Дарога пылам зацярушана, а па ёй Даніла Шчупак дадому едзе. Узбіваюць Данілавы колы пыл, не даюць яму спакойна паляжаць. Злуецца пыл — сівымі дымнымі камякамі сыпле злосныя пырскі, а Данілу Шчупаку ўсё роўна: быў на кірмашы.
Кожны месяц настае маладзік перад нядзеляю,— маладзіковай празываецца тая нядзеля. У маладзіковую нядзелю Луцішча коньмі кішыць: хто мае якую-небудзь зручнасць — і купляе, і прадае, і перапрадае.
Даніла Шчупак меў ахвоту некалі паглядзець здароўе конскіх зубоў. Некалі... І цяпер — не без таго. Калі натрапіцца вартае што-небудзь — і цяпер не прамаргне. Толькі не тыя цяпер часы пайшлі. Злосныя цяпер часы, неспакойныя... наконт перапродажу.
«Было ды сплыло. І коні дробныя па кірмашах водзяць...— Данілу на ўспамінак вярзецца.— Было... на адным табе кані, а якую можна, бывала, выгнаць цыхру. Пастаяць толькі трэ было на сваім — і выганіш. Грошы кошт свой мелі. Жызня, называецца, была».
Сёння Даніла на кірмаш ехаў — не трымаў пра коні думак. Мала пра што лезлі думкі ў галаву плоймаю. Адганяў іх.
Але адно ў думках жыць хоча, а другое, спрытнейшае, займае месца. Таксама і ў Данілы Шчупака: не думаў, што каня купіць, а стрэў па свайму густу — кроў зайздросная апанавала. Ды якраз і Ёсель луціцкі... (Даніла і даўней з Ёселем трымаў хеўру.)
— Купім,— казаў Ёсель,— напалам. Тут у мяне чалавек з Доўгага Поля — усучым.
І купілі. І так гладка таму даўгапольскаму чалавеку...
Конь той крыжасты, разложысты, а толькі адно вока цьмянае, мутою налітае. За палавіну цаны пайшоў бы, калі б з мутным вокам прадаць. Ды толькі ж навошта чалавека таго палохаць, калі мута гэта — прыгледзецца трэба добра.
Ад таго і радасць адбылася сягоння з Данілавым сэрцам.
Рэдкім госцем бывае радасць у Данілы. Занятая яна гэтымі гадамі — клопат праз гэтыя гады ў сабе носіць. Таму-та і часу не бывае радасці пахадзіць каля сэрца, пабегаць па Данілавых вуснах.
А сягоння...
«Яно крыху ніякавата,— едучы на сваёй драбніцы, варушыць Даніла думкамі, як таракан вусамі.— Не такта... ашукаць чалавека. Але...— другім ходам пускае вусастыя думкі,— хай чалавек не быў бы бабаю. Купляў — глядзець трэба б... Но-но...»
Конь Данілаў з гары трушком раскідае. Лёсткі ў драбінцы на драўляным хаду трасуцца. Ззаду адна недзе вельмі ж моцным лёскатам разлягаецца. Вушы ажно закладае руплівасцю.
Даніла сядзенне падпіхае к задку, каб заткнуць яе прыкрае лапатанне.
А смех зноў з лясістага гушчару вусоў ціснецца на Данілавы вусны.
Нават ажно пець хочацца, едучы:
Ой, зваліўся ды камар з дубу,
Ды пабіў камар свае косці.
Ой, ды чуе камар сваю згубу,
Ды шкадуе сваёй маладосці...
— Не мы прадалі, другі нехта прадаў бы. Хоць хто прадаў бы слепавокага за відавокага. Жызня, брат, усялякаму ліху навучыць. Хэ-э... Н-но!
І зноў говарам лапатлівым разлягаюцца лёсткі.
Драбінка нашчэнт разнітавалася за гэтыя гады. З’ездзілася. Лячыць трэба б, а толькі на гэта Даніла рукою махае, як камароў адганяе.
— Нельга будзе ехаць — падмайструецца. А каб майстраваць яе для чалавечага вока — не... На гібель яе майстраваць. Цяпер чалавечае вока... вока звера ліхога танней варта. Дык нашто яе ладаваць — хай глядзіць тое вока ды лепей беднасцю цябе празывае — хэ-э. А ўсё роўна ж ехаць.
Данілаў хлеў у леташнім годзе папрасіў падпораў. Не пашкадаваў іх Даніла. Нават на самым відавочным месцы ў рад, як для якога хараства, навыстаўляў іх. Хата шчытам сваім сагнулася. Нібы нехта шчыт гэты моцнаю паганякаю перабіў. З таго часу і палатан шчыт пакамечанаю кастрыцаю. На гэтых днях на страху лазіў Даніла комін праціраць. Без драбіны лез па страсе. Нагою быў упёрся ў паплеціну, а яна ўзяла ды зубы Данілу выставіла. Дык неяк нібы імгою абдалося ўсё ўсярэдзіне: узяў адламаны канец ды так і пакінуў навідавоку.
Колы Данілавых калёс даганяюць адно другое. Грукатам коцяцца, злуюцца, што дагнаць не могуць. А каню-мышаку ўсё роўна: ідзе ён, як мерае ўспыленую дарогу, як наматвае яе палатно на адзін метравы скрутак. Часамі чхае конь, галавою матае — паслабляе лейцы, каб вальней уздыхнуць.
Хацелася б гэтак Данілу ехаць аж да самага вечара... Нават і не да самага вечара, а да заўтрага... і нават не да заўтрага, а ехаць і ехаць. От так сядзець, ляжаць на ўзлокатках, а конь-мышак хай падносіць адну за другою, як напаказ, свае ногі. І сам будзе наперадзе, і Даніла будзе наперадзе.
— Но-о!
Але што ж гэта? Засаромеліся конскія ногі — у бакі пайшлі. Капытамі моцна зямлю пацалавалі. Пыл сухі аж да болю прыціснулі. Колы Данілавай драбінкі пайшлі бокам — выплываючым жытам. Лёсткі засакаталі на ўвесь голас.
А Даніла на каня:
— Дурніца... Чаго ты... Адкуль ты гэты страх убачыў?..
І дарэмна знявагу паслаў на свайго каня. Бо з-за вастраносага, бязвусага, выплываючага жыта выйшаў чалавек.
У руках чалавека чамаданчык, а на чамаданчыку канцікі бліскучыя пад сонца.
Як толькі ўбачыў Даніла чалавека з бліскучымі канцікамі на чамадане, кемлівасці даўся:
— Захоча, каб пад’ехаць... А што мне з яго пад’ездаў...
Не любіць Даніла Шчупак падвозіць чалавека па дарозе. Добра ж, калі нетутэйшы чалавек — плату можна сказаць. А тутэйшы — што ты з яго, толькі страціш за рубель які свой гонар...
Убачыў конь, што гэта чалавек паміж жыта ўстаў, і страх свой скінуў. Зноў да конскай сцежкі з калёсамі хацеў ісці. Даніла пагнаць хацеў каня: «Хай сабе ідзе чалавек з бліскучымі канцікамі».
З усяго размаху шмаргануў каня за лейцы, прыціснутым языком сказаў: «Но-о». Але здарэнне трапілася: правая ляйчына ўзяла ды рассмаргнулася.
— Каб цябе агонь! — выкінуў, як для сябе, Даніла раззлаваныя словы.
А чалавек той каля самай драбінкі.
— Ці не падвезлі б...— І каб сумнення не было пра далечыню, дадаў: —Да Чырвонага. Я, колькі скажаце, заплачу.
— Да Чырво-о-нага...— не пытаў у чалавека Даніла, бо чуў, а так пераказаў словы.— Кажаце, да Чырвонага...
Данілавы вочы ад гэтага слова жвавасцю лупнулі. Як сядзеў з выпрастанымі нагамі,— падкурчыў, за адзін раз да сябе забраў. Усім сваім целам сціснуўся ў жменю — месца даў чалавеку.
— Сядайце... сядайце...— сказаў Даніла.— Чамаданчык ваш дайце сюды: вось так — паложым яго ў перадок. Дарога цяпер сухая, лёгкая, як кажу, і заедзем.
Стары Нічыпар коні саўгасаўскія на выган выправіў з Адамам. Хамуты баранавалочныя развесіў у канюшніку на кручках, дзверы зачыніў на зашчапку, за прабой залажыў замок жарабца Баяна.
Ды сваёю думкаю скінуў: «Схаджу да Вялікага Каменя... прайдуся».
Некалькімі крокамі ўжо быў змерыў ад канюшніка, ды вырашыў нанава: «Вазьму вуду. Мо што ўдасца злавіць каля рэчкі. Надвячорак, здаецца, без ветру. Вада карабаціцца не будзе».
Глянуў з-пад брывей на неба, на лісце раскінутых кляноў, ліп.
— Ціха. Не блытаецца вецер паміж лісця.
Калі-нікалі ходзіць Нічыпар да Вялікага Каменя, што над рэчкаю за саўгасаўскімі будынкамі. Там ён садзіцца на зялёную мураву і, ашчарэпіўшы свае калені жылістымі рукамі, глядзіць тупым, неміргаючым зіркам. Бровы яго калматыя, як ветрам расцярушаныя, насупліваюцца, а твар, маршчынамі спаласованы, робіцца задуменным. Доўга часамі сядзіць стары, глядзіць аж за слязлівую рэчку.
А яна, калі глядзіць з гары Нічыпар, і ўпраўду слязлівая, як і яго старэчыя вочы. Ціснецца рэчка, пралазіць напралом — абгінае, як падымае на сваім шкляным целе саўгас «Чырвонае».
Стаіць саўгас на высокай, узгорыстай мясціне. За чатырнаццаць кіламетраў укругавую відаць ён.
Едзеш на Клінкі — відаць, на Пярэкуль едзеш — відаць. Далёка, далёка ад’едзеш, а ён як і тут, каля цябе, разам з табою. Нібы і не ад’ехаў ты.
Аж добра, што ты і заехаў і бачыш, адкуль ты выехаў.
Вясною, калі дрэвы абрастаюць лісцямі, не відаць з-за іх чырвонаўскіх будынкаў. Яны зелянівам, як паводкаю веснавою, затоплены. Па восені ж, калі ліст жоўтаю фарбаю састарыцца, здалёк — як апырскана Чырвонае залатым друзам. Вельмі ж перад тым, калі сонца, як шахцёр той, збіраецца пад зямлю пралезці, залаты друз тады на лісцях агнём гарыць. Тады саўгас «Чырвонае», як і насапраўды афарбаваны ў чырвоны колер.
Калі сядзіць Нічыпар над рэчкаю, думкі ў старога чаўнаком соўгаюцца — вытыкаюць цэлае палатнянае поле.
Чаго заходзіць Нічыпар да Вялікага Каменя? Адгэтуль добра відаць, лепш як адкуль, чырвонаўская ваколіца. І Муравейнікі, і Берчукі відаць, і хутары малінаўскія.
Стары Нічыпар, бывае, цэлы вечар, калі ціхі ён, прасядзіць над рэчкаю. У ціхія такія вечары добра чуваць шум кола берчукоўскага млына.
Слухае Нічыпар і ў гэтым шуме чуе гаворку свайго Максіма-мельніка.
У мінулым годзе колам млынарскім, што чатыры камяні круціць, калі вады хапае, падхапіла Нічыпаравага сына Максіма.
Раз, два... Страсянула на хаду, падняло яго на высокае сваё месца, прапусціла праз верх і ўніз галавою апусціла...
Не спазнаў Нічыпар твару свайго сына, калі зірнуў. Толькі і спазнаў па камяках салдацкай ватоўкі, у якой прыйшоў ён з Чырвонай Арміі.
Стары гаварыў:
— І на Урангеля хадзіў, і на Шкуру, і ў Пецярбургу ка лёдзе біліся... Як жа трапіў ён пад гэта млынавае кола?!
Чуткі спотайка пасля хадзілі па ваколіцы пра Максіма.
А Максім быў выбраны членам сельсавета. У Муравейніках зямлю знайшоў, што была ў кнігі сельсавецкія не прыпісана.
Чуткі на ціхіх нагах, на кончыках пальцаў хадзілі. Было ў тых чутках, што Максім стаяў перад млынавым колам разам з муравейнікаўскім завознікам, з Танцулькам.
...Потым Танцульку бачылі, як ён трапяткімі крокамі ішоў на двор. А калі млын застанавілі — з двара прыбег з вялікаю бядою, з горам пра Максімава здарэнне.
З нейкім часам пра здарэнне на берчукоўскім млыне чуткі тыя не то прытаіліся дзе, не то ўтаміліся ходзячы: не чутно было іхняга шораху. А жыццё зноў, колам тым млынавым, пайшло ўкругавую.
Цяжка забыцца Нічыпару пра свайго сына. Вельмі ж добры быў яго Максім. Дзе ні быў, пра бацьку памятаў; люльку-файку прыслаў аж са службы.
Не плакаў стары ні разу па свайму сыну. Нічыпар і ў жыцці сваім не плакаў; моцныя ў Нічыпара слёзы.
— Навошта іх разліваць,— жартуе Нічыпар.— Выльеш — другія трэба набываць. Слёзы заўсёды павінны быць у чалавека напагатове. Мала як зацярушыш вока, а сляза і выганіць парушыну.
Доўга будзе часамі сядзець Нічыпар каля Вялікага Каменя над рэчкаю, затакаваны мінулымі днямі.
Праходзяць у старога думкі адна за другою чародамі. Ідуць і больш трапяткія, і больш жвавейшыя — адна другую абганяюць. А з імі ідзе і сам Нічыпар. Вось ён з пакамечанаю шапкаю пад пахаю ў Калечыца, у чалавека, што любіў пераганяць чужую работу на чырвоныя бліскучыя гузікі. Вось ён і ў маладога Калечыца, перад сціснутымі кулакамі: жарабец, што белымі рублямі свеціцца, вырваўся з рук у Нічыпара.
Кажа Нічыпар:
— Стары Калечыц быў лепшым за маладога.
І зноў на тое ж самае месца прыходзіць — да свайго сына Максіма.
А калі хто падсядзе да старога Нічыпара, кажа ён сваім думкам: «Пачакайце».
Рад Нічыпар чалавеку, рад пагаварыць...
...Шанцавала Нічыпару гэтым вечарам на рыбу. Добра зрабіў, што ўзяў з сабою вуду ды з гары сышоў. Абы ткнуў вуду ў ваду, і пачне хадзіць яна па вадзе, як жывая. Спраўляйся толькі падымаць з асцярогаю вудзілішча; глядзі, каб стрымала вуда, пакуль скончыць плотка свой танец.
Але змрок насупіўся вожыкам, і ад рэчкі вільгаццю дыхнула. Жабы-квактухі загаманілі ярчэй, байчэй. Слонка смелымі крыллямі разрэзала надвячорак у старога над галавою. Жукі гойсалі навыперадкі адзін за другім, як нечага шукалі згубленага... Тады зматаў Нічыпар сваю вуду.
Цяжка ўзыходзіць да Вялікага Каменя ад рэчкі: крутаватая, старчма ўзнятая сцежка. Ды і старасць Нічыпарава большым старчаком узнята за самую сцежку; у абход пайшоў стары, каля ўзгорка.
І ўжо ў прысады выйшаў...
У руках нёс кацялок з плоткамі. Яны трапяталіся ў вадзе, плёхаліся, як малыя дзеці.
— Та-ат-ка!..— разляглося раптоўнае рэха па ваколіцы.
— Та-ат-ка...
Нічыпар спазнаў голас сваёй дачкі Манечкі. Гэта яна прыйшла з палявой работы.
— Я тут...— адгукнуўся стары.
А яна ведала, што ён бывае каля Каменя,— туды і пайшла клікаць.
Праз хвіліну Манечка, засопшыся, стаяла каля бацькі.
Яна была босая, у руках трымала белую хустку. Успацеўшым быў твар яе, наліты зардзеўшымі бурнэлькамі шчокі. Не магла аддыхацца, слова не магла вымавіць. Дыхала хутка-хутка, усё роўна як баялася, што не хопіць у яе часу.
— Татка,— сказала Манечка ўрэшце,— а я вас шукаю...
— Навошта?.. Я і сам ужо іду дахаты,— глядзеў Нічыпар на ўзнятую імпэтную маладосць сваёй дачкі.
— Да нас прыехаў з горада,— сказала Манечка,— Такарскі Вацік.
— Які Вацік? — запытаўся Нічыпар.
— Вацікам завуць яго, а па прозвішчу Такарскі,— адказала Манечка.
— Ну дык што... Чаго ён прыехаў?
— Ах, якія вы, татка! «Чаго прыехаў?» Жыць прыехаў у наш саўгас. Яго прыслалі, каб Ляксандру памагаў. Ён у нас будзе жыць: Ляксандра яго прызначыў у нашу тую хату.
Узяла бацьку за руку.
— Ідзем, татка, хутчэй. Чаго ж вы стаіцё?
Нічыпар гуллівы смех рассыпаў па мякіністай барадзе. Змрок яшчэ больш насупіўся калматымі брывамі і пачаў уваходзіць у сваю сілу. Манечка не прыкмеціла ў змроку бацькавай радаснай усмешкі над яе маладою наіўнасцю.
Раніца расцвіла півоністаю кветкаю, вялікаю, ружоваю.
Ужо даўно каровы саўгасаўскія пайшлі збіраць канюшыну. Коні пайшлі скародзіць на полі баронамі трактарную раллю. Кляўко з сваім сынам з Муравейнікаў прыйшлі — прыпушчалі драчкаю другое бервяно на новай сырабойні.
Меркавалася, што хараство ранішняга цвету пратрымаецца цэлым днём. Не паказвала неба, што сапсуецца дзень у сваёй пагодзе-красе.
І Ляксандра — чалавек, што трымае саўгас пад сваім вокам, рад быў і гэтай ранішняй красе, і гэтаму яркаму стуку тапароў на зрубе, і гэтаму чалавеку — Такарскаму Ваціку, што ўчора прыехаў з горада да яго ў памочнікі.
Ляксандра вёў Такарскага да новага зруба, здалёк хваліўся яго веліччу.
Яны толькі што агледзелі саўгасаўскую школку.
У гэтым годзе школа нашмат пайшла ўверх. Бадай на цэлую пядзю. А яшчэ ж усё лета ўперадзе.
Ляксандра гаварыў:
— Зімою снегу было вельмі багата. Роўна з плотам намяло. Цераз верх плота па снягу лазілі зайцы. Шмат — страх колькі — папсавалі прышчэпаў.
Ідучы, застанавіліся яны каля старадаўняй, мураванымі слупамі ў зямлю ўрослай аборы. Адгэтуль добра відаць усе чырвонаўскія будынкі.
— Той будынак пойдзе на знос,— казаў Ляксандра пра будынак, што пазіраў некалі злоснымі вокнамі на дваровых людзей.— Шашаль падтачыў падрубы. А калі ўжо завёўся шашаль, можа ўсю будыніну з’есці дашчэнту. Тут у ім праходзяць нашы вечары...
— Няма каму ладзіць вечары,— глядзеў Ляксандра на маўклівы твар Такарскага.— Маладыя нашы людзі пражываюць самапасам. Прыйдзецца табе падагнаць нашу моладзь. Стасюк не ўмее сакратарыць. Палітыкі не хапае. На ўсе чатыры нагі кульгае іхняя панятлівасць у палітыцы. Табе, брат, прыйдзецца выганяць з гэтых ног усю курч.
Каля зруба новай сырабойні Вацік Такарскі ўбачыў: восем мужчын стукалі тапарамі — калупалі пазавую трэску. Пажаваная трэска спрытна ўцякала зверху ад тапара: каб хаця не хапіў ён яе лішні раз сваім вострым зубам.
Гледзячы ўверх на мужчын, Вацік запытаў Ляксандру:
— Адны саўгасаўскія ці наймаеце?
Той засаромеўся, нагу перамяніў, стоячы, ды:
— Наймаем. Не абыдзешся без найму.
Вацік жарт састроіў:
— Трэба сваёй нагадаваць рабсілы.
Абодва засмяяліся. Ляксандра гаварыў:
— Куды ні ткніся,— усюды трэба людзі. У нас шмат трэба людзей, а на будоўлю і падаўна: не кожны зможа быць на зрубе з тапаром. Ды наняць цяжка. Няма людзей.
Яны ўвайшлі ў сярэдзіну зруба.
Вацік Такарскі прыехаў ад самых формаў, што туга набіваюцца прасеяным пяском, ад жалезнага малака, што льецца ў тыя формы, каб застываць густа, аж да яркага звону.
Калі ўвайшоў у зруб, глянуў з канца ў канец — на ўспамінку стаў іхні цэх. Такі ж самы даўжынёю расцягнуты, шырынёю распасцёрты. Толькі іхні цэх замурзаны сажаю, а сырабойня свеціцца сценамі, як белым сырам, ды няма тут пасярэдзіне печы, што глытае жалезныя абрэзкі, што закусвае чорным хлебам-вугалем.
Застанавіліся на ападках-трэсках. Вацік глядзеў на цяслярскі спрыт у рабоце.
— Гэтыя з Муравейнікаў,— казаў Ляксандра на Вацікаву цікаўнасць.— Сын з бацькам... па прозвішчу Кляўко. А гэта Жур Лаўрэн... таксама з Муравейнікаў. А гэта нашы, саўгасаўскія... Мамчыц вунь. Сын яго, Харытон, за старшыню ў сельсавеце.
Стоячы недалёка ад Лаўрэна Жура, Ляксандра наўмысля сказаў уголас:
— Таварыш, дзядзька Лаўрэн ніколі не адмовіць. Абзавешся яму, і калі ў яго час у запасе, і пазычыць нам свайго часу дзянёк-два...
Жур счуў, што гутарку трымаюць пра яго, і тапор свой уткнуў у бервяно. Нагу перанёс з таго боку сцяны на гэты бок ды:
— Што гэта, таварыш, да іх прыехалі на пражыванне?
Ваціка цікавасць узяла, гледзячы на твар гэтага чалавека, валасамі заросшы.
— Да іх,— адказаў Вацік Лаўрэну, а потым дадаў: — І да вас.
— Так, так... Канечне,— гаварыў Лаўрэн,— у іх шмат работы. Яны наймаюць, наймаюць і рады мала. Ім бы яшчэ чалавек з дзесяць...
— А чаму ж вы тут, гуртам, вёскаю, не памагаеце свайму саўгасу? — сказаў Вацік.
Лаўрэн унурыў свой валасаты твар; вытрасаў пальцам трэскі з паза, гаварыў:
— Свая работа. Кожны заняты сваім, як кажуць па-нашаму, разгарненнем. Не думайце, у нас таксама шмат работы. Але от як папросіць заведуючы Ляксандра... ну-у, раз трэба дык і трэба... Бугайчыка пусціць... тое-сёе: у іх жа свой каваль... ды чалавек ён нядрэнны бывае, жывёліна прыпрэцца да збажыны...
Не ўцяміў Вацік апошніх слоў пра бугайчыка, але запытаць не хацеў, баяўся, каб не перапыніць Лаўрэнавай думкі, а ён скідаў трэскі і гаварыў:
— ...пуд жыта, бывае, ні ўцяць ні ўзяць,— Ляксандра і адважыць...
І падняўшы вочы на Ваціка:
— Дык вы, мусіць, тут, кажуць, будзеце цэлае лета?
— Буду,— нехаця адказаў Вацік, а каб сцерці гэтую сухасць, сілаю дадаў: — Будзем знаёмымі, суседзямі.
Хацеў ісці: Ляксандра стаяў аж у канцы зруба.
Скрануўся з месца, глядзеў перад сабою, каб не спатыкнуцца аб трэскі.
А Лаўрэн:
— Мо маеце газетку?
Мацнуў Вацік рукамі па кішэні.
— Старая,— сказаў, дастаючы з кішэні.
— Ото ж і добра... Курыць, ведаеце, хочацца, а паперы — хоць запалі — не трэсне.
Вацік ішоў ад Лаўрэна і нёс у сваіх думках:
«Кажуць, прабуду цэлае лета... Як у іх скора ведаюць. Не паспеў пераначаваць, як ужо...»
Ішоў, а сэрца яго нібыта падтрымлівала аберуч цвітучая раніца. Было лёгка і радасна... Чуў спевы шпака недзе ў лісцях дуба: бачыў, як жмурыліся лісці ліпы пад залатым ранішнім сонцам.
...К вечару ўсе ваколіцы ладамі-пераладамі разлягаліся пра новага чалавека ў Чырвоным.
У Муравейніках гаварылі:
— Калякцівы прыехаў рабіць. Горад цяперака людзей такіх рассылае на калякцівы...
На Малінаўках гаварылі:
— Ён прыехаў, каб нас выведаць... Каб прачуць, якія мы тут, каб накладаць падатак...
А саўгасаўскія жанкі — Юзічыха ды Дзям’яніха:
— Відаць, панятлівы чалавек. Я зайшла да Нічыпара, дык ён еў. Сам выйшаў на кухню, сам і хлеб узяў і адрэзаў, і лыжку ўзяў з заложніка...
Нічыпарава дачка, Манечка, учора, як размясціўся Вацік, за сцяною казала Юрчыкавай Анюце:
— Круглаліцы, але хударлявы. Бараду голіць. Адразу як прыехаў, дык і пагаліўся. У яго свая брытва. Вельмі ж валасы... русыя і вялікія. Ён іх усё назад рукою... Усё назад рукою... захінае. Каб ты, Анютка, бачыла, якія ў яго валасы... Толькі на шчацэ ад нечага шрам. Можа, як малым быў, дык дзе-небудзь аб кант разбіўся? У нашага Максіма конь некалі гэтаксама ў малога капытом ударыў. Потым, як зраслося, дык і астаўся на шчацэ рубец.
Нічыпар Ваціка ўбачыў з свайго вока.
— Як і мой Максім: рупны.
Булгак з Трэцяй Малінаўкі гаварыў на Другой Малінаўцы Данілу Шчупаку:
— Кажуць, што яго прыслала ячэйка як чалавека спраўнага на язык. Па-мойму, калі язык ходырам ходзіць,— розум ляжыць у таго чалавека пад замком.
У Бродзе калектыў зрабілі — ужо другі год да Вацікавага прыезду. Калі дазнаў Вацік — уцеха брала хлопца. Дык чаму ж не пагаварыць сходам пра гэту работу ў самых Муравейніках?
На другі дзень, ці што, з Нічыпарам гаварыў Вацік:
— У Кацягах зробім калгас...
— У Прыстані зробім калгас...
— У Муравейніках зробім...
Сам з сабою трымаў Вацік развагу:
«...Якое вялікае будзе тады калгаснае поле! Жыта на такім полі будзе, як тое мора: сіняе, сіняе... А ў часе красы мора гэта будзе бурным: сівое і ўсё ў пырсках... Хопіць тады хлеба і для дзяржавы, і для сябе!
...Прывязем плугоў перш-наперш штук з дзесяць... Хаця дзесяць штук — малавата. Перш-наперш трэ штук з дваццаць. Каб адразу дзіву даліся, як мы. Барон дастану таксама. Наш завод, калі скажу дырэктару Стэльмаху... «Лаўрык,— скажу яму,— дай, брат, штук сорак...» Спалохаецца і адпусціць дваццаць. Гэту норму — хлопцы нашы як возьмуцца — зверх нормы дадуць».
Вацік сустракаўся ў Чырвоным з старшынёю сельсавета Харытонам, гаварыў з ім пра новую работу ў Муравейніках.
Але Харытон Ваціку:
— Тугія ў Муравейніках людзі. Не тое гэта, што ў Бродзе. Адным словам, натурыстыя. Як урэпіцца каторы ў што, ані ты яго з месца. Канечне, трэба спрабаваць.
Вацік сам-насам гаварыў з некаторымі. І, здаецца, зусім не тое, што Харытон казаў пра Муравейнікі.
Кажуць:
— Трэ будзе.
— Паглядзім.
— Памяркуем.
— Уступім.
На полі быў з трактарам. Убачыў каля мяжы чалавека з Муравейнікаў, жартаваў да яго:
— Будзь, дзядзька Кузёмка, калгаснікам, пераеду цераз мяжу да цябе: ураз размахаю тваю цаліну.
Кузёмка муравейнікаўскі нічога: смех толькі пускае з-пад вусоў, як і ўсе, кажа тое самае: «Паглядзім, памяркуем».
Сход у Муравейніках збіраўся ў Банадысёвай хаце.
Харытон за сталом сядзеў, Вацік у парозе стаяў паміж мужчын.
Хата Банадысёва адчыненымі дзвярыма звала: «Заходзьце, калі ласка. Праходзьце далей. Садзіцеся».
І праходзілі ў хату. І месцы займалі, дзе хто паспеў. Жанчыны на ложку расселіся, згрудзіліся. Мужчыны на лавах. І яшчэ ішлі.
Ад хаты аж ходырам хадзілі сцены. Горача ў хаце было ціхім тым надвячоркам.
Вокны адчынены: гарачыню на двор праз форткі прапускалі. Але ўсё роўна было горача, душна ў Банадысёвай хаце.
Харытон перад сабою на стол палажыў белую паперу. «Хай збіраюцца... ужо можна пачынаць».
Не на гадзіны мераецца дзень у Муравейніках, а на сонца. Ступіць сонца столькі-та крокаў — і ведаюць пару Муравейнікі. Яшчэ ступіць — і другую пару ведаюць. І аж пакуль не зойдзе яно, не сядзе недзе за галлём лесу.
Няма сонца,— а без сонца безработнае поле,— тады можна ісці і на сход.
Вацік меркаваў, перастаўляў у сваіх думках: «Уступяць ці не?.. Уступяць-то, канечне, але колькі чалавек? Хто з іх першымі ўступіць?»
Глядзеў, стоячы каля вушака дзвярэй, і бачыў: то гаманілі паміж сабою, то маўклівасць у некаторых вачах трымцела.
Дзяўчаты смяяліся, пад бок адна другую штурхалі.
Падышоў да Ваціка Брус Петрык:
— Нашчот чаго гэта будзе праводзіць сход?
Вацік на яго словы аж сумеўся:
— А вы хіба не ведаеце?
— Я-то чуў,— адказаў Петрык.— Калгас, калгас...— паўтарыў двума словамі.
Пачаў круціць з самаросліка ў тоўстую паперу папяросу. Вацік дастаў тонкую папяросную кніжачку.
— Калі ласка, бярыце тонкую... Грубая, ды яшчэ газетная, вельмі ж шкодна. Тут у вас усе газетную кураць. Хіба ж не хапае тонкіх кніжачак?
— Дзякую,— адказаў Петрык.— Хапае, але мы прывычныя. Нам нават і лепей у тоўстую. Як тытун крапок удасца, дык тоўстая папера паслабляе. Ды калі яе яшчэ некалькі разоў абкруціць...
Харытон рукою шум хаты асадзіў, сказаў:
— Пачнем...
А Вацік пад Харытонава слова, каб перайсці на другую гаворку:
— Пачнем... новае жыццё ўстанаўляць.
— Канечне,— адказаў Петрык.
— Не будзеце галець-ліпець на сваіх палосках.
— Звесна, не будзем.
Вацік гаварыў:
— Калектывам больш зробіце — больш і атрымаеце.
— Атрымаем і не будзем сабе ў вус дзьмуць,— цэлымі камякамі папяросны дым выпускаючы, дадаў Петрык.
— Не тое, як цяпер, аднаасобны клопат: і за канём, і за парасём, і за кароваю...
А нехта збоку пад Вацікавы словы:
— І за гусём...
Не ведаў, хто падаў яму пабочныя словы. Шум, здаецца, асядаючы, другім наваротам узняўся, большым колам усплыў. Гэта Харытон сход абвясціў адчыненым.
Кожны ад Харытонавых слоў зварухнуўся — праверыў, ці стаіць ён на сваім месцы. Некаторыя перайшлі з свайго месца: мо лепш каля лавы ці каля Банадысёвай печы, чымся ў парозе.
Тады Вацік пайшоў да стала.
— Таварышы,— сказаў Вацік,— дазвольце гаварыць вам пра новае жыццё. Дазвольце гаварыць пра тое жыццё, якое вызваляе людзей ад беднасці...
З парога, з натоўпу, нехта зноў:
— Дазваляем...
Азірнуўся сход, але не спазнаць паміж цэлага людскога табуну, хто абазваўся. Харытон супакоіў, нібы ў кішэню забраў шорах сходу, а Вацік:
— ...Дазвольце гаварыць пра калгасы. Але пакуль пра калгасы, я скажу вам, таварышы, пра нашае жыццё на заводах, на фабрыках. Некалі мой бацька,— казаў Вацік,— працаваў чатырнаццаць — шаснаццаць гадзін, а я цяпер працую сем-восем...
Некалі мой бацька словам не мог абазвацца, калі цяжка было яму справіцца з жыццём. А я цяпер — сто слоў, тысячу магу гаварыць, даходзіць, дабівацца свайго рабочага права.
Што трэ было мець на гэтыя правы? Што трэ было мець, каб перамагчы нашых ворагаў? Адно мець трэ было — адзіную нашу змычку.
Голас абазваўся ў парозе. Але не разабраць было, пра што абазваўся. А Вацік гаварыў далей:
— Уся сіла, уся наша моц у нашай змычцы. Змычка рабочых з сялянамі — змычка вытворчасці. А яднанне нашых вытворчасцей дае непераможную сілу, дае лепшае для ўсіх нас жыццё. І рабочая вытворчасць узрастае, і сялянская вытворчасць узрастае. Адна дапамагае другой. І калі нашы вытворчасці будуць моцнымі, нас ніякі вораг не пераможа: ні вораг-голад, ні вораг-эксплуататар нашай працы. Вораг-голад — самы заядлы вораг. Яго нараджае наш эксплуататар пан-кулак, яго нараджае быльнёг мільённых межаў!
Пот выступіў буйнымі кроплямі на твары. Кудзеліліся пасмы даўгіх валасоў. Закінуў рукою назад валасы, у кулак палажыў лёгкі кашаль, далонямі назад абапёрся аб рубец стала, гаварыў:
— А што трэба зрабіць, каб ліквідаваць нашага ворага? Нашы межы? Адзіная ў нас, таварышы, работа: працаваць калектыўна, гэта значыцца — ісці ў калгас.
Калі загаварыў пра калгасы, уварваўся ў хату праз адчыненыя дзверы разбойнік-шорах. Смела пайшоў ён па хаце цэлым валам, без сораму.
Заварушылася Банадысёва хата. З аднае нагі на другую пераступіла. Некаторыя чухацца пачалі ў патыліцах, некаторыя ўсім сваім тварам пазяхнулі.
Нехта дзвярыма ў сенцах скрыпнуў на ўвесь голас. Нехта загаварыў наўмысля двума галасамі.
Тады разбойнік-шорах гушкаўся, як на гушкалцы: то мацнейшым шумам-гоманам уздымаўся, то прыціскаўся дзвярыным скрыпам.
— Не разыходзьцеся, таварышы! — устаў Харытон з-за стала.— Будзем запісваць, хто пойдзе з такога важнага сходу. Ці-ы-хх-ха!
А дзверы як і не чулі: тым самым скрыпам адзываліся на Харытонавы словы.
Вацік скончыў, а Харытон, акідаючы вокам парадзеўшую хату, ад сябе пачаў гаварыць:
— Як відаць, таварышы, туга недзе праводзілася кулацкая работа. Мы гэту работу выкарчуем з карэннем. Гэта работка перашкаджала нам у нашай рабоце. Як вядома — наша савецкая ўласць бязлітасна да кулака і прыяцель бедняку, серадняку. Мы ведаем, што кулаку няма ахвоты лішыцца сваёй гаспадаркі, яму калгасы як нож у грудзі. Ён прывык, каб чужымі рукамі заграбаць жар, і ён не можа адвыкнуць. Таварышы...
Хацеў гаварыць яшчэ, але вочы ўзняў на хату і сціх. Асталося было муравейнікаўцаў у хаце адна жменя. Бладзік не то з кепікамі, не то і ўпраўду, стоячы пасярэдзіне хаты, сказаў:
— Дык і мы пойдзем.
Харытон усім сваім тварам паглядзеў на Бладзіка Якушку.
— Будзеце адвячаць. Сход — дзяржаўная работа. Сход — гэта ўласць. Са сходу ўцякаеш — ідзеш супраць дзяржавы і супраць калгаса.
Вацік аж дзіву даўся перад сабою: «Чаму яны не дабылі да канца сходу? Чаму яны не выслухалі?»
Падышоў да стала Міхась Кляўко, ці, як празывае яго той канец хадзячым прозвішчам, Міхась Слямзак.
Вацік глядзеў на чалавека, што да стала падышоў. Бачыў, як замахнуў ён поламі сваёй суконнай выцертай жакеткі. Палажыў полы адну на другую, каб не было відаць конскага пута.
Конскім путам былі падперазаны Міхасёвы зрэбныя штаны! Сорам схаваў поламі перад чужым чалавекам.
— Нашы ў калгас не пойдуць,— свідруючы сваімі вачыма Вацікаў твар, сказаў ён.— Вы можаце ісці сабе, таварыш, дадому і класціся спаць. І нямашака чаго нам галовы, як той казаў, марочаннем затуманьваць.
І да Банадыся:
— Ты, Банадысь, тушы лямпу. Хай дарэмна не гарыць газа.
Не паспеў Вацік сказаць Міхасю слова. Павярнуўся той ад стала і пайшоў да дзвярэй. На хаду паправіў сваю шапку, што шротам быў здзіркаваны ўвесь яе верх. Гэта Дзіма, сын Булгака з Малінавак, на тым тыдні, праз заклад з Міхасём — ці пападзе ў падкінутую, ці не пападзе — усадзіў у яе ўвесь набой птушынага шроту.
