраразала голыя пальцы... Цені глядзяць аж у самы жаданы пункт — туды, дзе аздобіцца мэта.
Чалавек не бачыць, што застаўся адзін крок і... адыдзецца ён — паляціць у бяздонне...
Абарвецца струна імкненняў.
Чалавек не адчувае, што яму стане сорамна перад фактамі свайго існавання.
...Нават на глыбокім дне пустой процьмы стане саромна.
А гэта і ёсць тое, што не сказаць у час музыканту: «Даволі! Вельмі ўдзячны!»
Вясенняя ноч. Кароткая, але мяккая ноч. Плюшавая. Яна лагодна ахіляла натапыраныя, крохкія кляны. Спавівала іх сваім каморачным змрокам.
А жукі і хрушчы спявалі песню.
Ціха было гэтаю ноччу, каб не жукі, але цёмна. Як пальцам у вока — цёмна. Яно гэтак у звычаі. Ноч першых дзён вясны заўсёды цёмная. Гэта пакуль прывыкнуць чалавечыя вочы: ад белага снегу да талай чорнай зямлі.
Дык хто ж мог бы згадзіцца — угледзіцца ў гэтую ноч і так, каб убачыць? Хто мог бы наскрозь бачыць гушчар лесу? Хто?
Усё ў свае транты закутвала ноч. Захоплівала яна сваім ахапкам, спавівала і адносіла некуды далёка, аж у лясныя нетры.
А там цяпер страшна было.
Сава, як малы пястун, на ўвесь лес крычала нема. Часамі суччо патрэсквала — бы ішоў хтось. А то чуць-чуць верхавіна хвоі шумела. Чамусьці раптоўна прачыналася дый шумела. Страшна было.
Але гэты страх мог трывожыць чалавечыя пачуцці толькі тады, калі ў чалавека не было клопату. Ён мог парушыць спакой чалавека ў тым выпадку, калі яго, гэтага страху, не выціскала нешта другое, больш важнае, чымся ён сам. І калі гэтае важнае, чалавечае, даходзіла да апошняга пункта, плячыма ўпіралася ў яго, тады павінна было пачацца нешта другое. І гэтае «другое» называлася «не баяцца нанава». Чалавек толькі ў гэтым гушчары, у гэткую цёмную ноч адчуваў сябе ўсё роўна як дома, на старой печы.
Нудна неяк маўчала старая хвоя. Ці яна, можа, жалілася, што пастушкі-падшывальцы выпалілі дупло ў яе прысадзістым пні, ці яна мо пагодаю была нездаволена: бо хмары во-во навісалі на яе верхавіну. Нудна маўчала. Шамацела папяроснаю карою.
І не заўважыла нават старая хвоя, як зусім смелымі крокамі падыходзіў чалавек.
— Хто гэта ён, гэты чалавек? Чаго яму тут трэба? Нашто парушыў ён мой супакой?
Нібы схамянулася старая хвоя, чуць-чуць захісталася яе верхавіна.
А ён, у ватавым паліто, падношаным крыху, прысеў пад яе выпаленым дуплом дый маўчаў.
Ён, седзячы цяпер моўчкі, разважаў, па яго вуснах бегала нейкая нібы дзяціная радасць.
— Мала прайшоў, але самае важнае.
Яму было вельмі лёгка, што ён прайшоў гэтае важнае. Яго цела таміла нейкая асалода, млявасць. І ён на момант зажмурыўся.
— Усё роўна,— пачаў разважаць далей,— цёмна ж усё роўна.
Дык нашто ж дарэмна глядзець у цемру ночы? Нашто псаваць дарэмна зірк?
— Усё роўна! — мацней яшчэ сціснуў ліпкія абячэйкі вачэй.
Ён адзін момант быў без думак.
Недзе недалёка залапатала санлівая варона. Сук трэснуў з-пад яе і паляцеў далоў, барабанячы па галлі.
— Змарыўся... зноў парушыў свае думкі,— колькі таго ходу, а як змарыўся...— пачаў вобмацкам аглядацца наўкола.— Раніцаю разгледжу... падрыхтую дарогу для наступнага вечара...— плылі ў яго думкі адна за другою.— Там лягчэй будзе.
Чым далей ад мяжы, тым лягчэй...
— Гу-ых! Якая цемра,— расчыніў вочы на момант.— Добра ў гэткую ноч! Два крокі, а не відаць прадмета.
Ён абмацаў на карэннях месца, каб палажыць галаву.
— Я гатоў цалаваць ноч. За тое, што яна слепіць усё і аднімае раўнамерную частку сіл у аднаго і аддае яе другому. Ці як гэта? Не сілы, а нечага такога, што называецца змораю. І, галоўнае, раўнамерна распрадзяляе: дае таму, хто павінен рабіць нешта, адымае ад таго, хто павінен забараняць гэту работу... Так. Я, здаецца, драмлю, і мне абы-што пачынае вярзціся...
Ён прыхіліўся да старой хвоі, палажыў на яе карэннях галаву і падкурчыў ногі.
Недзе недалёка, у гаі, свіснуў салавей. Салавей яшчэ і яшчэ раз свіснуў, потым памаўчаў і, нібы ноч хацеў разагнаць рознымі ладамі песні, на ўвесь лес пачаў пералівацца.
Пачынала зарэць. За пяць вёрст, мусіць, пачуўся стрэл.
— Гэта з памежнікаў нехта... Мала што магло выклікаць стрэл...— падумаў ён скрозь усмешку, скрозь сон.
............
— Дазволь! Мезены пальчык, толькі мезены! Панна Адольфа, дазволь!
— Кроцік ты, кроцік мой! Юлік, ты от так якраз, як крот тышчыцца пад зямлёю... так і ты. Ну, на табе мой пальчык. Цалуй жа яго, мой хлопчык, колькі хочаш...