Міхась Кляўко зачыніў за сабою дзверы, а Харытон з зардзелым тварам да Ваціка:
— Бачыў! Чуў! Вось ён, той, хто праводзіць кулацкую залатую работку!
Маладзіковая нядзеля выдарылася пагодлівым днём. Зранку раса была буйная, і туманам раз'ядала траву. Потым вылезла з зямлі сонца; кулакамі ўцерла аж дачырвана свае вочы і смехам пырснула на малінаўскія хутары.
Тады Даніла Шчупак ушчаміў у аглоблі Мышака і выехаў у Луцішчы на кірмаш.
З таго часу, як падвозіў Даніла Шчупак Ваціка, трэцяя ішла маладзіковая нядзеля. Ніводнай не прамінуў Даніла. Не было чаго прадаваць, купляць, а ехаў. Паходзіць па мястэчку, там вокам кіне, туды падыдзе — зірне, і нібы і зробіць нешта — купіць або прадасць.
У тую маладзіковую нядзелю, як Ёселя стрэў, аж скаргаю загаварыў:
— Усё, ліха іх матары, прыбралі да сваіх рук. Мясанарыхтоўкі прыдумалі. Куды ні ткніся, як насланнё. І ты думаеш што? Самі яны спекуляцу разводзяць, а на другога складаюць. І коней не хопіць для гэтых нарыхтовак. Усяго ім мала з іх горла.
Падумаў крыху быў Даніла, акінуў спотайку вачыма, голас сцішыў ды:
— А з каго свет гарыць? — запытаў у Ёселя.— З прыезных такіх, як гэты Такарскі. Прыедзе і ўстанаўляе табе і падрыхтоўкі тыя, і калгасы...
Перад самым Луцішчам нагнаў Даніла Харытона з Вацікам. Дрыжыкі халодныя прабеглі па целе, як убачыў, што ідуць. Не даязджаючы некалькі крокаў, з правай рукі на левую перадаў лейцы. А як параўняўся — шапку сваю за казырок узяў.
— Дзень добры,— з ветлівым уклонам сказаў ім.
Уязджаў у самае Луцішча: няма зачым зваць, каб пад’ехалі. Вільнуў пугаю каню пад жывот — «но-о». І яны засталіся ззаду.
Як падвозіў тады Даніла Ваціка, пахаладзела было цела. І каб сказаць, што ніколі не бачыў гарадскіх людзей, ці што — дык не: і бачыў, і гаварыў. І нават з Рыпсам, што Данілаў бацька некалі нанач заязджаў, мелі хаўрус у горадзе.
Некалькі разоў пасля таго сустракаўся Даніла з Такарскім. І з кожнаю стрэчаю, от гэтак, як і сягоння, бег дрыжасты холад па яго целе. Не тое што баіцца Даніла гэтага чалавека, а от так, само сабою: усё роўна, як ускочыць ён у халодную рэчку купацца ды адразу яго абшыбе холадам.
Потым і нічога яно. Толькі ў Данілавых думках карцела: «...Прыехаўшы ў саўгас за памочніка ці за якога трактарыста — і будзь ім. Цябе ніхто не будзе чапаць, і ты нікому не будзеш патрэбен. Будзь, як той казаў, чалавекам».
Калі ўз’ехаў Даніла на Луціцкае мястэчка — кірмаш варам варыўся. Вэрхал кірмашовы вісеў над мястэчкам, як на нітцы. Шмат наз’язджалася з ваколічных вёсак і хто з чым: хто з парасячым піскам, хто з куранячым ціўканнем у клетках, хто са звонам касы, а хто і з адным сваім сварлівым голасам.
І от адразу, як уз’ехаў на мястэчка, чарвівая нуда ўспала.
Не то ад таго, што дробным піскам, а не тым конскім іржаннем гандлявала мястэчка, не то ад таго, што гаманілі не ў меру сюды сабраныя людзі, а мо і ад таго, што, праязджаючы паміж людзей, незнарок штурхануў у плячо нейкай кабеціне.
— Су-у-нецца... як назаўтрае трэба,— злосна сказаў Даніла.
Тады яна ўзняла на яго цэлую буру лаянкі. Усё мястэчка рынулася на збор. Каб не паспяшыўся ад’ехаць, дык усе яго ўбачылі б, што гэта ён штурхануў аглаблёю ў плячо чалавека.
Хадзіў сёння па мястэчку сонны, нераскатурханы, як паспытаўшы ўсмажанай мухаморы.
«Усё ўздаражала...— злаваўся думкамі.— Цаны за ўсё не прыставіш».
У кааператыў зайшоў — не праціснешся: як бітком людзей наштурхана. Ад духаты зварыцца можна. Нават не дайшоў да прылаўка.
Злосці толькі і набраў замест тавараў.
З кааператыва выйшаў яшчэ больш сярдзіты на цэлы свет. Ішоў да свайго воза.
Ідучы, здалёк убачыў каля Парфёнавага воза Міхася Кляўко. Тады захацелася з ім пагаварыць. Не таму, што ён Міхась Кляўко, а што муравейнікаўскі ён чалавек.
Падыходзіў і нёс у думках: «Лоўка яны надумаліся... хвацка! Дзесятаму, бадай, закажуць».
Як дачуўся быў Даніла, што Муравейнікі на сходзе, чорнага не абялілі — разышліся са сходу, аж смехам пырснуў.
— Малайцы Муравейнікі,— казаў да сваёй Насты.— Гэта не тое, што астраўскія або бродаўскія... Людзі тут усе гаспадары па сабе. Калі не лічыць гэтага канца. Але што гэты канец? Як зробіць той канец, так будзе рабіць і гэты.
Міхась не прыкмеціў Данілу, калі падышоў ён да воза. Нагу паставіў Міхась на калёсную спіцу, рукою ўспёрся на калена, трымаў у зубах саломінку. Саломінка з парожнім коласам на канцы, і ён варушыў гэтым коласам — ціснуў саломінку пярэднімі зубамі. А вочы трымаў уперад цераз вазы неміргаючым зіркам.
Калі так вочы трымаць, чалавек без думак астаецца на гэты час. Толькі і бывае ў такі час, што чалавек ні аб чым не думае.
— Аб чым ты задумаўся? — палажыў Даніла руку на Міхасёва плячо.
— Ні аб чым...
— Здароў быў!
— Добрае здароўе!
— Што прадаеш ці купляеш?
Даніла гаворку распачаў пра дрэнны кірмаш на сённяшнім дні. Гаварыў пра духату ў кааператыве. Глянуў на мызу Парфенішынага каня: рупіла аглядзець яго зубы.
А потым:
— Я чуў, што ў вас калгас хацелі спартачыць?
— І спартачылі...— Нібы за штосьці хацеў дапячы Міхась Данілу: сказаў кароткім словам, адрывістым.
Даніла думаў, што не дачуў Міхасёвага слова, і другім наваротам:
— Добра, ах як добра вы зрабілі, што іх адпрэчылі! Яны цяпер дзесятаму закажуць. Я казаў — гаварыў ужо са сваёю Настаю...
Міхась зняў нагу з калёснай спіцы, руку прыняў з калена, саломіну скусаную выкінуў з зубоў. А Даніла гаварыў, як бобам сыпаў у асьміну:
— Я казаў ужо: увесь свет гарыць з гэтых гарадскіх. Ён, каторы, не жыўшы на зямлі, ды хоча камандаваць. Хоча прыйсці і гаспадарыць, пане мой, маім дабром. Яны папрывыкалі, як даўней, жыць сабе, як за горадам.
Міхась хацеў перапыніць Даліну, слова сваё выказанае паўтарыць. Але ён, як і не чуў, а адным звагам:
— Не, ты, ліха тваёй матары, паглядзі, як мы пражывем. Мы цябе не чапаем, і ты нас не мароч. Я хачу пражываць, як мой бацька жыў-быў і мне вялеў жыць. І не трэба мне тваіх гарадскіх штукенцыяў. Усе яны, гарадскія, збродам жывуць, дык ім абы стварыць хоць якую выдумку. Даволі ўжо таго, што савецкую ўласць зрабілі.
Міхася апанавала, агарнула найбольшая злосць за гэтыя апошнія словы.
«Што ты мне, дрэнь, чапаеш савецкую ўласць,— хацелася сказаць у самыя вочы.— Я на франтах быў за савецкую ўласць і ведаю, колькі важыць яна, чаго яна варта. Ты дома, як тая казяўка, сядзеў. Жаба ты старая». Губамі быў паварушыў. Але толькі хрыплым голасам сказаў:
— Дык што ж ты, мо белых, палякаў хочаш да сябе ў госці?
І яшчэ большая злосць падскочыла. Вочы заблішчэлі, як хто запаліў у яго вачах агні.
— Навошта мне тыя палякі? — сказаў Даніла палахлівым голасам.— Мне нікога не трэба. Я нашчот калгаса кажу...
— Дык я ж табе кажу нашчот тваіх казалаў,— казаў Міхась.— Зрабілі ў нас калгас.
Даніла атрос свае бровы: паглядзеў на Міхася.
— Як зрабілі? У вас жа быў сход, а калякціву не рабілі ж?
— Быў, і не рабілі. А ўчора наш канец увесь уступіў: самі падалі заяўленне.
Быў рады, што хоць гэтымі словамі дапёк Шчупаку. Хацелася Міхасю хваліцца муравейнікаўскім калгасам перад ім. «Хай ведае, як гаварыць на савецкую ўласць». Але на ўспамінак набегла, што ён...
А Даніла вочы зажмурыў, твар глыбокімі маршчынамі сабраў ды як угадаў Міхасёву задзірку.
— І ты ўступіў? — запытаўся ён.
— А якое тваё дзела? — сваім наваротам запытаў.— А ўласці перада мною не чапай!
Да воза падыходзіла сама Парфеніха. У руках несла паліваную міску. Пахвалілася, падыходзячы да воза:
— Тры злотых. Вот. Як звон!
Пастукала шчыкалаткамі пальцаў аб паліваны бок. Міска нутром глыбока загаманіла: адгукнулася, звялася на тонкі голас.
— Моцная,— сказала Парфеніха,— не трупціць.
Муравейнікі ўзраслі і выгадаваліся на лагчыністым дне зямлі.
Невядома чаму дзяды-прадзеды выбралі, аблюбавалі гэты лагчыністы кавалак. Можа, што зацішнейшае месца... Калі вятры дзьмуць — усё паўзверх Муравейнікаў. Можа, што рэчка пад бокам коціцца для пажарных здарэнняў. Мо што лес кожным днём з дрывамі просіцца. А мо і так: выбраў нехта першы, аблюбаваў лужкі шырокія, палі блізкія, ды пачаў будынкі ўзводзіць. За першым — другі пайшоў... Потым паншчынаю жылі людзі: блізка на «гвалт» хадзіць да Калечыцава дзела. А потым само «аслабажджэнне» прыйшло; тут людзям самастойную зямлю далі.
Муравейнікі з аднаго боку абведзены лесам, як чалавечае вока брывёю. З другога боку — узгорысты вал цягнецца праміком. Калі глядзець з гэтага валу — Муравейнікі як запрэжаныя ў дугу. Калі б рассмаргнуць узгорак — дуга лясная распырхнулася б.
Такою выгнутаю дугой, як і лес, працякае рэчка Муравейка. Яна ціснецца па лужку — водшыбам ад лесу — ледзьве не да яго канца. Яна падкладышам служыць лесу: каб не надламаўся ён, туга нацягнуты ўзгорыстым канатам.
Даходзячы да ляснога канца, вужакаю ўдараецца Муравейка ў яго гушчар і прападае, цяністая, халодная,— нідзе яе не зловіш. Толькі раўчук — адростак ідзе вузенькім дном ад гэтай рэчкі. Ён праходзіць упоперак Муравейнікаў і падзяляе іх на два канцы: на «той» канец і на «гэты» канец.
Шмат у чым раўчук правініўся перад Муравейнікамі: падзяліў іх на два канцы і правініўся.
Як воласць была раней, і як саветы цяпер пайшлі, усюды па кнігах, па запісах можна стрэць Муравейнікі.
Пэўна невядома, з чаго паходзіць празванне вёскі. Кажуць, што некалі за рэчкаю ў лесе вялося шмат мурашчыных гнёздаў, таму і дадзена такая назва гэтай мясціне.
Той канец Муравейнікаў, што на поўнач ад раўчука, што ў бярозах стаіць, мае яшчэ і хадзячае прозвішча Смактуны. Міхась Кляўкон вымысліў гэта прозвішча.
І вымысліў ён вось з чаго (не аднаму ж яму насіць хадзячае прозвішча).
...Калі прыйшла ад цара Аляксандра папера, на якой было друкаванымі літарамі напісана «Воля народу», калі гэтаю папераю зямлю дзялілі на выкуп, тады і зрабіліся два няроўныя канцы вёскі.
Бацькам тых людзей, што жывуць у Муравейніках на той бок раўчука, што хадзілі ўсё сваё жыццё на адработак да старога Калечыца, нарэзалі паўвалочныя надзелы. Бацькам тых людзей, што жывуць каля выгану, на поўдзень ад раўчука, што не хадзілі на адработак да Калечыца, а ўвесь час жылі на панскай андынарыі парабкамі,— надзялілі па дзве дзесяціны. Таму і страцілі права яны, як былыя тыя беззямельныя, на паўвалоку надзелу Калечыцавай зямлі.
І ўсё роўна лічылася гэта жыццём чалавека. У тых на паўвалоцы, а ў гэтых на двух дзесяцінах.
Некаторыя паўвалочнікі, як Міхасёў бацька, не маглі справіцца самі з сваёю, надзеленаю «воляю», зямлёю. Цяжка было жыць, хадзіць да старога Калечыца халодным ды галодным на адработак за сваё пражыццё, сілу сваю аддаваць за выкуп. І «воля» гэтая таксама не прынесла значнай палёгкі, а толькі другім спосабам аднімала Кляўкова здароўе. Як вясна, як восень,— стараста на парог — апошнюю капейку забіраў. Ды маргі Калечыцавы гадавалі горб: трэ было жаць пану Калечыцу за пашу, сенажаць касіць на трацяк (сенажаці сваёй не хапала).
Міхасёў бацька аддаў быў тады частку сваёй зямлі Танцулькаваму бацьку ў арэнду.
— Хай... пакуль хоць збольшага не выплаціцца пазямельны выкуп,— казаў Міхасёў бацька. А сам хадзіў у двор на падзёншчыну.
Стары Танцулька ўсё жыццё абціраўся агароднікам у Калечыца — меў капейку, каб батрака наняць. Арандаваў зямлю перш на шэсць год, потым зноў на шэсць год узяў.
Калі пачаў жыць Міхась без бацькоў, ішоў яму шаснаццаты год. Якраз сышоў і тэрмін Танцулькавай арэндзе на іх зямлю. Сам Міхась пачаў за зямлю брацца, але ўся яна была спустошаная: насення назад не варочала. Сын старога Танцулькі, Ахрэм, ад свайго бацькі цяпер гаспадаром над ёю. Ведаў ён, што сходзяць гады; не даў ёй ані кроплі гною, а ўсё з яе клапаціўся, каб высмактаць.
Сваімі маладымі гадамі не ведаў Міхась, як справіцца з голаю зямлёю. А яшчэ брат яго старэйшы, Клемус, жыў пры ім — не даваў у гаспадарку ладу.
Клемус усё хадзіў з вялікім ракітавым кашалём па людзях, збіраў у гэты кашэль розныя транты. Ён усё збіраўся хату новую будаваць за гасцінцам у лесе ды збіраўся жаніцца ў той хаце.
Шмат набраўся клопату Міхась з сваім братам. Бывала, што не зарве — цягне Клемус з дому.
— Дзе ты, Клемус, тапор падзеў? — пытае Міхась.
А ён:
— У лесе схаваў. Нашто табе тапор? Карчы дзерці ці тупіць карчамі? Затупіш — хату мне не будзе чым рубіць.
— Дзе ты касу, Клемус, дзеў?
— Я яе пасек: нараблю сцізорыкаў. Буду прадаваць, будуць на хату грошы. Унь колькі мне нагаварылі ў Світалаўцы, каб я прынёс ім ножыкаў-сцізорыкаў.
Па вёсцы пачалі хадзіць чуткі, што Міхась праганяе Клемуса з хаты, есці яму не дае. Тады Танцулька Ахрэм узяўся за Міхася.
— Ён не вінен, што яму бог розуму не даў,— казаў Ахрэм.— Усім трэба жыць, усе хочуць жыць. Няма чаго брату над братам здзекавацца.
Раз зазваў Ахрэм да сябе Клемуса, другі раз зазваў... Есці даў яму, а потым сказаў:
— Крыўдзіць цябе брат?
— Ага.
— Есці не дае?
— Ага.
— З хаты праганяе?
— Ага.
— Мы яму пакажам, як здзекавацца над бедным чалавекам. Ты толькі, як будзе суд, як будуць у цябе пытацца, ці крыўдзіць брат, і кажы ім: «крыўдзіць», і кажы ім: «ага». Я цябе да сябе вазьму, зямлю — часць тваю — забярэм ад твайго брата. Ты захочаш, у мяне будзеш жыць, захочаш, пойдзеш сабе ножыкі прадаваць. Я цябе няволіць не буду, як твой брат гэта робіць.
Адсудзіў Танцулька Ахрэм на Клемуса частку зямлі. Узяў яго пад сваю апеку за зямлю.
— Хай бярэ гэты смактун,— казаў Міхась.— Бацька яго смактаў з нашай зямлі, а цяпер ён захацеў і насаўсім прыгарнуць яе да сваіх рук.
Каб ужо вельмі хацеў не даць зямлі Міхась, і не даў бы, можа: мала што ён дурнога брата падбухторыў. Але надакучыў яму Клемус, думаў, што пазбавіцца ад яго шальмоўства. Аж не, пасля суда са скаргаю прыходзіў да Міхася ад Ахрэма. Рад быў Міхась, што хоць суседзі ўбачылі вагу чыстай праўды.
Ото ж з таго часу і прыліпла да Ахрэма слова Міхасёва — «Смактун».
Вацік з Харытонам дзіву даліся, калі пачулі, што Муравейнікі, той канец, прынеслі спіс паступаючых у калгас.
А было гэта перад нядзеляю, у суботу.
Вацік быў у сельсавецкай канцылярыі. Харытон запрасіў яго на іхняе пленарнае пасяджэнне.
Засядаць яшчэ не пачыналі: не ўсе прыйшлі члены сельсавета.
Харытон поркаўся ў цэлым стусе папак. Расхінаў, перабіраў паўшываныя прадпісанні — пісьмы. У парозе стаялі бродаўскі Васіль з малінаўскім Булгакам — пра нешта гаварылі ўпаўголас. Вацік унурыўся ў газету — кідаў вачыма то на адзін загаловак, то на другі. Каля канцылярскай сцяны стаяў карпілаўскі член сельсавета Юзік. Ён глядзеў на вялікую паперу, прыклееную да сцяны,— адтуль глядзеў чалавек. Пальцам паказваў чалавек на Юзіка, моцна крычаў вялікімі літарамі: «Ты падпісаўся на пазыку?!»
— Дзень добры,— сказаў Банадысь, увайшоўшы ў канцылярыю.
Ніхто не адказаў. Не таму, што не хацеў хто адказаць Банадысю, а так.
Харытону надакучыць за цэлы дзень адным звагам дзяньдобрыцца. Ды не ўслухоўваецца ён, хто там зайшоў у канцылярыю. За дзень столькі людзей перавернецца... Таго бачыць, хто па справе падыдзе да стала.
А тыя, што ў канцылярыі былі, не адказалі — спадзяваліся адзін на другога.
Кроту ніякавата стала: усё роўна як сюды непатрэбным зайшоў ён. Тады, стоячы пасярэдзіне канцылярыі, зняў з галавы шапку. З-пад яе падкладкі дастаў лісток спісанай паперы і дробнымі скорымі крокамі падышоў да канцылярскага стала.
— Вот вам...— сказаў, кладучы лісток на стол перад Харытонам.
Лісток лёг на раскрытую журнальную кніжку. Харытону трэ было схінаць кніжку. Зняў спісаны лісток і, здымаючы, убачыў слова «заява». Палажыў на голы стол без жаднай увагі: «Мала якіх толькі не напрыносяць заяў, летні дзень вялікі». Узяў у рукі з «справы» тонкую паперку — пачаў чытаць.
Злосць апанавала Банадыся, чаму ён не яго паперку ўзяў у рукі, а сваю.
— Таварыш Харытон Мамчыц...— з месца скрануўся Банадысь. Са стала ўзяў сваю заяву ды ў самыя рукі Харытону.— Узгляньце ж.... Гэта ж калгаснае заяўленне. Што ж вы, як той казаў, супраць калгаса?
Вацік падняў ад газеты вочы. Член сельсавета, карпілаўскі Юзік, паварушыўся. Ад парога падышлі Васіль з Булгакам. А Банадысь гаварыў:
— Гэты наш спіс, можа, ён і не так напісаны. Яго састаўляў Ахрэм Танцулька. Ён не такі ўжо грамацей, каб саставіць складна. Вы тут, можа, самі перапішаце, каб было складней.
Вацік падышоў да стала, запытаў:
— Як жа вы гэта надумаліся? Чаму ж вы не захацелі на сходзе, а ўсе разбегліся са сходу?
— Мы, таварыш, і на сходзе хацелі,— казаў Банадысь.— Мы і не разбегліся. Гэта гэты канец разбегся паперадзе. Дык мы ўбачылі, што няма чаго нам адным сунуць носа... А Танцулькі тады не было дома. Цяпер от захацелі...
— Без гэтага канца?
— А што нам гэты канец? Мы, як той казаў, і адны зможам. І старшыню абралі: мяне. Кажуць,— я чалавек гаспадарлівы.
Банадысь глядзеў у вочы то Ваціку, то Харытону і словы клаў:
— Мы, як той казаў, вырашылі, што гэты канец не вельмі нам і патрэбен, каб прыйшлося. У іх, можна сказаць, і зямлі вобмаль, і самі яны, як і наш Слямзак Міхась... Чаго ў іх шмат, як кажа наш Танцулька, дык гэта дзяцей шмат.
Банадысь на смех хацеў узяць гэтымі словамі канцылярыю. І сам паперадзе смех рассыпаў. Булгак малінаўскі падтрымаў Банадыся. Харытон на Ваціка кінуў зірк. А Банадысь зноў гаварыў:
— ...Калі хочуць, гэты канец, хай сабе самі асобна робяць калякціў. Мы да іх не хочам мяшацца. Мы ўжо нарыхтаваліся нават, як той казаў. І хамуты адразу абагулім, і калёсы звязем пад Танцулькаву павець. Потым і коні можна будзе абагуліць. Жаць жыта будзем разам. Танцулька казаў — копамі падзелім пароўну на кожнага пажатае жыта. У яго ж і жыта болей, а не шкадуе, кажа: «Разам дык і разам. Я, кажа, першым абагулю». Думаеце, каб не Танцулька, мы, можа, і наўрад ці сабраліся б. А раз ён не шкадуе — у яго гаспадарка, як вот звесна Булгаку або і Васілю... Гэта вам, гражданін, нязвесна. Ён чалавек — любіцель на гэта, каб што-небудзь новае змайстраваць.
Вацік узяў з рук Харытона муравейнікаўскую заяву. Глядзеў на яе і вачыма чытаў: «...Якушка Бладзік... Супчык Атрахім... Танцулька Ахрэм... Банадысь Крот... Міхаліна Красінская.
— Хто гэта жанчына, Міхаліна? — спытаўся ў Харытона Вацік.
Банадысь за Харытона адказаў:
— Швачка. Яна ў нас от ужо каторы год займаецца швівам. Пашые то сёе то тое і заробіць. Яна і мужчынскае ўмее шыць — штаны, сарочкі... Яна вельмі, як той казаў, ахвоча да калгаса. Кажа: «І я пайду, і мяне ўпішыце. Шыць буду калгаснікам». Яна жыве ў Танцулькі на другой палавіне.
Харытон дадаў:
— Яе ў нас завуць кароткім словам — Міхля. Як мы спісы складалі на падатак... Унь жа, тады, як сустрэліся былі на вуліцы, дык я цябе знаёміў...
Вацік як бы з усмешкай:
— Тая гарадская, што ты казаў... Курносенькая...
— Хай сабе і курносенькая,— праказаў Харытон.
Калі пайшоў Банадысь з канцылярыі, Вацік да Харытона падышоў, над сталом успёрся ды ўпаўголас:
— Чаму яны без нас надумаліся? Тут, мне здаецца, нешта не так-то... Чаму толькі тая палавіна Муравейнікаў запісалася, а з гэтай — ніводнага чалавека?
Харытон пырснуў стрыманаю злосцю:
— Ну дык што, ты гэтым хочаш таму канцу памагчы?
— Не памагчы, а я пытаю...
— Па-мойму, пытаць няма чаго. Запісаліся — і добра. Радавацца трэба, а не пытаць. Не будзеш жа ты цягнуць усю тую палавіну на ланцугу.
Вацік назад падаў сваю думку.
— Я мала знаём з тутэйшымі людзьмі,— сказаў ён.— Ты жывеш тут і бачыш, як і хто чым дыша... З якога карэння расце.
Тады Харытон устаў з-за стала. Як уставаў, чарнільніцу падняў і зноў паставіў. І аднаго гэта, што не астыла яшчэ Харытонава болька пра курносую Міхлю. Хоць чым хацелася Харытону ўпікнуць Ваціка.
— Падзякуй, таварыш Такарскі,— стоячы за сталом, голасна сказаў Харытон,— падзякуй, што адзін канец вёскі ўліўся. Самі прыйшлі, без нашай агітацыі. Так што, па-мойму, капаць карэнні — зёлкі варыць для лекаў — не варта.
Вацік не адказаў Харытону. Плячыма толькі паціснуў.
Пасля таго сходу Танцулька з’ездзіў у Прыстань, да свайго брата ў Луцішчы. З Міхляю гаварыў цэлым вечарам. Чуткі збіраў да сябе ў кішэню.
Шкадаваў вельмі, што не быў на тым сходзе,— у горадзе быў. Даўно ведаў, што не пройдзе калгас міма іх вёскі. Шкадаваў, што не выступіў ён уперад перад усім тым сходам, ды смелым голасам не сказаў: «Пішыце мяне першага. Я люблю калгас, я павагу яму аддаю. Я ўсю аддаю гаспадарку і хачу жыць».
А ўчора ў Бладзікавай хаце, перад Банадысём, перад Бладзікам — бяду сваю справіў. Якраз і Флёрка Старавойт натрапіўся.
— Я запісуюся ў калгас,— сказаў Танцулька.— Хто хоча, далучайцеся да мяне. Жызні інакшай не відаць. Жызня наша падышла да кліна, і далей ісці ёй няма куды. Я цяпер нічога свайго не шкадую. Усё аддаю на абагуленне.
— На,— дастаў Танцулька з кішэні чырвонец,— на, Бладзік, прынясі на пачын для савецкай уласці...
Бладзік доўга не муляў: выйшаў з хаты.
А калі вечар нажмурыў калматыя бровы, глядзеў у адчыненае акно, Бладзікава хата пела:
Вой, пад гаем, гаем,
Гаем зеляненькім,
Там арала дзяўчыначка
Волікам чарненькім...
Вой яна арала —
Не ўмела араці,
Ды наняла музыкантаў,
На скрыпачцы граці.
Безабрусны Бладзікаў стол быў здратаваны мокрымі колцамі. У гэтай макраце хлебныя крошкі размяклі на цеста. Талеркі — адна пазірала парожнім засмуголеным тлустым тварам, другая — піла апошнюю кроплю агурочнага ўзмучанага расолу, трэцяя — белым сырам цешылася. З-пад расцярушаных сырных крошак можна было прачытаць на яе рубчастым беразе славянскія літары: «Хвала богу на небеси, а хозяину на земли».
Гэтым часам вочы старога Старавойта самі па сабе слязіліся ад выпітай гарачыні. Цела старога размякла, асунулася. Сядзеў Флёрка з рога стала, і яго думкі былі расцярушаны — узняты трушанкаю. Усё было абыякавым, адным цэлым.
Па белых сырных крошках вандравалі-спацыравалі чорныя кроплі мух. Яны былі найчарнейшымі сярод белага.
Флёрка ведаў, што іх трэба прагнаць,— махнуў над талеркаю рукою.
— Каб вас нараду не было...
Танцулька гаварыў:
— Я ўсіх вас люблю. Усе вы мне мілыя і дарагія. Усе вы мне любыя суседзі, мае ўцешныя суседзі... Жызня наша такая. Ці шмат нашай жызні? Гарнец жызні. Мы павінны яе берагчы як сваё вока. А ў калгас пойдзем. Я іду паперадзе, а вы за мною, мае залатыя суседзі. Я сваёю гаспадаркаю налажу, а калгас мы зробім. Далібог, зробім! Хай знаюць... Без іх ласкі зробім і ім пад самы нос тыцнем: «Во, глядзіце... ага, мы зрабілі, а не вы нам зрабілі». Мы, братове-суседзі, не маленькія і свой розум маем. Нам не патрэбны камандзіры. Сказала наша ўласць слова — калгас трэба, значыцца, трэба, і мы яго вунь як зробім!
...Мілы мой суседзе, пане Флёрка... Дай мне тваю морду, і я цябе моцна пацалую. Залаты мой суседзе. Век жылі — ум-пц-пц-м — разам.
Вочы Танцулькавы наліліся да берагоў, пазіралі азёрнаю глыбінёю. Кроў напорыстым прыбоем падыходзіла да сэрца. Рукі да болю ціснулі Флёркавы шчокі. Танцулькава кроў гаварыла ўсімі жыламі, усімі клеткамі яго цела: «Рабіць... Нешта рабіць... Хутчэй, хутчэй... Такое рабіць, каб аж чэрці засмяяліся на ўвесь свет. Абы каб не сцялежылася жыццё».
— Вып’ем, пане суседзе,— выпускаючы з сваіх рук Флёрку, сказаў Танцулька.— За нашу новую жызню за нашу ўласць савецкую і за калгасы. ’
— Будзе,— сказаў Флёрка.— Я піў ужо за калгас.
— Вып’ем...— сказаў Бладзік.— Я за савецкую ўласць кроў праліваў.
— I я кроў ліў,— сказаў Банадысь.
Бладзік ткнуў Банадысю злосную шпільку:
— За кусты праліваў, а не за ўласць.
Той састроіў жарт са злоснай шпількі:
— Хай сабе і за кусты. Хай сабе і я быў дзезярцёрам. А чые кусты зараз — што за Яловаю? Чые, пытаю? Савецкай уласці кусты. Ага. То што ж ты мяне кустамі палохаеш? Што ты мне загараджваеш імі дарогу? Ты, брат, нос уткні, ведаеш куды?.. А не ў кусты. Яны зараз бальшавіцкія, і я цябе не здрастую.
Танцулька сваім часам мову суседзям пераняў. Да Банадыся падышоў ды гаспадарку сваю выклаў на далонь.
— Мілыя суседзі... залатыя — ша! Ціха! Маю я, як вам звесна, стрыгуна з канём — аддаю на абагуленне. Маю я чатыры каровы з падцёлкам — аддаю на абагуленне. Маю я і святочную і гнаяўскую драбінкі — аддаю. Будынак — аддаю. Сад увесь — цвету колькі было, колькі яблыкаў, ігруш будзе, усяго будзе — наша ваша. Жыта пажнем — падзелім. У мяне жыта самалёўскага заводу: колас, як біч; каліва, як боб. Мілыя, залатыя... Выпілі, закусілі... Вот вам папера — і разлінеена, і напісана. Падпісуйцеся. Я вот перш-наперш... От я ўжо і пішу... наце вам.
Успёрся над сталом грузным целам. Дыхаў моцна ўсімі грудзьмі. Лоб маршчынамі пакарбаваў — пот сабраў у буйныя кроплі.
— От я і напісаў вам: Танцулька Ахрэм.
Калі спіс быў складзены, Міхля выйшла з другой палавіны хаты. Нічога не кажучы, узяла і распісалася.
Банадысь казаў:
— Замачыць трэба спіс. Хто дае на замочку?
— Я...— дастаў Танцулька пяцірублёўку.
Банадысь да Танцулькі:
— Хавай,— сказаў.— Твае грошы ўжо размоклі. Мы зложымся.
— Залатыя суседзі, я не хачу. Што вам маіх грошай шкода? Хопіць. Абы здароўе. Я на сягоння фундую. Вы ж мае суседзі любыя...
Паглядзеў Ахрэм на пацёртую бумажку, ражкі раскамячыў, выпрастаў ды:
— Гэтыя дам і больш не дам.
Скамячыў бумажку — туга сціснуў у жмені. Перавярнуў на другі бок, яшчэ сціснуў у другі раз. З сваёй жмені ў Банадысёву жменю пералажыў. Пальцамі сваімі заціснуў Банадысёвы пальцы. Аж нарабіў зубамі сваімі скрыпу.
А Старавойт стары, над сталом успёршыся, перабоістым грукатам рассыпаў храплівы свой сон. Выходзіла, нібы хтось за сцяною, на двары, ссыпаў з драбінкі ў начоўкі прывезеную з поля бульбу.
Дзень невінавата плёхаўся ў промнях сонца, як малое дзіця само сабе ў начоўках. Усімі рукамі лье дзіця ваду на сябе, на пелюсці начовак, на падлогу; усім ахапкам раскідаў дзень чэрвеньскае святло на полі, па ўзбунтаваным, красою асыпаным жыце, па верхавінах хвой карою трымцячага бору. Не шкадаваў дзень сонечна-млечнай, літрамі нязмеранай белі. Усё жывое піло яе наўзахапкі.
Міхля цешылася сённяшнім днём. Ішла з ракітавым кашалём за гасцінец па лісіцы, па свінаркі. Яны ўрадзіліся гэтым годам кішма. Вясна цеплатою парыла, косы свае доўгія гадавала, ад таго і на грыбы не забылася.
Міхля ішла мяжою, як па раскручаным дзесяціметровіку з рулеткі. Вельмі ж роўная мяжа ад малінаўскіх надзелаў. Усё роўна як трымае, здаецца, разгон саўгасаўскага поля: усім целам націснула — валам лягла мяжа.
Камень, з кожным ворывам зямлі, вырастаў на межнай грудзіне. Адны аруць поле — скідаюць камень з-пад рук, другія аруць — не даюць паляжаць вышчарбленаму дзеду-каменю. Так і перакідаецца ён з боку на бок сваёй жарсцвянаю старасцю.
Міхля абыходзіла старое каменне на мяжы і думкі неакрэсленыя несла пра Ваціка.
Харытон складаў у Муравейніках пасямейныя спісы, сустрэў быў Міхлю на вуліцы ды пазнаёміў з Вацікам — кінулася ёй тады на памяць як бы знаёмае прозвішча. Чула недзе гэта Вацікава прозвішча, нават бачыла гэтага чалавека недзе.
Харытон трымаў пад пахаю сельсавецкую папку не гледзячы, поркаў ігрушаваю сукаватаю палкаю чвырысты пясок, што дажджом выпаласкаўся, ды гаварыў:
— Вы гарадскія, і вось таварыш Такарскі прыехаў да нас з горада: будзем знаёмымі, як кажуць. У нас вельмі мала гарадской сілы.
Міхля віталася, трымала цэлы момант Вацікаву цёплую руку. І ёй хацелася сказаць яму: «Мы, здаецца, былі ўжо знаёмымі. Мы ўжо недзе здароўкаліся». Толькі не магла гэтага сказаць перад Харытонам, перад пабочным чалавекам. А калі развіталася, думка не выходзіла — карцела імгліста-асенняю золкасцю.
— Дзе я яго бачыла? — пыталася ў самой сябе.— Калі я яго бачыла? Шрам на шчацэ... Я ведаю гэты шрам. Ведаю гэтую бесклапотную ўхмылку... Валасы зачэсаны назад... Гаворка... дробны смех...— дзе я ўсё гэта бачыла?
Падбірала думку, паламаную на кавалкі, клеіла і не магла падабраць, склеіць у адну рэч, недзе ўжо раз бачаную. Ад гэтага толькі злосць прахаджвалася, спацыравала каля Міхлінага сэрца. Брала на свой успамінак пройдзеныя дні. Лістала дні пералістам, адкідала — шукала людзей з даўнейшага знаёмства і ўсё роўна не магла ўспароцца на ўспамінак пра Ваціка. Тады гаварыла да сябе цвярозаю парадаю:
— Пабачуся з ім другім разам, трэцім... гэта ж не гарыць. Пабачуся — і ён мо сам намякне або я намякну, а ён і выкажа.
І некалькі разоў бачыла ўжо Ваціка, ды толькі гаворка няўдачаю праходзіла: было ўсё неяк нязручна. А ўспомніць чалавека не магла ўсё роўна.
Не то яна ведае яго з часоў, калі ішоў ён супраць лютаўскіх дзён, не то яна бачыла яго сярод тых людзей, якія змагаліся супраць Кастрычніка. Але яна ўсё ж такі ведае:
— Гэты чалавек быў нашым. Свой чалавек.
А ўчора стрэлася Міхля з Вацікам у муравейнікаўскай калгаснай канцылярыі. Прынеслі пошту, і ён гаварыў з Харытонам пра вайну, гаварыў, што рыхтуюцца за граніцай да яе, як да вялікага бала. Харытон трымаў газету ў руках і да Ваціка:
— Англія хоча вайны, Амерыка хоча вайны, але адвагі ні ў каго не хапае. Каб ім даў адвагу бог, дык бы даўно налажылі галовамі. Як кажуць — і хочацца, і колецца...
Вацік скончыў Харытонаву думку:
— І нават галоў нідзе іхніх, кажаш, не знайшлі б з свечкаю.
Міхля заўважыла: сказаў Вацік, і здалося ёй — чырванню твар абліў. На яе, на Міхлю, вочы свае кінуў, смехам штучным пырснуў.
Калі Харытон з Вацікам гаворку пра вайну ўзняў, Міхля ўспомніла пра свайго мужа і мела на развагах:
«Чалавек — такая захутаная, захаваная рэч, — думала Міхля,— божа мой. Я жыву тута каторы год, і ніхто на мяне нічога дрэннага не скажа. Шые, кажуць, і не так дорага бярэ. Бо жыць жа трэба кожнаму чалавеку, і ёй таксама трэба жыць...»
Дома Міхля перабірала ўспаміны мінулых, закінутых у паклажу дзён. Не гаварыла Танцульку, а сама з сабой гаварыла:
— Ён бываў часта ў майго мужа. Яны заходзілі да мужа ўдвух з такім нізенькім, з падсмаленымі брывамі. Муж мой любіў іх, казаў ім: «Сядайце, панове; садзіцеся, пане Такарскі. Закурвайце. От партсігар — бярыце, закурвайце...»
Міхля ўсю ноч сон свой растрасала трушанкаю. Сэрца яе моцна білася ў радаснай пене. Перакідалася ў пасцелі з аднаго боку на другі — падушку камячыла гарачым сваім целам. А перад яе вачыма стаялі — Такарскі і той нізенькі, з падсмаленымі брывамі. Ён гаварыў яе мужу: «Вашы людзі надзейныя. За вашых людзей сораму не будзе».
Потым бачыла Міхля цэлыя роты пастроеных людзей. І ўсе яны з твару падобныя на Такарскага. Яна нават сярод іх не магла распазнаць, дзе стаіць ён, знаёмы яе мужа.
— Божа мой,— сказала Міхля,— колькі, колькі Такарскіх! Як іх шмат, гэтых адных Такарскіх. Яны змогуць заваяваць усю зямлю.
...Па лесе хадзіла і радасці не выпускала з сваіх рук; хацелася хутчэй убачыць яго, гаварыць з ім, сказаць яму: «Гэта ж я, а вы мяне і не пазналі».
Хвоі баравыя злёгку ветрам путраваліся. Як бы вецер лясны фарміраваў іх сваёй сталасцю. Чуць-чуць хісталіся хвоі — бабамі перашэптваліся між сабою Змову трымалі на гаспадара свайго — ветра.
Недзе раматусам скрыпела ў сваіх суставах высокая хвоя. Недзе дзяцел адкідаў сваю малатабойную галоўку. Галлё бразгацела зубамі дзікага звера. Папараць варушылася ў зацятай маўклівасці. І ўсё гэта было апавіта глыбокаю таемнаю маўклівасцю чэрвеньскага дня.
Міхлі шанцавала на грыбы гэтым днём. Пасля дажджу ростам пайшлі грыбы па ўзгорыстым лясным падзоле. Глядзіць, ідучы, і бачыць прыўзняты мох. Карпане мох растрэсканы, а адтуль баравік або свінарка шапку сваю трымае з паклонам. Грыбоў назбірала повен ракітавы кашэль і зноў пайшла каля саўгасаўскага поля. Толькі другім бокам — паўз самы саўгас ішла назад. Кружней было, калі ісці паўз саўгас, а пайшла — радасная, зацятая руплівасць штурхала Міхлю.
І калі саўгасаўскі ўзгорак абыходзіла, Вацік ішоў ёй насустрач.
Дзень цяпер яшчэ больш плёхаўся, церабіўся маленькімі ветранымі кіпцюрамі. Саўгасаўскі ячмень, што пад гарою, гэтым ветраным кіпцюрам паклоны адбіваў.
— Адкуль вы ўзяліся? — запытала Міхля ў Ваціка.— Нідзе не было відаць і раптам — як выраслі тым грыбам з зямлі.
— З дому,— адказаў Вацік.— Коні малінаўскія шкоды нарабілі ў нашым ячмені. Хадзіў, аглядаў ячмень. Ячмень такім добрым урадзіўся, аж на табе спляжылі, здратавалі палавіну кавалка.
— Панятых думаеце браць, ці што?
— Я і сам не ведаю. Прыйдзецца, бадай, узяць: шмат урону.
Міхля глядзела на яго загарэлы твар. Кідала скрадзены зірк на яго расхрыстаныя грудзі, на яго босыя, у сандалі адзетыя ногі, на апушчаную кортавую сарочку. А ён гаварыў:
— Ляксандра кажа, кожным годам, калі засяецца гэты кавалак, бывае шкода. Хоць ты і не засявай. І не то гэта людзі наўмысля, не то незнарок...
— А вам вельмі шкода гэтай шкоды? — раптоўна запыталася Міхля.
Вацік не зразумеў.
— Як гэта, кажаце, шкода? Вядома, што не баліць жа ячменю, не чалавек жа гэта, збіты капытамі. Шкода, што настолькі-та зроблена ўрону.
— У вас вельмі жаласлівае сэрца,— стукаючы ножыкам па дужцы кашаля, сказала Міхля. Па-мойму, у вас не такое было сэрца. А сэрца, мне здаецца, якім узгадавалася, такім і астанецца на ўсё жыццё.
— Я вас не разумею,— сказаў Вацік.— Адкуль вы ведаеце маё сэрца?
Міхля вырашыла была: «Скажу яму адразу, і ён няхай не хавае ад мяне свайго твару». Але тым самым момантам другое вырашыла: «А што, калі чалавек гэты другім стаў чалавекам? Што, калі ён і насапраўды шкадуе пазбіванага малінаўскімі коньмі гэтага савецкага ячменю?»
— Я жартую,— сказала Міхля і рассмяялася.— Мужчынскае сэрца таксама цяжка ведаць, як і жаночае. Кожнае сэрца, калі вы вывучалі фізіялогію чалавека, ляжыць у сардэчнай сумцы. Сумку тую акружаюць пружыністыя мускулы. А мускулы тыя добра ахватвае грудная клетка, а клетку зноў мускулы... Ха-ха-ха!.. Бачыце, як цяжка дабрацца да вашага сэрца. Адкуль жа мне ведаць ваша сэрца?
Ідучы з поля, Вацік разважаў: «Вясёлая дзяўчына — бойкая і трапяткая. Дзяўчына нашага часу».
Вялікім завозам кішэў берчукоўскі млын. Даніла Шчупак учора надвячоркам прыехаў у млын з сваіх Малінавак. Сон свой цэлую ноч марнаваў. Прылёг быў на нейкіх мяшках — зламаўся толькі, а не выспаўся. Рана ўзняўся — хадзіў на млынарскі панадворак каня глядзець. Потым на млынарскі мост пайшоў: абы каб чаргу сваю хоць чым укараціць.
Успёрся Даніла сваім целам на мосце на парэнчу ды стаяў, поглядам мераў вадзяную сілу. А яна сеялася на турбінныя таркі, чапляла, пакідала ад сябе вадзяное смецце. Млын ад яе дрыжыкамі тросся. Усё роўна як азяб млын ад яркай раніцы.
Вада ў турбіне з узнятаю ахвотаю напорыста шугацела праз жалезныя таркі. Плыла яна з-пад моста вужачым плавам. Пеністая была, сярдзітая — ішла адважнаю чорнаю хмараю. І мост, і парэнчы на мосце і зямля каля млына — усё трэслася полькаю-варшавянкаю ад размашыстага млынавага кола.
Вада пасля дажджу прыбыла ў Муравейцы на дзве пядзі. Млынавае кола захлёбвалася ў ёй — паказвала ўверх свае рамы, як тапельнік паказвае свае рукі.
«Якая рэчка нячыстая,— плялося ў Данілавых думках.— Глядзіш на ваду — здаецца, пераліваецца крышталам, а ўпрэцца вада ў што, так і пакідае ад сябе то чараціну, то лісток, то яшчэ які-небудзь след. І вось жа нішто супраць вады не можа дыхаць. Яе запіраюць, збіраюць у скрыню, а астанавіць не могуць. Яна павінна ісці як дзень, як ноч. Яна сама сабе гаспадар, а не то што...
Вада кідалася на турбінныя таркі з вялікім ашалелым напорам. І здавалася Данілу, што яна ніколі і нікім непераможная. Стаяў і глядзеў на яе, як прыкаваны, і не заўважыў: ззаду падышоў да яго муравейнікаўскі Ахрэм Танцулька.
Аж сумеўся чагосьці Даніла: даўно-даўно сустракаўся з Ахрэмам. З часу, як у Муравейніках калгас, і не бачыў Ахрэма ні разу — ніяк не траплялася сустрэча.
— Ага, вось і ты...— сказаў збянтэжана Даніла, аглядаючы Ахрэма. І невядомая радасць, уцеха агарнула, апанавала Данілава пачуццё.
Дадаў:
— Я ж тута тупаю цэлую ноч, а цябе і не бачыў.
— А я цябе бачыў...
Ахрэм вясёласцю пырснуў, жарт над Данілам састроіў:
— Бачу, стаіш ты на мосце і як бы з моста збіраешся ў рэчку кідацца. Дай, думаю сабе, падыду: хай пажыве чалавек яшчэ крыху на белым свеце. Нядрэнны, думаю, чалавек... Ну, дык здароў!
— Здароў...
Ахрэм, як і Даніла, пазакладаў рукі ў рукавы свайго кажуха. Хамуціну зрабіў з сваіх рук, ды ўспёрся хамуцінаю гэтаю на парэнчу.
— Табе смех...— паглядзеў Даніла на Ахрэма. Ты нешта вясёласцю пачаў храбрыцца, як калекціўшчыкам зрабіўся. Добра, мусіць, вельмі ў тваім калякціве? Маладзейшым, здаецца, выглядаеш. На другі век ці не збіраешся ісці?
А Ахрэм:
— Чаму ж і не ісці, калі гэты другі век трапляецца.
Ахрэмаву натуру Даніла, як сваю, ведаў. Пачуў быў пра Ахрэмавы думкі, што калектыўнасцю былі аплецены, і дзіву даўся: «Што робіць чалавек, чаго набраў на свой розум? З панталыку збіўся, з глузду з’ехаў?»
Прыкрасць содаю выпітаю асела на Данілавай чуласці. Убачыць усё хацеў Ахрэма, ды ніяк не ручылася сустрэча. У Муравейнікі ісці не хацеў наўмысля.
«Няхай яны галовамі там панакладаюць».
Адарваныя ад млынавага грукату, стаялі пакінутыя ўдвух на мосце Ахрэм з Данілам. І ўсё рабілася ў млынавым тым грукаце-шуме без іх, нібы і не было іх на мосце.
Ахрэм смех свой стушыў, як у лямпе агонь.
Млын ярчэй, здаецца, млынавымі каменнямі галёкаў. Вада яшчэ большай злосцю ўскіпела, рынулася шумным бегам. А каля млынавых дзвярэй завознікі здымалі мяшкі з вазоў.
Ахрэм вярнуўся да таго, што Даніла пра яго храбрую вясёласць намёк зрабіў. Глядзеў на бягучую ваду з-пад моста і як бы сам да сябе:
— Кажаш, каб я вясёласцю не храбрыўся... А што ж, па-твойму, слязьмі храбрыцца? Слязьмі, брат, храбрасці не пакажаш, а другія слёзы набудзеш. Масква, як кажуць, слязам не паверыць.
— А мо, як на тое,— возьме ды паверыць.
— Калі так кажаш, дык не па той дарозе твае казалы ідуць.
— Па-твойму, трэба па калякціўнай дарозе? — І не даўшы адказаць Ахрэму: — А ці даўно ты, як яшчэ не быў у гэтым самым калякціве, гаварыў: «Жызні рашуся, а ў калякціў не запішуся». Памятаеш — у мяне за сталом?
— Гаварыў...— унурыстым голасам сказаў Ахрэм.— Бо не ведаў, чым пахне свет.
— А цяпер уведаў?
— Уведаў. І табе магу калі-небудзь расказаць.
— Ідзем у млын, а то зябка. Раніца вельмі ж яркая.
Па мосце праехала бродаўская падвода з калгаснымі мяшкамі. Мост затросся ад цяжкага грузу няроўнаю пакатасцю. А над галовамі ў суседзяў бусел сваімі крыллямі правагаўся. Ідучы да млына, Ахрэм сказаў як бы дагнаў сваю думку:
— Цяпер — не даўней: трэба ўмець жыць нашаму брату на свеце.
З таго часу, як калектыў зрабілі, жыццё Ахрэмава ў глыбіню яго нутравую пайшло. З кім стрэчу мае — смехам дарыць, вясёласць дастае з свайго запасу.
— Мы свой калгас праславім,— кажа,— на ўсю ваколіцу. Мы пакажам, што мы, калгаснікі, з уласцю ідзем. Мы не то што гультаяваць будзем. Толькі няхай уласць дасць нам час: калі, скажам, у першы год і дрэнна будзе — у другім годзе добра будзе. На ўсё ў жыцці свая пара.
А калі глядзіць чалавек стрэчны на Ахрэма, пазнаць не можа: той гэта Ахрэм ці не той. Бо ўсякі ведае Ахрэма: насупісты быў чалавек. Усё роўна як на некага насіў штодзённую крыўду. Слова, бывала, дасць — лёду летам лягчэй дастаць. Крыўды не зрабіў чалавек, а пры сустрэчы хацелася думаць: «Што я яму за ўрон нанёс?»
А глыбіню сваю, як золата ў падзямелле, хаваў Ахрэм. І было ў той глыбіні: «...У калгас не ісці — рукі злажыць ды пагоды па восені чакаць. Так вось і сядзець курыцаю на седале. Не, мае мілыя людцы, мае дарагія, не будзе так...»
Жонка Ахрэмава з сынам Арцёмам кожным днём упічышчы падносіла, як тую смажаніну на талерцы:
— Людзі сваю кароўку маюць, рубля маюць на патрэбу, а ты пражывеш, што нажыў, дык тады душою загавееш. Калгас не дасць табе, а з цябе ўвесь сок высмакча.
А ён:
— Падатковыя лісты прыйшлі, Настачка. Не гарачыся, Настулька. Пярэкульскаму Камару за поўны надзел — сто сорак. Маліноўскаму Булгаку за поўны надзел — дзвесце дзевяноста з чым-та. А нам за поўны надзел ды яшчэ з гэтым дурным гакам — колькі б было, Настулька? Ну, як ты свае думкі строіш? Дзве, для роўнага ліку, было б ці не было б? Эх ты — бабская твая галава!
Гаварыў сваёй Насці — думкі нятрапныя, бабскія гамаваў:
— Дык добра ж, каб я заплаціў і каб хоць павагу меў за сваю плату. Вось. А то і заплаціш, і вока на цябе ніхто не будзе мець. Усякі тыцне табе: «Падатак вялікі». Ды яшчэ ні з таго ні з сяго прозвішча кулакова начэпіць. Ты, Насцюша мая, шыта лыкам, калі цяперашнім светам навідавок сябе выстаўляеш. Гэта табе не даўніна, каб па Муравейніках выстаўляцца каровамі ды жарабцом сівагрывым; памятаеш Антапа з чырвонаю жычкаю, якому ўся ваколіца зайздросціла. А калгасы нас не прамінуць. Гэта ж табе не Слямзак Міхась сказаў, а ўласць, перад якой ты жывеш. Супроціў вады цяжка дыхаць. Слямзак не ідзе — яму даруюць, а на табе злосць спагоняць.
Арцём гаварыў бацьку:
— Чуткі ходзяць, што ўласці гэтай будуць канцы. Вайна прыйдзе. І вам, татка, не трэба б пароць гарачку.
А Ахрэм:
— З гэтымі чуткамі, сынку, язык свой замкні жалезным путам. Не будзь такім спраўным у сваёй маладосці. Я ведаю, што раблю. Я сам сабе не вораг.
І, як той Даніла, рад быў свайму жыццю Ахрэм і не рад. Не радасць Ахрэмава ў прыезджым чалавеку, Ваціку Такарскім, звілася часойчатым клубком. І так туга звілася, заціснулася, што не разаўеш гэтага клубка, канца не знойдзеш. Хоць ты бяры ды цалкам кідай яго ў бяздонне.
Каля млынарскіх дзвярэй ні з таго ні з сяго сказаў Ахрэм Данілу:
— ...Трэба, каб галава чалавечая нашымі днямі варыла патаку, а каб з патакі чысты выйшаў пчаліны мёд. Тады і цябе будуць мець за чалавека.
...Млынавае кола не пераставала падымаць сваіх цыбастых, даўжынёю раскінутых, рамістых рук. Захлёбвалася пеністаю вадою. Каменне млынавае стукацела... галодным зверам хапала сваю здабычу — зерне. Нібыта баялася каменне, што адбяруць ад яго гэту здабычу ды другому некаму аддадуць. Маўчаў зацятай заклапочанасцю цяпер млынавы мост. Падстаўляў праезджым-прахожым свае пацёртыя, абітыя калёсамі ды конскімі капытамі грудзі і маўчаў. Застаўкі толькі сквапна пазіралі з-за маставін сутулістымі плячыма. Як бы вартавалі на мосце нечую, некім падкладзеную цішыню.
Даніла Шчупак жыта насыпаў у шаснастку. Чакаць сабраўся, калі Смусь-мельнік перарэжа сваім басістым, мяккім, як аржаная мука, голасам млынавы шум. «Засыпай! — скажа.— Адгортвай!»
Сядзеў Даніла на развязаным мяшку, што жыта яго надсыпаў у шаснастку. Перад самім ім стаяла шаснастка — трымала сабою мільён жытніх каліў А збоку, двума крокамі ад Данілы, на падаконнік локаць паставіўшы ды бараду непаголеную прыціснуўшы далоняю, стаяў муравейнікаўскі Лаўрэн Жур.
— Прысядзь! — крыкнуў Даніла Журу сквозь млынавы стук.— Ніхто за пастой не заплаціць,— паказаў каля сябе на мяшок.
Лаўрэн каля акна паварушыўся: і ўпраўду ж, ніхто не заплаціць. Сесці хацеў, але Смусь ішоў ад крупярні — праходную дарогу даў Смусю ды тады сеў.
Смусь, мукою абсыпаны, бегаў ад адной скрыні да другой. Руку падстаўляў пад жолаб, мучную спрабаваў мякаць. А яна кідалася з жолаба цёплая, полем пахнучая. Цёр яе ў сваіх пальцах і ўсё глядзеў, каб не пракідалася яна крупяністым аджымам.
Даніла, Смусёвы плечы праводзячы доўгім зіркам, сказаў да Лаўрэна:
— Ніколі не быў бы мельнікам... Ні за якія грошы.
— Чаму? — запытаўся Лаўрэн.
— Кожным разам сваё жыццё станаві каля смерці.
А Лаўрэн:
— Навошта яго станавіць. Яно ў нас і само з ёю ходзіць.
— Ходзіць, канечне, ходзіць... але ходзіць, патом сабе, на волі. А тут мала што: пападзеш пад пас, на вал насунешся, а то, чаго добрага, і ў само кола, як той Нічыпараў Максім, трапіш. Яно і ламане цябе ўсёю ляпаю...
Лаўрэн сказаў:
— Не патрэбна блізка лезці да кола. У яго рукі кароткія: не падлезеш, яно вельмі табою і не будзе нуждацца. А пра Максіма...— Хацеў казаць Лаўрэн, ды кашаль апанаваў старога. Сухім доўгім кашлем трос старыя свае плечы. А калі адкашляўся — сляды ад кашлю слязлівыя асталіся ў Лаўрэна на вачах.— Каб яго ўзяла немач, от жа дзярэ. Днём дык гэта яе не так, а як прыйдзе ноч — не ведаеш, дзе дзецца.
— Кохлік, бадай,— уставіў Даніла і дадаў: — Ты б бабок парыў ды піў. Ад кохліка бабок вельмі памагае.
— Чорт яго ведае, што гэта за ліха. Па-мойму, гэта і не кохлік, і не шмохлік, а ці не ўдружыла яго толькі мая старасць. Дык пра Максіма...
Данілу не хацелася чамусьці слухаць пра таго Максіма. Не рад быў, што даўнейшую ўзварушыў гаворку.
— Ты ж яшчэ не так-та і стары,— хацеў надалей пра кашаль трымаць слова.
Лаўрэн як і не чуў.
— Чуткі пра Максіма на ўзві-вецер, чалавеча, хадзіць не будуць. Не млын вінаваты ў Максіме, а людзі з’елі чалавека жыўцом... Такога-та хлапца: і рослага, і здаровага. Я, каб Нічыпарам быў, узварушыў бы чуткі наверх.
— Не ўзварушыў бы,— сказаў Даніла і твар свой спелаю парэчкаю навастрыў.— Што было, тое прайшло. Максім ужо даўно спапялеў, струхлеў, і ты не збярэш яго костачак.
— Хай сабе струхлеў, а я сабраў бы... Косці злажыў бы ды на нечае жывое прамяняў бы тулава.
Даніла ўстаў з мяшка і міма сваёй волі:
— Ці не хочаш ты, Лаўрэн, быць у нежывых людзей за адваката? Хто гэта можа даказаць? Сам ён улез у пастку — вышукаў сабе безгалоўе.
Лаўрэн за Данілам устаў з свайго мяшка. Стаяў каля Данілы ды маленькімі вачыма, як дзвюма шпількамі, калоў у самыя Данілавы вочы.
«Што ты мяне, ліха тваёй матары, на старасці робіш адвакатам»,— было ў Лаўрэнавых думках.
— Даніла...— адсапнуцца даў свайму голасу Лаўрэн.— Я хоць і стары на вочы, а акуляр тваіх, каб ты мне ўстанаўляў, не прашу. Не я адвакацтва строю, а ты... за яго тую, паганую скуру.
— За чыю скуру, Лаўрэн?
— За Ахрэмаву.
Даніла сказаў:
— Ты хоць даўно і ў споведзі, Лаўрэн, быў, а пацеры гародзіш.
— Не пацеры гараджу, а кажу праўду. Падлізуешся ты да Ахрэма. Гешэфты ў цябе з Ахрэмам...
— ...Нічога я такоўскага і ні гішэфчу. Тое, можа, што надысь стаялі ўдвух на мосце — ты бачыў? Дык я, Лаўрэн, і з табою мог стаяць. Трэ было — ха-ха-ха — падысці, і мы б пастаялі, пагаманілі. Ды хіба ж, па-твойму, Ахрэм не чалавек?
— Не ў мосце, чалавеча, толькі бываюць дзіркі — сказаў Лаўрэн.— Мост тут ні пры чым.
— А ў чым жа, Лаўрэн, дзіркі?
Не знайшоў, што Данілу адказаць. Яшчэ большая прыкрасць старога агарнула.
З таго часу, як калектыў зрабілі ў Муравейніках, нуда напала на Лаўрэна. Сонным хадзіў і не знаходзіў, на кім нуду сваю спагнаць. У хлеў у свой зойдзе, Падласку ні з сяго ні з таго асцёбне, каня напутруе. Перад дачкою Просяю нагамі натупае — за нішто сварку ўздыме.
Старая Лаўрэніха казала:
— Ты як вар’ят нейкі. Што табе сталася?
А Лаўрэн, ходзячы, бурчэў і ўсё на таго Ахрэма:
— Цэлую жызню як за горадам жыў... Паглядзі ты — і цяпер горадам загарадзіў свае плечы.
Лаўрэніха дапякала свайго старога бабскім упічышчам:
— Хто табе не дае ісці ў той калгас? Ідзі, і будзеш горад мець. Ахрэм не такім розумам, як ты, жыве. На сваім месцы ў Ахрэма галава зарублена.
— А я, можа, не хачу,— казаў Лаўрэн,— разам з гэтым гадам.
— Што ён табе зрабіў, што ты яго гадам абзываеш?
— Нічога, старая, не зрабіў, а жызня яго не такая была, як мая. Вось за што сэрца крыўда смокча. Таму і кажу.
...Лаўрэн ішоў па млынарскіх усходках на дол, а Даніла глядзеў на яго, думкі кашалём плёў: «...Галовы адзін другому пасцінаеце, ліханька. Усім вам, ад’ютантам, тое будзе, што і Максіму. Далі гэтым галетнікам патолю, дык яны, як на дражджах, пайшлі ў рызыку. Збіраецца ўздымаць з таго свету нябожчыцкія косці, а пра свае забываецца. Сваіх бы касцей глядзеў, як той Ахрэм кажа...»
Смусь Данілавы думкі перапыніў:
— Адгортвай! — крыкнуў.— Засыпай!
Падняў шаснастку Даніла перад сабой ды дагары дном паставіў над кашом. Кулаком пастукаў у дно, каб зерне не асталося за ўторамі. Жыта паплыло з каша ў латочак вадзяным плавам. Камень чакаў яго — падхопліваў прагнаю пасткаю. Яшчэ мацней сваім голасам загалёкаў.
З вышак дастала Міхля белую плеценую карзіну. У хату яе прынесла, перад сабою паставіла на зэдлік. Замочак маленькі чорненькі адамкнула тоненькім ключыкам. Узняла ўверх скрыпячае карзініна вечка — дастала з яе дна цэлы пачак пісем.
Пад вечар прыйшла Міхлі на ўспамінак белая карзіна з пісьмамі. Радасць падскочыла да Міхлі. Думку ўзгадавала тая радасць: «Знайду Такарскага прозвішча сярод пісем, лягчэй будзе гаворку распачаць. Лягчэй будзе мінулае ўспомніць».
Пасля сустрэчы з Вацікам каля саўгасаўскага ячменю жыццё Міхліна перавярнулася дагары дном. От так, як нехта ўзяў за колы каляскі, што кацілася з яе жыццём, ды паставіў коламі ўверх. Не то жарт састроіў, не то і сапраўды спыніў легкавую язду яе таго жыцця.
Міхля ўсё надзею-краску гадавала для свайго часу, што прамінуў яе. Чакала, што час той паходзіць па белым свеце сынам блудным ды зноў назад вернецца. Штабнавала, бывала, на сваёй машынцы, спотайка ад сябе кідала зіркам праз акно : ці не ідзе той час, ці не грукаціць нагамі па памосце чалавечага жыцця? А яго ўсё не было відаць. Усё роўна як з дарогі збіўся, у замеценым полі блудзіць цэлымі гадамі, праклёны пасылае на дарогу-зводніцу. А з Такарскім стрэлася, адразу на прагляд паставіла сваю надзею. Рада была, што не сказала Такарскаму каля ячменю, хто ён. «Пра яго сказала б — пра сябе сказала б...»
Даведацца хацела спачатку, які цяпер ён чалавек. Усе гэтыя дні накладала думку на думку, як лісток на лісток.
«Гады з чалавека могуць што хочаш зрабіць. Год, як той Лаўрэн кажа,— чалавечы штукар. І так і гэтак чалавека возьме на муштрыкі. Дугу нават можа сагнуць з чалавека...»
За акном хаты вечар трос густымі чорнымі валасамі. У шыбы кідаўся вечар, лізаў языкамі гладкае аконнае шкло.
З хаты нічога не відаць за акном. Вечар вельмі ж густы, як адна сабраная гушча. А з-за акна, пад агонь свечкі, што тлее на стале, можна разглядзець усю Міхліну хату. Тады фіранкі на вокнах рассунула па шпагатным шнурку: хай не падглядае стыднік-вечар на адну дзяўчыну ў хаце.
Раскідала Міхля на стале цэлы стус пісем, і не верылася ёй, што яны не цяпер пісаны. Глядзела на канверты рознай масці — чытала штэмпелі. Ды:
— А вось і без цвёрдага знака штэмпель...
На адзін момант стала шкода, што няма тут гэтага маленькага вузлаватага цвёрдага знака. Як тапаром нехта яго адсек з вялікай злосці — пакінуў незагоеную крывавую рану...
Дык вось пра што напісана было ў тых пісьмах.
«Паважаная Міхаліна Дамінікаўна!
Тое, што дакляраваў я вам учора — як вам вядома,— не мог выканаць. Я прыклаў усе мае магчымасці — дарэмна. Дысцыпліна вайсковая — гэта не фунт мармеладу. Вы жывіцё па-за ўсякімі дысцыплінамі, і я вельмі вам зайздрошчу. Тым больш: вы не можаце сабе ўявіць дысцыпліну вайсковага часу. Учора, скажу для прыкладу, салдат з маёй роты, стоячы на пасту, каля палкавога знамя, узяў ды заснуў. Развадзяшчы (чалавек, што разводзіць змену паставых) прыходзіць са зменаю, а ён, небарака, прыціснуўся да сцяны і спіць. Развадзяшчы знамя палкавое забраў — аднёс убок, а тады давай будзіць гэтага салдацішку. І што б вы думалі, Міхаліна Дамінікаўна,— гэтага санлівага чалавека, бадай што, палявы суд ці не паложыць спаць на ўвесь век! Дысцыпліна... І яна вельмі патрэбная для нашых салдат. І мы, афіцэры, павінны яе падтрымліваць. Як вядома, наш час вельмі асцярожны. Вораг з усіх закануркаў пралазіць галодным клопам. Так і глядзі, каб гэты клоп не ўкусіў цябе там, дзе ты яго не чакаеш.
А я вельмі і вельмі хацеў бы вас пабачыць. Тады, на вечары ў Кірыльскага, усё было такім няўдалым. Прыйшоўшы дадому, я і праклінаў той вечар: вельмі ж каяўся, што пайшоў. Хочацца пагаварыць з вамі: як яны ўсе зразумелі ўчынак вашага мужа? Мне здаецца, што яны прынялі яго ні больш ні менш як за п янага чалавека. А ён жа, як вам вядома, п'яным не быў. Ён недарэмна разбіў са звонам акно Кірыльскіх.
Бачыў сёння вашага мужа, і ён вельмі ж не ў настроі. Пытаў яго пра ваша здароўе, і ён мне безуважна кінуў: «Папраўляецца». Я не думаю, што ў яго сапсуты настрой ад таго няўдачнага вечара. Думаю, што весткі пра гэтыя штодзённыя баі больш калечаць людзей, чымся на фронце самыя кулі ды снарады...
Бывайце... Пры першай маёй магчымасці зайду.
Ваш А.».
«Мілая мая дачушка!
З тваёю мамаю штодзень горш. Раматус яе змучыў, а яна змучыла мяне. Яна не спіць па цэлых начах. А тут яшчэ гэтыя гудкі: яны нервуюць усе яе косці. Уночы і не бывае часамі гудкоў, а яна ўсхватваецца і крычыць, што яе разбудзіў гудок. Калі гудуць раніцою на гэтым заводзе гудкі, яна проста затыкае свае вушы. Як нехта напільнікам, кажа, пілуе па тупой пілцы: такая прыкрасць.
Я думаў перамяніць кватэру для яе ў цэнтры горада, але ў маім распараджэнні няма ні адной хвіліны часу. Горад наш увесь устрывожаны. Мы ўсе заклапочаны. Кожны дзень пракляты рабочы натоўп не дае спакою. Цэлымі табунамі ходзяць па гораду з песнямі. З сабою носяць на палках кавалкі чырвоных ануч. На абойнай фабрыцы Кантаровіча каменем кідалі ў кабінет Кантаровіча. Выбілі ў вокнах усе шыбы, а сам Кантаровіч уцёк на аўтамабілі. У Гаеўскага, на яго шкляной гуце, пабілі ўсю вырабленую пасуду. Проста і адкрыта ідуць (божа мой!) супраць нашага цара, супраць вайны. А на сваіх гаспадарах спаганяюць сваю злосць. Якія недапечаныя, грубыя людзі. Я і наша гарадская паліцыя не маем ні адной хвіліны спакою. Я не распранаюся ўжо каторыя суткі. А тут гэта праклятая хвароба тваёй мамы... Што мне, дачушка, з ёю рабіць? Наўрад ці ўдасца мне пераехаць у такую буру на другую кватэру. Мо ты возьмеш яе да сябе? А мо я адпраўлю яе ў М., да нашага Ільі? Я думаю, яна там адпачне на свежым вясковым паветры. Тамака ж у іх лес, рэчка. А самае важнае — яна не будзе чуць больш гэтых прарэзлівых праціўных гудкоў. Напішы мне. Буду чакаць.
Твой бацька Дамінік».
«Віктар!
Мне ўчора давялося быць на паляванні. Гэта было пацешнае паляванне. Мы злавілі жывога звера. Ты не ведаеш, што за штукарскі звер. Я думаю, ты чуў пра Мальгрэта? Гэта цікавы звер. Сапраўдны жывы бальшавік. Мне, гледзячы на яго, хацелася зрабіцца бальшавіком. Ты ведаеш, што ён сказаў на допыце самому нашаму «прынцу»? Вы, кажа, хочаце перад вашаю вячэраю, я ведаю, выпіць шклянку цёплай маёй крыві. Даводжу, кажа, да ведама, што бальшавіцкая кроў вельмі гарачая. Глядзіце, кажа, васпан, каб вы не захлябнуліся. Мне вас, кажа, будзе шкода.
Ты можаш сабе ўявіць у тую хвіліну нашага «прынца»? Гледзячы на гэты малюнак, мы з Юлекам ледзь стрымаліся, каб не пырснуць узрывістым смехам. А Мальгрэт зноў: На мяне, кажа, надзенеце пятлю вы адзін, а на вас будзе надзяваць сто чалавек. Вам, кажа, вядома, большы гонар і павага, чым мне.
Я першы раз бачыў такога вясёлага чалавека. Я павінен сказаць, Віця, без жартаў, што ўсё ж такі гэта нейкі асобны сорт людзей. Проста, гэтыя бальшавікі не ёсцека звычайныя людзі, якія маюць, адным словам, тое, што завецца жыццём чалавечай душы. Па-мойму, людзі гэтыя — электрычныя механізмы. Іх нутро апустошана ад усёй чалавечай нутраной макраты. У іх нутры голыя правады-нервы. Па гэтых драцяных нервах і бяжыць пэўны лік атамных электронаў. У залежнасці ад патрэбнасцей для гэтых людзей, яны прыбаўляюць або ўбаўляюць сваю электрычную энергію. Тады вось і пачынаецца іхняе то слабейшае, то мацнейшае дзеянне. На такіх людзей, каб я быў вялікім вучоным, я б напэўна вышукаў нават формулу — чалавек-формула.
Ты, Віценька, я ведаю, будзеш нада мною смяяцца. Але прабачай: дай ты мне пра іх сваё разуменне. Яны, напрыклад, могуць быць не еўшы і не піўшы пяць — дзесяць дзён... Не адчуваюць ніякага болю, калі іх біць гумаю, пароць іголкаю пад пазногці.
Я памятаю аднаго такога на допыце ў пана Вінчэсцера. Пан Вінчэсцер ушчаміў адзін яго палец у дзверы. З-пад пазногця выскачыла некалькі кропелек крыві, і ён... што б, ты думаў, ён? — як у яго не было языка. Толькі яго вочы абмакрэлі, а на твары выступіў буйнымі кроплямі пот. Пан Вінчэсцер не мог тады стрываць ад злосці. Ты толькі сабе ўяві: кроў выскачыла праз скуру — сама разарвала скуру, а чалавек маўчыць! Дык хіба ж гэта чалавек з душою? Хіба ў такіх людзей ёсць душа і сумленне? Як ты, Віцюнік, мысліш?
Прабачай, што тваю ўвагу заняў я сваімі «сацыяламі». Для мяне гэта цікава. Я люблю што-небудзь новае, сважае, і важна, каб яно было само па сабе штукатворнае. А яны, трэба сказаць, вялікія штукары.
Быў у тваёй «бабулькі», і яна скардзіцца на цябе, што ты ёй не пішаш. Напісаў бы ты пару слоў. Для цябе гэта адна хвіліна, а для яе цэлае жыццё.
Назаўтра я запрошан да Бранявіцкага на вечар. Яшчэ вынайшліся адны імяніны. Люблю я, Віця, імянінныя вечарыны. Хай бы, здаецца, наш горад спраўляў іх штодзень. Толькі каб не ў адзін вечар.
Я ведаю — ты не такі чалавек, будзеш мяне ўпікаць. Але ўяві сабе наша жыццё: нават грэшна, каб не любіць імянін. Мы, здаецца, наогул хутка выходзім з нашай «рэзервнай» засады.
Напішы мне пра тваё жыццё-быццё. Хацелася б мне вельмі з табою пабачыцца. Як твае вусікі — ці падраслі, ці падгадаваліся? Цікава, як яны ідуць табе да твару? Мо ці не прышлеш мне тваю апошнюю фатаграфічную фіксацыю? Хочацца паглядзець твайго густу. Вышлі, Віценька!
Ну дык і ўсё: дазволь ціснуць тваю лапу...
Вальдэмарчык».
«Дарагая мая жана!
Нашы вайсковыя абавязкі не дазваляюць мне сказаць, куды я еду. Ты не лякайся. Я табе напішу з майго месца, дзе я астанаўлюся. Безумоўна, я еду бліжэй да фронту. Пакуль што нічога не кажы нашым бацькам: не трэба ўстрывожваць іх старасць. А справы наогул нецікавыя. Больш клопату з нашай салдатнёю, чымся з самім нашым ворагам.
В.».
«Міхлечка!
Табе тата пэўне пісаў, што я выехала ў М.? А калі не пісаў, дык я табе пішу, што я ўжо ў нашага Ільі.