Дзве скрыпкі з акампанементам піяніна граюць мазурку. Яны зусім захлёбваюцца: глушаць залю старога пана Вярцінскага. Музыка чуць-чуць сюды даносіцца. Падзямельным рэхам чуваць яе далікатныя акорды. Таму так чуваць, што цераз шэраг пакояў.
А яны сядзяць. Юлік зусім аддаўся ў абладанне яго каханай. Ён прыхіліўся, скурчыўся на плюшавым дыване, каля яе крэсла. Ён палажыў галаву на яе калені... І яна песціць яго валасы; часамі гладзіць адною рукою па яго каструбаватых, вышытых срэбраным дротам, афіцэрскіх наплечніках. Яны, як ніхто ў свеце, шчаслівыя.
— Ці памятаеш ты,— перарывае асалоду шчасця Юлік,— ці памятаеш ты першую нашу сустрэчу? Ці адчувала ты тады нешта такое, што ўвесь час шчыпле сэрца — надае яму ў некалькі раз болей, байчэйшага руху?
Ён падымае галаву з яе каленяў:
— Ці памятаеш ты наша дзяцінства?
І яна ружаю ўсміхаецца, абдае яго твар жывым і п'яным пахам: глядзіць яму ў вочы, маўчыць.
— Адольфа! — прыхіляецца ён шчыльней да яе цёплых каленяў.— Адольфа, ці памятаеш ты, як мы беглі ў садзе каля фантана «Вялікай вужакі»? Ці памятаеш ты, каханая мая Адольфа? Гэта было ў той год, калі я скончыў гімназію. Гэта было, калі мы з маім бацькам заехалі ў маёнтак пана Альбінскага, заехалі да твайго бацькі... Панна Адольфа!..
Музыка нібы прыціхла. У суседнім пакоі нешта шамечацца. Але яны не зважаюць, не чуюць абрыдлых гукаў.
— Так, я памятаю, мой хлопчык! Памятаю,— зноў песцячы яго доўгія, белыя як лён, валасы, кажа Адольфа.
— Ты мяне тады падняў, калі я, хаваючыся ад цябе, павалілася, заблытаўшыся маім адзеннем за куст півоні.
— Усё тое памятаю...
— А можа, не патрэбна ўспамінаць? — хоча падняцца яна з крэсла: аблакочваецца на тоўстыя качалікі, якія абшыты плюшам валавянагя колеру.
— А можа, не трэба...
— Адольфа...— сутрымлівае ён яе імклівасць, я ж заўтра ад’язджаю ў полк...
І ён глядзіць ёй проста ў вочы. Яна разумее яго. Яна без усялякага абладання над сабою, млява аддаецца ў яго распараджэнне.
Яшчэ — чуць не зусім змаўкае музыка.
І ім цяпер здаецца, што яны з аднаго кубка п’юць асалоду шчасця.
— Сёння, у вечар майго ад’езду ў полк,— шэпчуць яго вусны,— мы павінны быць найшчаслівейшыя з табою. Наша шчасце падзеляць нашы бацькі. Мы ў іх — адзіныя... Панна Адольфа...
І яна плюшчыць вочы. Чуць бачыць яна проста на акне нацягнутую, абвіслую цёмную фіранку.
А ён яшчэ большую адчувае цеплыню, якая разыходзіцца, млявіць гультайскае на гэты раз цела.
— Юлік...— шэпчуць вусны міжвольна.
— Адольфа...— замірае, абрываецца сказ: зліваецца ў нешта адзінае, але не мяккае,— калючае...
І ён падымае галаву.
Сонца веснавой раніцы свеціць ва ўсім харастве. Яно зусім прыпякае. У бок, у плечы, у твар — свеціць сонца. Для яго ўсё роўна. Яно не разбірае куды — не знаходзіць розніцы ў фактах, у палажэннях.
— Ах! — вырываецца з яго вуснаў.— Які сон! Усё маё дзяцінства, юнацтва...
Недзе далёка-далёка, ад старой хвоі, затрубіў пастух.
— Адольфа... Хутчэй бы, хутчэй сустрэцца... дапамагчы... за спалены маёнтак, за яе загінуўшага бацьку... Які прыемны сон пройдзенага... Ах!
Пастух, мусіць, адвярнуўся з процілеглага боку, бо труба цяпер ярчэй падае гукі: не мог жа ён так хутка прыблізіцца да старой хвоі. Дробным шротам рассыпаецца трубнае рэха.
І ён падымаецца з зямлі. Ён бярэ ў рукі сукаватую палку. Чалавечая цень на паўтара крока, але ён не звяртае ўвагі на пару, на сваё начное распалажэнне.
Памаленьку патрэсквае пад яго камашамі, ангельскай моды, дробнае галлё. Птушынае шчабятанне, яркае і бадзёрае, заглушае гэты трэск.
І каб пачуць цяпер трэск дробнага галля, дык для гэтага патрэбна вельмі добра і ўважліва прыслухацца.
Сцепаніда Мацееўна ківае галавою. Яна сядзіць на балконе свайго ўласнага мураванага будынка, глядзіць у завулак, па якім праходзіць Соня, яе кватарантка, глядзіць дый ківае.
— От што значыць: хто ды ў што ўцягнецца. У кожнага сваё. Кожны мае гонар над гэтым «сваім»,— разважае гэтак Сцепаніда Мацееўна.— Але каб папытацца, от хоць бы і ў яе, чаго варта,— ну, паўгроша хоць ці варта,— гэта яе «сваё»? Каб папытацца: падцерці нос гэтым ганаровым асобам.
І Сцепаніда Мацееўна мацае парэнчу балкона — утварае ў сваёй галаве ўзапар дзве думкі. «Парэнча псуецца на дажджы»,— вынырнула гэтая другая думка і хоча цяпер выціснуць першую — «чаго варт чалавечы гонар». Але праходзіць хвіліна, і думкі ў галаве Сцепаніды Мацееўны схапіліся ў накрыжкі ды барукаюцца. А Сцепаніда, нібы воддаль толькі стаіць — назірае за імі: каторая каторую абсіліць. І от думка аб «чалавечым гонары» ў натуры Сцепаніды Мацееўны, мусіць, займала не апошняе месца: так што думка аб парэнчы пахіснулася, абнядужала, і «думка гонару» запанавала ва ўсім харастве.