Мяне вельмі ветліва сустрэлі. Я заняла Віктараў пакойчык. Віктар не піша ўжо трэці месяц. Яны выехалі на аўстрыйскі фронт. Клаўдзя вельмі хвалюецца — хаця б з ім што не здарылася. Кажуць, што там ішлі вялікія баі. І нават наша славутая армія прымушана была адысці на некалькі вёрст узад. Божа мой... Я малю бога з кожным днём, хаця б не паслалі на фронт нашага Вальдэмарчыка. Ён жа такі малакроўны...
Міхлечка мая дарагая! Ты не ведаеш, як я ашчасліўлена, што ўрэшце не чую гэтых гадкіх гудкоў. Яны, я думала, дастануць з мяне ўсе жылы. Яны надарвалі за апошні час маё нутро. Я цэлымі начамі не магла заснуць. А цяпер я спакойна. Мне толькі шкода нашага татку. Ты не ведаеш, якім зрабіўся цяпер Пецярбург. Я рэдка бывала на вуліцах, але часта глядзела праз акно. Мне здаецца, што ўсе людзі буйнапамешаныя. Асабліва гэтыя фабрычныя. Яны ходзяць па вуліцах як дзень, так і ноч.
Перад маім ад’ездам — Дамінік казаў — чуць не забілі двух паліцэйскіх. Аднаму з трэцяй часці — зусім маладому — каменем прабілі галаву, а другому — з пятнаццатай часці — маўзерам прастрэлілі нагу. У іх нават, у гэтых арыштантаў, ёсцека і маўзеры. Які жах! Калі я ўспамінаю цяпер, я не магу, я вельмі баюся за нашага Дамініка. Ён жа такі, што не глядзіць, а палезе ў самую гушчу. І яны яго нават могуць таксама параніць. Я казала, што мала паслана іх на фронт. Не бачылі яны ніякага гора і тут, на волі, уздымаюць свае бунты. Я не ведаю, чаго ім трэба? Чаму яны не ўзглянуць, што нашай імператарскай вялікасці грозяцца ворагі-немцы? Найсвентшая матка...
Міхлечка! А раматус у мяне праходзіць. Я лячу яго мурашчыным сокам. Тут такі прыгожы хваёвы лес. У лесе так шмат муравейнікаў. Я хаджу з маленькім Стасікам у гэты лес лавіць мурашак. Ты не ведаеш, як дабываецца сок з гэтых казявак. Гэта вельмі цікава.
Мы бярэм са Стасікам парожнія бутэлькі. Рыльцы бутэлек намазваем цукрам. Тады бутэлькі гэтыя ставім у мурашчыны гнёзды. Мурашкі ідуць на соладзь і за тую соладзь кідаюцца аж на дно ў сваю пастку. Па шкле яны назад вылезці не могуць. За суткі накідаецца іх поўная бутэлька. Тады мы ідзем са Стасікам і бярэм поўныя бутэлькі з гнёздаў. Але даставаць сок з іх, жывых, нельга. Яны варушацца і не аддадуць усяго соку. Мы ставім бутэлькі ў гарачую печ, і яны ў духу задыхаюцца (гэта вельмі цікава!). Мы бярэм і вытрасаем іх, нежывых, на чыстую кужэльную анучу. Я не маю сілы выкручваць сок, і мне памагае Стасік. Ён з усяе сілы круціць у анучы нежывыя мурашкі. З бутэлькі нежывых мурашак выцякае цэлая чарка соку. От гэтым самым сокам я і змазваю свае суставы. І яны мне перастаюць балець. А мурашчыны трупікі мы выкідаем за плот. Яны больш нінавошта не патрэбны. Іх дзяўбуць толькі нашы кураняты. Гэта мне нараіў наш Ілья. Ён таксама вылечыўся мурашчыным сокам.
Як атрымаеш, так і пішы. Мне вельмі сумна, калі я доўга не атрымліваю лістоў. Я ж тут, дачушка, адна ад усіх вас. Я кожны дзень малюся за ўсіх вас. Божа мой, хаця б не здарылася б чаго з нашым Дамінікам...
Твая мама Б.».
...Гарыць на нарах свечка. Бліндаж уздрыгвае раз-пораз ад гарматнага гулу, як азябшы чалавек ад золкай восені.
Дождж ідзе каторы ўжо дзень, а наверсе ўсё гэтых аваднёў гул. Забываешся на дождж і думаеш, што наверсе не восень, а пякучы дзень лета. Думаецца проста, што ад вялікай гарачыні лётае з сваім гулам летняя заедзь. Часамі здаецца, што гэта лятучая гулкая заедзь ураз пракусіць наш бліндаж. Тады на адзін момант шэрхне маё цела. Я, каб не чуць сваіх думак, бяру ў рукі балалайку і напяваю:
Е-э-х-халі салда-а-ты
Са-а слу-у-жбы да-а-моў;
На плячах па-а-го-ны,
На гру-у-дзях храсты...
Пад гэты гул я на адной песні затрымацца не магу. Мне хочацца пець усё, што я ведаю, каб перабіць надакучлівае мармытанне клапатлівых гармат. Мне чамусьці ўспамінаецца адна вясельная песня. Калі мы былі ў тыле, я чуў яе, і яна ўрэзалася ў маю памяць некалькімі радкамі:
...Іванку матка радзіла,
У дарогу выпраўляла,
Месяцам абгарадзіла,
Зарою падперазала,—
Едзь, дзіця, раджонае,
На сваё суджонае...
Хоць і мужыцкая песня, а мне яна падабаецца. І голас яе падабаецца, і словы. Я хачу сыграць на балалайцы, але ніяк не могуць узяць мае струны першай ноты...
«Паважаная Міхаліна Дамінікаўна!
Перадайце гэты ліст яго бацькам. Я знайшоў лісток, калі ад бліндажа разышоўся дым. Хай не плачуць. Так патрэбна было богу. Ён паказаў, як трэба смела паміраць. Ён не баяўся смерці, а, наадварот — пеў ёй, бачыце, песні. Яго адвага будзе нашаю адвагаю за нашу расійскую айчыну.
Цалую вашы ручкі К.»
«Панна Красінская!
Я даведаўся, што вы ў штабе палкоўніка Залескага. Я ведаю вашу адважную натуру, і я не памыліўся. Цяпер толькі так трэба. Такая жанчына, як вы, у наш час мае рацыю. Мы павінны змагацца ўсе, хто можа хто не можа трымаць у руках зброю. Бо не ў адной зброі ёсць баявыя набоі.
Наша айчына павінна быць дэмакратычнай Амерыкаю. Наша рэвалюцыя — воля ўсяго нашага народа. Мы пабудуем у нашай Расійскай імперыі новую сваю Амерыку.
А гэтыя салдацкія (я думаю, вы чулі пра ўзбунтаваны полк палкоўніка Морса?), гэтыя салдацкія бунты не што іншае, як астача рэвалюцыйнага віхру. Людзі раззлаваны, людзям удалася рэвалюцыя, і яны хочуць яшчэ нечага другога. А другога нічога быць не можа: рэвалюцыя ў свеце бывае адна.
Нам засталося толькі супакоіць цёмную гушчу, І гэта лёгка. Людскому натоўпу трэба зямля, мы яе аддамо на іх успакаенне.
Панна Красінская! Я не буду, прабачайце, вучыць вашым абавязкам. Вы іх самі ведаеце добра. Я толькі намякнуў вам, між іншым, пра астачу бальшавікоў сярод нашых салдат. Усе гэтыя бунты — работа гэтай мізэрнай астачы. Ваша жаночае чуццё вельмі добра зможа змагацца з гэтаю астачаю. Запомніце: яны трымаюць у сваіх руках толькі другі канец пераломанай палкі. Нам патрэбна выбіць з іх рук і гэты канец
Прыяцель вашага дома Отон»
«Мая дарагая!
Я доўга не адпісваў табе на пісьмо: мы закопвалі забітых гэтаю дурніцаю-шасцідзюймоўкаю, і мне не было часу. А цяпер я маю час. Я ляжу ў гэтым белым доме, але мне вельмі баліць галава. Кожную раніцу }мяне аглядае высокі чалавек, урач. Ён, як падыходзіць да майго ложка, дык і кажа на мяне:
— Ну, як маецца мой маленькі хлопчык?
За такія словы ў мяне на яго вялікая злосць. «Маленькія хлопчыкі» на фронце не бываюць, а гуляюць дома ў «закуту». Ты таксама не ведаеш, што такое фронт; каб растлумачыць табе, што такое фронт, трэба пад’есці жалезнага бобу. Гэта ж не што іншае, як тая самая наша рысявецкая бойня. Толькі ўсяго — тут не дзяруць скур з забітых людзей, гэтак як на нашай рысявецкай з кароў ды з валоў. А пах крыві той самы і нават мяснікі тыя самыя. Толькі мяснікі ўсе тут вучоныя на афіцэраў. «Агонь! Плі! У атаку! Бягом! Ура! Газы!» — гэта іх такая навука. Яны кажуць па адным слове, і ад кожнага слова вохкае зямля. Нібы яны націскаюць на кнопку, і ад гэтага адразу загараецца крывёю кавалак зямлі і перад намі, і ў нас. Перад намі гарыць зямля ад нашага «агню», а ў нас — ад «агню» ворага. І гэтак перш па чарзе, а потым і разам. Калі «агонь» бывае разам, гэта вельмі жудасна. Тады свет здаецца пеклам. Вельмі ж ужо стараецца наш афіцэр, Вячаслаў Таканскі. Ён не пасядзіць у акопе без «пекла» ні адной амаль хвіліны. Яму каб усё навокал было ў крыві. Ён, здаецца, прагне яе паху і яе запечанай клейкасці. З мяне таксама ішла кроў. Чамусьці праз горла. Высокі чалавек-урач кажа, што гэта ад газаў. Ад іх, кажа, цяжка ўсцерагчыся. Вось гэта, мая дарагая, прыблізна і называецца «фронт». А колькі гадоў патрэбна было чалавеку жыць і гадавацца, для чаго? — для гэтакага пекла. Наш бацюшка Пастарнацкі некалі мне казаў на першай маёй споведзі, каб я не грашыў богу, а то пападу на тым свеце ў пекла. Мне цяпер добра вядома: пекла не на тым свеце, а на фронце. І нашы чарцяняты — мяснікі-афіцэры. Яны намі арудуюць па камандзе вялікіх чарцей — генералаў.
Ты не бядуй па мне. Я хутка буду здаровым як вол. Самае важнае, каб толькі часамі не хадзіла ў бакі галава. Мне здаецца, яна важыць у мяне некалькі фунтаў і пяць пудоў. І, па-мойму, яна ў мяне — лішні груз. Апрача майго горла ўрач лечыць і маю галаву. Ён кажа — трэба будзе рабіць галаве складаную аперацыю. Хай робіць, абы яна толькі менш важыла. Не магу ж я насіць з сабою праз усё жыццё пяць пудоў! І я яго буду падганяць, каб хутчэй была тая аперацыя. А тады буду я здаровым і паеду на фронт, каб паскручваць чарцям і іх чарцянятам рогі. Не трэба нам двух пеклаў. Хопіць і аднаго — таго, што прырыхтаваў нам бог на небе.
Канчаю. Зараз прыйдзе высокі чалавек. Калі я пішу, ён на мяне сварыцца. Ён кажа, што ад гэтага мне больш будзе балець галава. Вось ён ідзе, здаецца па калідоры...»
— Павал, што з чыгуначных майстэрань, яго ліст,— сама сабе праказала Міхля.— Сястра міласэрдная тады пераслала са шпіталя маёй Фені. А я і не перадала ёй; і добра зрабіла: ён звар’яцеў, а дзеўка выплакала б свае вочы.
Міхля глядзела на агонь свечкі блукаючым зіркам. Думкі яе цяпер былі ўзварушаны з самага дна прошласці. Нібыта нехта сахаром залез у яе нутро — папоркаў, на дыбкі ўзняў заляжалую атруту.
Узяла ў рукі пісьмо, што было з штэмпелем на канверце без цвёрдага знака. Перахінула яго папалам асцярожным заломам ды палажыла ў кішэню свайго жакета.
А на стале запякалася свечка талым воскам. Наўкруг сябе начапляла васковых ледзяшоў. І чым большаю таласцю млела, большымі рубцавалася ледзяшамі.
Міхля ўбачыла.
Над свечкаю, хістаючы полымя, праляцела трапятлівая моль. Праляцела і была схавалася ў раскіданым па хаце святле, а потым зноў вярнулася назад, нібы нешта забыла. Слотаю лезла на агонь, смалою ліпла да яго гарачай гушчы. Вось-вось наткнецца на вастрые агню і падрэжа свае крыллі. Але ўхілялася і зноў ляцела сваім трымцячым палётам навокал свечкі.
— Дурніца... Сама сабе хоча апаліць крыллі...— праказала Міхля ды адно за другім пачала падносіць да полымя свечкі прачытаныя пісьмы. Агонь ахвотна хапаўся за паперу, множыўся на тысячы велічынь, еў яе, пакідаў адзін жалобны попел.
У гэтую восень дні калгасныя гасцьмі прыйшлі. Не збаяліся дажджоў золкіх, вятроў раскілзаных. Уся ваколіца чырвонаўская гаманіла калгаснымі днямі.
А яны свежыя прыйшлі, новыя ў Пячуркава і ў Крынічкі, і ў самую Прыстань. Уцеху пакрыўджаным людзям прынеслі, шчасце, што вякамі блукала, у тых людзей украдзенае, зняслаўленае, што вякамі блудзіла ў поцемках, у бездарожжы.
А гэты канец Муравейнікаў на сваім трымаўся.
— Мы ў калгас не пойдзем.
Вацік з Харытонам гаварылі на гэтым канцы Муравейнікаў:
— Далучайцеся да таго канца. Гэта ж як рукою падаць. Будзеце разам працаваць. Большы калгас — лягчэйшая праца.
Лаўрэн сваё гаварыў. Цёр кулакамі слязлівыя вочы, глядзеў на дол зямлі ды:
— Я вас, таварыш Вацік, і люблю, і павагу маю да вас. Я кожны дзень гляджу і бачу, як вы клапоціцеся ў Чырвоным: і на поле ходзіце, і з поля прыйдзеце — у вас работа гарыць. Вы чалавек — не тое што абы дзень змарнаваць, вы не з такога роду. Бацька, відаць, работу любіў. Дык я ж кажу: я да вас нічога, але мяне — як вы пачынаеце пра далучэнне гаварыць — ацінае. Не магу я...
— Чаму вы, дзядзька Лаўрэн, не можаце?
Лаўрэн маўклівасць трымаў у роце. Як усе словы праглынуў і не было яму чым думку выкласці. «Не магу»,— толькі і было ў астачы з яго слоў.
А ўчора падатак здаваў Харытону ў сельсавеце. Нікога не было ў канцылярыі, і Харытон адзін на адзін, пішучы прапіснымі літарамі «тры рублі» — апошнюю Лаўрэнаву рату, сказаў:
— Прысядзьце, Лаўрэн. Садзіцеся... Раскажыце, што ў вас чутно...
Лаўрэна кашаль схапіў за грудзі — трос яго старэчыя плечы. Сеў Лаўрэн, успёрся над сталом, рукою галаву падпёр — доўга тросся ад старэчага скрыпучага кашлю. А калі адпусціў кашаль яго грудзі — вочы ўціраў прывычнымі кулакамі. Лаўрэн не трэ сваіх вачэй, а штурхае шчыкалаткамі. З таго і макрата не сходзіць ніколі з яго вачэй.
— Як там,— гаварыў Харытон,— маюцца вашы калгаснікі? Ці скончылі яны малаціць?
Сушыў прамакацельнай папераю Лаўрэну выпісаны квіток, кідаў зірк на Лаўрэна ды ізноў: —Даўно я ўжо — тыдні з два — як быў у вашых Муравейніках...
Лаўрэн маўчаў, як бы зрабіў усё, Харытонам казанае, на адзін раз.
— Танцулька ж, здаецца, ездзіў, я чуў, у горад — коні вадзілі на продаж; якія там яны хочуць прадаваць коні?
— Я чуў,— казаў Харытон,— што яны калгасам радыё збіраюцца купляць...
Тады Лаўрэн цярплівасць сваю згубіў, каля стала паварушыўся кажухом, плячыма цёпнуўся як ад мурашак: як бы ўзбеглі яны на яго цела.
— Не ведаю нічога пра радзіву,— сказаў Лаўрэн,— а пра гусей магу сказаць.
Харытон хацеў квіток аддаваць, але не аддаў — трымаў у руцэ, пазіраў на Лаўрэна:
— Што пра гусей?
— Падохлі ўсе гусі,— адказаў Лаўрэн.— З дзве засталося, дык і тыя кавэнчацца без ног — мо ўжо і тыя дайшлі. Курч успала на гусей.
І сам як бы да сябе:
— А вы мне гаворыце...
Ад стала ўстаў, хацеў з рук браць у Харытона квіток. Харытон руку прыняў да сябе:
— Пачакайце... Дык ад чаго ж на іх успала курч? Што ім не было цёплага хлева, ці што?
— То ж то,— адказаў Лаўрэн.— Хлявоў было колькі хочаш, а гаспадара не было. Гусі гэткімі замаразкамі начавалі на дварэ. Я ж кажу: каму гэта клопат? Танцулька будзе табе пра гусей дбаць ці Атрахім?
— Дзядзька Лаўрэн,— узняўся Харытон.— Танцулька добры калгаснік: не гаварэце. Танцулька першым пайшоў у калгас. Вы за невашта вока на Танцульку не маеце — гэта ваш інтэрас. А Танцулька —чалавек калгасны, і за работу магу ручыцца. Хоць і ён багацейшым крыху быў за другіх... Ніхто потым сабе з вас не захацеў перш-наперш, вы вот, дзядзька, і да гэтага часу не ўступілі...
— І не ўступлю...— са злосцю сказаў Лаўрэн.— Пакуль Танцулька з Банадысём будуць гаспадарыць не хачу ўступаць. Божа мяне бронь!
Харытона на злосць паднялі Лаўрэнавы словы. Трымаючы ў кішэні рукі, да парога прайшоўся па канцылярыі. Каля самага Лаўрэна затрымаўся: хацеў спакойна гаварыць і не мог.
Пачакай, Лаўрэн,— сказаў Харытон.— Цябе ж ніхто гвалтам не цягне на повадзе: не ўступай сабе хоць да самай смерці. Толькі нашых калгаснікаў, брат, не абгаварвай. Не-э... Ты стары, і я цябе толькі паважаю. Ты, Лаўрэн, з дрэннымі думкамі ходзіш і хочаш, каб калгас раскідаўся: гусей навідавоку выстаўляеш. Гусь і ў вас можа здохнуць, і ў кожнага гаспадара, з цёплымі нават хлявамі. Чорт яе бяры тую гусь, а калгасы ты не чапай! Вот...
— Я хачу...— сказаў сярдзітым голасам Лаўрэн, і кашаль зноў апанаваў старога.— Я хачу, каб калгас...— скрозь кашаль гаварыў,— каб жыў калгас. Мне толькі крыўдна ж вельмі... Хай сабе не ў гусях інтарэс. Мне крыўдна, што ён сваё пражыў, а я век у лапцях прахадзіў, ды і лапці тыя на яго сіўцы з касою стаптаў... Мяне агортвае жаль, калі бачу я, што яно...
Зноў кашаль падскочыў. Не дасказаў сказу. А Харытон :
— Кінь, стары, сваім жалем выстаўляцца. Партыя наша не любіць жаласлівых людзей, а мы змагаемся за кожнага калгасніка. Мы яго, стары, шануем, як наша вока, а ты вот гусьмі засланяеш калгасную дарогу. Брыдка!
У канцылярыю зайшоў берчукоўскі Антон. Счуў апошнія словы Харытона — на Харытонаў бок стаў са сваімі словамі.
— Пасаром... пасаром старога Лаўрэна, што ён калгасаў цураецца.
І да Лаўрэна:
— Трэба, таварыш стары, трэба ісці ў калгас. І няма чаго цурацца. У калгасе ўстанаўляецца новая жызня. Так што падзякуй богу, што прычакаўся ў старасці. Хоць кавалачак невялічкі захапіў жыцця гэтага. Я і сам як не ішоў — усялякае ліха вярзлося, а цяпер — вот ужо другі тыдзень — і не шманаю. Каню не трэба, па крайняй меры, досвіткам усхоплівацца — даваць. Ляжы сабе, як пан, у пасцелі ды з бабаю перакочвайся — хе-хе!
— Стыднік...— сплюнуў Лаўрэн.— Табе толькі і на вуме бабы. Сарамату згубіў. Здаецца, дзяцей пагадаваў — як дубы...
Гаварыў да Харытона:
— От жа гэтакія і псуюць калгасы. Нядбайнасцю жывуць — дні лічаць. Ты за яго працуй, а ён, бачыш,— з бабаю будзе перакочвацца. Прутам бы цябе па скабах пакачаць, чалавеча. От жа чаму яно — калі па розуме пусціш — і ацінае, на такіх аматараў гледзячы.
Харытон маўчаў. Ніякавата трымаў на сваім твары прымушана спаўзаючую ўсмешку: круціў у газетную паперу дробную самасейку — увесь свой сказ нятрапны хаваў.
— Дзеля маіх старых гадоў угавор не патрэбен... Кажуць, старыя людзі прывыклі да сваёй хаты і ты іх не адарвеш... А я скажу: хата мая мне звесная. Гумно маё, карою яловаю палапленае, таксама ўсім звеснае, і мне гэтага лому аніяк не шкода; хоць сёння ж можаце забраць яго на дровы. Толькі трэба неяк яго інакш рабіць. Ці ж я, скажам, не цямлю, што дабро для людзей робіцца? Я ж, дзякаваць богу, жыццё зжываю і маю, як той казаў, макавае каліва розуму. Але ж калі рабіць — трэба не на смех рабіць. Трэба, як той казаў, каб і сабе было на пахвалу, і людзям на пацеху. А калі мы з бабаю пачнем перакочвацца, дык не толькі ў гусіныя ногі курч упадзе, а і свае ногі згубім. А ты, Харытон, ні з сяго ні з таго злосць падносіш. Ты хоць і старшыня над намі, хоць і пра сёе-тое ведаеш, а людзей не ведаеш — не за вочы, а ў вочы скажу табе.
— Міхля пайшла... некуды,— аб шалёўку рукамі абапёршыся, пазіраючы праз акно канцылярыі, ні з таго ні з сяго ўставіў слова берчукоўскі Антон. Харытон аж прыўзняўся:
— Дзе?
— Ужо схавалася...
Харытон як і не чуў, што гаварыў яшчэ Лаўрэн. Сядзеў за сталом ды перагортваў, шамацеў папяровымі абрэзкамі. Перакідаў іх — як бы шукаў з іх гурту вельмі важнага папяровага кавалка. У яго галаве заняла цяпер месца тадышняя з Вацікам гутарка пра курносую Міхлю.
Калі Вацік пакпіў пра курносую Міхлю, не залюбіў Харытон Ваціка. Пры сустрэчы з ім і гаворыць, і, здаецца, рад чалавеку, а ў самога іголкамі тонкімі працінаецца нутро.
На гэтых днях малацілі ў Чырвоным. Замаразкі разагналі хмары. Неба было чыстае, аж да сіняга бляску. Добра малаціць у такое надвор'е: начыстую выбіваецца збожжа пад жалезным цэпам. Мароз нашатырыць яго аж да саламянага трэску.
Вацік сядзеў на трактарным крэсле, глядзеў на бягучы пас, на яго размашыстую сілу. Трактарны лопат ды гул бубністае малатарні глушылі сырабойню. У зацятай маўклівасці варушыліся людзі каля малатарні. Не хацеў кожны раскрываць рот дзеля гаворкі, каб не набраць сабе ўсярэдзіну непатрэбнага аржаністага пылу. А ён валам валіў праз паўадчыненыя дзверы, раставаў на панадворным прасторы. Тады і падышоў Харытон да трактара, да Ваціка.
— Малоціце? — замест дзяндобрання сказаў Харытон.— Позна малоціце. Зніжаеце працэнт хлебных нарыхтовак.
— А мы гэты працэнт за адзін раз пугнём,— трымаўся Вацік за трактарны руль, пільнаваў цягу трактарнай сілы.— Калі скончым малацьбу, сіла ўдзесяцярыцца — наш працэнт не захварэе на падучую тэмпературу.
Тады Харытон адразу выказаў думку, з якою падышоў.
— Быў на Малінаўках,— сказаў ён,— сустрэўся з Міхляю. Яна нешта паблажэла з твару: ці не ты фарбу яе сціраеш?
Вацік даў трактару тормаз, прарэзлівым лопатам аглушыў Харытона. Як бы заняты быў трактарным рулём — не чуў, не адказаў.
А Харытон:
— Заўсёды так бывае: «Не плюй у ваду — прыйдзецца напіцца».
Ды:
— Ну што ж,— дзяўчына як бурнэлька. Іскрыстая. Націскай, пане Вячаславе, на застаўкі. І да разгарыцца ў вас, як той казаў, агонь вялікім пажарам.
І пайшоў.
Ваціка агарнула была пякучая крыўда: «Два разы меў з чалавекам сустрэчу і на табе — ён упікае».
Ды разганяючы настрой з дна мутою ўзняты:
«А што ты мне — калі на тое пайшло — забароніш?»
...Харытон не заўважыў, калі Лаўрэн выйшаў з канцылярыі. Развагі пра Міхлю асілілі — узялі над ім сваё права. Яму хацелася пабачыць Ваціка — сказаць больш прыкрае слова.
Харытон разважаў:
«Хай не будзе ўпраўным. Носа хай не ў сваё не тыцкае. А мо яна, Міхля, нават і будзе маёю жонкаю?»
З круглага стала сцякала чырвонае палатно. Лямпа стаяла на папяровым лістку, каб не чадзіла палатно газным пахам. А Вацік сядзеў за сталом. Наўкруг яго — чырвонаўскія хлопцы: Кастусь Гарбуноўчык, Апанас Стручок, Крэўчык Сцяпан... а вунь дзе — Адам Бірка з саўгасаўскім кавалём Ласкевічам, Манечка з дачкою старой Дзянісіхі — Варкаю... І яшчэ скрыпалі дзверы ў клубе — прапускалі саўгасаўскую моладзь.
Другі месяц ішоў, як не збіраліся на палітгурток. Работа саўгасаўская не давала часу. Усяго яго забрала да сябе, трымала аберучкамі. А тут і сам Вацік — не стыкаўся дома — начаваў на калгасных сходах.
Разборка, як празываў Вацік, «бягучай палітыкі» пачалася з тых дзён, як прыехаў ён у Чырвонае. Ляксандра сказаў, што іхняя моладзь харчуецца самапасам, і Вацік пачаў заводзіць з моладдзю бліжэйшае знаёмства, жыццё іхняе пачаў перабіраць рукамі.
І знайшоў быў сярод іхняга жыцця тыя самапасныя кавалкі.
Кастусь Гарбуноўчык, як увайшоў у большае знаёмства з Вацікам, выклаў з захаваных слоў:
— Стасюк піў на хутары, у Данілы Шчупака...
Манечка гаварыла пра Мішу, і таксама скрадваючы словы:
— Ляксандра сварыўся на дзядзьку Мішу. Ноч малая: а ён недаспіць — гуляе на ачко... а потым возьме і губляе каровы па лесе. І жонка на яго сварыцца...
Вацік убачыў першы раз Мішу — смех сабраў на свой твар: думаў, што хлапчук Міша, аж гэта пад шэсцьдзесят гадоў чалавек. Увесь сівы, як тая старая, сівым мохам замшэлая хвоя.
Вацік на саўгасаўскай ячэйцы сарамаціў Стасюка:
— У нас наўкола ворагі, капіталісты, мы павінны глядзець за нашай савецкай гаспадаркаю, каб яна расла і сваім ростам палохала ворагаў. А таварыш Стасюк п’е — спрыяе ворагу.
І яшчэ:
— Камсамолец — новы чалавек. Камсамолец — матэрыял для новага свету. І ў яго нутро не павінна ўсяляцца старая атрута.
— У нас не чытаюць газет,— сказала Манечка.— Газеты выпісваюцца і марна, нячытанымі, ідуць на папяросы.
А Кастусь Гарбуноўчык:
— Апанас Стручок за сабою не глядзіць. Кладзецца не распранаючыся спаць, а потым чухаецца, шкрабецца. Гэта, таварыш Стручок, трэба сказаць табе ў вочы: нямашака ў вашым хлапцоўскім пакоі гігіены. І ячэйка павінна звярнуць увагу на таварыша Стручка як камсамольца, каб у яго было чыста і каб ён не чухаўся.
Вацікавы дні зжыліся з чырвонаўскімі днямі, як сваімі суседзямі. І не толькі дні, а і самыя гадзіны — суседзямі-дружакамі пачалі жыць. Там — заводскі гудок рубцаваў, завязваў вузлы — гадзіны, дзяліў на работу і на адпачынак. Тут — рэйка, прывязаная да слупа, што стаіць на саўгасаўскім дзядзінцы, вытылінгвала штодзённае гадзіннае размеркаванне. Нават тым самым дымам дні саўгасаўскія пахлі. Толькі — там з заводскай трубы ішоў дым, а тут — трактар дыміў. Нават зямля, з якой зроблены саўгасаўскі дзядзінец, як і іхні заводскі двор, пакуцана ў зеленаватую аліву.
І ўся работа здаецца Ваціку работай адных або адных да другіх падобных рук. Бо іначай жа не быў бы чуваць пах такога самага дыму... Не была б зямля там і тут пакуцана ў зеленаватую аліву. І калі б яшчэ тут — гэтак як там на заводзе — сацыялістычным ударніцтвам праходзіла праца.
Вацік любасць мае да пакапанай на зямлю з цыліндрычных кольцаў алівы. От ён ідзе з ліцейнага цэха, а пад нагамі ўсё разам змешанае — аліва і патаптанае вуголле. Фарба сіняя таксама то тут, то там пакапана: фарбавалі цёмную гартаваную сталь сячкарнага станка. А потым — стукатня і шаргаценне пасаў... Вацік любіць, калі ўсё чалавечае жыццё ўзмашынена. Здаецца тады — машына памагае стукатні яго сэрца:
...жыць... жыць... жыць...
Ад таго і не спыняецца сэрца, а жыве бойка узрывістым трапятаннем, жыве вялікаю воляю чалавека-асілка.
Вёў Вацік гэтым разам заняткі пра англійскіх людзей, што дастаюць з-пад зямлі закамянелы вугаль. Гаварыў, як цяжка людзям, тамашнім рабочым, цэлую палавіну свайго жыцця быць пад зямлёй. І гаварыў пра другіх людзей, пра капіталістаў, якія жывуць у раскошы — жывуць працаю рабочых.
На рэштку заняткаў у клуб сабраліся ледзь не ўсе саўгаснікі. Уважліва слухалі Ваціка, самі гаварылі пра дзе-кольвек выслуханае, прачытанае. Ставілі перад Вацікам свае сабраныя думкі:
— Што думаюць капіталісты, калі чуюць пра нашыя калгасы?
— Чаму мы, наша савецкая ўлада, не хочам купляць у буржуяў паркалю, корту, бацісту?.. У нас жа не хапае, а ў іх — колькі хочаш?
І Вацік клаў пэўнасць у свае адказы, нібы сам быў там, дзе кожнае запытанне расло-гадавалася.
Запытаў у Ваціка саўгасаўскі «ўдавец»,— як бабы яго празвалі,— Адам Бірка.
— Дазволь мне сказаць,— палец выставіў ён да Ваціка.
Адам Бірка любіць, каб яму слова падаць: хай бачаць маладыя ды ведаюць, што стары Адам пра нешта мае кемлівасць.
— На прошлым разе,— казаў Адам,— я не забыўся, ты гаварыў, што буржуі ляскочуць зубамі за тое, што мы робім наш сацыялізм...
Бірка разгладзіў свае доўгія цёмныя вусы — павагі да сябе назбіраў. Па нястрыжанай барадзе правёў рукою. Глядзеў не на Ваціка, а перад сабою, на падлогу. На яго ўтаропіўся Ласкевічаў хлапец — Піліп, а Бірка гаварыў:
— ...дык ты казаў, мы робім, і буржуі ведаюць пра нашу работу. Я вот не магу сабе ўцяміць. Я думаў пра гэты час — хацеў з табою на сустрэчы пагаманіць...
— Ну дык што ты хочаш сказаць? — не сцярпеў Ласкевічаў хлапец.
— Пачакай,— перапыніў Вацік.
І Бірка гаварыў:
— Я хачу сказаць пра тое, як гэта яно выходзіць. Буржуі, скажам, ведаюць пра нашу работу, буржуі ведаюць, як ты тады казаў, што наш сацыялізм — на іх жызню згіненне... Мы тады гаварылі, што рабочыя тамашнія з кожным часам усё бяруць сабе на розум. Мы яшчэ казалі, што тамашнія людзі ведаюць, што іх збавенне будзе, калі яны выратуюцца ад сваіх паноў. Мы гаманілі на прошлым разе, што наша будоўля, не раўнуючы, як маяк, што стаіць на Вірышчы. Рабочыя загранічныя бачаць гэты маяк сацыялізма...
Піліп, Паскевічаў хлапец, зноў не сцярпеў:
— А дзе твая, дзядзька Адам, лера?
Хлопцы і дзяўчаты смехам ударылі па ўсім клубе, а Вацік, узняўшыся з-за стала:
— Няма нічога, таварышы, смешнага. Правільнае дзядзькі Адама пытанне. І вельмі нават каштоўнае.
— Дык вот жа...— храбрасць сваю вярнуў Адам да сябе.— А яно каторае без дай рацыі не ўслухаецца ды выскаляе зубы.
А Вацік зноў:
— Правільна... Буржуазія ведае, што мы будуем сацыялізм. Буржуазія ўсямерна рыхтуецца, каб нам перашкодзіць у нашай будоўлі. Яна яшчэ і вунь як прымае меры, каб нам перашкодзіць. Толькі ёй у гэтай перашкодзе тамашнія рабочыя перашкаджаюць. Буржуазія хоча, каб нам зрабіць перашкоду, а рабочыя — ёй робяць. Буржуазія баіцца сваіх рабочых. Яна іх усямерна заціскае: трымае ў божай веры; не дае ім гаварыць пра сваё права; пакідае больш смелых на гаворку без работы; саджае ў турмы... Усё робіць, каб яны толькі не ўзняліся ды не скінулі буржуяў гэтак, як мы скінулі іх Кастрычніцкімі днямі...
— Я і пра гэта,— абарваў Адам Вацікавы словы.— Але я і пра другое. Я не скончыў маёй думкі.
І ён гаварыў:
— Тутака вось што: ты казаў на прошлым разе, што... Я праз увесь час меркаваў у сваіх думках і ніяк не мог уцяміць... Мы гаманілі тады, што буржуі паміж сабою згушчаюцца, каб быць моцнымі, вырастаюць у вялікіх гаспадароў.
Піліп паправіў Адамаву думку:
— Ён пра тое, што мы тады гаварылі: буржуазія вырастае ў адзін кулак, што яна з кожным днём згуртоўваецца.
— Аб тым жа...
А Ласкевіч таксама, каб не марнаваць у маўклівасці сваіх слоў:
— Ну, што з гэтага?
— Дык вот жа,— на ўвесь свой голас гаварыў Адам.— Я і пытаю... мне і неспанятна: яны збіраюцца ў адзін кулак, а мы кажам, што яны на сваю гібель збіраюцца. Дык мне неспанятна, навошта мы гаворым услых і ў газетах гаворым? Хай сабе збіраюцца на здароўечка, а тады возьмуць і загінуць. Пачакай, пачакай,— убачыў, што Піліп мяркуецца перапыніць,— бо як мы пра гэта будзем гаварыць — яны не захочуць быць кулаком і нам будзе горш.
Смех ударыўся ў клубныя сцены: вельмі моцны, узрывісты — аж здрыгануў яркую залу саўгасаўскага клуба.
Чырвонаўскі клуб ганарыцца сваім прасторам. Выкінулі канявую сцяну, дзве палавіны злучылі паміж сабою — зрабілі адну вялікую клубную залу. На адной палавіне некалі была танцавальная зала для Калечыцавых гасцей, другая — меншая за танцавальную — празывалася «блакітным пакоем». Быў тут некалі адпачынак потных людзей — пасля скокаў, Тут і вячэра з херасам ды з спатыкачом чакала тых людзей. І вось цяпер канявую сцяну прэч — і прасторна зрабілася. І палотны з белымі літарамі слоў расцягнуліся па сценках даўжэннымі чырвонымі дарогамі.
— Каб зразумець, таварышы саўгасаўцы,— казаў Вацік,— правільнасць барацьбы, каб пераконанаму быць у наш сацыялізм, трэба, канешне, ведаць капіталіста-кулака, бо вырастанне з дробных буржуяў вялікага буржуя,— гэта не што іншае, як нарыў вялікай скулы. Скула, скажам, расце, і ад яе боль нашаму целу. Дык нельга ж цярпець такі боль: скулу трэба выціснуць, а рану загаіць. Дык вось: расце і багацее таксама буржуй, а рабочыя пакутуюць ад яго росту І гэта аж пакуль не выйдзе з іх цярплівасці, пакуль не выціснуць яны з сваёй шыі гэтага нарыва. А не расці буржуйская скула ніяк не можа. У яе росце — яе жыццё. Толькі як ёсць рост — яна і жыве і цешыцца, бо буржуйскае нутро ўсмактала прывычку ўласнасці нават у свае косці. У буржуя адзіная думка нажыцца і толькі каб аднаму, самому сабе. Усе іншыя людзі для яго, як і не раджаліся. Ён нарадзіўся на свет адзін, і ў яго аднаго павінна быць усё сабранае чалавечае шчасце. Ён, кожны па сабе, клапоціцца перагнаць усіх сваіх прыяцеляў. Вось у гэтай перагонцы і нарастае да яго нарасцю багацтва. Ён, як багатыр, бярэ пад сваю волю маленькіх буржуйчыкаў. Так што, дзядзька Адам, мы не баімся, што гаворым буржую ў вочы пра яго пагібель. Ён сваім ростам столькі выпускае рабочых жабракоў, што яны потым задушаць яго.
— Хто мае што яшчэ? — да ўсяе клубнае залы звярнуўся Вацік.
Усе маўклівасцю выстаўляліся адзін перад другім. Вацік абвёў вачыма, хацеў знайсці чалавека, што будзе яшчэ пытаць, і не было. Адам з Ласкевічам трымалі пра нешта гаворку, Кастусь гаварыў з Апанасам.
— Скончым у такім...— не дасказаў Вацік. Адчыніліся дзверы, і ўвайшоў у клуб Танцулькаў Арцём. Раўнамернымі крокамі падышоў да стала, да Ваціка. З кішэні дастаў парашком складзеную пісульку, падаў самому Ваціку. Няспехам расхінуў Вацік папяровы парашок і вачыма зараз забраў што там было.
І да саўгасаўцаў:
— Дык больш ніхто не мае аб чым пытацца?
— Няма,— выгукнуў нехта.
А Вацік, з-за стала ўстаючы:
— У такім разе — скончым.
Манечка прагным зіркам глядзела на Вацікаў твар. Бачыла, як заблішчэлі пад лямпіным святлом яго вочы. А ён не трапляў апліком у кароткім кажусе за гафтку — напала на яго рукі спешнасць. Вочы яе лавілі па ўсіх заканурках непаголены на сёння Вацікаў твар. Хацелася ведаць, што ён там прачытаў.
От Вацік жыве ў іхнім пакоі — і неспакойна Манечцы ад гэтага і прыемна. Калі сустракае твар гэтага чалавека, з прыемнасцю трапеча яе маленькае сэрца. Доўгім позіркам блудзіць па твары, што пакарабачаны зарубцаваным шрамам. І гэта так от... не ведае, чаму хочацца бачыць, пазіраць... Толькі калі пазірае — спотайка пазірае. Вельмі ж страхам абдаецца сэрца: хаця б ён таго не ведаў.
Пакуль выходзілі з клуба, каб не заўважыў,— адвяла свой зірк на вялікі папяровы, на сцяне прыклеены, плакат. Глядзела на той плакатны лісток і бачыла ў нецвярозай думцы — на папяровым лістку вялікі круг. У тым крузе стаіць тоўсты-тоўсты, надоўга адкормлены кулак... На ім паркалёвая кашуля ў цёмныя кружочкі-бабочкі, а поверх кашулі — картовая камізэлька. Кашуля на кулаку доўгая — з-пад камізэлькі займае аж да каленяў. А ў кулаковых руках абрэз. Моцна-моцна сціскае кулакова рука абрэз, а другая сціскае поўную, у рыла налітую пляшку перагоннай гары. А наўкруг кулака, па тым крузе — адзін за адным ідуць цесным колам трактары. Усё вузей і вузей кулаку робіцца той круг. Ён нават ад злосці пачырванеў. Два пярэднія вялікія выставіў зубы — пагрозу пасылае трактарам...
Варка, убачыўшы Манечку:
— У што ты ўрэпілася? — аклікнула:—Ідзем! А то астанешся адна начніцаю.
З месца скранулася Манечка, пайшла за Варкаю. Ідучы, акінула вокам клубныя дзверы: Ваціка ў клубе як і не было.
...У пісульцы было напісана:
«Прыходзьце да мяне па вельмі пільнай справе. М.».
Шыбкаю хадою ішоў Вацік, а не мог сваіх думак адагнаць. Спрытнейшыя чалавечыя думкі за самога чалавека. Ён на адным месцы варушыцца, а яны пабываюць і за горамі, і за морам. Нават у чалавечую маладосць сходзяць — ператрасуць усе клункі запакаванага жыцця.
Стрэчны вецер церушыў Вацікавы вочы. Неба налілося глыбока-асенняй, чорна-непрагляднаю жужалкаю. Добра, што дарога перад Вацікам дзесяць раз па дзесяць ходжаная сюды і туды: ногі не заблудзяць. А зямля маладым марозам угрунтавана — стукаціць здранцвелым груддзем. Лёгка ісці нагам па такой зямлі, ды калі яшчэ за плячыма чуваць сляды грознай маладосці... калі кроў чалавечая ў разгоне...
Ваціку на ўспамінак узбрыло з самага пачатку. Ногі самі сабе ішлі, а ён, сваімі ўспамінамі,— сам сабе.
...Было гэта, як у Чырвоным неяк перад восенню ставілі спектакль. Вацік быў аматарам ладзіць спектаклі, цешыўся, што рэпетыцыя ідзе добрым ладам. І вось у самы той спектаклеўскі дзень прастудаю захварэла «Палашка». Хто мог валодаць адказнаю роляю без рэпетыцыі? Хто мог замяніць Варку-«Палашку»? — Чалавека, каб замяніць, у Чырвоным не маглі знайсці.
Вацік гаварыў:
— Трэба адкласці спектакль.
А Кастусь Гарбуноўчык:
— Адкладваць спектакля не трэба. Я ведаю чалавека, што можа без рэпетыцыі... Паклікаць муравейнікаўскую Міхлю.
Вацік ідзе цяпер — трымае на ўспамінах, як на прывязі.
...Заслона шчэ не ўздымалася. Ды яна і не ўздымаецца, а рассоўваецца шпагатным шнуром па тонкім дроце на дзве палавіны. Людзі ў клубнай зале з кароткіх слоў праміж сабою зрабілі калатушку. Гоман вісеў над людскімі галовамі густою, зблытанаю сеткаю. А потым — разрываецца сетка злітых слоў — трымціць зала ціхатою.
«Вось ты смяешся з Амерыкі,— кажа «Паўлюк» да «Палашкі»,— а там хіба гэтакае невуцтва, як у вас? Там навука!»
Рукою размахвае «Паўлюк», на носікі становіцца бліскучых сваіх камашаў, выпучваецца. Банцік ружовенькі пад самаю шыяю на яго беленькай рубашачцы. У руках — тоненькая палачка-тростачка.
«Вось, скажам, трэба вам кавы,— зноў гаворыць,— вы сабе ўстаўляеце штэпсель — такія відэльцы... у дзюрачкі — кава ўмомант гатова!»
І зноў:
«...Вось, скажам, трэба вам чаравікі пачысціць... Вы сабе ўстаўляеце штэпсель — умомант чаравікі вашы блішчаць, як люстэрка...»
«Палашка» спрачаецца з «Паўлюком», абкідае яго невуцтва маладосцю звонкага смеху.
Вацік з-за куліс чуе гэты смех: у яго шмат ахвоты слухаць. А яе смех такі самы бесклапотны, як і тады, калі гаварыла Міхля пра яго сэрца, каля ячменнага поля.
...А потым быў антракт; праводзілі драцяныя правады — рабілі электрычны млын... Яна падпраўляла яго «Несцеравы» вусы. Калі глядзеўся Вацік у люстэрка, адклеіліся — ліпелі адным канцом — маленькія вусы. Яна моцна прыціснула двума пальцамі да яго губы свежы кавалачак чорнай расскубенай, ёжыкам натапыранай воўны. Так і трымала, пакуль не прыхапілася воўна. А калі прыняла пальцы, асталася руплівасць на Вацікавай губе: «Хай бы яшчэ пратрымала вусы,— а можа, яны яшчэ і не прысохлі».
І яшчэ: у той апошняй п’еснай дзеі яна, «Палашка», аддала ключ «Несцеру». Уся клубная зала чакала: кінула, мусіць, назаўсёды «Палашка» свайго «Несцера» — пайшла ад яго, куды вочы глядзяць.
І от раптоўна адчыняюцца дзверы. «Несцер» не чуў, калі яны адчыніліся. Ён уздзеў ключ на палец і круціць яго ў задуменні. А яна падыходзіць да яго крадзенымі крокамі. Вацік-«Несцер» — яе не бачыць... (Ах, як добра была зроблена гэта апошняя дзея!) Яна падыходзіла ўсё бліжэй і бліжэй. Вось, вось... Вацік чуў шорах яе крокаў. Зала чакала і не ведала, як развяжацца жыццём завязаны вузел. І потым, вельмі проста:
— Дай ключ ад хаты,— сказала «Палашка». І не сказала больш нічога.
Здавалася Ваціку тады: бярэ яна ключ ад сумеснага іхняга жыцця. Яна пойдзе з гэтым ключом і адамкне іхнюю хату. Яна прыбярэ ў Вацікавым пакоі: рубашку яго, што ляжыць абы-як на крэсле, паложыць у плецены кошык... Вытра сухім ручніком потныя шыбы... Акуркі, што ляжаць нацёртым смеццем у расчыненым карабку ад запалак, выкіне ў бляшанае вядро... Вытра нанесены за нагамі пясок з памаляванай падлогі... Прынёс Вацік учора ад новай саўгасаўскай сырабойні сухія трэскі — пакладзе іх у ляжанку... А ён прыйдзе з калгаснага сходу, і ў хаце ў яго будзе так цёпла...
Усё роўна як угадала Міхля-«Палашка» Вацікавы думкі: калі спектакль быў скончаны, сказала, хаваючы ў жарт свае словы:
— Прыйдзецца цяперака праводзіць мяне... Паклікалі на свой клопат...
Вацік стаяў каля сцэны, глядзеў на скокі пад гармонік Мішы-пастуха.
І вось такая ж самая была тады ноч: уся цёмная, хмарамі зацярушаная. Тою ноччу ішлі яны па гэтай дарозе. Толькі зямля была пад нагамі ў той раз мяккая, тлустая, а цяпер — скована яркім марозам. Лужок, што паабапал доўгай грэблі, у тую ноч кішэў няскошанаю маладою атаваю. І нават вісела густая на атаве раса. Туманы балацяныя ўздымаліся над лужком на дыбы...
Той вечар вельмі добра трымаецца на Вацікавай памяці.
Пасля таксама ішлі дні, праходзілі густа-ўзмучаныя вечары. Але ад іх мала аставалася ў Ваціка пакінутага следу. Адна імжыстая руплівасць, што асталася ад спектакля, суцэльнаю ніткаю выцягвалася з асновы выбрызганага кноту ды тлела незгасаючым агнём. Мо таму і былі прыкметнымі подбегам праходзячыя дні.
Некалькі разоў Вацік сустракаўся з Міхляю пасля спектакля. Намёкі насіў навідавоку і шукаў і нідзе не знаходзіў згубленай сваёй адвагі.
...Калі адчыніў Вацік калітку чырвонай Танцулькавай брамы, прабег па целе гарклява-спуджаны холад.
А ў думках:
«Што яна цяперака робіць?»
І чамусьці, як у адказ на яго думку, аднекуль з схаванай цемнаты роем асела на ўспамінках:
«...Мужчынскае сэрца таксама цяжка ведаць, як і жаночае. Кожнае сэрца, калі вы вывучалі фізіялогію чалавека...»
Ухмылку пусціў па сваім твары. Скрозь надворную цемру бачыў вялікі клін саўгасаўскага ячменю. Ад таго, можа, пылам сцёрся з Вацікавага цела надышоўшы той гарклява-спуджаны холад.
Каля ганка Ваціка стрэў белалапісты сабака. Ускочыў на ганак, ціснуўся мызаю ў шчыліну туга зачыненых дзвярэй. Варушыў мятлістым хвастом — гаварыў: «Ты мяне прапусці ў цёплую хату, і я цябе не буду чапаць».
Пабаяўся адганяць чужога сабаку.
Хай ідзе...
А калі зайшоў Вацік у Міхлін пакой — не застаў Міхлі. На стол узлакаціўшыся, прыціснуўшы грудзьмі засланы абрус, ад чаго ў фальбону ссунуўся абрус, сядзеў Харытон.
— От... і ты тутака...— сказаў Вацік, да стала падыходзячы.
— Тутака...— не ўзняў Харытон вачэй. Сядзеў і барабаніў па абрусе пальцамі.
Вацік збянтэжаным зіркам лавіў Харытонаў твар.
«Чаго яму трэба?»
Сеў насупраць Харытона і не мог зразумець.
«Навошта яна паклікала мяне, калі ён тут?»
Харытон прымушана паварушыўся, седзячы каля стала. Узняў ад стала вочы, ды:
— Сустрэліся, кажаш, нечакана...
— Я па калгасных справах...— твар ад лямпы тулячы, сказаў Вацік.
— Я таксама па калгасных...
Вацік пырснуў схаванаю злосцю, не паказаў раскіданых злосных пырскаў, а як і ні ў чым:
— Тут у іх дрэнна наладжана калгаснае размеркаванне харчоў. Я ішоў да Банадыся... дык ужо спаць, мусіць, лёг. Дай, думаю, зайду, можа, даведаюся, як у старшага брыгадзіра... што зрабіла іх калгаснае праўленне. Па-мойму, ведаеш, яны дрэнна зрабілі... Гэта ж сёння была ў нас старая Старавойціха... Прыйшла ды скардзіцца — кажа, мы ўтрох увесь час на работу хадзілі, рабілі, душы паслухаючы, а як прыйшлося — нам вызначылі, кажа, жыта па шэсць пудоў на душу, на цэлы год... Што гэта, кажа, насмешка над намі?..
Глядзеў на Харытона і рад быў, што тормаз уставіў у яго думкі.
«Хай не думае, што мне патрэбна вельмі Міхля».
— ...Казала,— гаварыў Вацік,— паеду ў горад да сына: хай сын прыедзе ды паглядзіць на калгаснае жыццё. Праз яго, кажа, мы пайшлі ў калгас. Яму, на заводзе седзячы, як яна кажа,— на хвабрыцы,— лёгка камандаваць... Як нагаварыла, брат, як насыпала... Ты ж ведаеш старую Старавойціху: баба-яга.
І ад сябе:
— Ды і напраўду: тут, Харытон, невашта трэба рабіць... бо калі па шэсць пудоў на душу, канечне, у каго сям'я вялікая, як, скажам, у таго вашага Атрахіма, дзевяць душ...
— Чаго яна ляпу сваю разявіла? — голасам, афарбаваным у сярдзітую фарбу, сказаў Харытон.— На першы пачын далі па шэсць пудоў на душу, а бульба, а ячмень на крупы... а там, счакаўшы, яшчэ будуць даваць. Знаем мы такіх Старавойціх...
Дзверы адчыніліся, і ў хату ўвайшла Міхля. Як пераступіла парог, дык адразу:
— Нечаканы госць!.. Добры вечар! Ці не ваўкі загналі вас, таварыш Такарскі?..
А Вацік:
— А што думаеце, цяперака ж восень. Ваўкі, кажуць, цяпер вельмі галодныя. Так што...
— А я на хвілінку пакінула таварыша Мамчыца, хай прабачыць мне. Зайшла ў тую хату, пакуль сёе-тое... Тамака ў іх начуе якраз нейкі чалавек...
— Які чалавек? — запытаўся Вацік.
— Хто яго ведае... Кажа, што ён быў недзе на дарожнай рабоце. Атрымаў грошы, а ў яго тыя грошы ўкралі... Кажа, не было за што праехаць,— хацеў да Мінска — дык вот ідзе пехатою...
Харытон галаву ўзняў на Міхлю, а потым, пружыністым зіркам гледзячы на Ваціка:
— Можа, якая-небудзь контра?
І да Міхлі:
— Які ён сам з сябе: у якой ён адзежы?
Міхля паслала Ваціку скрадзеную ўхмылку.
— Цяпер-то сядзіць ён каля стала ў картовай рубашцы, а на сцяне, відаць, вісіць — напэўна, яго — суконны фрэнч... на падабенства як у нашага Арцёма. Ну, ён у ботах... Круглатвары, невялічкія вусікі, барада не паголена... Гадоў, можа, пад трыццаць пяць...
І, перайшоўшы на другі бок стала, сядаючы на скрыпучае крэсла:
— Ну, дык як вы, таварыш Такарскі, там крэпіцеся?
— Так сабе,— звычайным словам адказаў Вацік.— От сёння былі заняткі нашых камсамольцаў...
Харытон узняўся ад стала, шапку ўзяў у рукі, цёр пакамечаны шапчын аколышак, хацеў, каб убачыла Міхля, што збіраецца ён ісці дахаты.
А яна — як і не бачыла, што Харытон устаў,— каля стала муляе — тымі самымі вясёла-гаварлівымі словамі:
— Я таксама хачу хадзіць на вашы заняткі. Я ўжо думала... толькі што далекавата крыху. У наш час жыццё так шпарка бяжыць і грэх адставаць ад жыцця. А газет, ведаеце, не дагледзіш. Праўленне наша калгаснае выпісала нейкіх дзве, дык пакуль яны прыйдуць... а як прыйдуць, пакуль збярэшся прачытаць.
Абцугамі сціснула злосць Харытонава сэрца. Крыўдаю ўспененаю загаварыла нутро: «Чаго ён прыйшоў да яе? Што яму тут трэба?» Нешта пякучае хацеў сказаць Ваціку і не мог.
Усё роўна як усе выйшлі словы з Харытонавага запасу. Тады рашучасці набраўся. Крокамі адмерыў ад стала падлогу.
— Таварыш Такарскі,— нецярплівым сказаў голасам,— вы яшчэ застаяцёся?
Вацік не паспеў адказаць; Міхля перабіла думку, сказала:
— Застаецца.
І да яго:
— Вы таксама з намі пабаўцеся.
Нібыта спірытусу падліла ў агонь апошнімі словамі. Ні словам жадным не адазваўся больш. Скрыў толькі свае ўзнерваваныя крокі: раўнамерным ходам выйшаў за дзверы.
А Міхля як і не заўважыла Харытонаву раптоўнасць. Тым самым задорыста-жвавым голасам:
— Я вельмі рада, што вы прыйшлі...
З крэсла ўзнялася, большаю цаною важыла словы:
— Я вас чакала — думала, што вы самі зойдзеце... Проста, ведаеце, хочацца пагаварыць. Час так марудна ідзе, калі чалавек не мае з кім асвяжыць сваю гаворку. А сёння дзень такі няўдалы... Я вельмі не люблю гэтую восень; калі яна надыходзіць, мне хочацца заснуць і спаць, пакуль не прыйдзе, хаця б сабе, зіма. Зіма, ведаеце, і то зусім другі надае настрой. Дык сёння якраз такі дзень... Я папрасіла Арцёма, каб ён занёс вам гэту пісульку... Прабачайце, што я, можа, вас патурбавала.
— Не...— адказаў Вацік.— Я таксама...— І не ведаў, якім словам скончыць пачатую думку.
А Міхля:
— Я на адну хвілінку, вы тут пабудзьце... адну хвілінку! Прабачайце...
І выйшла з хаты.
Не сустракаў Вацік праз сваё жыццё такога гаварлівага чалавека: вельмі ішла на спадобу яе жвавасць. Калі гаварыла яна, не чуў слоў, а цешыўся музыкаю жаночага голасу. Здавалася Ваціку — іграе нехта на скрыпцы. І тая скрыпка не гаворыць словамі, а гаворыць злітым нутраным голасам. Не разбярэш слоў яе голасу, а ведаеш, што яны цану сваю маюць. Тым больш тут, на раёне, пачуць трапятлівы голас дзяўчыны... Вацікава радасць слалася мяккім пухам. Пра Харытона думкі згубіў у той радасці. Ахвотаю пазіраў, калі сабіраўся Харытон ісці з хаты. Хацелася толькі, каб хутчэй выйшаў, каб хутчэй. А яна хай гаворыць для яго, і ён будзе мець поўнае сэрца шчакатлівага голасу.
— ...Я сёння ўночы вельмі жудасны, ведаеце, сон бачыла.
— Раскажыце!..
— Не, я не раскажу майго сну, калі вы не скончыце гэтай кроплі.
— Я, таварыш Міхаліна Дамінікаўна, буду вельмі п’яны. Вы, мусіць, забыліся, што я ў сваіх абавязках...
— Як вам не брыдка: а яшчэ і мужчына! Я ж больш, калі на тое, выпіла...
— Па-першае, не больш, а па-другое — вы, а гэта я.. Вы зможаце заўтра адпачываць, а ў мяне...
— Ну, а пра сон паслухаць хочаце?
— З ахвотаю. Што хочаце — ад вас магу паслухаць.
— Ну, дык выпіце ж... Эх вы — мужчына...
Яна даліла вішнёваю настойкаю недапіты Вацікаў кілішак, потым наліла да самых краёў свой, квяцістай цьмянасцю афарбаваны, бакальчык ды:
— Н-ну...
Падняла бакальчык, трымала яго перад Вацікавымі вачыма.
А ён пазіраў на яе і бачыў.
Святло ад стаяка лямпы, што стаяла на Міхліным: стале, паласкалася ў яе зрэнках. Такім самым круглым агнём гарэла яно ў глыбіні яе вачэй. Нібы запаліў нехта далёка-далёка другія такія самыя лямпы.... З такімі самымі стаякамі...
А яна зноў:
— Н-ну...
Тады за адзін раз перахінуў у рот салодка-гарклявую вадкасць.
Нечаканасць, што трапілася сёння з Вацікам, кінула яго ў топкае дно. Галава ішла ходырам скрозь маленькія, потым большыя, потым яшчэ большыя шкляныя кругі. І яны ўсе адзін за другім раставалі, як разбіваў іх нехта жалезнаю палкаю.
У думках варушыліся самастойныя развагі: «Што я зрабіў?.. Няўжо ж гэта ёсцека тое, што празываецца кахаць дзяўчыну? Які яна ветлівы чалавек... Якое добрае жыццё — любіць чалавека. Мы будзем з ёю шчаслівымі людзьмі. Жыццё наша змеранае гадамі і яго трэба як мага ў пашане трымаць. Харытон — смешны чалавек. І вельмі нават смешны... Чаго злаваць на мяне? Хіба ж я тут вінаваты? Мы ж людзі самі па сабе маем права на каханне. Я не магу загадаць, каб яна яго кахала. Я заўтра пагавару з Харытонам, чаго ж сярдуецца на нас? Харытон чалавек нядрэнны, і ён мяне зразумее. Ах, як гэта ўсё... Шмат на свеце добрых людзей!..»
Вацік устаў ад стала, крэсла адсунуў,— каб быў яму праход. Падышоў да Міхлі. Цяпер не было ў яе зрэнках тых двух агнёў ад лямпы. Усё роўна, нібыта стушыў іх нехта наўмысна.
— Ну, дык што ж вы не гаворыце пра ваш сон?
А яна:
— Сядайце на сваё крэсла і слухайце.
— А калі я на ваша сяду...
— На маім — удваіх будзе цесна...
— Я чуць-чуць... Адзін рубчык... от адну кропельку... от так...
Рукою ахапіў абручы Міхлінага крэсла — прысеў на самым яго краёчку.
— От так: бачыце, як добра.
Яна пасунулася толькі — прастор дала на сваім крэсле. Калі сеў — дакрануўся да яе цела: густа запаленая цеплата яе рукі прабегла па яго целе. Вацік адчуў, нібы падпаліў нехта правы Вацікаў бок. Агонь пайшоў, як запаўшая іскра ў торф, у самую глыбіню, і цяпер ніхто не зможа ніякаю вадзяною сілаю дастаць тую іскру, затушыць. Ды і навошта даставаць? Хай ідзе, мяшаецца з яго цеплынёю, гарыць двайным чалавечым агнём.
А Міхля трымала між пальцаў відэльцы, стукала па абрусе відэлечнымі зубамі і да яго:
— Па-першае, ці верыце вы снам?
— Снам?..— пачын зрабіў для свайго адказу. Час вышукаў, каб падабраць можна было трапную думку.— Як да якіх сноў...— сказаў урэшце.— Бывае, можна паверыць. Бо чалавечыя сны разгадка на якія хочаце манеры. І так здарыцца яно — можна сказаць: сон як у руку даўся; і гэтак здарыцца — сон угадаў.
— Я таксама не веру гэтым снам,— сказала, пазіраючы Ваціку ў вочы.— Толькі я не магу зразумець: чаму бываюць сны ні з таго ні з сяго? Каб, скажам, чалавек думаў, каб чуў ці каб бачыў... А то — і не думаеш, і не бачыш, а возьмеш ды сасніш.
І выпусціўшы з пальцаў відэльцы:
— Ну, дык слухайце...
Усёю сабранаю сілаю пальцаў сціснуў Вацік абручы яе крэсла. Другою рукою моцна стукнуў па сваіх каленях. Ваціку схапіць хацелася сваімі рукамі з абодвух бакоў Міхлю і, таксама, як гэтыя абручы, моцна сціснуць... Але не зрабіў гэтага — чакаў, пакуль пра сон будзе гаварыць.
І Міхля гаварыла:
— ...Горад. Я не ведаю, які горад. Але вялікі, прыгожы горад. Вуліцы выбрукаваны ўсе адным клінкерам. І от я іду па самай галоўнай вуліцы. Нідзе нікога, ні аднаго чалавека. Як вымерлі людзі, нават як змёр увесь свет. А я іду на рынак. Мама мая, нябожчыца, паслала мяне, каб я купіла пучок маладой радыскі. У руках у мяне кошык, і я сама сабе думаю: ці ёсцека на рынку радыска, калі нідзе няма на вуліцы ні аднаго чалавека? І мяне апанаваў нейкі страх. Не таму, што я не куплю радыскі, а што адна я на бязлюднай вуліцы. Іду я гэтак, іду... прамінаю адзін квартал, прамінаю другі... Паварочваю за рог вялікага дома і раптам — цэлае мора людзей! Узрадавалася я, што людзей убачыла. Пайшла была аж подбегам. Падыходжу ўжо нават да таго людскога натоўпу, і... апанаваў мяне вялікі страх: людзі тыя ўсе як адзін маўчаць. Дзе гэта відана, каб людзі ў вялікім натоўпе ды маўчалі? Аж, калі я праціснулася сярод таго натоўпу, бачу тры шыбеніцы. Тоўстыя, вялікія слупы ўкопаны ў зямлю, і на іх матляюцца вяроўкі. Я вочы зажмурыла ад страху. Бегчы хацела, а потым падумала: каго ж будуць тут вешаць? І хто будзе каго вешаць і завошта? І не паспела я гэта падумаць — расступіўся натоўп. Усё роўна як нехта раптам расчыніў патаемныя дзверы. І вот, калі я ўзглянула,— вядуць трох чалавек. А па натоўпе шопат: «Камуністы». Тады я толькі ўбачыла, што вядуць іх не чырвонаармейцы, а салдаты з пагонамі.
«Завошта ж іх?» —запыталася я ў нейкага барадатага чалавека. «За тое, што яны рабілі калгасы», адказаў ён мне. І я... прачнулася. Што вы на гэта скажаце, таварыш Такарскі?
— Нічога...— падняўся Вацік з Міхлінага крэсла.— Па-мойму, барадаты чалавек, бадай, вас падманіў.
Ды растросшы прымушаны смех:
— Па-мойму, гэта не што іншае, як комплекс чалавечых думак, з якіх потым ужо і складаецца сон.
— Хто яго ведае,— адказала Міхля, нібы не зразумеўшы апошніх Вацікавых слоў. І, не парушаючы тону гаворкі, яна дадала: — Мо стары барадач і зманіў мне. На тое ж гэта і сон.
Па Муравейніках пранесліся нечуваныя, ніколі няведаныя чуткі. Пайшла Скрыпуніха да Павэлкавых стаўчы куцці ў ступе. А Павэлчыха ёй і кажа:
— Родненькая, залаценькая, што я чула... Гэта ж мой быў у савеце, а тамака мужчыны берчукоўскія яму гаварылі: людзей будуць кулачыць.
— Як жа гэта? — не ведала Скрыпуніха, пра што кажа ёй кабеціна, а бяду адчула.
— Я не ведаю як, а будуць. Сёння ўранку Даніла Шчупак быў у нас: заходзіў па грошы, што мы надоечы да яго кнораза ганялі нашу Цышку... Дык і Даніла казаў: што ў калгас не ідзе — усіх пакулачаць, нікому не будзе жыцця. Даніла казаў, што перш-наперш будуць кулачыць нашага Міхася Слямзака. Божа мой, што гэта робіцца на свеце!
— Ты мне накажы,— папрасіла Павэлчыха Скрыпуніху.— Прышлі сваю Гэльку. Сходзім хоць ды паглядзім, як яны будуць... Ты ж тутака жывеш пад бокам.
— Прышлю, залаценькая,— дакляравала.— А як жа, сходзім.
А сёння на сельсавецкім прэзідыуме і ўпраўду пытанне пра Міхася Кляўко ды пра малінаўскага Булгака стала рубам.
У газетах, што лістаносец у Берчукі прыносіў, пісалася, і сам раён пісаў у сельсавецкую канцылярыю, пра знішчэнне кулацтва — апошняй буржуазнай ступені.
Сцены сельсавецкай канцылярыі гаварылі лозунгамі пра змаганне класаў. Плакаты гонарам выстаўляліся, што там у горадзе ідзе магутнае будаванне. А Харытон гаварыў прэзідыуму:
— І знішчым. Раз раён дае сваё права — звядзем з свету кулацкі клас. Пажылі, так сказаць...
Вацік клінам уціскаў сваю думку:
— Што ўвесь час ідзе класавая барацьба, усім, таварышы, вядома. Тым больш гэтая барацьба набывае найбольшае значэнне ў час нашага вялікага будаўніцтва, у час калектывізацыі вёскі. Мы павінны метка знаходзіць нашага ворага, калі будзем выбіваць з яго рук апошнюю зброю. Мы павінны...
— Я ведаю, таварыш Такарскі, што мы павінны,— перапыніў Харытон Ваціка. Хацелася Харытону, што ні гаварыў бы Вацік, каб усё супярэчыць. Не мог забыцца пра сустрэчу з Вацікам у Міхлі. Той вечар ні на адну хвіліну не пакідаў Харытонавых разваг.
«Я праз увесь час жыву тут, сустракаюся, а ён перада мною ўздумаў ганарыцца, ісці мне наперакор».
Як ішоў тады ад Міхлі, разважаў: «Паглядзім, што з гэтага будзе. Я табе, мой даражэнькі, калі на тое пайшло, дамся ў знакі».
І ён загаварыў.
— ...Мы не павінны, а мы, будучы ў нашых абавязках, і калі нам прадпісваюць выкарчаваць заядлых кулакоў, зараз жа...— хацеў зрабіць замен таму слову, што Вацік сказаў, і не мог —сказаў, яго скрадваючы: — ...зараз жа павінны прыступіць да выканання нашых абавязкаў.
Карпілаўскі Юзік паказаў Харытону палец,— запытаў:
— Кажы адразу, каго будзем раскулачваць?
— Звесна ж каго,— адказаў Харытон,— малінаўскага Булгака.
— А яшчэ?
Харытон стрымаў адзін момант сваю думку. Ператрос яе, праверыў другім разам, каб не было памылкі. Міма сваёй волі глянуў на Вацікаў твар і адразу:
— Муравейнікаўскага Кляўко. Пакуль што — іх двух.
Цэлая хвіліна трымалася нацягнутаю маўклівасцю. Кожны сам сабе тасаваў сваю думку. Карпілаўскі Юзік парваў туга выцягнутую хвілінную струну:
— А за што? — запытаўся Юзік.— Якія нашчот іх у цябе пэўнасці?
— Па-першае, Булгак праз усе гэтыя гады трымаў нанятую сілу... што згодна нашай партыйнай устаноўкі,— ідзе на знішчэнне,— гэта раз. Па-другое,— зноў палажыў кулак,— яго сяголетні падатак — дзвесце дзевяноста сем рублёў і трыццаць чатыры капейкі. У яго — двое язджалых коней ды шчэ паджаробак — гэта тры. Зямлі ў яго — самага лепшага сорту — валокі — чатыры. Ну і ўсё іншае, так сказаць. Мне здаецца, табе і ўсім вядома, што ён па нашым сельсавеце адзін з найзлосных, найбагатых кулакоў.
— Ну, а пра муравейнікаўскага гэтага чалавека? — запытаўся Вацік.— Па-мойму, ён да кулакоў не падыходзіць?
— А па-мойму, таварыш Такарскі, падыходзіць.
Харытона апанавала найбольшая злосць:
«Што ты заступаешся і мне свае ўказы падаеш: падыходзіць ці не падыходзіць».
І ён гаварыў.
— Пра муравейнікаўскага кулака,— зіркам слізгануўся Харытон па Вацікавым твары,— таксама магу даць маё паведамленне. Хаця табе, таварыш Такарскі, звесна не менш як і мне.
Узяў Харытон з пакамечанага папяроснага пачка сплюснутую папяросу. Нервова шаргануў сярнічкаю па абцёртаму карабку — прыкурыў. Усім дымам папяросным зацягнуўся: дым ішоў растрэсенымі паскамі праз нос, як вада праз лейку, а ён гаварыў:
— Хто не быў тады на сходзе ў Муравейніках і не чуў, як гэты самы Кляўко, ці, як яго празываюць усе муравейнікаўскія,— Слямзак (а гэта таксама пра невашта гаворыць), ён Слямзак,— выступаў супроціў калгаса? Таварышы! — гэта ж вачавідны кулак! Злосны кулак, які лезе праз усе шчыліны, які зрывае нашы сходы, які, каб прымеў, ураз пайшоў бы на знішчэнне нашай працоўнай савецкай улады! Такога, таварышы... увесь сённяшні прэзідыум,— даўно трэба было выкарчаваць, каб не асталося яго насення. І мы, таварышы,— тым больш нашыя партыйцы з Чырвонага і камсамольцы — да гэтага часу, нічога не зрабілі: ніхто нават і ў галаву сабе не ўзяў, што вылазка класавага ворага будзе перашкаджаць у нашай працы. Гэта ж, каб ведаў хто,— нас трэ было б аддаць пад суд. Дзе гэта відана, дзе слыхана ў свеце: раз'юшаны кулак зрывае сход, зрывае калгаснае будаўніцтва, а ўсе пазіраюць, і ніхто не маргне нават вокам. Таварыш Такарскі (я памятаю), ідучы тады са сходу, гаварыў, што не праведзена было сярод насельніцтва растлумачэння і што праз тое сход сарваўся. А таварыш Такарскі забыўся... у той жа раз забыўся, што гэты сход сарваў злосны кулак. Ён нават не абазваўся ні адным словам на такі, на такі злосна-кулацкі здзек!..
— А што там на сходзе было такое? — Юзік перапыніў раззлаванага Харытона.— Я ж нават і не чуў пра той сход.
Жар у папяросе заліўся цвёрдым попелам: стухла Харытонава папяроса. Не чуў, што яна стухла,— некалькімі разамі цягнуў за папяросны мунштук і зноў:
— То ж, што зацерлі злачынствы ярага кулака і ніхто не чуў. Яго б даўно патрэбна было выслаць, каб ён не пазорыў нашага сельсавета. Яго б нават такога мала выслаць... гэта, па-першае. А па-другое...
Вочы Харытонавы ўзгарэліся пякучым агнём. Нястрыманая кроў ад празмернай узнятасці настрою падступала да Харытонавага твару. Кідаў раз-пораз злосныя зіркі на Ваціка — лавіў яго збянтэжанасцю зацярушаны твар. Тады яшчэ больш хацелася дапячы Вацікаваму твару: «Хай ведае, што я, хоць ты і гарадскі, а больш ведаю пра партыйную ўстаноўку».
— ...А па-другое,— гаварыў Харытон,— калі мы разгледзім, з якога карэння паходзіць сам Кляўко... Хто яго бацькі? — А яго бацька чалавек, што ўсё сваё жыццё пражыў з чужой працы. Праз увесь век сваю зямлю аддаваў у арэнду. Людзі рабілі яго зямлю, а ён жыў за пана, жыў арэндаю, што плацілі яму нашы сённяшнія, тыя самыя, калгаснікі! Дык хіба, таварышу Такарскаму мала гэтых кулацкіх выкрунтасаў? Калі таварышу Такарскаму мала,— раз-пораз стукаючы кулаком па стале, гаварыў,— калі мала... дык чаму ён да сённяшняга дня, гэты самы Кляўко, не ўступіў у калгас? Скажыце, Такарскі, чаму ён, я пытаю, не ўступіў?
Вацік голас растрос — няўпэўнена адказаў:
— Яшчэ шмат хто не ўступіў. Гэта не доказ. Другі інтарэс, калі ты кажаш пра яго, што ён гаварыў на сходзе... пра яго бацьку... Я ж нетутэйшы... Калі ўсё было, як ты кажаш — канечне, ён падыходзіць пад кулацкую стаўку.
Харытон адчуў пасля Вацікавых слоў свой верх. Аж радасцю замжэлася нутро. У думкі свае пусціў вольнасць: «Шкода, што тут няма Міхлі: хай бы паглядзела ды паслухала».
Прыкурыў стухшую папяросу, сеў на скрыпучы канцылярскі тапчан, гаварыў заспакоена апаўшым голасам:
— Не, таварыш Такарскі, калі ў калгас не ўступіў гэты канец, што ты намякаеш, дык ты думаеш, што гэта не тая самая работа Кляўко? Яго, брат, работа. Ведаем, як ён падбухторваў спотайка хоць бы сабе і таго самага старога Лаўрэна. Ёсцека ў мяне... калгаснікі нашы, брат, дагледзяць, дзе што робіцца. Ад іх вока пылінка нават не схаваецца. Я вот пра ўсё гэта і напісаў раёну, і раён даў, значыцца, права на гэтых двух.