— Ну, хто ж ты, хто? — пачала красаваць думка. Глядзела зноў Сцепаніда Мацееўна на Соню, якая адыходзіла ўсё далей і далей, аж пад канец завулка.
— А колькі гэтаму будзе, як пасялілася яна ў мяне? Колькі? — уяўляе Сцепаніда Мацееўна, акінуўшы позіркам перш шыльду, на якой напісана: «Здесь заливаются старыя галошы», а потым вераб’я, які вылецеў з-пад суседняга даху.
— Пасля гэтага вэрхалу пасялілася,— ківае яна галавою,— так: пасля вэрхалу.
Сцепаніда Мацееўна, гаспадыня мураванага двухпавярховага будынка, усе перавароты ўлады (а яна іх налічвае некалькі) называе вэрхалам. Яна аніяк не можа адрозніць Кастрычніцкага перавароту ад Лютаўскага. Для яе гэта ўсё роўна. Яна толькі ведае адно: з кожным годам усё большаюць падаткі за яе будынак, за хлеў, што чатырнаццаць на дваццаць пяць, і за дом. Так што гэтыя перавароты для Сцепаніды Мацееўны нічога добрага не прынеслі.
— Яны вось тут, пад грудзьмі, пад самаю лыжачкаю, каменем сядзяць, гэтыя перавароты,— кажа Сцепаніда Мацееўна.— Яны, можна сказаць, кроў з мяне ўсю дасталі.
У камяніцы Сцепаніды Мацееўны жывуць кватаранты. Іх каля трыццаці чалавек. Большасць з іх — сямейныя. Дык яны — большая палова гэтых кватарантаў — плоцяць Сцепанідзе Мацееўне па таксе, што камхозам зацверджана.
І тады Сцепаніда Мацееўна:
— Каб яму ні дна ні пакрышкі, гэтаму камхозу. Каб яму скрозь зямлю, аж на той свет, праваліцца...
Кляне Сцепаніда Мацееўна. Яна кажа тады, што ў яе ад камхоза пасівелі валасы. Яна кажа, што гэтыя валасы цэлымі жмукамі вылазяць з яе галавы.
Але яна ўсё гэта кажа сцішка. Затым кажа, што яна не дурная: яна добра разумее, што такое «кам-хоз».
І калі цяпер Сцепаніда Мацееўна глядзела на Соню, якая ўжо схавалася з яе позірку,— накіравалася да гарадскога сквера,— дык от якую ўстанавіла пару:
— Пяты год таму назад: як пасялілася і жыве от гэтым паскудніцкім заработкам.— І, устанавіўшы, Сцепаніда Мацееўна дабавіла: —А яшчэ і фуфырыцца: што-то я. Мяне голаю пядзяю не мерай! Цьфу!
У першыя гады Сонінага кватаравання Сцепаніда Мацееўна не ведала, з якіх сродкаў жыве Соня. З чаго плаціць ёй за кватэру.
Ёй не было ніякага інтарэсу.
І толькі на другім годзе, аднойчы раніцаю Сцепаніда Мацееўна заўважыла: з пакоя, дзе жыла Соня, выйшаў мужчына.
— Ага! — здагадалася тады Сцепаніда Мацееўна.— Вось з чаго пражывае мая Сонечка, з чаго плоціць мне за кватэру. Ага!
Пасля гэтага выпадку Сцепаніда Мацееўна зусім прывыкла да нейчых там прыходаў-выхадаў. Яна не звяртала на іх жаднае ўвагі. Для яе было ўсё роўна.
Вось чаму ўсплыло цяпер пытанне аб Соні ў Сцепаніды Мацееўны. Вось чаму яна ківала галавою, седзячы на балконе.
Тым часам пачынала змяркацца, але яшчэ не запальваліся гарадскія ліхтары.
Надвячорак быў яркі, як пасля дажджу. І от ад гэтага публікі ў гарадскім скверы было не так-то шмат.
Соня падышла да рагавой лаўкі на скверы. Яна села і, дастаўшы з рыдыкюля скрынку з папяросамі, пачала закурваць.
Курыла Соня не так, як кураць заядлыя курцы. Яна курыла ад таго, што перад яе жыццём склаўся нейкі супярэчны факт. І яна гэты факт толькі курэннем магла на момант адштурхоўваць — зацягваць, каб не прасвечваўся, пасмамі сіняга дыму.
— Усё скончана! — глядзела Соня міжвольна на адчыненую будку, з якой быў відаць чырвоны сіроп і тоўстая прадаўшчыца.— Усё скончана...— асенняю хмараю плылі думкі.— Яны арыштаваны... Бедны мой Казімер... Пётрусь... Эдуард... Яны... О, я не перажыву гэтых дзён! Ха-ха-ха...— дзікі смех пачуўся з яе вуснаў.— Учора толькі... Чаму іменна ўчора, а не раней... А ўсё ж такі не раней! Бальшавіцкае хам’ё...— вырваўся стогн з яе грудзей. І толькі стогн, але не словы.
Соня не ведала, што рабіць у захопленым адчаі. Яна нават не заўважыла, як перарвала папалам цясёмку рыдыкюля.
Зусім змерклася. Цэлаю капэлаю краліся цені з лісцяў гарадскога сквера. І было відаць, як на вуліцы раптам запаліліся ліхтары. Ад святла не паменшалі цені. Яны яшчэ больш гусцелі сярод лісцяў.
Соня сядзела і не прыкмячала вячэрняе варыяцыі. І толькі, нібы скрозь расколаты звон, чула Соня гутарку дзвюх асоб. Яны ішлі па суседняй дарожцы.