Нехта пастукаў у зачыненыя канцылярскія дзверы. Пружынаю ўзняўся Харытон з тапчана.
— Хто там? — не даслухаў з-за дзвярэй адказу, а сказаў: — У нас прэзідыум... Нямашака чаго там ламаць дзверы. Так што адносна,— гаварыў Харытон прэзідыуму,— адносна раскулачвання гэтых двух кулакоў, я думаю, супроціў нікога. Ды калі яшчэ, таварышы, узяць на ўніманне Кляўковага жарабца...
І да Такарскага:
— Таварыш Такарскі, ты бачыў Кляўковага жарабца? Гэта ж не жарабец, а воўк! Ён жа яго на вадапой, казаў Танцулька, не водзіць. І ў хату носіць ваду. Яго хата на дзве палавіны. Другая палавіна не скончана, дык там стаяць свінні і жарабец... Ён баіцца, каб яго не ўкралі.
Юзік запытаўся ў Харытона:
— А колькі ў яго ўсіх коней?
— Жарабец,— адказаў Харытон.— Ты захацеў, каб у яго былі коні? Кулак — хітрая птушка, і не вельмі ён будзе гнацца за лікам коней. От ты да яго па такой прычыне і з падаткам не прычэпішся: адзін конь, адна падатковая цана. А які гэта конь — ого, кулацкая хітрыка! Яна выкруціцца, як ты ні круці. Але дзякаваць богу, што наша партыя зрабіла раскулачванне. Даўно трэба было...
Зноў нехта нецярплівым стукам дзверы скалануў.
Аж затрэслася ў рамах шыбнае шкло: было дрэнна закітована.
— Схадзі паглядзі,— загадаў Марціну, які сакратарыў на прэзідыуме,— якая там трасца прэцца?
А калі Марцін праз хвіліну адчыніў дзверы, увайшоў у канцылярыю муравейнікаўскі Атрахім Супчык. Твар яго быў спуджаны непрытомнасцю. Вочы блукалі — шукалі на кім застанавіць свой спалох. Глядзеў то на Ваціка, то на Харытона і не мог скеміць, да каго падысці з гаворкай.
Марцін сказаў за Атрахіма:
— Няшчасце ў іхнім муравейнікаўскім калгасе.
Тады Атрахім набраўся смеласці, як развязаў Марцін завязаны Атрахімаў язык.
— Дайце ж рады, таварышыкі, няшчасце трапілася,— гаварыў і слёзы трымаў на вачах.— У гэтую ноч прапалі дзве калгасныя каровы...
Не даказаў Атрахім Супчык пра здарэнне, як Харытон прыўзнятым голасам ударыў:
— Кулакова работа! Таварышы...
З-за стала вылез, на плечы ўскінуў кароткі свой кажушок, шапку схапіў і да Ваціка:
— Пойдзем на следства. Кулакова работа: ай-яй-яй! А вы гаворыце — няма кулакоў, раскулачваць не патрэбна...
— Пачакай! — спыніў Вацік.— Куды пойдзем?.. Паспеем... Усё роўна кароў тых не адратуеш.
Гаварыў да Атрахіма:
— Раскажыце, як жа трапілася?
Цяпер толькі Харытон узяў на развагу; зашпіляў у кажушку гузікі ды:
— Раскажы, таварыш Супчык. Як жа яно, такое, здарылася?
З нагі на нагу Атрахім пераступаў. То аднаму, то другому глядзеў у вочы. Раз за разам носам сморгаў.
— Як вам звесна,— казаў Атрахім,— каровы ж нашы калгасныя абагулены. І ўсе яны стаяць у адным, як вам звесна (у Танцулькі вялікі хлеў), у адным хляве. Дык вот на ноч, як трэба, іх і пакармілі і напаілі... Яны і здаровыя былі ўсе. Аж калі на ранак пайшлі Банадысіха з Старавойціхай даіць (яны ж у нас лічацца даяркамі), дык як увайшлі ў хлеў — уголас адразу: «А мамачкі, а бацечкі — з каровамі нешта парабілася». Прыбегла да мяне Банадысіха ды як нарабіла ляманту... І ўжо ж што-што — каб каго другога прапала! Каб, скажам, мая... А то, ведаеце якраз і Старавойтавых і Танцулькавых.
— Дык тыя каровы, значыцца, ёсцека? — запытаў Харытон.— Я мысліў, як ты кажаш — «прапалі» украў хто-небудзь з кулакоў... Ты ж бы так і гаварыў: здохлі дзве каровы. От дзівачны чалавек! Ну, здохлі, і чорт іх бяры... Што ж па іх, па-твойму, галасіць?
— Канешне, не галасіць...— засаромеўся Атрахім,— я кажу пра Старавойціху...
— Знаем мы такіх Старавойціх...— адказаў Харытон.— Курыца ў яе здохне — і яна табе налямантуе на ўсё сяло.
Вацік стрымаў маўклівасць: у яго нутро чамусьці закрадалася трапятлівая неўразумелая падазронасць.
Зводніца-думка скрэблася маленькімі кіпцюрамі — рупіла ўсё Ваціку. Калі ішоў ад Міхлі, гаварыла яго сэрца: «Не-э... Яна не такая, як я пра яе думаў... Яна другая».
Шукаў пасля, каб знайсці, чаму не такая Міхля. Хацеў пэўнасць надаць свайму пачуццю — сцерці з яго незразумела ўстрывожаны непакой і не мог. Тады прымушанаю цвярозасцю доказы сам сабе падносіў: «Не пара, як кажуць. Яна і я — людзі мы, бадай, двух канцоў свету. Яна любіць, бачу я, салодкае, а я люблю, як той казаў, кіслае. Натурамі мы не падыходзім. І Харытон хай не спаганяе на мне сваёй злосці. Хай сабе, на здароўечка, жэніцца. Я дапамагу нават, калі яму трэба. Яна, можа, нават і добры чалавек... і прыгожасці мае шмат. Але ж... што-што, а нават гэты яе на мезеным пальцы пазногаць... Прыкрасць... Толькі, як сядзеў з ёю на крэсле, убачыў упершыню гэты доўгі, завостраны, белы як смерць, пазногаць...»
Ото ж праз некалькі дзён мітусіліся думкі густою мяцеліцаю.
Ваціку рупіла шчэ і другое: сон, што сніла ды расказала Ваціку ў той вечар.
«Для чаго яна казала? — шукаў Вацік думкамі. Што яна хацела сказаць пра трох павешаных?»
Ваціку прыйшло на ўспамінак: дзядзька Вацікаў, Ясь Рымашэвіч, таксама расказваў пра павешаных. Было гэта, як Шкуро заняў на некалькі дзён сваёю бандаю Варонеж.
«Увесь горад быў апустошаны,— казаў дзядзька Ясь.— Людзі хаваліся па скляпах, па падвалах. Жанчыны вельмі цярпелі здзекі ад шкураўскіх салдатаў. А сам горад папялеў у агні. Як дзень, як ноч — гарцавалі па горадзе шкураўскія коннікі. Колькі, колькі было павешана тымі катамі, замучана людзей!»
Ніяк не мог забыцца на адно, вельмі жудаснае, усё жыццё дзядзьку Яся працінаючае здарэнне.
«Было,— казаў Ясь,— у тую самую раніцу, калі Шкуро ўварваўся ў горад. На скорую руку, каля будынка, дзе жыў камендант горада, былі ўкапаны тры слупы — шыбеніцы. Людзі абыходзілі палахлівае месца другімі кварталамі. Але ўзлаваныя бандыты, каго дзе захоплівалі, гналі да тых шыбеніц: каб глядзелі, як будуць вешаць людзей-камуністаў».
І ён, Рымашэвіч, быў у тым назганяным бандытамі людскім натоўпе.
«Стаю гэтак,— казаў Ваціку,— дрыжу ад страху, гляджу, што будзе. Аж (таксама, як у Міхліным сне, разважаў Вацік) народ расступіўся,— казаў Рымашэвіч,— а я і ўбачыў: вядуць нашага каменданта горада, значыцца, таварыша Лінчыца (такі добры, такі малады быў чалавек). А за ім — вайсковага з нашыўкамі на рукаве, і трэці, гэтакі нізенькі, у падзёртай ватовай світцы. Я і забыўся паглядзець, хто там вядзе іх, як вядзе. Убачыў трох гэтых чалавек, што ішлі на відавочную смерць, і мяне апанаваў халодны страх. «Завошта?» — маўкліва зрывалася ў кожнага чалавека горкае запытанне. А Лінчыц стаў на табурэтку, паглядзеў на людзей ды кажа: «Апошняя мая да вас, таварышы (гэта да нас усіх), апошняя просьба: не даруйце за нас, загінуўшых, гэтым азвярэлым катам!» І адзін з тых катаў надзеў на шыю пятлю. Афіцэр, што прывёў іх пад камандаю, не сцярпеў: падышоў да табурэткі і выбіў яе сваім ботам з-пад ног таварыша Лінчыца. Я на той момант проста быў заплюшчыў вочы. А калі зноў зірнуў — афіцэр разгушкваў на вяроўцы нежывога Лінчыца. Ад свежай укопкі варушыўся слуп, а вяроўка ўгары, калі гушкалася на ёй нежывое цела, скрыпела, як качэлі. Афіцэр стаяў плячыма да мяне,— казаў дзядзька Ясь,— а калі адыходзіў ад разгушканага цела, павярнуўся сваім тварам. Якое гэта было жахлівае спатканне! Я спазнаў афіцэра: гэта быў сын нашага Таканскага — Вячаслаў».
Цвярозаю памяццю ведаў Вацік, як жылі яны,— здымалі кватэру ў камяніцы Таканскага. Сам Таканскі быў натарыусам — добры знаёмы быў губернатара Зомбара. Цяпер паўстаў перад Вацікам увесь той дзень, калі была поўная камяніца вэрхалу. Гэты самы Вячаслаў, ці, як звала яго матка,— Вальдэмарчык, разбіў сабе шчаку на лёдзе. Любіў вельмі ездзіць на каньках і ўпаў быў. Колькі было тады ў натарыуса Таканскага клопату над сынам! А потым была вайна... Малады Таканскі па сваёй волі пайшоў на абарону бацькаўскай камяніцы. Чуткі адны хадзілі былі па горадзе, што маладога чалавека недзе пад Кішынёвам забілі. Другія чуткі спотайка хадзілі, што чалавек папаўся дзесьці ў палон... Ясь Рымашэвіч і спыніў хадзячыя чуткі. Ды не толькі адзін Рымашэвіч, а і другія людзі, хто ведаў Вальдэмарчыка, гаварылі пра маладую адважнасць каля тых варонежскіх шыбеніц. Не маглі людзі толькі аднаго зразумець: як змог вярнуцца малады Таканскі.
Дык вось што перадаў Ясь Рымашэвіч свайму пляменніку пра знаёмага некалі чалавека, а Ваціку, пасля Міхлінага сну, узяло ды на ўспамінак узбрыло. Дык і думалася Ваціку і зразумець не мог: чаму звёрзся дзяўчыне гэты сон?
А Міхля ў тую ноч аж да раніцы не самкнула вокам.
«Якая я неасцярожная! — думала пра Ваціка.— Што я нарабіла... Хаця б ён не здагадаўся чаго. Ён зусім не ведае нічога. Гэта зусім не той чалавек! Такарскі і Таканскі... Гэта падобнае прозвішча звяло мяне з толку. Я, бадай, пачынаю тут вар'яцець. Гэта — жахліва! Гэта — немагчыма! Я павінна нешта рабіць... адна. За ўсіх нашых рабіць і за сябе рабіць. І зраблю! Дачка Красінскага не дазволіць, каб нейкі вырадак ганьбіў яе бацькоў! Ніколі не дазволіць!»
Тая ноч вельмі змарыла яе. Яна ўскрыквала скрозь сон, яна кідалася на ложку, камячыла сваю пуховую падушку. І цешыла сябе толькі адною, ледзь тлеючай думкаю:
«Добра, што я гаварыла яму пра гэта, як пра сон. Магла ж я такі сон сасніць. Канешне. А ўсё ж такі я і асцярожная...»
І ўсімі днямі пасля таго вечара насіла Міхля ў сабе роспач. Плакаць хацелася, скардзіцца на свет, на людзей ад празмернай злосці, а не было слёз.
От ужо каторым годам марнее яе чалавечнасць у гэтай вёсцы. Адарвалася ад свету, ад людзей. Яна не жыве, а нясе крыжовую пакуту.
Калі сціхлі апошнія гарматныя ўзрывы ды асталяваліся межы — Міхля асталася асколкам шкураўскіх людзей. Было іх сем чалавек. Разышліся ўсе па сваіх дарогах... Разыходзячыся, далі сабе моцную прысягу: весела сустрэцца ў доме пана Отона, што стаіць на рагу Нікіцінскага праспекта.
Развітваліся і гаварылі:
— О, які будзе бал! Пан Отон не пашкадуе нічога для нашай сустрэчы!
І вось колькі ўжо адлічана гадоў з іх жыцця. А якое жыццё неміласэрнае — літасць сваю згубіла, надзею пад ногі падтаптала. Ды як скамячыла, як апаганіла жыццё красуню-надзею! А спачатку расцвітала жыццё лапушыстаю кветкаю. І маладосць была непадатлівая ў яе руках.
З Вацікам стрэлася,— гадавала з таго часу думку: «Свайго сустрэла чалавека... Разам будзем працаваць... Я ж тут адна адным. Каторым годам чакаю гэтай змены... (Добра, што прыходзіцца Танцулька нейкім родным... бацькі мамінага дваюрадны брат.)»
Тлела ў Міхліным розуме развага: «...Спішамся з Віктарам. Грошай нам прышлюць... О-о, калі будуць у нас грошы... тады мы калгасы гэтыя «закантрактуем»... Бурбалкамі зробім іх на дажджавой вадзе. Пройдзе дождж, і — бурбалкі палопаюць... Тут можна знайсці людзей, ахвочых да грошай... Ды і чакаць было б карацей... Божа мой, як абрыдзела быць закутай са сваімі думкамі, з пачуццём. Жыццё ўкарачаецца ад такога жыцця. А яно ж і так кароткае нашым векам».
Радасцю праз увесь час імжэла Міхліна адчуванне: «Дзядзька Танцулька ў калгасе... і я ў калгасе. Пан Отон некалі, як мы асталіся сярод бальшавікоў у Варонежы, гаварыў: «Мы як той шнур, што падведзены да дынаміту: будзем гарэць, аж пакуль не лупне цэлы агонь».
Прыйшлі да ўспаміну Міхлі Танцулькавы словы — дачуўся Танцулька пра Булгакаву бяду — цешыў Міхлю, гаварыў: «Добра гэта, і вельмі добра... Час той бліжэй падыходзіць, калі мы выйдзем з калгаснай агарожы. А гэта калгасная агарожа хоць і заканурак, а жыць можна... На ўсё ёсцека, сястрыца, на свеце свой час: дасць цяпер бог, бунты пойдуць праз гэтыя калгасы.
Паглядзіце сабе,— казаў,— хоць бы на другі канец Муравейнікаў: бачаць наша жыццё, і ты іх не загоніш калом. А яшчэ ж усяго толькі тры каровы адышло. Пад весну, я мыслю, больш надзяром скур. Сена не дакасілі... ды і скошанае — прэе ў стагах. Харчоў да вясны (божа бронь!) — не хопіць. А жыта гэтых шэсць пудоў з’ядуць — трэба будзе ставіць гаворку на праўленні, каб хлебанарыхтоўкі нашы здаць больш як на сто... на сто адзін, скажам, працэнт. І нам будзе прыемна, і ўладзе ахвотна будзе глядзець на нас. Ды калі б збожжа згнаіць, змарнаваць, тады кулака свайго не ўкусіць ніхто: дзяржава, мае даражэнькія, наш хлеб забрала. Ага! На тое ж гэта і калгас. А што вы, мае даражэнькія, думалі! А дрэннае, як той здохлы тхор,— далёка чуваць сваім пахам. І гаварыць не трэба: работа сама за сябе будзе гаварыць. Вось табе тады і будзе пшык. А мы гэтым часам і прыплывем да нашага берагу.
Вы, Міхаліна Дамінікаўна, сваё ведаеце: каб спадцішка, каб па кавалачку, а мы — сваё. Прыязджаю тады з горада (едучы ўжо ведаў — трэба шукаць ратунку), аж мне Банадысь і падносіць: «Сход быў, у калгас звалі, не захацеў ніхто...» Эх ты, думаю сам сабе, галава твая замарынаваная, не захацеў ніхто, не захацеў... Давай, кажу, я першы іду... Аж вочы быў вышчарыў. І вунь як добра цяпер, што сабраў тады людзей...
Хоць і прапіў тады сёе-тое, а жыццё, кажу, абгарадзілі. Паспрабуе хай цяпер хто ўпікнуць... Той самы Слязмак — слова не скажа. Ускочыў, ліханька, як у памыйніцу, і цяпер будзе аблізвацца. А калгасы, сястрыца, хай робяць. Толькі каб такія, як наш... Па-мойму, Харытон умее рабіць, а гэты Вацік-шмацік шкодзіць толькі яму».
«І ўпраўду — шмацік,— гаварыла Міхля сваімі думкамі.— Я цяпер ведаю, што мне рабіць... Я сама з ахвотаю выбіла б з-пад ног табурэтку... так, як выбіваў Таканскі таму гарадскому каменданту».
Сустрэла днямі Ваціка на гэтым канцы Муравейнікаў, ехаў з Журам, мусіць, у раён. Разміналася з фурманкаю, дык здалося Міхлі: наўмысна павярнуў галаву да Жура. І не бачыў, што ішла яна па вуліцы. Во як загарэлася тады нутро. Драцяным холадам застылі жылы — кроў бегла па жылах перабоістымі штуршкамі. Хацелася крыкнуць на ўсю вуліцу, каб аж задрыжэла ўсё. Але сцяла зубы, прашаптала з пякучым болем:
— Прыйдзе на цябе канец... Няхай!..
Дарога, што злучае Муравейнікі з Берчукамі, лічыцца за тры кіламетры. Ніхто яе меркаю метроваю не мераў, а вокам чалавечым яна змерана. Выйдзеш за Берчукі, а яна адразу гару забірае сабе пад ногі. Пойдзеш праз гару — лагчынаю нырцуе, а потым — зноў карабкаецца на гару старою бабаю. Так і куляецца яна цераз узгоркі, аж да самага лесу, што Муравейнікі трымае пад вартаю. Ото ж і ехалі на Антонавым палукашку гэтаю дарогаю: Харытон Мамчыц, сакратар сельсавецкі Марцін, член берчукоўскі Юзаф, Вацік ды Міхля (яна была ў берчукоўскай краме, і яны для яе падводаю трапіліся да Муравейнікаў).
Зіма ўжо асталявалася. Сёння трыццатым разам снег пабелу сваю налажыў і на платы, і на стрэхі, і на самую дарогу. Зранку вецер быў усхадзіўся — хмар панаганяў з усяго свету. А цяпер, пад вечар, хмары тыя ў цёмную гушчу сабраліся, віселі прырыхтаваныя напагатове пад самым небам. Пільнавалі хмары некага, каб ухутаць яго сваёю мультановаю посцілкаю.
— Бадай, ці не падбавіць снегу нанач,— сказаў Вацік.
— А чаму ж яму не падбавіцца,— клінам уставіў Харытон і дадаў: — Твайму снегу.
Антон счуў гаворку,— сам далучыў свой голас.
— Матушка-зіма...— сказаў Антон.— Надышла яе, так сказаць, порушка... Н-но!
Конь сыпаў аскабалкамі снегу на перадок палукашак. Выкідаў яго з-пад ног непатрэбнымі грудамі, фыркаў сустрэчнаму ветру — дружную раскідаў па дарозе рысь. Толькі шчокатам шчокі абдаваліся ў ездакоў.
Харытону, от гэтак седзячы, пад стрэчны сіверны вецер, хацелася пець песню. Хай разносіцца голас бясплатным сіверам! Ды чаму ж і не пець, калі воля ў сваіх руках. А хто волю даў? Сам Харытон, хоць і не быў па сваёй маладосці на фронце, а палец прылажыў на здабычу дарагой волі: у абозах быў аж пад самаю Варшаваю. А хіба мала гаварыў на сходах пра здабытую волю, а хіба не сельсавецкі ён старшыня, калі выбраны другім годам? І ён будзе да канца стаяць за волю: цану яе Харытон ведае.
І яшчэ.
Хай бачыць Вацік, як ён сядзіць на задку палукашка з ёю, з Міхляю. Бок з бокам каля Харытона Міхля. Ён адчувае, як туліцца яна сваім целам — бярэ з прагнасцю цяпло яго цела... Яна так блізка ніколі каля яго не сядзела...
І гэта пасля таго вечара, калі злосны пайшоў ад Міхлі. Назаўтра сустрэў быў Міхлю, а яна такая стала ветлівая... Харытону запала ў думку: «Мусіць, не пайшоў ёй Вацік на спадобу. Убачыла нашу між ім розніцу. Такая гаварлівая са мною... Не пазнаеш, што гэта яна тая самая. Дарма сабе, што ён гарадскі... Мы таксама ўмеем абыход зрабіць па-гарадскому. І гэта заўсёды так: чым больш сябе будзеш паважаць, тым больш дастанеш і ад людзей павагі. Добра, што бразнуў тады дзвярыма і пайшоў: яна вельмі чулы чалавек.
Учора гэтаксама на Малінаўках былі: Булгака вагою падварушылі. Думаў Булгак, што да яго прыехалі на гасцібу — бараніў ад сабакі, калі ўзышлі на двор. Калі ж у хату зайшлі ды меркаванні выклалі пра прыезд, снегам пабялеў Булгакавы твар. А проціву — ані кроплі. Ходзіць па хаце ды: «Апісвайце, калі маеце права,— хе! Высяляйце, калі маеце такі закон...»
Пяць кулькоў солі молатай знайшлі на гары. Запас зрабіў, ліханька. Вайны чакаў. Думаў, што, калі вайна пачнецца, не будзе солі...
Дык дзіва што Харытону песню хочацца выпусціць на аснежаныя прасторы. І ён кажа да цэлага воза людзей:
— Спяем... Давайце што-небудзь такое марознае, як гэты сівер. Люблю я, калі едзеш і конь абкідае цябе снегам. Га? Яй-богу! Тады ў цябе ўсярэдзіне ўсё варам варыцца. Да чаго добрая штука жыць на свеце і працаваць...
Міхля паварушылася каля Харытона, сказала:
— І кулакоў раскулачваць...
— І кулакоў...— пераказаў Харытон.— Калі трэба — і раскулачвай, а што ж бо...
Вацік заўвагу падаў да Харытона:
— У цябе, брат, сёння, вельмі дужы настрой.
Харытону кінулася Вацікава заўвага: «Міхляю мяне ўпікае. Дзьмецца, што побач з ім не села».
Адмысловым іголістым словам кальнуў Харытон Ваціка:
— А чаму яму, майму настрою, не быць дужаму? Што я — матку ці бацьку пахаваў? Ды як сказаць... маладосць, таварыш Такарскі, мерзнуць не хоча...
Хацеў паказаць Ваціку, што ў яго хопіць і волі і сілы, на што хочаш. Ён не будзе галавою ныць, «хоць і не гарадскі ён чалавек».
«Учора раскулачылі малінаўскага Булгака, а сёння муравейнікаўскага кулака — і ў мяне рука не здрыганецца. Хай бачаць і калгаснікі нашы, як мы з ворагам змагаемся...»
Калі думкі былі ў Харытона пра калгасніцкую радасць,— Міхля не зыходзіла з уяўлення. Здавалася яму — яна бачыць яго работу і ён шчаслівы чалавек, што яна бачыць. І гэта перад Вацікам. Тады яшчэ большая падшыхала ахвота. Рукі абдаваліся свербам да работы. Хацелася зрушыць з месца цэлую гару, злітую ў адзін скалісты камень.
«Вы паглядзіце,— хацелася крыкнуць на ўвесь свет,— я дужы чалавек, я маю ў сабе шмат маладой сілы і кахання!»
І Харытон, наперакор Ваціку на яго ўпікі пра «настрой», запеў на ўвесь голас:
Са-а-ма садзік яй садзі-ы-ла,
Сама буду й па-а-ліваць.
Гэй — сама хло-о-пчы-ы-ка любі-ы-ла,
Са-а-ма бу-у-ду й разлюбляць...
Вецер падхапіў склады песні, растрос іх, разбіў на паасобныя кавалкі — зацёр у маленькай снежнай завірусе. А Харытон пеў:
...Ой, што ж гэ-э-та ды за садо-о-чак,
Сад зялё-о-нінькай тако-ой,
Ой, што ж гэ-э-та за малойчык
Распракра-а-снай, удалой...
Слухаў Вацік, як песня ўдаралася глухім голасам у снегавую замець, і яму ніякавата было ад гэтых песенных удараў.
«Чаго крычыць поначы, нібы ўпіўшыся? — думка вярзлася ў Ваціка.— Што толькі не ўзбрыдзе чалавеку на розум».
А конь то ўзнімаўся на ўзгорак, то збягаў у лагчыну — сані ішлі ад разгону ўхабістым бокам.
...Калі прыехалі ў Муравейнікі, праязджаючы каля Танцулькавай хаты, Міхля сказала :
— Суніміце, Антон, каня: я злезу.
— Паедзем,— сказаў Харытон.— Паедзем, як сведкаю ад калгаса. Нам жа ўсё роўна трэба панятыя калгаснікі.
— Каго-небудзь другога, можа...— хацела супярэчыць. Але Харытон да Антона:
— Едзь... і проста заязджай на Кляўкоў двор.
Конь ірвануў рысаваным ходам. Агні замігацелі на пераплёцістых хатніх шыбах. І здавалася Харытону...
...Едзе ён з маладою сваёй з загса. От яны зараз пад'едуць, а іх будуць сустракаць... з гармонікам, з вясельнымі песнямі... Яны пойдуць у хату, а іх вітаць будуць. Потым і ён скажа прывітанне да стрэчных...
Праміналі Петрыкаву хату — з-пад падваротні выбег ды моцным брэхам праводзіў сані Петрыкаў Францік.
Нехта стаяў на вуліцы — ламаў на кавалкі цемраю ахутаны свой зірк: спазнаваў фурманку. Цераз вуліцу праходзіла ўпоцемках неспазнаная жанчына — адхінулася, дала дарогу.
А ў Харытона не адліпала жаданне.
Хай бы яшчэ мацней бег конь па калгаснай вуліцы... Хай бы пазіралі... бо вельмі добра, што цёмна: не спазнаць, хто едзе, а моцна едзе. І ў гэтым яшчэ больш для невядомага чалавека зайздрасці.
Але суцішыўся разгон: Антон лейцы напяў—суняў каня каля самай хаты, дзе пражывае Кляўко.
— Пойдзем у хату,— сказаў Харытон.
І да Антона:
— Ты ўз’язджай на двор: прывяжы каня ды ідзі ў адрыну — падкінь каню канюшыны. Можа, і забавімся, дык хай перабірае.
Ужо на ганку, ногі атрасаючы ад снегу, Юзаф заўважыў:
— Калі дочкі ёсцека ў Кляўко, падумае, што сваты прыехалі...
Міхля ўсміхнулася сама сабе,— сказала:
— Вам жарт наўме, а чалавеку і вунь нават якая бяда...
— Загаварыла жаночае сэрца пра бяду,— адчыняючы ў сенцы дзверы, сказаў Харытон і дадаў: — Заходзьце!
...У хаце не засталі самога Міхася. Міхасіха праказала:
— Паехаў у Прыстань, да свайго брата.
— Чаго ж ён да брата? — запытаў Харытон. Міхасіха не счула, а гаварыла:
— Сядайце. Адкуль жа гэта саміх бог нясе? Мо ці не сход будзеце збіраць?
Харытон спотайку кінуў зірк на Міхлю, гаварыў да Міхасіхі:
— Не-э... Дрэннавата, што мы не засталі яго дома.
Да стала прысеў — пальцамі перабіраў па голым стале, паўголасам гаварыў да Міхлі, да Ваціка свае меркаванні:
— Прыйдзецца без яго... Ён для нас і не патрэбен... фактычна. Апішам і скажам... Яна дасць сваю распіску аб выездзе... Па-мойму, ім можна будзе жыць, дзе яны захочуць... абы не ў нашым сельсавеце.
Міхасіха, крошкі з стала сціраючы трапачкай, не ведала, пра што ўпаўголас гавораць людзі,— сорам за сваіх дзяцей паказала перад Міхляй.
— Прабачайце,— сказала,— дзеці, не раўнуючы, як тыя свінні: і глядзіш за імі, і кожнаму паасобку ўвальеш, а яны патом увесь стол запэцкаюць. Дык ужо абруса і не засцілаю. Дзе ж вы бачылі: не намыешся, рук не хопіць...
Харытон перапыніў Міхасіху, ды ўстаючы ад стала:
— Нам трэба зрабіць вопіс... вопіс вашай, так сказаць, маёмасці. Дайце нам ліхтар, і мы пойдзем гуртам, агледзім, запішам...
— Ноччу ды з агнём...— паглядзела жанчына на Харытона.— Як жа гэта?
— Вы не бойцеся,— сказаў Харытон.— Мы не закінем агню, мы ж не дзеці...
— Дык жа там у каморы і кудзеля на вышках... Яна ж, абы прыткнуўся, як порах... Чаму ж вы, мой Харытонка, завідна не прыехалі?
— Часу, цётачка, не было...
— Ужо ж у Банадысёвых ды ў Танцулькавых рабілі вопіс?
— У іх і рабіць не будзем.
— Чаму?
— Яны — калгаснікі.
— А для чаго ж гэта пішаце некалгасных?
— Як апішам, цётачка, тады і скажам.
І да Марціна:
— Бяры папку.
Потым да Юзафа, да Міхлі:
— Пойдзем...
На пяколку сядзеў Міхасёў Юзік, у адных кужэльных штанах, сарочка з такога самага кужалю, толькі манкеты прушчынаю аблямованы... Сядзеў і не хацеў сябе паказваць перад чужымі людзьмі, каб сораму не набрацца за сваю вопратку.
А Міхасіха:
— Юзічак... дык ты, Юзічак, злезь ды прайдзіся, калі ўжо так трэба.
— Трэба, цётачка,— сказаў Харытон.
Яму ішла на спадобу гаворка з Міхасіхаю. Хацелася, каб яна аж да канца не ведала, чаго яны прыехалі, што хочуць рабіць тым вопісам. Але Юзік здаўмеўся пра Харытонаву работу. Забыўся на сваю вопратку — з пяколка саскочыў на падлогу босымі нагамі.
— Мамка... гэта ж яны прыехалі...
Юзік пачуў Харытонавы словы, што гаварыў ён Ваціку над сталом паўголасам.
— ...Гэта ж яны прыехалі,— сказаў Юзік,— нас раскулачваць...
Харытон не чуў, што сказаў хлапец, выйшаў ужо за дзверы. Міхля выйшла за Харытонам, вынесла з хаты паведамленне.
— Яны ўжо здагадаліся, які вопіс,— сказала Міхля.
І што сказала яна — радасцю было для Харытона. Не самыя словы радавалі, а яе голас: от ён нешта робіць, а яна каля самаго яго... так добра...
Ліхтар запаліў Харытон, вачыма лавіў, што перад ім было, дыктаваў сакратару Марціну, як настаўнік для вучня дыктоўку.
— Пішы,— казаў Харытон,— от стаяць дзве парожнія дубовачкі...
...Вацік не пайшоў у сенцы з Харытонам,— астаўся ў хаце. Сядзеў на новым, ад смалістага паху не выцертым тапчане і не мог разблытаць сваіх думак. Блукаў тупым зіркам па водблісках курадымнай газоўкі — бачыў хатнія рэчы, як скрозь імгліста-золкі туман.
Міхасіха гаварыла Ваціку:
— ...Век зжылі — нікому вока не зацярушылі. Нам людзі і сёе і тое, а мой жа Міхась... Суседзі ўсе нас ведаюць. Завошта ж, людцы мае... Што ж мы — нягоднікі ці арыштанты? Ці ж мы зладзеі? Чалавек наш таксама не тое, як другія — аблае цябе ні за што, шкоду наўмысна зробіць...
Калі прыглядаўся Вацік, бачыў у суцэльнай выразнасці: бервяно над самаю бэлькаю каржаватае, відаць, было ў маладосці, не паддалося старасці, не асела. Ад таго і пайшло яно на выступ з усяе хатняй сцяны. Тады думалася Ваціку: «Падняць бы два вянкі верхніх на вагу і яго на сваё месца загнаць дубоваю «бабаю».
— ...Мы ж, як той казаў, і падатак, і штрапоўку, калі прыслалі, колькі трэба было і здалі. І ніхто гэта, каб супроціў падатку, каб супроціў штрапоўкі. Прыслалі нам у леташнім годзе падатак трыццаць сем рублёў, і ў леташнім мы заплацілі. У гэтым годзе, я ж кажу,— дваццаць шэсць рублёў і шаснаццаць капеек. Мы ж, калі трэба, і яшчэ рублёў некалькі змаглі б агораць. Колькі нам прыслалі — мы ж і заяўленняў ні сёлета, ні летась на збаўку, гэтак як, скажам, другія, не падавалі. Міхась мой кажа, калі трэба пасля вайны будавацца нашаму гасударству, дык і памагчы трэба, а як жа...
«...Бервяно гэта загнаць дубоваю «бабаю», а потым хату атынкаваць... Дык і прусакі ўраз звяліся б... А то ж іх так шмат бегае... А яны ж такія пладлівыя... Недзе напісана было, што адзін прусак дае прыплоду ў суткі больш як тысячу штук. Ах, колькі тут іх, шмат!»
— ...Вы ж, мусіць, майго Міхася ведаеце? Яны ж удвух з Юзікам у вас, у Чырвоным, рабілі гэтым летам сырабойню. Ён, ведаеце, можа і зрабіць хоць што. От што ні возьме, дык у яго руках яно гарыць. І гаршчок — от бачыце, вунь на прыпечку,— гэта ж яго работа. Як уцісне дротам, вада нават і не капне. Коўш сам зробіць. Скавараду здрылюе... у яго і дрыль свой ёсцека. І дрыль, думаеце,— сам зрабіў. Начоўкі, цабэрачак або ражачку зробіць. Бо хто ж яго ўсяго, калі б прыйшлося, накупляўся.
«...Печ таксама, каб абмазаў шчыльна, каб выбеліў — паадпадала гліна. Дзверы ў шафе патачыў шашаль... Завеса выпала з дзвярэй... Яны, як адчыняць іх,— трэба прытрымліваць, каб не ўпалі. А як закурана ад гэтай іхняй газоўкі столь... Газоўка шмат такі дае дыму».
— Скажыце, таварышок, што ж вы з намі, як зробіце апісанне, будзеце рабіць? Ці нам трэба куды-небудзь заяўленне пісаць, ці нам...
Вацік хацеў быў адказаць. Глядзеў на Міхасішын каптан, што быў крыссямі заткнуты за паясніцу. Крысо адно ў каптане было прадралася. (Міхасіха ўсё збіралася, каб даць адмысловую латку на тое крысо. Часу не магла падабраць. Дык падаткнула, каб не так кідалася яно чалавечаму воку.)
Так і не сказаў Вацік: хатнія дзверы адчыніліся, і ўвайшла ў хату камісія па вопісе.
Харытон, як правадыр,— наперадзе за ўсіх.
— От і апісалі...
І гаварыў да Марціна:
— Пішы, садзіся, акт вопісу.
Прайшоўся да стала, кінуў на Ваціка скрыўленую ўсмешку, а потым згладзіў яе тонам таварыскай заўвагі:
— Чаму ж гэта ты не пайшоў?
— Хопіць і без мяне,— адказаў Вацік.— Вас жа там і без мяне было.
— Было, а прадстаўніка ад рабочай масы і не было...
Тады ў Ваціка ўзнялася рыхтаваная праз увесь час навальнічная злосць. Хацелася тут перад усімі столькі нагаварыць яму, Харытону... Хай ведае, што не патрэбна Ваціку Міхля. Ён нават ненавідзіць яе. Яна, як тая вужака, залазіць у чалавечае нутро, каб яго дашчэнту згрызці.
Марцін пісаў, а Харытон гаварыў яму, якімі словамі пачынаць акт. Вацік глядзеў на Харытонаў чырванню зардзелы твар, на яго прыўзнятую верхнюю губу, на павуцінне, што начаплялася на шапцы, калі лазіў на Кляўковыя вышкі. І яшчэ большая нянавісць ад гэтага ўсяго расла на Харытона. Тады было ў Вацікавых думках: «Гэтак, як ты хочаш, мой братка, не будзе. Даволі, хопіць нада мною кпінкі строіць. Не для таго прыслалі нашы рабочыя таварышы, каб мірыў я цябе з Міхляю. А я яе і знаць, і ведаць не хачу».
Дзе ні быў на сходах па ваколічных вёсках — усюды ўпікалі яму муравейнікаўскім калгасам. Заўсёды ж так: дрэннае бачаць перш-наперш, а добрае прамінаюць.
Калі гаварыў пра калгасную карысць, меў на ўвазе бродаўскі калгас. Хоць і малады калектыў бродаўскі, а паспеў паказаць сябе перад людзьмі ў дружнай рабоце.