— Ты не ведаеш яе характару...
— Яна, брат, агонь, а не кабыла.
— Эт, баба бабаю: як ёсць баба.
І далей Соня чула, калі павярнулі гэтыя асобы на другую дарожку:
— ...за шклянку сельцерскай! Чэснае слова!
І толькі як праз цэлы тоўсты пласт зямлі чула Соня. Яна ў гэтую ж хвіліну забылася, аб чым гаварылі асобы.
— Ён адзін... Мы ўдваіх... Наш план узрыву... Ах! — пеністымі хвалямі адна на другую насядалі думкі ў Сонінай галаве.— Мы ўдваіх...
Каля яе лаўкі прайшла расфуфыраная, як называла іх Сцепаніда Мацееўна, асоба. Соня не заўважыла. Але праз хвіліну асоба зноў прашпацыравала каля яе ног, акінуўшы сваім позіркам.
— Трэба ісці адгэтуль,— падумала Соня.— Але, нібы штось прыгнятала яе да лаўкі, яна не магла з яе аніяк падняцца. І яна зноў міжвольна глядзела ў той самы пункт адчыненай будкі.
Цяпер чырвонага сіропу не было відаць. Нехта засланіў яго сваімі шырокімі плячыма. Ён, мусіць, хацеў ганарыцца сваёю постаццю перад прахожымі, хацеў ганарыцца, што ён можа купіць за пяць капеек шклянку сельцерскай вады.
Над садам, над гарадскім скверам навіслі цені ва ўсім сваім афармленні.
Недзе ў лісцях клёну, а можа, ліпы шамацелі гракі.
І Соня зусім не заўважыла, як да яе падышоў не то абарванец, не то якісьці старац.
Чалавека, які называўся Захарам, ведалі ўсе. Яго на цагельным заводзе ведалі, на лесапільным ведалі, таксама ведала яго і гарадская міліцыя.
Дзе ні бываў Захара і ў каго ні бываў!
— Ану, падымі, Захара, падымі,— жартавалі хто-небудзь са старэйшых рабочых лесапільнага завода,— ану, пакажы сваю храбрасць, утры гэтым падшывальцам нос.
І Захара браў пудоў у дзесяць брусок дзерава, клаў яго на плячо, трошкі прыгінаў галаву — нёс да станка і, як ні ў чым не бывала, растапырыўшы шырока свае ногі, шпурляў гэты брусок на зямлю.
З міліцыяй Захара пазнаёміўся ў першую чаргу. І зусім невыпадкова.
Неяк пад восень гэта было. Тады шайка бандытаў-шпіёнаў вялікай суматохі па ўсім горадзе нарабіла. З іх трох злавілі, а двое ўсё ж уцякло. Яны хацелі ўзрыў на фабрыцы ўтварыць. І от тады было больш назіранняў як ад міліцыі, так і ад палітычнай управы.
Каб злавіць гэтых двух, сачылі дзяржаўныя органы.
У адну раніцу, хутка пасля здарэння гэта было. Міліцыянер Галубок на пасту стаяў. Рухам кіраваў. Знячэўку неяк тады падняў ён вочы на рог вуліцы, аж — убачыў: чалавек з алоўкам, з запісною кніжкаю ў руках піша нешта. Глядзіць на сцяну мура дый піша.
— Што ты робіш? — запытаўся ў яго Галубок.
— Назву вуліцы запісваю,— адказаў той.
І Галубок накіраваў тады гэтага чалавека з яго назваю ў штаб міліцыі.
Па дарозе чалавек Захарам назваўся.
А ў штабе міліцыі Захару сустрэў следчы. Кароценькі чалавек з тоўстым, як агурок, выпуклым тулавам. Яго звалі Ніканорам Ніканоравічам.
Калі Захара пераступіў парог пакоя следчага, дык ён, Ніканор Ніканоравіч, седзячы за сваім рабочым столікам, пазяхаў на дажджлівую пагоду.
— Хто ты, чалавеча, і адкуль ты? — запытаўся ён у Захары, не падымаючы вачэй.
І Захара не міргнуўшы нават левым вокам адказаў яму:
— Я — сам бог.
Не трывожным позіркам, гледзячы на сцяну, на старыя, трохі зашмальцаваныя абоі, адказаў Захара.
І тады толькі Ніканор Ніканоравіч зняў паважна сваё пенснэ.
Ён працёр яго шкелцы баціставаю, белаю як снег хустачкаю.
А потым зусім паволі, навесіўшы яго, гэтае пенснэ, на выямістае пераноссе, акінуў ужо Захару пытальным позіркам.
— Ты лжэш! Прытвараешся! — наюдзіўся вожыкам Ніканор Ніканоравіч, акідаючы адным вокам Захараву вопратку: дашчэнту парваную ватоўку і такія ж самыя порткі.
— Нашто ты запісваў вуліцы?
І Захара з тым самым позіркам, пераступіўшы толькі з левай нагі на правую, адказаў:
— Каб не заблудзіцца.
А тады, яшчэ вытрымаўшы адзін момант, дабавіў:
— Ці няма ў вас чаго-небудзь такоўскага, каб падшамаць?
На гэтым амаль што і закончыўся допыт Захары Ніканорам Ніканоравічам. Не без таго: Ніканор Ніканоравіч яшчэ панерваваўся перад Захарам. Пастукаў нават кулакамі па стале, чым вельмі здзівіў і напалохаў Захару. Але, не дабіўшыся ад Захары ні на ногаць карысці — накіраваў яго ў лячэбніцу псіхічнахворых.
Месяц праблытаўся Захара ў лячэбніцы. Ніякіх вынікаў не прыйшлося ўстанавіць. Захара толькі і ведаў тое: еў, спаў ды разводзіў гутарку аб тым, як ён зрабіўся самім богам. Ну, а пасля таго як Захара выйшаў з лячэбніцы ды мог разгульваць па горадзе, яго ўжо ўсе міліцыянеры ведалі.
Аднойчы гэта было. Ноччу. На варце стаяў міліцыянер Круглік.
З поўначы было, як заўважыў Круглік, нейчая цень крадзецца з пад’езда. Натапырыўся Круглік: «Што за ліха,— разважае,— каму, што трэба ў гэткай глухой вуліцы?» Аж калі не прыгледзіцца — ён, Захара. Як ёсць — ён.
— Чаго ты па ночы туляешся? — пытае Круглік.— Што табе тут трэба.
І Захара зусім пераканана гаворыць:
— Я цябе хацеў напалохаць. Гы-гы-гы!
— Дурань! Кругом як ёсць дурань,— памысліў тады Круглік, сплюнуўшы ўбок.
От чаму цяпер ніхто не звяртаў на Захару аніякае ўвагі.
Арцель вясковых рабочых размясцілася на адпачынак. Яна выгрузіла сёння тры платформы колатых дроў і цяпер ляжала, як мост, перад станцыяю, на станцыённым дзядзінцы.
Пархвен Такельчык спаў. Ён адтапырыў чырвоную шчэць барады, цераз расхрыстаныя грудзі датыкаўся пальцамі левай рукі да пальцаў правай рукі і спаў. Рот у яго быў адчынены, а адтуль быў відаць раскіданы плот — тырчаўшыя па аднаму зубы. Нейкая чорная, спрытная вельмі муха поўзала па чырвонай шчэці Пархвенавай барады. Яна, прашпацыраваўшы па яго шэрсці то ўзад, то ўперад некалькі разоў, дапаўзла ўрэшце да яго ніжняй адтапыранай губы. Тут толькі муха сутрымалася — пачала тыцкаць сваім тупым, раздвоеным джалам у тонкую чырвоную абалонку.
А Пархвен, як ні ў чым не бывала, ляжаў дагары, спаў і сніў:
— Абібок! Гультай! — на чым свет стаіць крычала Пархвенава жонка, сніў ён.
Гэта ў яго жонкі, Тэклі, не хапала мукі на замешку цеста, і яна крычала. Пархвен ведаў гэты крык наперад, і ён зусім не баяўся гэтага крыку.
— Па-настаяшчаму, дык ты сама вінавата,— казаў Пархвен,— непатрэбна было разводзіць цэлую дзежку цеста.
І, каб не слухаць Тэклінага ляманту, ён, Пархвен, падняўся з ложка і хацеў пайсці да суседа Кірылы...
— Цьфу! — пралупіў Пархвен вочы.— У роце перасохла як.— І ён абапёрся злёгку на локцях на Кірылаву нагу.
Кірыла — гэта яго сусед. Ён таксама, выцягнутым і раскрыжаваным, ляжаў тутака ж.
— Узвярзецца ж от...— глянуў Пархвен на сонца, якое вісела над станцыйным дахам.
— Мусіць, мука выйшла ў Тэклі,— памысліў Пархвен.— Трэбла б...— упіліўся ён вачыма ў адзін пункт, пазяхаючы.
На дзядзінцы была ўся арцель. Тут былі дзяўчаты, хлопцы і старэйшыя, гэтакія, як Пархвен, жанатыя мужчыны. Яны сабраліся з розных вёсак па два-тры чалавекі. Усе яны, адно для другога, з знаёмых вёсак. Яны прыйшлі ў горад, каб рабіць тую работу, якая можа здарыцца выпадкова. Сёння яны разгружалі платформу, заўтра капалі б дзе-небудзь за горадам роў, а паслязаўтра і зусім часамі маглі сядзець, ляжаць без працы.
Яны прыйшлі пасля сякой-такой, сваёй вясковай, вясенняй працы.
І калі Пархвен раскатурхаўся — падняў лепей вочы, дык першае, што кінулася цяпер яго позірку,— Захарава постаць.
— Трэці тыдзень як ён з намі,— падумаў Пархвен.— Здаровы, падла, як конь.
І зусім міжвольна ўявіў Пархвен на момант, як прымкнуў гэты чалавек да іх арцелі.
— Нехапае аднае клёпкі,— казаў Галапупец Лявон, чамусьці набеглі цяпер Пархвену на памяць словы аднаго з іх арцельшчыкаў.
— Урвіла! — не паляпаў, а толькі так для прыкляпу палажыў тады Перапечка (другі арцельшчык) сваю руку на Захарава плячо.
А тады яны падзівіліся яго шырокім плячам, яго расплывістаму, абросшаму рэдкімі валасамі, твару, а нехта сказаў: «Лішнія рукі прыгодзяцца», і Захара пачаў разам з імі разгружаць платформы, капаць равы.
Захара цяпер з Перапечкам і з Галапупцам сядзелі і размяралі саломінкаю паўлітроўку. Яны адзначалі, пакуль кожны павінен выцягнуць. А Пархвен тым часам, загнаўшы сваю думку аб Захару аж у самы тупік, на запасны шлях, глядзеў цяпер, як дзяўчаты разувалі нагу ў соннага хлапца з іх арцелі ды прывязвалі яе доўгаю аборкаю за прэнт жалезнай агароджы.
Надыходзіла ноч. Зусім навісла ноч над палатном чыгуначнай дарогі.
Пласт за пластом, адна на другую клаліся начныя цені...
І арцель, нібы свежае, толькі што згружанае сыр’ё, размеркавалася і начавала ў начовачным рове, каля дарожнага палатна.
Сярод арцелі яшчэ не спалі. Аб гэтым гаварыла тлеючае вогнішча ды шапатлівая гутарка дваіх людзей.
— Ты кажаш, уласнасці пры сацыялізме не будзе. Няўжо ж хіба я і над крысом маёй капоты не буду мець уласнасці? Гм?