На тым тыдні ехаў Вацік з Пячуркава цераз Броды. Конь бег дробнаю рыссю па бродаўскай вуліцы: Вацік спяшаўся, каб заспець пасяджэнне праўлення муравейнікаўскага калгаса. Вот ён ужо і на сярэдзіне бродаўскай вуліцы, вунь і Анісева хата, а вунь — Петрыкава... Вечар сунуўся з-пад стрэх, з вішанніку, з-за гумён, і Вацік не заўважыў.
— Пачакай! — пачуў ён нечы голас з Анісевага двара.
Тады лейцы напяў — каня стрымаў, а да яго падыходзіць Яўген.
Падышоў, паздароўкаўся ды:
— Як табе не сорамна, таварыш Такарскі, быць, можна сказаць, у хаце і не запытаць пра здароўе яе сям'і. Куды ты спяшаешся? Зайшоў бы хоць — паглядзеў бы нашай навіны. Мы ж збудавалі свінарнік. Пакуль што — сям’я ў ім з дзевяноста трох штук. Гэта ж цэлае было свята пасля каровінага хлява. Наша вёска і не сніла, і не марыла, каб мець такі свінарнік.
І сапраўды: ад такіх Яўгенавых слоў сорам абліў Вацікаў твар. Месяц, бадай, як быў ён у Бродах. Застаў толькі быў адзін голы зруб, ды і той без двух вянкоў. Анісь скардзіўся Ваціну тады, што няма цвікоў, няма дрэва на гонты.
— І не ведаем, дзе дастаць,— казаў Анісь.
Вацік параіў быў: «За дрэвам для гонтаў звярніцеся да парэцкага лясніцтва. Я пабачу ляснічага Гарэліка — скажу, каб ён не тармазіў справы. А цвікі — трэба ехаць у горад».
Вацік казаў тады пра цвікі і ведаў: канешне, цяжкавата будзе дастаць колькі трэба цвікоў. Гэта ж не тое што адзін на ўвесь раён будуецца ў Бродах свінарнік.
«Ды як жа так...» — было ў Вацікавых думках.
Каня завярнуўшы да плота, лейцы ўскінуўшы за стаўпец Анісевых варот, Вацік з Яўгенам ішлі цераз двор за агарод. Там наводшыбе, за старымі бродаўскімі будынкамі, быў новы, з пахам смалы, трэсак ды апілкаў пабудаваны свінарнік.
Ішлі, і Яўген гаварыў:
— Не хапіла б той елкі, што даў Гарэлік на гонты. Дык мы схітравалі: не гонты рабілі, а драніцу дралі. І выйшлася яно, як і гонты. Наш Лявон Махавік кажа, што драніца нават не ўступіць гонтам. А цвікоў зусім мала дасталі.
— А як жа? — не сцярпеў Вацік.
— А так жа...— з усмешкаю казаў Яўген.— Калі чалавек захоча, заўсёды знойдзе выхад. Васіль такіх нарабіў цвікоў, што толькі дзяржы вуха. Дубовых. І як трымаюць,— эх!
Прыемна было тады слухаць Ваціку такую гаворку: хай паглядзяць, палюбуюцца — і муравейнікаўскі калгас, і берчукоўскі... Хай паглядзяць, які нават лад у іхнім свінарніку.
А Вацік і пра другі лад ведаў у бродаўскім калгасе.
Поле ўсё скібамі ў бродкаўскім калгасе накрылі на зіму. Аднаго карча бульбянага не пакінулі марозам на пацеху. Збожжа вымалацілі прывадною малатарняю сваім часам. Кароўнік паставілі на даўнейшай Саладухавай сядзібе. А лішнія калгасныя рукі паехалі на заработкі: дровы, шпалы падвозілі абозамі да шаснаццатага раз’езда. Дык дзіва, што не па шэсць пудоў, як у Муравейніках, прыпала на рабочага бродаўскага калгасніка. Бродаўскі Лявон Махавік гэтымі днямі быў у Чырвоным — да сваёй пляменніцы прыязджаў — гаварыў :
— Цяпер мяне парачом, ета, не выпасажыш з калгаса.
А калі вызначаную норму збожжа прадалі дзяржаве, грошы мелі на розную патрэбу ў кішэні. І зямля ж там куды горшая: камяніца ды прыбалоцце. І зямлі менш, і сілы — таксама.
Вацік Чырвонае паказваў перад сходамі. «Добра, што людзі блізкія і самі нават добра ведаюць пра Чырвонае. Не трэба і гаварыць. А людзям, калі сход праводзіш,— тады і дай, і пакажы: вазьмі адкуль хочаш, а слоў адных не паказвай. Раззлуеш словамі, а карысці не дастанеш ні на адзін пазногаць. Дык хто ж вінаваты ў такой калгаснай рабоце? Чаму ж гэта тая самая работа, а не ў адну пару зроблена? Хіба ж там меней было дажджавых дзён? Хіба ж там, за пяць кіламетраў ад Муравейнікаў, сонца больш палажыла цяпла? А мо там другія жывуць людзі? Мусіць жа, другія, бо тыя празываюцца бродаўцамі, а гэтыя — муравейнікаўцамі».
Харытон цяпер паўголасам гаварыў з Юзафам. Міхля незразумелае тлумачыла заплаканай Міхасісе — дарыла ёй уцеху.
І от Марцін, з-за стала ўстаючы, сцішыў, блукаючы па хаце, словы.
— Зачытаем,— сказаў, пазіраючы на Харытона.
Харытон абазваўся да Міхасіхі:
— Цётка... ідзі сюды, ідзі да стала і слухай. Чытай,— сказаў Марціну.
Марцін трымаў у руках спісаную алоўкам паперу ды:
— Акт... Слухайце ж, цётка Міхасіха.
— Акт... акт тысяча дзевяцьсот... гэтага года. Мы, ніжэйпадпісаныя, а іменна старшыня Берчукоўскага сельсавета таварыш Мамчыц, сакратар партячэйкі — ён жа і прадстаўнік ад саўгаса «Чырвонае» — таварыш Такарскі, у складзе з панятым таварышам Крыгою Антонам, таварышам сакратаром сельсавета Кантончыкам Марцінам і прадстаўніком ад калгаса «Муравейнікі» Галінскаю Міхалінаю, агледзелі маёмасць грамадзяніна Кляўко Міхася, што пражывае ў вёсцы Муравейнікі, аб чым і запісалі ў гэты акт наступнае...
Міхасіха плачам пачала варушыць спакой. Марцін падняў ад паперы зірк і толькі адным момантам, зноў чытаў — пералік рабіў Кляўковай гаспадаркі.
— Цяпер: хлеў. У хлеве — дзве каровы і пярэлетак. Конь-жарабец (рублёў на трыста), у той хаце дзве авечкі, двое ягнят. Свіней — трое...
...Харытон гаварыў:
— ...У дваццаць чатыры гадзіны. З нашага сельсавета вы павінны выехаць у дваццаць чатыры гадзіны. Мы пакідаем вам там, у мяшку, два пуды аржаной мукі, здор і таксама... можаце забраць таксама шынку. Упісанае ў акце калі за ноч прападзе што, вы будзеце аддадзены пад суд. Апісанае — цяпер не ваша.
Харытон сам першы палажыў подпіс на паперы Калі ставіў апошнюю літару, развёў доўгі хвост свайго «ц». Потым кропку паставіў ды палачку лежабокую прыпісаў каля той кропкі.
— Расчыркуйся...— Як ні ў чым не бывала падаў гатовы акт Ваціку.
Сядзеў Вацік на тым самым месцы Кляўковага тапчана. Поглядам акінуў Харытона, калі клаў ён перад ім паперу. З тапчана ўстаў, перакорліва-ўзнятым голасам сказаў:
— Не, таварыш Мамчыц, падпісваць гэтага акта я не буду!
За ноч намяло гурбы снегу. Прыўдарыла, сілу сваю разамкнула сіверная зіма. Вецер шчэ не ўтаймаваўся пасля ночы.
Каля Скрыпунішынай студні — во якая была вялікая замець! З усяго поля, здаецца, вецер пазбіраў снег — злосць сваю сыпучую, вострую на некім спаганяў. Праз увесь ранак пракідала Скрыпуніха снежныя сцежкі. Цела замжэлася потам ад цяжкага шуфля (не было адмысловай снежнай лапаты — так і адкідала шуфлем).
Павэлчыха ішла вуліцаю на той канец, праз штакеты ўбачыла Скрыпуніху.
— Дзяндобры, сястрыца! — Калі, нагнуўшыся каля падваротні, адкідала снег, пачула голас Павэлчыхі.— Мужчынская гэта, сястрыца, работа,— сказала Павэлчыха.
Абаперлася Скрыпуніха на чаранок шуфля: рада была, што чалавек трапіўся — перадыхнуць можна на хвіліну.
— А-а... залаценькая: дай жа ты рады...
Ведалі абедзве, пра што трэба пачынаць гаворку, а не важылася ні адна, каб быць першаю. Тады Скрыпуніха парканула, шуфлем падправіла рассыпаны снег ды:
— Не была ж ты ўчора ў Міхася? — запыталася
Скрыпуніха.
— Не-э... Я ж цябе чакала,— думала, што ты па мяне зойдзеш.
— Дай жа ты рады, залатая,— правяла пальцам каля носа. Шуфель уваткнула ў пакамечаную гурбу, да самых штакетаў ступіла старымі валёнкамі.— Падышла я, гэтак, пад акно...— гаварыла скрадзеным голасам,— думаю, разведаю, а тады ўжо зайду па цябе. Аж калі падышла я пад акно, калі зірнула... А тут мяцеліца, ліханька на яе,— свету божага не відаць — круціць, гудзе... калі глянула я ў шыбу — божухна-бацюхна — плачу поўная хата! Яна ж за галаву хапілася рукамі — галосіць... дзеці, чуваць, плачуць. А Харытон усё кулаком па стале за невашта стукае, і ўсё невашта гаворыць, і ўсё невашта наказуе. Дык мяне аж страх апанаваў, ходу я ад акна. Ды сама сабе думаю: хаця б не прыкмецілі. Мала што, брыльянтавая: да нас яшчэ, думаю, гатовы прыкараскацца. Казала я ўжо свайму: пішыся, кажу, у калгас. А ён — ты ж ведаеш майго Кузёмку — ані блізка. От як сойдуцца з Журам, дык адно толькі і чаўпуць: «Пакуль Танцулька будзе ўпраўляць калгасам — не пойдзем». Хоць ты яму кол чашы на галаве!
— Дык што ж гэта цяпер будзе з Міхасём? — запытала Павэлчыха.
— Што яму будуць гэтым кулачаннем рабіць?
— Гэтак як і Булгака,— Скрыпуніха адказала,— будуць ссылаць у ссылку.
— Божа мой,— забедавала Павэлчыха.— От табе і савецкая ўласць. Ну, Булгака, скажам, будуць ссылаць — дык гэта ж і бог вялеў. І дзіва тут ніякага. Я каб прымела — сама першая — рука ў мяне не ўздрыганулася б. Бывала, як жаць мы да яго хадзілі — воўк воўкам. Усё роўна як злосць нейкую на цябе носіць за пазухаю. Нашто тут доўга: ён жа пры стрэчы табе дзяндобры не скажа. Чорт яго ведае, што гэта быў за чалавек. Такога, мая мілая, не шкода. Але от Міхася-небараку за што?
— Я ўжо свайму казала гэтак (ён жа за гэтыя саветы аж дзярэ горла, ты яму — ого — словам не абзавіся). Дык я, як паехалі ўчора да Міхася, і кажу яму: от якая твая ўлюбёная савецкая ўласць, ага. А ён як рассярчае на мяне, бо не было яму, бачыш, чаго гаварыць. Са злосці толькі адно кажа: «Гэтак не будзе. Міхася не будуць кулачыць». А я яму сваё: «Дурніца ты балацяная (так і кажу ў вочы), як жа не будуць, калі паехалі і ўжо кулачаць...»
Павэлчыха пратрымала хвілінную маўклівасць: глянула, на паабапалкі вуліцы — праверку зрабіла, ці не ідзе хто, ці не чуе іхняй гамонкі. Нікога не было на вуліцы. Ведама, гурбамі вуліца ўся перахрышчана: не прайсці, не пракарабкацца. Глядзела ў Скрыпунішын твар, дабрату свайго сэрца выкладала вачыма, а Скрыпуніха гаварыла:
— Калі па праўдзе казаць, можа, нават уласць тут і ні пры чым: дзе ты ўсяго дагледзіш... Мужчыны нашы, я табе скажу, мая мілая, гэта не мужчыны, а галяндэрскія цяляты: чаго маўчаць? Ды я ж бы, бабаю будучы, і то — калі б гэта час быў, хадзіла на гэтыя сходы, як яны ходзяць... Я ж бы яго так узяла на цыгундры, гэтага самага, хоць бы сабе, Танцульку!.. З яго б толькі пацяруха закурэла! А то ходзяць, гавоо-раць, як назаўтра трэба: баяцца Танцулькі. Хто ж не ведае яго? Бацька некалі, хоць бы сабе з гэтага Міхася, здзекі ды кпінкі строіў, а тут на табе — і сыну вялеў.
Павэлчыха вельмі спяшалася: тупала каля штакетаў — ісці збіралася на той канец. Скрыпуніха паднесла Павэлчысе другую навіну — каб толькі пастаяла яна даўжэй каля штакетаў:
— Не ведаю, ці праўда, а сёння я збіраюся толькі падкладаць, гэтак, агонь пад дровы,— гаварыла Скрыпуніха,— дык да мяне забегла Петрыкава Наста: солі пазычыла стопку. Забегла гэтак і кажа: «Учора на Міхасёвым кулачанні пасварыліся Вацік з Харытонам». Я ў яе не распытвала. Яна спяшалася вельмі — дзяцей адных пакінула ў хаце... Казала, нешта Вацік як бы за Міхася быў, а Харытон яго за гэта аблаяў кулаковым падпявалам. Дык казала, што сёння ў раён паехаў Вацік з-за Харытона... Дык і Міхля таксама была ўспала на Ваціка.
— І Міхаліна была на кулачанні? — далася Павэлчыха дзіву.— От жа без яе нічога нідзе не прамінецца. Кажуць жа, што Харытон бегае за ёю?
— Нічога ты, мая мілая, не ведаеш,— упікнула Скрыпуніха.— Жывеш пад самым бокам і не бачыш: за ёю і адзін і другі, як тыя кныры. Думаеш што, за яе, можа, і сварку ўзнялі. Ім не так-та Міхась, як яна.
Павэлчыха засупярэчыла.
— Не кажы, кабеціна, пра Ваціка. Гэта хлапец няма чаго казаць: і спакойны, і спанялы... Ён табе, калі і пра калгас гаворыць, дык яго, здаецца, узяў бы і паслухаў; праўду кажа, што ніколі не бачылі на гэтых вузкіх межах за гэтым быльнягом прасветленай гадзіны. Грызліся адзін з другім: ты мяне ўкусіў, а ты мне мяжу скрывіў. Вацік табе наодум не скажа, гэта табе не Харытон.
Кінула погляд знячэўку ўдоўж вуліцы ды сказала Скрыпунісе:
— Нечага Міхась з Лаўрэнам ходзяць! Пайшлі да Ёсіпа.
Глядзела, пакуль іх не схавала страха Ёсіпавага склепа, што выстаўляецца перад вуліцаю. Тады голасна сказала сама да сябе:
— Пайду ж я... Гэта ж бягу я да Банадысіхі, кароўка ніяк не ступіць на заднюю нагу. Ці не ўшчаміла толькі, баюся, у загарадкі, ці не вывіхнула нагу каля капыта? Трэба, каб Банадысіха навязала навязку. Заходзь да мяне, залатая...
Лаўрэн Жур памагаў Міхасю бяду яго разносіць па гэтым канцы. Раніцаю прыехаў Міхась з Прыстані, ад свайго брата, а жонка і сустрэла з горам-бядою: «Высылаюць нас! У кулакі запісалі. Ратунку трэба шукаць. Я, Міхаська, нікуды з сваёй роднай хаты не паеду».
Усё спрытна расказала пра ўчарашні вечар. Дзіву перш Міхась даўся. Як жа гэта, што вярзе баба? Ці не з глузду баба з'ехала? Куды хто высылае, за што?
А Лаўрэн цэлую ноч не знайшоў сну. Меркаванні тасаваў пра Харытонаву работу, думкамі варушыў: «Быць жа не можа, каб уласць наша дазволы такія давала Харытону. Хай сабе Міхась і сказаў на сходзе супроціў калгаса — дык, можа, ён слова самога не ведаў, а не то што. Трэба папытаць бы, чаму сказаў, ды параду даць, а не шурам-бурам». А калі раніца спадцішка ўзышла на Лаўрэнаў двор — на скорую руку карове кінуў трушанкі, а сам да Міхася... падзяліць бяду-гора, папалавініць.
Скрыпнуў дзвярыма і дзяндобры не ўспеў даць. Адразу словы свае пякучыя выклаў перад Міхасём:
— Трэба хутчэй спяшацца,— сказаў Лаўрэн.— Даволі нацярпеліся Харытонавай работы.
Іскрыстым агнём загарэліся Лаўрэнавы вочы. Твар наліўся спелаю крывёю; нутро загаварыла за несправядлівасць над чалавекам вялікаю крыўдаю.
— Няўжо мы такі не знойдзем свайго права? — выкідаў Лаўрэн злосцю апырсканыя словы.— Няўжо не адолеем Харытонавай патолі? Дакуль жа ён будзе іграць з Ахрэмам у адну дудку? Што ж гэта за насланнё на нашу вёску? У людзей і калгасы тыя людскія і жыццё ідзе па-людску. Я ж быў у Бродзе, і ты ж быў — бачылі бродаўскі калгас... Я ж хачу жыць, і ты хочаш жыць. А я не магу з-за гэтага недаверка! Братка Міхаська... Хоць ты і надзельны быў, а я батраком празываўся, а жызня наша сходзіцца. Бацька твой пасля Калечыцавай апекі хоць і з тым надзелам, а на ногі не здолеў стаць. Хіба ж мы, усе суседзі, не бачылі твайго жыцця? Я ж першым пасведчу тваю жызню! Якая яна гнілая была... Навошта ж гэты здзек? Я за цябе ад усіх нас, Міхась, буду пісаць заяўленне... самому Калініну, далібог... Няўжо мы правоў не знойдзем? Знойдзем і свой калякціў зробім. З аднаго гэтага канца зробім. І цябе далучым, і Старавойта далучым... Танцулька з Банадысём строяць кпінкі з гэтага старога. Штурхаюць яго, як тое соўгала, то сюды, то туды. Дакуль жа гэтак будзе? Што ж гэта: хіба ж ты раўня Булгаку або Танцульку?
Абярнуўся быў да Міхасіхі, казаў, як у сябе дома:
— Сціхні, кабеціна, рымстаць. Тут не плачам трэба браць, а праўдаю. Ён, ліха яго матары, залез у калгас і раскашэльваецца, а на цябе раскулачанне насылае.
Радасць з горам змяшалася ў Міхасёвым сэрцы. Хацеў гаварыць і не мог: «Ёсць жа ўсё-такі людзі на свеце, што бяду тваю пільнуюць».
— Лаўрэнка,— сказала Міхасіха,— Танцулькі на на вопісе не было, што ты на яго віну кладзеш.
Міхась цярплівасць быў абарваў перад чужым чалавекам. Аблаяў жонку прыкрым словам.
— Калі Харытон прыехаў, гэтак,— казаў да Лаўрэна,— ды я быў дома,— я б з ім пагаварыў. Я сказаў бы яму, чаго ён варт.
— Добра, што і не было дома,— упікнула Міхася жонка,— калі ты так кажаш... Рызыку выставіў, а за рызыку ўзялі б ды і забралі б... Гэта ж табе старшыня, а не хто... ды і Вацік жа...
Міхась даставаў тады з паліцы для заявы лінаваную паперу, сказаў на жончына слова:
— На Ваціка я слова не скажу. Вацік, як трэба, чалавек. І на яго я ніколі не забудуся. З першага разу я ўзлюбіў яго. Не, Лаўрэн, не з таго ўзлюбіў, што ён, кажа жонка, не даў свайго роспісу, а з таго, што разумны чалавек. Хай бы сабе нават роспіс даў, і я да яго ўсё роўна маю любасць. Бо чалавек, як той казаў, не пражываў з намі век, мо і не ведае, хто мы. Ды яшчэ яму ўсякага на мяне нагаварылі — канешне...
...Цэлую раніцу хадзіў Лаўрэн з Міхасём па гэтым канцы.
У хаты заходзілі — заяву, што ўдвух пісалі за ўсіх, чыталі кожнаму, каб распісваліся, каб сілу большую мела тая заява.
Увесь гэты канец муравейнікаўскі заварушыўся пачапаным муравейнікам. Злосць ускладаў на сельсавецкі парадак. Мацей Брус не стрываў — пайшоў у Берчукі да Харытона. Ідучы, нёс з сабою злосную развагу: «Я яму, хіба, свае пакажу кулакі. А то ён, мусіцька, не бачыў ніколі кулакоў».
Але не застаў Харытона, сплюнуў толькі ад прыкрасці.
Павэлак Крутаножка быў у падпавесці, калі прыйшоў Лаўрэн з Міхасём, трымаў у руках сталярскі аловак — рапараваў развалкі. Стаўляючы подпіс на заяве, казаў:
— Не бойся, Міхась. Не вышле цябе ніхто. Хай толькі спробу возьме... Заяўленне трэба толькі самім везці ў самыя рукі. Я нават магу паехаць.
А заява была напісана рэдкім хімічным чарнілам. Высахла чарніла ў кантовай стаўбунаватай пляшцы — адна гушча была на дне. Міхась разводзіў гушчу — перадаў уліць вады. Але чарніла затое зрабіў шмат.
От што напісана было хімічным рэдкім чарнілам.
«Нашаму таварышу Калініну разам з бальшавіковым ЦК. ...ад грамадзян, аднаасобных таварышоў, што жывуць на гэтым канцы Муравейнікаў.
Заяўленне.
Дарагі ты наш стараста Калінін! Пішам табе гэта заяўленне, а таксама і нашаму ЦК. Просім вам дваіх, каб разабраліся вы ў нашым заяўленні адносна нашага сельсавецкага старшыні Харытона Мамчыца і адносна нашага Міхася Кляўковага.
З нашай цярплівасці на Харытона выйшла ўсялякая мерка. Мы не можам больш цярпець на яго работу. Паслухайце, дарагія Калінін і ЦК бальшавіковай партыі, што робіць гэты неразборчывы чалавек — Харытон.
Міхась Кляўко пражывае на тым канцы нашых Муравейнікаў. Жызня ўся яго перасыпана, з самага маленства, папялястаю бядою. Хоць у яго зямлі і больш было, як у нас на гэтым канцы (нашым бацькам цар некалі даў быў, як батракам, па дзве дзесяціны, а ім за паншчыну па цэламу паўвалочнаму надзелу), але бацька яго не змог пасля паншчыны ўзняцца на ногі. А Танцулькаў бацька, бацька Ахрэма, што зараз лічыцца калгаснікам, меў гэта на воку: узяў палавіну той зямлі на арэнду. І от гэтак увесь век, можна сказаць, жыў стары Кляўко на палавіне зямлі. А потым і малады, гэты самы Ахрэм, падбухторыў малавумнага Міхасёвага брата Клемуса — насаўсім адсудзіў Міхасёву палавіну. Так што каб трохі, дык Міхась, можна сказаць, быў бы нашаю раўнёю. Дык от, таварыш Калінін і ЦК, пасудзіце самі: Харытон, наш сельсавецкі старшыня, узяў цяперака і прызначыў за гэту Ахрэмаву арэнду нашага суседа Міхася на раскулачанне. Ён кажа, што Міхасёў бацька некалі браў арэнду і ад гэтага ў яго сына, Міхася, кулаковы карэнні. Нам здаецца, дарагі наш Калінін і дарагое бальшавікова ЦК, што гэта вялікая несправядлівасць. Патаму, як мы ўвесь час жывем і бачым Міхася, як ён б’ецца як тая рыба аб лёд, каб знайсці сабе прадуху. Па-нашаму, дарагія таварышы, трэба было кулачыць Ахрэма Танцульку. Нам здаецца, не трэба б глядзець нават і на тое, што ён з’яўляецца калгаснікам. Патаму што ён, як выбраны ў калгаснае ўпраўленне, не глядзіць калгаса, а п’янствуе, і ад гэтага, можа, нават каровы здыхаюць, і гусі паздыхалі, і калгаснікам мала прыходзіцца на цэлы год харчоў. І калгаснікі, як Старавойт Флёрка, хочуць ад такога калгаса выпісвацца.
Цяперака, дарагія нашы таварышы — і Калінін і ЦК — просім вас, за адным заходам, адкажыце нам, што нам рабіць. Мы і да гэтага часу пішамся аднаасобнымі, і нам нават нялоўка перад вамі казаць, што мы такія. Бо ў нас ужо вельмі шмат усюды калгаснікаў. Як, скажам, у Бродзе, у Прыстані, у Крынічках. Ды і саўгас «Чырвонае» ў нас жа пад бокам. Мы бачым усю іхнюю жызню, і нас падшыхае вялікая ахвота. І нам шмат гаварыў пра калгасы таксама рабочы, таварыш Такарскі, што жыве ў Чырвоным. І мы, увесь гэты канец, цямім, што яно хініце вы нашага брата на добрую, на новую дарогу. А трэба сказаць проста, не жмурачы вока: наша старое жыццё вельмі ж ішло па збітай, па крывой, каляіністай дарозе.
Мы добра ведаем, якою пакутаю жылі нашы бацькі. Мы памятаем, як наш даўнейшы пан Калечыц жывадзёрам драў скуру — краў нашу жызню, і як мы біліся, каб убачыць хоць кавалак яе ўцехі. Бывала, з сухою скарынкаю касу цягалі на Калечыцавых аблогах. Ды яшчэ яму як трэба не ўнаровіш. А цяперака, прыйшлося, далі вы нам права на жыццё, дык яго ў нас узялі, можна сказаць, ды адабралі. Усё рабілася з раптоўнасці. Нам, можна сказаць, не было як трэба расказана пра калгас, дык мы на першым сходзе ўзялі ды сплашылі. А потым гэты самы Ахрэм пераняў — зрабіўся калгасным аматарам, і мы цяперака не хочам прыпісвацца да таго канца, не хочам быць разам з Ахрэмам. Мы б хацелі, каб самім сабою. Або хай нас прыпішуць за пяць вёрст да бродаўскага, і мы вельмі будзем ахвочы. Мы, як паглядзім на Танцулькавы хітрыкі, дык у нас проста ацінае, па праўдзе кажучы, рукі, і вельмі шкода, што праз яго псуецца калгаснае празванне. І людзі пабочныя, хто не ведае, маюць гэта на воку. А калі шчэ ўспамянеш, ведаеце, як гэта, бывала, нашы мужчыны хадзілі да гэтага Ахрэма, як і да таго Калечыца, на сівец або гной вазамі вывозілі, аж неяк сэрца ёкае. І от цяперака гэты самы Харытон, можна сказаць, сілком прымушае ісці жыць разам з Ахрэмам. Ды яшчэ ні пра што нашага суседа кулачыць.
Так што, таварыш Калінін і таварыш ЦК, яшчэ раз просім вас, як вы з’яўляецеся нашай савецкай уласцю, дапамажыце нам парадаю. Мы прасілі б вас, каб Харытона проста-такі вы перадалі ў суд за такую несправядлівасць нашчот Міхася. А Танцульку, нягледзячы, што ён з’яўляецца і калгаснікам, ды калі ўлічыць, што калгаснік Старавойт Флёрка і шмат другіх калгаснікаў нездаволены ім, членам упраўлення калгаса,— зняць яго з калгаснікаў. А таксама пасадзіць у калгас другога старшыню, бо старшыня Банадысь Крот, хоць ён і не такі, як Танцулька, а ў Чырвонай Арміі не служыў, а быў праз увесь час дэзерцірам, і старшынёю, па-нашаму, не павінен быць. Пры гэтым трэба сказаць, што хоць ён і старшыня, а ім найбольш камандуе Ахрэм Танцулька. Так як з’яўляецца Крот уродзе недапечаны, ці, як у нас на яго кажуць,— целегаваты.
Дык от, калі вы, дарагія нашы таварышы — савецкая ўлада, усё гэта, напісанае намі, гэтым канцом аднаасобных Муравейнікаў, прымеце на ўніманне,—мы вельмі будзем вам дзякаваць. Бо цераз гэта мы зможам прылучыцца да таго канца, каб хоць перад нашаю старыковаю смерцю ўбачыць кавалачак нераскрадзенай жызні і дзецям нашым пакінуць яе, не раўнуючы, як тое завяшчанне».
Недарэмна Павэлак уздымаў гаворку, што павязе ён заяву. Не было грошай на дарожны білет, каб перадаць заяву з рук у рукі. А ў Павэлка быў канверт. Некалі пісаў з чырвонага фронту да жонкі: адзін бок спісаны на канверце. Міхась выпрастаў канвертныя ражкі, захінуў імі спісаны бок — крухмалам папрыклейваў беражкі. Саўсім новы выйшаў канверт. Тады асцярожна заяву ўлажылі ды зноў заклеілі крухмалам.
Да самага вечара чакалі берчукоўскага Косціка-лістаносца. Калі здавалі Косціку заказны ліст, Павэлак аж другім разам зазначыў:
— Глядзі ж, хлапец, не згубі. Гэта табе не проста які-небудзь ліст, а заказны і абчэсцвены.
Цэлы дзень не было сонца на муравейнікаўскім полі. Нібы гультайства ўспала на яго ці нібы баялася яно халоднага на зямлі снегу: не вылазіла з-за хмар, што растрос вецер зрэбнаю кудзеляю.
Сіратою пакінутае вісела над зямлёю калматае неба. Па чарзе пасылала на зямлю нашатыраную кастрыцу — сняжынкі. Падалі наіўныя сняжынкі — сотым разам у гэту зіму пакрывалі на зямлі чалавечы след. Хацелі, каб зямля была ўся адным непачатым кавалкам... каб не пачапаў хто больш імі заваскаваных земляных шчылін.
А калі прыйшоў на муравейнікаўскае поле вечар, спудзіліся сняжынкі, аселі разам з днём на земляное седала. І ціхата распусціла свае крыллі па ўсёй ваколіцы. Толькі калі б углядацца гэтым вечарам з чырвонаўскай гары, можна было ўбачыць: белы снег, а на снезе чорная кропка. Не спазнаць здалёк, што на снезе — чалавек гэта ці звер. І ўсё забірала чорная кропка далечыню — меншаю рабілася на разасланым белаўзорным снежным абрусе.
От жа і быў у чорнай кропцы Даніла, як ужо агарнуў зямлю сівы змрок вечара. Без папытання швэндаўся змрок па заканурках гаспадаркі — злосць узводзіў на здарожанага чалавека.
«Хай бы было яшчэ кавалак дня,— выпрагаючы каня, засмаргу калупаючы ў хамуціне, думаў Даніла.— Не паспееш азірнуцца, як дзень хвастом перад табою вільне».
Засмарга была зацягнулася туга. Калі вузел яе аслабляў,— задраў пазногаць за жывое. Яшчэ большая злосць апанавала старэчае сэрца. Плюнуў ад злосці на той вузел ды расцёр слінаю сырамятную супоню. Дастаў туга заціснуты канец сырамяці.
«Вот...»
Скораю рукою тады адпрог каня — хамут унёс у цёмныя сенцы. Жонка пачула прыезд — стаяла перад мужам. У спешцы зачапіў хамут паўшорамі за цвік, сказаў да жонкі:
— Паглядзі чаго-небудзь перакусіць... не стой... Пайду ў Муравейнікі.
Дзіву далася кабеціна.
— Чаго ж ты... поначы ды па снезе?
Даніла буркнуў з неахвотай:
— Потым будзеш ведаць... Ды не абавязкова ведаць пра ўсё: не твайго бабскага розуму дзела. Калі патрэба ёсць, дык і ноч, і снег, і ліха — нагамі падбярэш... Ідзі, нябожа, паглядзі чаго-небудзь мне для вострага зуба.
Скрыпам цёрся пад Данілавымі нагамі скарынкаю замерзлы снег. Палахліва кідалася на ўхабы ад Данілавай хады вартавая цішыня. Назаўсёды нехта выцер у гэты вечар сухою фанцінкаю напражанае захадам сонца неба. На чыстым яго палатне зоры былі рассыпаны, як далёкія зярняткі з веялкі. Чарадою сабраныя зоры пазіралі на зямлю, гаварылі: «Чаго трэба швэндацца чалавеку па начных заканурках? Чаго шукае нязгубленага гэты чалавек? »
А Даніла ішоў да Ахрэма Танцулькі. Поўнае сэрца бяды, клопату нёс да свайго суседа. Быў сёння ў Луцішчы, а там сваімі вушамі чуў, што калгасы будуць убірацца ў сілу. Мужчыны былі сабраліся ў Еселевай завозніцкай, чыталі адзін перад другім надрукаванае ў газеце, гаварылі: «Хто ў калгас ідзе — карову пакідае на сям’ю... Свіней зможа гадаваць — сам сабе... Агарод засяваць — сам сабе. Ад калгаса будзе выдавацца хто які зробіць вырабатак харчамі...»
Слухаў тых мужчын, і прыкрасцю агарнулася Данілава нутро. Праз увесь час чакаў — кпінкі брытваю вастрыў над калгасам. Думаў, што не будзе жыццё такім падатлівым: адыдзе яно назад, як тая Муравейка.
Дык не ведае Даніла, што яму цяпер рабіць, якую ўзяць для свайго жыцця параду.
Пакідаў на зорным снезе нікому непатрэбны свой след, далей усё адыходзіў, нёс пакрыўджаную чуласць. І от, калі ішоў праміком па снезе,— Вацік Такарскі не сыходзіў з яго думак.
Узяў тады Ваціка па дарозе да Чырвонага — усю бяду свайго жыцця падабраў. Дзе ні сустракаўся з Вацікам — торгаў Данілу дрыжачы боль. Сустрэнецца з Вацікам, а ён, здаецца, і шэпча яму: «Ідзі сюдою... Бяры ўсю сям’ю, усю гаспадарку ды ідзі па новай дарозе, а не па той пыльнай, што мы ехалі».
Тады гаварыла за Данілу разагнаная яго кроў. Яна хадзіла цвёрдымі выступамі па Данілавых жылах, бурапеніла ліхім адчаем, і думалася: «А няўжо я не здолею сказаць гэтаму гарадскому нахлебніку свайго перакорлівага слова? Няўжо аслабла воля майго кулака? Трэба ўсё ж такі невашта рабіць».
Танцулька раней за Данілу пачуў, пра што было напісана ў газетах. Ён іх у бяду ўвярцеў ды насіў за пазухаю, каля самага сэрца. І гэта яшчэ нічагусенькі, калі б не загарэўся Ахрэмаў свет з Міхася Кляўко.
Нібы ўзяў нехта моцнаю рукою Ахрэмаў свет ды так страсануў, ажно не магло нішто асталявацца на сваім месцы. Ад уструсу на сярэдзіне дарогі быў пакінуты Ахрэм. Уцяміць не мог — не ведаў, дзе больш будзе выйгрышу, на які канец дарогі пайсці, па якой дарозе жыццё чалавечае спацыруе.
А чуткі пайшлі па муравейнікаўскіх дварах цэлым табуном, чуткі пра тое, што:
Танцулька хацеў Міхася скусіць. Подпіс быў Танцулькаў, нібы ад усяго калгаса, у раёне нашчот Міхасёвага высялення.
Ды яшчэ.
— Міхась не любіць вока жмурыць: не раз Харытона ўпікаў пра сельсавецкі парадак, дык і Харытон на Міхася ўз’еўся.
— У адну дудку іграюць Харытон з Ахрэмам.
Стары Старавойт не сцярпеў — злоснымі пырскамі асыпаў Ахрэма.
Прыйшоў Ахрэм да Старавойта для заўтрага работу вызначыць, а ён:
— Навошта табе Міхась? Што зрабіў Міхась табе, што ты пісьмы пішаш раёну? Ды яшчэ і нас падстаўляеш: мы нібыта хочам, каб Міхася саслалі. Калі ж гэта мы цябе, Ахрэм, прасілі на гэту ласку? Ты, чалавеча, не будзь задзірыстым. Не даўніна, чалавеча. Кемім, каго трэба, калі пайшло на тое, каго трэба выкулачваць.
Вытарашчыў вочы — глядзеў Ахрэм у маршчыністы Старавойтаў твар. Не мог абабрацца ад дзіўнага: «Каб хто, а то стары казляк... З жызні трэба зводзіцца, калі гэткія пачнуць цябе вучыць».
Дадому быў прыйшоў, а жонка ні з таго ні з сяго новае панесла. (Кожным разам гэтак бывае: любіць расці чалавечая няўдача аж да самага цвету.)
— Прасіла ж я,— казала Наста Ахрэму,— не пішыся. Дык не: дзе то відана, каб Ахрэм узяў ды паслухаў сваю жонку! Людскія, нябось, слухаюць і розум свой дзеляць напалам. Паслухай вунь, што цяперака сяло гаворыць. Кажуць, што хутчэй трэба калгас ратаваць. Кажуць, што ты вунь і каровы патруціў. Банадысіха казала — напісалі на цябе аж у Маскву, у суд.