Гэта спынялі гутарку Лявон Галапупец з Арцёмам Перапечкам. Лявон Галапупец ляжаў дагары, падлажыўшы пад галаву рукі, на палове Перапечкавай капоты, глядзеў у бяззорачнае неба-пустэчу дый казаў:
— Так, не будзеш. Панадабіцца мне, прынамсі, крысо твайго лапсардака — без усялякай гавэнды лягу на ём. Ты ні на волас не будзеш тады супярэчыць. Гэта не то што аханькі табе. Гэта табе сацыялізма.
Арцём не чуў на гэты раз Лявонавага адказу і прамаўчаў.
Абодва хвіліну прамаўчалі.
Перапечка з Галапупцам гэта два не разлучаныя нікім у свеце чалавекі. Яны з аднае вёскі. Яны аднагодкі, разам гадаваліся, цераз вуліцу толькі. Разам вырасталі, і цяпер ужо абодва ў адзін год пажаніліся, Але каб магчыма было, дык яны яшчэ б па разу ажаніліся. Яны б... адзін з другім ажаніліся.
Цяпер на падзённай працы яны ядуць разам, працуюць разам — не адыходзяць адзін ад другога і спяць разам. Гэтак не маглі быць Арцём без Лявона, а Лявон без Арцёма.
Яшчэ прайшло некалькі маўклівых момантаў... закранутыя пытанні Галапупца круціліся аж за дзесятаю гарою.
І тады толькі зноў ён, Лявон Галапупец, парушыў дрынчэўшую маўклівасць.
— Уласнасць?.. Раўнапраўе?.. Гм? Я, брат, от што магу сказаць аб раўнапраўі.
Але пакуль Перапечка паднімаўся наўзлокатках, адшукваў сярнічкі ды прыпякаў у люльцы карэньчыкі махоркі, якія выглядалі адтуль гарохам-мяшанцам, дык Галапупец маўчаў. Ён вытрымаў цэлы момант, у які напружваў твар, каб раскусіць моцную скуру сухога арэха.
— Раўнапраўе... цяпер... яго, брат, няма і не можа быць. Яно от толькі ў лазні можа быць. Яно пры сыцыялізмах можа быць.
Перапечка прырыхтаваў свой слух.
— Якія гэта ты кашалі кярзоліш? Як у лазні?
І Галапупец, прыняўшы звычайны выраз свайго твару, так як полымя над люлькаю Перапечкі знікла і цяпер у ёй разгарэўся жар, казаў:
— Ды не кярзоліш. А от ты ўяві сабе голых людзей у лазні? От вазьмі гэтак дый уяві! Ну, а цяпер скажы: калі ты пападзешся ў лазню сярод незнаёмых людзей, дык от скажы мне, хто з іх мае большы гонар, славу і найбольшы чын? Не, ты от скажы?
І Арцём Перапечка, сплюнуўшы ды яшчэ некалькі раз прыціснуўшы цыбук у сваіх тоўстых губах, прагаварыў :
— Смяхотнае пытанне! Але калі ты з мухі ды пачаў штукаваць слана, дык от ужо сам і сконч.
— І скончу,— глядзеў Галапупец аж у чорнае неба.— І дакажу. Там яны ў лазні ўсе як адзін раўнапраўны. І над гарачаю і над халоднаю вадою раўнапраўны. Бо ім патрэбна гэтая вада: яны хочуць памыцца. І не болей. Але няхай толькі пачнуць адзявацца гэтыя людзі... Дык от што ты тады скажаш?
— Тады яны не будуць раўнапраўны,— усміхнуўся Перапечка.
— О, то-то ж! Усе гэтыя чыны, славы і гонары ты ўбачыш у вопратцы гэтых людзей. І — не далей. А пры сыцыялізмах яно, брат, усе пад адно. Таксама не разлічыш.
Перапечка нічога не адказаў. Ён толькі пастукаў абячайкаю люлькі аб свой вышчарблены ногаць на вялікім пальцы.
— Дык от табе...— хвіліну памаўчаў Галапупец.— А ты кажаш...
— Я нічога такоўскага не кажу,— схамянуўся Перапечка.— Але ўсё ж такі, па-маему, не ў чынах, а ў волі гэтых чыноў — раўнапраўе. Па-маему...— і ён шырока расцягнуў рот.— Па-маему... аб чым я хацеў сказаць? — Як бы перад сабою паставіў пытанне.
Але Галапупец глядзеў у цемру ночы. Ён разважаў, блудзіў з новым пытаннем: з чаго складаецца цемра, які матэрыял уваходзіць для гэтага складання. І Перапечка, не знайшоўшы падтрымання для таго, каб устанавіць на сваё месца няскончанае пытанне, дабавіў: «Трэба спаць. Давай будзем спаць».
І Галапупец падчыніўся яго волі. Яны разам, удвух, нацягнулі на галовы старую Перапечкаву бравэрку.
Арцель уся даўно спала. Ноч зусім увабрала ў свае лапы ўсё жывое. І сярод арцелі нават і ўва сне не снілася, што цяпер, па Захаравых слядах, не спускаючы з вока, краўся ззаду Пархвен Такельчык.
Учарашняю ноччу гэта было. Пархвен не спаў. Неяк выбіўся са сну, прачнуўся сярод ночы, ляжаў так сабе, нават без думак.
Пачынала зарэць. Недзе пелі певуны. Брахаў надакучлівы сабака. І Пархвен, слухаючы гэтыя непатрэбныя гукі, неяк зусім выпадкова прыслухаўся: каля логава арцельшчыкаў нешта шамацела.
Пархвен бясшумна падняў галаву.
Чорная постаць курчылася перад яго позіркам: гэта чалавек падпаўзаў да арцелі.
— Што за ліха?! — пачаў углядацца. І зусім атарапянеў, калі заўважыў... Да вогнішча падпаўзаў і раптам прыціснуўся да зямлі Захара.
— Дзе цябе носіць нячыстая? — хацеў выказаць Пархвен, але сутрымаўся і толькі сплюнуў. Ён пачуў раптоўнае Захарава храпенне.
— Дзіўна! Як хутка мог заснуць гэты дурань? — памысліў ён.
Пасля здарэння, якое надало Пархвену цэлую галаву думак, ён не мог заснуць. Да раніцы лезлі ў Пархвенаву галаву нейкія трывожныя думкі.
— Хто ён? Што ён за чалавек? Дурань дурнем, а адкуль ён? — не адставалі пытанні.
Пархвен раніцою і цэлы дзень нікому і нічога не казаў. Ён нават лагадней неяк абзываўся да Захары. Скачваючы сёння бярвенні, ён памог Захару падважыць запаўшае бервяно. Сам не разумеў для чаго, а памог.
І толькі як змерклася... Пархвен пачаў сачыць за Захарам. Ён не скідаў вопраткі гэтак, як тыя разы, а лёг спаць адзеты. Ён чуў, лежачы, добрую палову гутаркі Галапупца з Перапечкам.
І цяпер, калі Захара нячутна адпоўз ад арцелі, Пархвен у сваю чаргу пачаў адпаўзаць. А калі падняўся ды пайшоў каля горада, тады лягчэй было Пархвену сачыць за кожным Захаравым крокам.
Начныя цені згушчаліся, уздрыгвалі.
Ноч не пакідала ні аднаго месца: усё забракаванае дзённым жыццём было заваскована, аздоблена і гадзілася для любога карыстання.
Ціха шамацела дробнае галлё тапалёў. У завулку пахла спелымі яблыкамі. А недзе па бруку вуліцы цокалі конскія падковы. На станцыі прарэзліва свістаў дзяжурны паравік. Білі цэлым тузінам удараў гарадскія часы. А за горадам, недзе, мусіць, на бліжэйшым пасёлку, нехта, падняўшы голас аж пад чорнае неба, апускаў:
Адважна мы І смела мы
У бой і-дзё-о-м!..
І Захара, нібы ад гэтых гукаў, якія бы хвасталі нечым вострым па яго галаве, прытуліўся каля мураванага будынка.
Ён, як тхор, сваімі дробнымі вачыма акінуў рагавое акно ніжняга паверха і зусім асцярожна пастукаў у шыбу.
Выразна паўтарылася рэха стуку, а цераз хвіліну адчыніліся дзверы.
— Ты, Юлік? — жаночы шэпт пачуўся.— Ідзі ж, ідзі...— і дзверы праглынулі чорную і шырокую постаць Захары.
Цяпер ціха было каля дзвярэй. Нібы туман — знікала ўсё... ноч ашчарэпіла, пакінула адно пустое месца...
І Пархвен, які быў у пяці кроках, зусім збянтэжыўся. Яго вабражэнні збіліся на хвіліну з панталыку. Як укопаны слуп, момант прастаяў нязручна. І толькі мацнейшы шэлест тапалёў ды той прарэзлівы, паўторны свіст паравіка вывеў яго з баламутных мар.
— Захара... Юлік... Т-а-ак... зусім разумею,— мармытаў Пархвен.— Раз-з-зумею...— разважаў, накіраваўшыся да штаба міліцыі.
Калі дзверы рагавога пакоя ў мураваным будынку Сцепаніды Мацееўны зачыніліся і калі зуб нутранога замка ўвайшоў у загадзя прырыхтаваную зазубрыну, тады жанчына, якая сустрэла Захару, казала:
— Мы загінулі! Юлік!
Яны ўвайшлі ў невялікі пакой.
Пры тлеючым канчары саляной свечкі ўвайшоўшаму можна было б заўважыць у пакоі вялікі буралом.
На падлозе валялася непатрэбная папера, каля сцяны стаяла голае жалезнае ложка, яно сваімі скабамі наводзіла нейкую нуду. Пасярэдзіне пакоя стаяў на адной ножцы круглы ненакрыты стол. А на ім стаяла фанерная круглая, як рэшата, скрынка.
Захара быў у Соніным пакоі. Ён не здзівіўся буралому.
— Ты мяне гэтак не заві,— сказаў ён, сядаючы на вывіхнутае крэсла, і так, як кажуць дзеці: «Мама, я цябе не баюся».
— А па-другое, што здарылася?
І Соня дастала з-пад гарсэта белы канверт.
— Я не магла дачакацца цябе, я загадзя прырыхтавала ўсе рэчы,— падала Соня канверт і дабавіла: — Мы загінулі.
Захара нібы не звяртаў увагі на Соню. Ён не спяшаючыся дастаў з канверта вузенькі ліст, спісаны алоўкам, падсунуў бліжэй да сябе падсвечнік і чытаў.
От што прачытаў Захара:
«Панна Адольфа! За вамі сочаць. З атрыманнем ліста зараз жа сабрацца і выехаць. Зараз жа перадайце аб гэтым пану Юліку Вярцінскаму. Вы павінны выехаць разам. Ён ведае куды. Каб сесці на цягнік, вы ад’едзеце ад горада да трэцяй станцыі.
Сядайце з хуткім.
З прывітаннем — пулкоўнік Крушынскі».
Прачытаўшы, Захара злажыў ліст папалам, потым яшчэ раз папалам і, падтрымаўшы хвіліну, зусім паволі разадраў яго на дробныя кусочкі.
— Якая ты палахлівая, панна Адольфа,— «мы загінулі». Гм! — з адвагаю, перапоўненаю надзеямі, сказаў Захара. — Ты гатова палохацца маіх трантаў, як бога кохам. Помніш у садзе пасля арышту нашых сяброў? Калі я ў новым «касцюме» падышоў да цябе, як ты сядзела на лаўцы... Ты вельмі і вельмі палахлівая.
— Бо іначай не можа быць...— сказала Соня, нервова зашпіляючы спражкі ў скрынцы.— Ты чуеш, што піша пулкоўнік?
— Калі пан Крушынскі так піша, то гэта не значыць, што ён ведае дасканальна аб нашым палажэнні.
Захара падняўся з крэсла з нейкім гонарам.
— Седзячы на печы, я таксама мог бы напускаць страхі. Там у іх, у гэтых страхаў, вельмі вялікія вочы.
Ён прайшоўся па пакоі.
— Юлік, ты вельмі жартуеш з сваім жыццём! — адвярнулася Соня ад стала.— Збоку лепей відаць. Юлік, пан Крушынскі клапоціцца аб нас больш, чым мы аб сабе. Мы павінны сёння ж выехаць.
Соня паглядзела на Захару пытлівым позіркам.
Свечка тым часам патрэсквала. Бляшнявы колер полымя во-во дакарабкваўся да меднага падсвечніка.
І тады карцела неяк, што яно ўтопіцца зараз у закапаных яго берагах.
— Безумоўна...— парушыў Захара маўклівасць.— Мы сёння ж выедзем.
Ён яшчэ некалькі разоў прайшоўся па пакоі і падышоў да стала.
— Адольфа! Я толькі еду для таго, каб надзець другую маску. Мне абрыдалі мае транты. Я адтуль адпраўлю цябе за мяжу. Я адзін застануся тут, каб выконваць свой абавязак...
Па сценах пакоя шпарчэй забегалі цені змроку. Гэта зусім даходзіла да берагоў падсвечніка полымя свечкі. Яно во-во сабіралася затхнуцца, прапасці і... назаўсёды...
— Я не паеду без цябе! — адважна, але мякка, спакойна палажыла яна абедзве рукі на яго плечукі.— Я павінна сама ўчыніць помсту за нашых арыштаваных сяброў. Я павінна за сябе, за тваю от вытаркшую вату, мой мілы Юлік, учыніць над бязбожнікамі помсту. О, не — я павінна... так, так...
— Адольфа! Я табе не супярэчу. Мы павінны, і гэта будзе відаць там, на месцы. А цяпер я табе яшчэ раз напамінаю: ты прывыкай называць мяне Захарам.
— А ты не называй мяне Адольфаю. Соняю заві альбо зусім Зосяю.
І яна, акінуўшы цягучым позіркам яго моцны, засівераўшы твар, на якім тырчалі доўгія, рэдкія, рыжыя валасы, якія злучаліся з гусцейшымі вусамі, яшчэ святлейшага колеру, яна мяккім і ціхім тонам даказала:
— Тут небяспечна.
Захара не зразумеў. Ён глядзеў у апошняе кола скляністага кругавіду. Ён разглядаў матэрыял у гэтым скляпенні — мысліў аб неіснуючых фактах.
— Я згодзен,— перарваў думку,— з тым згодзен, што небяспечна. Але ты можаш прывыкнуць і забыцца... Ты абы-дзе тады назавеш мяне Юлікам. Ось у чым небяспека...
Ён моўчкі прайшоў да дзвярэй ды зноў астанавіўся каля Соні.
— Хораю цяпер заві. От гэтакаю хораю,— ён адцягнуў рукамі абедзве скроні.— «За хораю» мужыцкаю пакуль што няхай сядзіць твой Юлік,— пачаў зноў хадзіць.— Дурнем няхай будзе. Трантамі няхай патрасе. Адным словам, пакуль што.
І далей не пакідаў хадзіць, але маўчаў.
Было ціха. Можна было чуць, як за акном пакоя шуршэлі таполі.
Яны не заўважылі, як патухла полымя свечкі, як цені змроку яшчэ большы ўтваралі рух...
Соня, хвіліну стоячы, разважала. Нешта вострае кратала яе сэрца... А ў галаве блыталіся думкі.
— Цяпер без чвэрткі першая гадзіна,— паглядзеўшы на руку, выйшла Соня з блытаных мар.
— Так,— раптам застанавіўся Захара.— Мы возьмем толькі твае рэчы. Столькі возьмем, каб можна было ад'ехацца з адным фурманам. Я цяпер пайду, а цераз чвэртку гадзіны мы выедзем. Прырыхтуйся як след з рэчамі ды не жахайся, мая каханая. Забудзь аб лісце. У імя нашага дзяцінства: помніш каля фантана «Вялікай вужакі»...— сказаў ён каля дзвярэй. А калі Соня хацела штосьці адказаць, дык ён зачыніў ужо за сабою дзверы.
Калі Захара пераступіў парог — выйшаў на двор, дык нейкая калючая цемра ўдарыла ў яго вочы. Нібы жывое і нежывое — усё разам праглынула ноч.
І от гэтак, як трымае маці малое дзіця на аберучках, так трымала ноч усё гэта недзе далёка, аж на самым чорным і глыбокім дне.
А калі ступіў адзін крок ад парога, дык нейкі ражон і толькі ўсяго заўважыў Захара.
У сярэдзіну калючай цемры хацеў адсунуць гэты ражон, як зусім не моцнае, але цвёрдае «рукі да верху» стукнула Захару па патыліцы. Абярнуўся тады да дзвярэй, крыкнуць хацеў, але не змог. Таксама і ад дзвярэй тырчалі халодныя і надакучлівыя ражны.
І калі на момант уявіць хацеў аб сваім палажэнні, дык толькі тады, скрозь вушны звон, пачуў: «Ён — той самы Захара — Юлік».
Знаёмы Пархвенаў голас пачуў і зразумеў.
Глыбокае дно ночы ўбачыў і...
— Гы-гы-гы...— зарагатаў не сваім голасам.
А таполі зноў жа шуршэлі. Ноч смяялася пад гэтае шуршэнне.
І толькі шкло ад невялічкага ветру недзе ў акне дзвынкала, мусіць, дрэнна было закітована...
...Як абарваная струна, брынчэла шкло.
в. Рудкова, 9—18.VІ.1928 г.