Словам не абазваўся на жончыны ўпічышчы. З хаты выйшаў, і не ведаў чаго, а вельмі было нечага шкода. Ішоў на сваё, на калгаснае прыгуменне, і на ўспамінак узбрыло, як лягло на далонь, усё яго жыццё. Момантам трымаліся на памяці адлічаныя гады жыцця. Якраз, як некалі быў хлапчуком-падросткам,— тапіўся ў Муравейцы, так і цяпер — усё жыццё за адзін раз мільгнула бліскавіцаю. Аж холадам прабрала Ахрэмава цела — здрыгануўся быў ды: «Я ж не таплюся... Што гэта за трасца... Ці не захварэў, бронь божа, я?».
Рукі ў рукавы засунуў глыбей — пайшоў да падстрэшша. А там цэлы з’езд калгасных саней... А пад падстрэшшам абагуленыя калёсы. Не ўлезлі ўсе пад страху — Старавойтавы, Халімончыкавы ды Якушкавы — стаяць, снегам абцярушаныя, марозам умарожаныя ў зямлю. Чакаюць, пакуль не надыдзе вясна ды не возьме іх на сваю патрэбу.
Падышоў бліжэй да падстрэшша — убачыў сваю драбінку. Сам паставіў яе на сярэдзіне падстрэшша: каб мяцеліца не забівала праз адчыненыя закоты... Гэтак праз цэлых некалькі дзён: не сваім быў сам, а чужым — ныў сухою нэндзаю.
...Узышоў Даніла на Ахрэмаў двор і ад нечаканасці злякнуўся: каля падпаветкі туляўся чалавечы цень. Да Ахрэмавага вушака прытуліцца хацеў, а цень быў відаць выразна.
— Хто тут? — запытаў голас невядомага чалавека.
А Даніла спалохана-нясмелым адказам:
— Я...— І таксама ішоў насустрач.
«Ці не злодзей лазіць па чужым двары?» —кінулася Данілу думка. Але двума крокамі зямлю змераў, пазнаў незнаёмага чалавека.
— Каб ты цяміўся,— сказаў.— Чаго ж гэта ты ходзіш начніцаю? Добры вечар!
Ахрэм не адказаў. Нібы ён ведаў, чаго прыйшоў сусед. Сціснутую холадам падаў руку.
— Ну дык ідзем,— сказаў Ахрэм,— у хату.
Не парушылі дворнай ціхаты, пакуль у хату ішлі. Кожны сваю сам тасаваў развагу. Невядома, што гаварыла нутро гэтых двух чалавек. Мо думаў Даніла пра снег, што шмат яго на Ахрэмавым ганку натаптана ды не саскрэбана; мо думаў Ахрэм: што ж прынёс Даніла яму гэтым зімовым надвячоркам.
Калі ў хату ўвайшлі, кінулася Данілу: спала Ахрэмава сям’я. На ўсю хату вісячая лямпа раскідала ўскручанае святло. Пасля цёмнага надворку вочы прыжмурыў,— сказаў да Ахрэма:
— Навошта такі агонь у лямпе, калі ніхто нічога не робіць?
— Весялей...— да лавы ідучы, адказаў Ахрэм.— Газы даюць, дык няхай гарыць.
Ды зноў нібы вельмі трапны знайшоў адказ:
— Калі гарыць лямпа на ўвесь кнот, здаецца тады ў хаце свята. І нават (можа, я прывык) — неяк шмат на што забываешся, калі вялікі агонь у лямпе.
І не чуў Даніла, што гаварыў Ахрэм. Другія думкі кужэльнай ніткай з вітушак развіваліся ў галаве. Каля стала сеў, ногі падняў над падлогаю. Адну аб другую абцасамі пастукаў, каб абтросся з ботаў снег, знячэўку кінуў на Ахрэма ўкрадлівы зірк ды:
— Выпагадзілася...— сказаў Даніла.
— Але... Перабіла на мароз.
— Змена квадры...
— Ці ж змена?
— Так... Трэцяя нядзеля.
— І мароз гатоў цяпер доўга пратрымацца.
— Зіма... Нічога не зробіш...
— А летась гэтаю парою — была адліга... праз увесь месяц.
— Гады пераменьваюцца... Кажуць старыя, што марозы супадаюць праз сто гадоў...
— Але ўсё ж такі, бачыш, супадаюць...
— Н-ну — не дзень у дзень, а зіма ў зіму супадае... Ці ў цябе ў хаце толькі свае?
Ахрэм ад сябе запытаў:
— А што? — Не чакаўшы адказу: — Свае...
— Вунь дзе на ложку Наста з Еўкаю, а вунь дзе — Арцём... Міхля — у той хаце.
Тады бліжэй Даніла да стала прыліп. Узлокаткамі ўспёрся на рубец ды казаў:
— Ці памятаеш ты, як гаварыў мне, калі мы былі на берчукоўскім мосце... каля млына... як ты казаў, што раскажаш мне, чым пахне свет. Дык ты вось і да гэтага часу мне не расказаў... хе... хе...
Мацней абапёрся на рубец стала, нібы шукаў на настольным рубцы цвёрдай падпоры.
— ...Ты мне не расказаў, дык я вот уздумаў ды прыйшоў, каб расказаць табе. Ты вельмі ўжо, як пабыў калгаснікам, скрытным зрабіўся чалавекам. А са мною можна весці якія хочаш гешэфты. Я чалавек адкрыты. Калі бачу я, што мне давяраюцца, і я магу даверыцца. От выйшлася такое дзела, і я адразу да цябе.
Акінуў хату зіркам — важнасці больш падліў да прынесенай патаемнай думкі, гаварыў:
— От што, Ахрэм, цябе збіраюцца выкідаць з калгаса, а потым, канечне, і раскулачаць...
Сказаў, і цэлы момант шчакатаў струну нацягнутай маўклівасці. Пазіраў у Ахрэмавы вочы — чакаў, што будзе казаць сусед. Не мог Даніла спазнаць, што было на думках у суседа.
Ахрэм парушыў маўклівасць.
— Я ведаў...— неўзварушаным сказаў голасам.— Затое, што я зрабіў для іх калгас... Ну што ж, няхай падзякуюць...
А Даніла:
— Дык от жа, дай ты рады... Гэта ж я быў у Ёселя — вазіў у яго крупэрню, каб садраць грэцкіх круп, дык Ёсель мне ўпатайкі расказаў. (Патом, як сабе ні гавары,— Ёсель цябе паважае.) Гэта ж гэтага саўгасаўца ўся работа... Ёсель табе з-пад зямлі прачуе...
Калі гаварыў Даніла, меў у сваім пачуцці: от ён раскажа, а Ахрэм ведае, з чаго рабіць пачын. Усім часам не зводзіў з сваіх думак Даніла Ваціка. Ахвота імжэла зрабіць нешта гэтаму «наезнаму» чалавеку. Толькі не было ў Данілы адважнай смеласці на тую невядомую работу. А калі дачуўся сёння пра Танцульку — счакаць не мог, каб яго ўбачыць, расказаць. Ведаў Танцулькаву натуру, ад таго і цвіла ў Данілы надзея: «Ахрэм зробіць тое, чаго я не магу зрабіць. Толькі патрэбна ўзварушыць яго заляжалую жвавасць».
І ён узварушыў яе.
— Праз Міхлю ўся работа,— сказаў Ахрэм.— Яны ўдвух не падзялілі маёй пляменніцы, а на мне спаганяюць злосць. А яна над абодвума імі смяецца. Што толькі не робіцца на свеце!
З кішэні дастаў рознакаляровымі кліночкамі пашыты мяшок, павольна разматаў шнурок — клаў у газетную паперу кааперацыйныя карашкі. Бачыў Даніла, як дрыжэлі з карашкамі Ахрэмавы пальцы, уцеху сваю песціў.
— Па-мойму, каб я быў, Ахрэм, на тваім месцы, — скрадзеным голасам гаварыў Даніла,— я б адчаіўся... Прыпільнаваў бы яго, калі едзе ён з Берчукоў або з Прыстані, ды-ы... каб аж дзесятаму заказаў, як трэба з людзьмі жыць... Далібог!
Тады Ахрэм палажыў локці на стол — глыбока зацягнуўся ўсім дымам. Глядзеў перад сабою, як і не чуў, а Даніла:
— Ты ж калгаснік. На цябе ніхто ніколі і не падумае. І ён больш не будзе раскашэльвацца... Калі прыехаў, трэба было жыць, як усе людзі жывуць,— па-суседску, па-чалавечаму. Праўду я кажу... Як таго Максіма Нічыпаравага...
Кінуў Ахрэм на падлогу недакураную папяросу. Паглядзеў на Данілаў зашмальцаваны кажух ды не то са спалохам, не то з адвагаю:
— Пра Максіма не трэба рабіць успамінку... Ты, Даніла, чалавек разумны, і гэта не пасуе сталаму чалавеку. Я ведаю, як ты гаварыў з Журам у млыне. Я ўсё збіраўся табе намякнуць. Жур — падлізнік для саветаў, і табе з ім не трэба было ўсчынаць гаворку. Ты ж бачыш, што яны, каб прымелі, у лыжцы вады мяне ўтапілі б... А Максім з таго свету не ўстане. І я вельмі рад... Я на цябе, Даніла, век не забудуся. А толькі гэтага не трэба...
Абарваў сваю гаворку, а потым дадаў:
— Гэтага чалавека не трэба... Як Максіма, ці як бы там ні было. Трэба спадцішка.
Голас яго дрыжэў глыбокай нутраной глыбінёю: аж прыўзняўся Ахрэм з тапчана. Вачэй не зводзіў з суседа — усё дарыў імі не аддадзеную дабрату.
Даніла запытаў:
— Дык што ж рабіць?.. Якія, па-твойму, трэба браць меры? Яны ж усіх улагодзяць у гэты калгас. Цяпер... ты ж, мусіць, чуў, што напісала Масква ў газету, якія палёгкі даюцца ў калгасе.
— І няхай сабе...— зацярушаным спакоем сказаў Ахрэм.— Берчукоўцы, як дачуліся пра газету, высыпалі з калгаса, як пчолы з вулля. Так што ўвесь калгас ляснуў... Але не ў гэтым, Даніла... Лепш хай бы быў берчукоўскі калгас. Бо гэта, ведаеш, наш калгас...
Асалавелымі вачыма ў суседскія вочы пазіраў Даніла і нічога не разумеў. Не мог узяць на свой розум.
«Як жа выйшла — чаму берчукоўцы кінулі калгас, калі газета напісала столькі палёгкі. Чаму кажа Ахрэм, што лепш, калі Берчукі былі б у калгасе».
І на адзін момант паўстала перад вачыма ў Данілы адышоўшая прошласць: «...От ужо нідзе ніводнага калгаса. Зноў людзі сабе жывуць. Жнеі жнуць — іх восем — на ягоным полі. Хлопец-пастушок вядзе з раніцы Данілавага каня. Авадні цэлым роем гудуць каля конскіх персняў...
...Маладзіковая нядзеля. Даніла кірмашуе на луціцкім мястэчку; парасяты скігочуць на вазах... За прададзеную карову барыш п’юць... Даніла торг трымае ў руках: мяняе каня, што прадаў у Доўгае поле... на відавокага. Толькі з невялікаю прыдачаю. Зараз пойдуць таксама барышаваць...»
«Божа мой... Дай божа... Але чаму ж Ахрэм гэтак гаворыць пра Берчукі?»
У берчукоўскім калгасе газету прачыталі з самага ранку. Перш-наперш прыйшла пошта на сельсавет ды на калгасную канцылярыю. Антон быў у калгаснай канцылярыі, калі конна прыехала пошта. І мо ніхто так скора не ўзяў бы на ўвагу, калі б не Антон. А ён як наўмысна расхінуў газету і адразу:
— Так што калгасы будуюцца па сваёй ахвоце — во. І не трэба было Харытону сілком нас перці на ўсю выскачку: «Ідзіце, бяжыце». Хоць мне і не трэба было вадзіць каня на начлег, але я не хачу аставацца ў калгасе. Навошта Харытон мяне і пятага падбухторваў і нават пагрозы пасылаў: «Калі не пойдзеце — сілаю пазаганяем». От мяне за яго «сілу» і разбірае цяперака злосць.
А надвячоркам на берчукоўскай вуліцы ўбачыў Яўхім Антона з кароваю. Не пытаўся тады ні ў каго Яўхім, з жонкаю нават не параіўся. Прыйшоў да кароўніка Мікалая ды: «Давай маю, Мікалай, Падласку».
Харытон быў якраз на насялёным крыжаўскім пункце. Калі прыехаў змрокам у Берчукі, як і не было ніколі калгаса.
Учуў Ахрэм, што распаўся калгас у Берчуках, нацягнуў на сябе непагодлівую хмару. Усё, што было на яго з Міхляю меркаванні, пайшло пад ногі.
Міхля насіла з сабою спелую ўцеху.
— Добра, што вы, дзядзя, здаўмеліся,— гаварыла Ахрэму,— зрабіліся калгасным чалавекам. Каб толькі нам больш такіх людзей. Такія людзі нам вельмі патрэбны. Хай бы сабе было чым больш калгасаў з такімі людзьмі. Праўду вы гаварылі: гаспадарку, што змарнавалася, вы вернеце за адзін год.
І Даніла не мог цяпер узяць на свой розум Ахрэмавага меркавання.
— Як жа гэта?
Высмактаў агонь з лямпы ўсю газу. Па кутках Ахрэмавай хаты спацыравалі доўгія цені. Ахрэм дастаў з-пад лавы глячок з газаю, каб наліць у лямпу, а Даніла казаў:
— Ото ж і добра. Я нават і вунь як рад: праз які тыдзень усе калгасы — фу-фу, як той дым. Вельмі добра... файна.
— Добра і дрэнна...— машынку ў лямпе круцячы, казаў Ахрэм.— Добра гэта, калі глядзець здалёк, стоячы збоку. А тут трэба ўдумацца. Мне вельмі шкода берчукоўскага калгаса. Нябось бродаўскі калгас не раскідаўся. Каб гэтак бродаўскі — я б дзень і ноч маліўся богу.
Лямпу ўставіў у дрот і на ўвесь кнот пусціў агонь. Сеў на тым самым месцы, а Даніла пад гэта:
— Іх ты і не раскідаеш. Яны ж ужо забудаваліся па калгаснаму плану. Не будуць жа яны дзяліць такога-та вунь хлява, што змяшчае, можа, трыста штук кароў, або таго свінарніка, што на дзвесце, бадай, катухоў!
Ахрэм маўчаў.
У яго думках цяпер праплывала нешта нявыказанае, неўразумелае. Ён, здаецца, і не чуў, і не слухаў Данілу, а той гаварыў.
— Ды чаго ім, скажы, цяпер не хапае? І хлеб ёсць, і да хлеба. Яны так ніколі не жылі. Бывала, не было тае вясны, каб не прыйшоў да мяне каторы: «Пазыч ды пазыч, Данілка, пудзік-два». То на адработак, то на аддачу. Яны мне, калі хочаш, абрыдзелі з сваім гэтым пазычаннем. А от ужо другі год — нагі ні адзін не ткне цераз мой парог. Хоць яно цяпер, канешне, і боязна пазычаць... Сёння пазычыш, а назаўтра ўжо ўвесь сельсавет будзе ведаць...
Ахрэм калупаў пазногцем у ямцы ад сучка, што была ў рагу стала, момант глядзеў тупым зіркам у столь ды, перавёўшы позірк на Данілу:
— Прабачай, але я табе, Даніла, скажу адносна бродаўскага калгаса,— ты, як тая баба!
Данілу зрабілася ніякавата,— пачырванеў ад такіх суседскіх слоў, а Танцулька гаварыў:
— Ты яшчэ пайдзі да Жура, да Слямзака, ды збяры сход, ды раскажы ім пра Броды. Бо яны ж, можа, хоць і ведаюць, але шчэ не ўпэўнены. Ты іх і ўпэўні скажы: «Бачыце, як жывуць у бродаўскім калгасе! Бачыце, што яны маюць! А вы — марнееце, галееце!» Эх, ты... галава твая, выбачай, садовая! Хто ў цябе пытае?!
Даніла праказаў вінаватым голасам:
— Я ж нікому не кажу... Табе кажу.
Ахрэм засмяяўся злосным смехам, праказаў:
— Не хапала яшчэ... Толькі гэтага і не хапала, каб ты каму казаў! А калі цябе не пасарамаціць — ты можаш і сказаць. Трэба ведаць, што казаць. Пакуль казалы казаць — трэба ўзважыць іх, рукамі абмацаць, да чалавека прымерыць і тады ўжо казаць.
Абодва маўчалі. Даніла адчуваў сябе збянтэжаным, і Ахрэм бачыў гэта. Яму нават крышачку было шкода свайго суседа: «Усё ж такі зняважыў». Але і другое: «Я ж яму, як і сабе, жадаю дабра». І яшчэ: «Ты яму гавары адно, а ён табе — другое».
Ахрэму вельмі не хацелася чуць ад Данілы такія словы. Ён не рад быў, што зачапіў гаворкаю бродаўскі калгас. Гэты калгас для Ахрэма — скула ў баку. Колькі вось разоў праязджаў ён цераз Броды, дык заўсёды спяшаўся, каб як мага хутчэй праехаць. Ён не мог глядзець ужо здалёк на гэтыя нова-белыя даўгія будынкі, на маладыя прысады кругом калгаса — «будзе некалі, сапраўды, як у вяночку»; ён не мог глядзець на васьмігектарны малады сад... Дык хаця ж каб зямля была там добрая, як у Муравейніках, скажам, або каб людзі жылі там век у раскошы,— дык не! Можна сказаць, зроблена ўсё гэта калгасам з нічога. Кожны ж ведае бродаўскую камяніцу ды прыбалоцце... І вуліцу бродаўскую ведае. Бывала, і ўвосень, і ўвесну цэлы быў патоп на вуліцы. А цяпер нават выбрукавана вуліца і нават гэты самы турнік перад школаю-сямігодкаю...
Заўсёды, калі бачыў Ахрэм турнік, цешыў сябе толькі адною злоснаю думкаю: «Добра будзе на ім вешаць усіх іх па парадку: перш бродаўскае начальства, а потым калгасных брыгадзіраў».
Дык і не дзіва, што раззлаваўся Ахрэм на такія Данілавы словы: «Немаведама што гаворыць!» Пра тое гаворыць, пра што трэба, сцяўшы зубы, маўчаць. Бо гэты ж муравейнікаўскі канец таксама бачыць і ведае Броды. І не раз чуў Ахрэм упічышчы тым самым бродаўскім калгасам, хоць бы і ад Жура. І Журу нічога не абыходзіць: адных галапупцаў сямёра ды яны ўдвух. Хіба ж ён зможа пракарміць тым шнурам зямлі, на якім дзярэ барана з аднаго боку яго, Ахрэмаву, мяжу, а з другога — Банадысёву?
І пасля хвіліннай маўклівасці ён загаварыў роўным, заспакоеным, павучальным голасам:
— Мне вельмі шкода, што раскідаўся берчукоўскі калгас. Я ж кажу! Гэта быў наш калгас. Каб не раскідалі берчукоўцы свайго калгаса, можна было б устроіць што-небудзь такое... спотайку. А там ёсць людзі надзейныя і добрыя людзі. Як, скажам, Дзяніс Крэўскі: служыў у Калчака. Ён добра ведае, як камандаваць войскам. Або хоць бы і Антон... Дарма, што ён нягеглым выглядае, а чалавек ён з натурай. Я памятаю яго, калі быў ён валасным пісарам. Гэта цяпер на яго ўсе пальцам тычуць, а ён мае сабе на розуме. А ў старога Аўласа... тры сыны, як дубы. Па-мойму, усе Берчукі — нашы Берчукі. І калі б не раскідаўся іхні калгас... Яны будуць каяцца, а будзе позна. Выпісацца — лёгка было, а ўступіць — будзе цяжка. Бо цяпер па адным будуць прымаць. А па адным уступаць цяжка, чалавеча. Усе твае косці які-небудзь Вацік перамацае, бацькоў тваіх, дзядоў-прадзедаў ні пра што ўздыме з таго свету. Ты ўвесь будзеш як на далоні — якой ты масці.
Даніла ўставіў сваё слова:
— Гэта-то праўда...
Ён цяпер адчуваў у сабе больш смеласці, радаваўся суседскаму розуму, хацеў, каб да канца выказаў сусед, каб навучыў яго, як трымаць сябе з цяперашнім светам. Ён запытаў:
— А як жа яно,— ты не крыўдуй, а я не разумею,— дакуль жа ты будзеш у калгасе?
Тым самым роўным, выразным, але цішэйшым голасам Ахрэм сказаў:
— Датуль трэба быць, пакуль не падыдзе момант... Каб табе было зразумела — пакуль прыйдзе вайна. Вось! Прыйдзе вайна, і калгасы гэтыя пылам змяце...
Пачуўшы такія словы, Даніла апырскаў свой твар радасцю. Ахрэмавы словы былі для яго цяпер законам, нечым змоўным. Ён не зводзіў вачэй з свайго суседа, як з немінучага збавіцеля, які ўсё ведае і ведае што трэба рабіць.
І ад празмернай гэтай сваёй радасці, каб і на самае жахлівае, што магло здарыцца, быў адказ, Даніла запытаў:
— А калі вайна возьме ды не прыйдзе, а цябе выкулачаць? Бо я ж табе не вораг. Гарадскі гэты, я ж кажу, вельмі заўзята стараецца.
— Тады тое будзе! — устрывожанаю злосцю сказаў Ахрэм.— А вайна трэба, каб прыйшла.
— І ты не злуеш на гарадскога?
— Злую... Але мая крыўда ляжыць пад замком. Не зверху трэба паказваць крыўду, а знізу, з сярэдзіны. І вось калі добра пакажаш — не выслізгнецца з рук ніякае ліха.
Слухаў Даніла свайго суседа, а пра крыўду не мог зразумець: «Як гэта паказаць яе з сярэдзіны?»
А Ахрэм:
— Я цябе, Даніла, паважаю і люблю. Я табе ўжо казаў... Бачу я, што ты мне не жадаеш дрэннага, хоць мы і сварыліся некалі з табою, але скажу я: абодва мы былі вінаватымі. Ведама, розум былі прапілі. А тут гэты Слямзак цябе падштурхнуў!.. От што, суседзе... Я табе скажу ўсё, што ў мяне ёсць...
Нехта прайшоў каля Ахрэмавага акна.
Хата Ахрэмава каля самай вуліцы. Хто толькі ідзе — чуваць пад нагамі скрып. Ахрэм міжвольна паглядзеў у акно. Потым стол пасунуў ад лавы — залез за сярэдзіну стала. Мяркуючы сказаць усё, што было на сэрцы, гэтымі словамі Ахрэм бараніў сябе ад вечнага страху. Даніла сваёю наіўнаю ўцехаю папаў у самую Ахрэмаву штодзённую больку. Ахрэм не ведаў, калі прыйдзе вайна, а як і прыйдзе — што з гэтага будзе. Ён не хацеў чуць і ні свайго, і ні чужога голасу, што, можа, ён і не дачакаецца той вайны. І ў гэтым нехаценні ўжо быў трапятлівы страх за сябе; ён вісеў над самаю яго галавою, як тая гіра на тонкай нітцы. Кожную хвіліну магла абарвацца гэта гіра... Успёршыся над сталом, пальцы за пальцы заклаўшы ды скраўшы голас, Ахрэм гаварыў:
— От што... Пакуль што я магу жыць леташнім хлебам. А ўсякія Старавойты хай крыху папухнуць — хай пасмакуюць калгаснага хлеба. Я вельмі радуюся, што мы вывезлі больш як трэба збожжа на станцыю. Хай ведаюць! Збожжа цяпер у нас ёсць, але мы нікому не даем. Мы кажам: пакідаем на запас — мала што можа здарыцца ў гаспадарцы! Але я другое маю на воку: хай яно тухне, хай буцвее! Дык нябось — голад загамоніць на ўвесь голас. Голад пакажа сілу. От як, Даніла, трэба рабіць, паказваць крыўду, як я кажу, з сярэдзіны, а не зверху. Вось чаму мне і шкода берчукоўскага калгаса...
— Гэта ты, Ахрэм, вельмі разумна кажаш,— гонарам вусы разгладжваў Даніла перад Ахрэмам.— Я казаў не раз сваёй бабе: Ахрэм, кажу, ведае, што рабіць. А яна ўсё абзывала — прызнаюся табе — дурнем, што ты пайшоў у калгас... Дык гэта ж, як той казаў, і козы сытыя, і сена цэлае.
З такой Данілавай радасці Ахрэм не сцярпеў, гаварыў:
— Дык от жа... Я, Даніла, таксама спачатку думаў: не трэба ісці ў калгас. Процівам трэба жыць. Але добра зрабіў. І праз Міхлю, скажу табе, шмат чаго зрабіў. Яна — чалавек, хоць і жанчына, а ведае, як трэба жыць на свеце. А на Харытона я не злую. Ён рабіў калгасы і вельмі добра. Ён штырыў людзей без разбору. І калі б не пастанова Масквы, ды каб не прынесла нядобрая гэтага Такарскага з яго «карэннем», што выкопваў ён з душы кожнага чалавека,— жыццё наша асталявалася б.
Нецярплівасцю імжэла Данілава нутро, у самую глыбіню яго розуму западала суседава гаворка.
— Далібог,— як ужо дадому ішоў, развагаю варушыў Даніла ў думках,— гэта ж каб далі Харытону волю, увесь свет ён закалгасаваў бы. Тады сядзі сабе ў калгасе, як кажа Ахрэм, ды гэтак ціхенька, пакрысе — шчык, шчык... церабі, аж пакуль ад яго не астанецца ні адной пярынкі.
Не пайшоў у гэты дзень Харытон у сельсавет на службу. Быў на сваёй кватэры, што здымаў у старога берчукоўскага Яўхіма.
У густым тумане за Харытонавым акном плаваў зімовы дзень. Чорнымі камякамі віселі на аголеным галлі клёна, ліпы, дуба гракі — вестуны вясны. А яна недзе далёка за гарою, у лагчыне, прабівалася з-пад снегу зялёным грукатам.
Праз цэлы от ужо месяц не меў Харытон для сябе выходнага. Усе яго дні былі закілзаны раённымі прадпісаннямі. А іх так шмат было ў гэтую восень. Здавалася Харытону часам, што галава не стрымае, колькі прыносіць Косцік раённых паперак. Тады ахвотная іскра загаралася павагаю да самога сябе: «Люблю працаваць, і раён мне дае даверлівасць на маю працу».
Толькі от апошнія дні бураю ўскалыхнулі Харытонаў настрой. З таго вечара, як прыехаў Харытон з Крыжоў, успала на яго кіслата-гарклявасць. Ці то была ў яго на сэрцы прыкрасць, што раскідаўся барчукоўскі калгас, ці што атрымаў ён з раёна паперку, каб не раскулачваць Міхася Кляўко. І, бадай што, раённая паперка псавала Харытонаву чуласць. «Ён — старшыня сельсавецкі і не мае свайго сталага меркавання». І яшчэ: «Прадпісуе хоць бы той самы раён, а потым слова свайго не трымае, а ты выношвай перад людзьмі неаплачаную цярплівасць». Тады хацелася Харытону, каб паказаць перад некім хоць сілу свайго старшынёвага слова.
«І пакажу»,— сталымі думкамі гаварыў Харытон.
Ведаў добра, што праз Ваціка выйшла справа Міхасёвай затрымкі. Бо той ліст, што пісаў гэты канец да Калініна, у Харытонавай кішэні. Не ведаў бы, каб тым самым днём не зайшоў Косцік, у яго канцылярыю. Ад аўсянага апою прапаў у муравейнікаўскім калгасе якраз конь. Аддаваў Косцік акт пра каня і не сцярпеў. («Хай ведае сельсавецкі старшыня, якія бываюць у Косціка лісты!»)
— Ліст нясу аж да самага Калініна,— сказаў Харытону.
А той:
— Пакажы... Заўтра паеду я ў раён — адвязу тваю пошту.
Больш як на каго, на Ваціка з таго дня зубы вастрыў, меркаваў: «Праз Ваціка і ліст напісаны гэтым муравейнікаўскім канцом. Канешне. Не даў Вацік свайго подпісу, і ў іх вырасла тая смеласць».
Апошнім часам не сустракаўся Харытон з Вацікам. От ужо каля двух тыдняў, як паехаў Вацік з Манечкаю ў горад. Прыйшла паперка была ад ліцейшчыкаў, каб Вацік прыехаў на завод на некалькі дзён на фабрычна-заводскую нараду.
А надоечы стары Нічыпар другі ліст атрымаў ад Ваціка, дык было ў тым лісце: «Хутка прыедзем, дзядзька Нічыпар, з гарадскімі навінамі».
Харытону вельмі карцела, каб хутчэй прыехаў Вацік у Чырвонае. Праз усе гэтыя дні быў з неспакойнымі думкамі. І ўсё дзеля яе, дзеля Міхлі. Калі прыслаў раён на Міхася прадпісанне, моцнаю крыўдаю ўскіпела Харытонава нутро. Сам сабе гаварыў уголас:
— Я, сельсавецкі старшыня, ведаю, што раблю. Міхась — кулацкая шышка.
Успамінаў наконт Міхася Танцулькавы словы: «Міхась — урэдная птушка. Ад яго і падпалу можна чакаць і ўсякага для калгаса злачынства».
Тады прыходзілі да Харытона з першага сходу Міхасёвы словы: «Нашы ў калгас не пойдуць... Нямашака чаго нам галовы марочаннем затуманьваць...»
— Дык што ж больш трэба для раённых галоў,— з Марцінам гаварыў перад Міхляю.
А яна не сходзіла ні на адну хвіліну з яго чуласці. І яшчэ большым светачам гарэла Харытонава нутро — не зводзіў з сваіх думак: «Вацік даносы рабіў раёну дзеля Міхлінага сэрца. Зайздрасць апанавала чалавека, дык і не ведаў, што ён робіць ад зайздрасці. Хай бы прыехаў ды няхай бы паразрываўся ад злосці — паглядзеў, як паважае мяне гэта дзяўчына». Больш як калі жыў Харытон Міхляю ў гэты ад работы адсунуты дзень. Дагары пластом ляжаў на сваім жалезным вузенькім ложку. Ногі паклаў аж на верхнюю білу, руку падлажыў пад галаву, другою трымаў учарашнюю газету. Маленькімі вачыма церабіў дарогу па газетных радках. Хацеў зразумець, што гаварыла газета цесна ўсланымі радкамі-літарамі. Але не слухалі Харытона радкі: лукаткамі разбягаліся, слізгаліся перад яго вачыма. А чорненькія літары-кропачкі дружным роем гаварылі: «Вёска ахоплена агнём класавых боек. Вораг залазіць у самыя шчыліны, каб нападаць на сацыялістычнае будаўніцтва... Змагаюцца паміж сабою два канцы свету».
А Харытон у сваёй чуласці:
— Я гатоў біцца. Які ён нецікавы чалавек... Яна не хоча нават мець з ім гаворкі. Яна яго ненавідзіць, а ён смалою шавецкаю ліпне да яе, ды на мне спаганяе ў раёне сваю злосць...»
«...Кулацтва шчыра служыць контррэвалюцыі. Кулацтва гарыць агнём нянавісці да нашых рабоча-сялянскіх і чырвонаармейскіх Саветаў. Саветы змагаюцца за пабудову сацыялізма. Калгасная вёска — вострая зброя барацьбы з контррэвалюцыянерам-кулаком і правільная дарога да вялікай камуністычнай будучыні...»
— ...Мы будзем жыць. Мы будзем любіць адзін другога моцна, шчыра. Яна будзе шыць на машынцы, а я працаваць буду... старшынёю або ў калгасе... Я працу люблю, як сам сябе. Мы знішчым, звядзем са свету ўсіх кулакоў. А наша жыццё такое малое... Шмат чаго трэба чалавеку на гэтым свеце...
«...Трэба добра пільнаваць калгаснага ворага. Ён выбіт сацыялістычным будаўніцтвам з каляіны свайго жыцця, ён больш як калі-небудзь раззлаваны. Ён нападае цяпер на нас спотайка ліхім раздражненым зверам. Ён не здаецца жывым у апошняй сваёй бойцы. Бедната сялянская...»
— ...Хай бы ты цяпер да мяне прыйшла. А мо я схаджу ў Муравейнікі. У мяне ж сёння ад штодзённай работы святочны дзень, добрая мая Міхля.
«...Кулак ідзе на апошнюю стаўку. Ён часам не шкадуе сваёй маёмасці, свайго жыцця, абы толькі каб узарваць нутраную энергію працоўнага энтузіязму. Бо ведае ён добра, што не ўжывецца з людзьмі, якія былі яго парабкамі. Жыццё йначыла свет працавітага чалавека: яно дало яму волю быць уладаром над сваім векавечным эксплуататарам. Новае жыццё...»
Харытон перавёў позірк вачэй на другое месца газеты :
«...Яны, гэтыя поспехі, нярэдка ап'яняюць людзей, пачынае кружыцца галава ад поспехаў, губляецца пачуццё меры, губляецца здольнасць разумення, сапраўднасці, з’яўляецца імкненне перацаніць свае сілы і ворага, з’яўляюцца авантурныя імкненні «ў два шчоты» вырашыць усе пытанні сацыялістычнага будаўніцтва...»
На самы ніз газетных радкоў кінуў позірк:
«...Адной з найвялікшых якасцей палітычнай стратэгіі нашай партыі з’яўляецца тое, што яна ўмее выбіраць у кожны даны момант галоўнае звяно руху...»
— ...Не, а я ўсё ж такі схаджу ў Муравейнікі.
Наводліў рукою на акно палажыў недачытаную газету. Адным звыклым узмахам зняў з біла ложка свае ногі. Узняцца хацеў з ложка, каб ісці — несці, хоць сабе за дзесяць вёрст, узбуджаны, пякучым агнём запалены настрой. Але адчыніліся дзверы з Яўхімавай кухні, і да Харытона зайшла старая Яўхіміха.
Не адна Яўхіміха, а ўся ваколіца ведала, гаварыла, што валэндаецца Харытон з Міхляй. Не адзін раз жарт строіла перад Харытонам Яўхімава жонка. Неўзнячэўку ўсё падносіла да яго тым жартам абцярушаную просьбу: «Глядзіце, не забудзьцеся мяне, Харытонка, узяць за сваццю. У-у які белы, ды які вялікі пірог спяку... А колькі песень вам наспяваю... каб вы шчаслівыя ды багатыя былі і каб ніколі праміж сабою не мелі задзірак, ні сварак».
Харытон радасць гатаваў ад гаворак Яўхіміхі. Ахвотна слухаў, калі пра Міхлю гаворка ішла. Тады хацелася Харытону, каб Яўхіміха доўга гаварыла з ім пра яе, а ён бы слухаў ды смяяўся дробна-шчакатлівым смехам.
Калі зайшла Яўхіміха ў Харытонаў пакой,— пружынаю ўзняўся з ложка. Нібы чуласць гаварыла яго розуму: «Нешта скажа старая нядрэннае для яго».
А Яўхіміха падышла аж да самага ложка.
— Ідзе... Міхля.— Вока слязлівае прыжмурыла, сказала прыціснутым голасам, нібы баялася, каб не абудзіць каго ў Харытонавым пакоі ці каб не пачула Міхля.
Што рабілася наўкруг муравейнікаўскага калгаса — моцным непакоем устрывожыла Міхлю. Яна ўжо от каторы час дні і ночы губляла ў блуклівых неасталяваных думках. Ведала добра цяпер, што жыццё яе ўзмучана аж з самага дна. Усімі гадамі ляжала яно запакаванае — чакала нейкага часу. Але не прыйшоў, не звярнуўся той час, калі б магло яно красою ўзняцца — расцвісці для яе белым цветам.
Крыўду, што трывогаю напакавала Міхліна сэрца, узводзіла на Харытона. Калі раскулачвалі Міхася, думала — будзе работа на карысць для гэтага канца, для ўсіх ваколічных вёсак. Мела на сваіх думках замкнутую радасць: «Ото ж добра, што такога раскулачваюць: будзе злосць расці на савецкую ўладу ў людзей.
А чым больш злосці, тым хутчэй прыйдзе наша дарагое, наша доўгачаканае жыццё».
А калі дазналася пра ліст з гэтага канца,— ахапіла Міхлю пякучая прыкрасць на ўвесь свет. Другія думкі спелі ў яе галаве.
Лепш не чапаў бы Харытон галадранай басаты. Раздражніў, от як тую асу ў гняздзе, а не выкурыў яе дашчэнту. Надоечы яшчэ скардзіліся калгаснаму праўленню Петрык з старым Старавойтам, што няма хлеба, што не будзе зараз з чаго зварыць нішчымную страву. Не жмурачы вока, выкрылі сваю крыўду на калгаснага старшыню Банадыся. Казалі, чаму не даюць збожжа, калі ёсць яно ў засеках. Гусей, кароў паставілі на відавокае перад ім. Якраз быў прыйшоў з Чырвонага на праўленне з Міхасёвым Юзікам Кастусь Гарбуноўчык. Слухалі хлопцы, як Банадысь апраўдваўся — віну ўскладаў на старэйшага брыгадзіра.
Тады Кастусь Гарбуноўчык гаварыў:
— Трэба скласці камсамольскую брыгаду, і яна хай прагледзіць, што хто робіць у вашым калгасе. Бо ўсюды калгасы, як той казаў, як і калгасы, а ў вас людзі ходзяць з скаргамі, дык, можа, і знойдзе брыгада якога-небудзь чалавечка для пракуроравай работы.
І Міхаліны дні ўзварушаны былі жыццём ды разгушканы на ўвесь мах.
Гаварыла да Ахрэма:
— Позна будзе... Калі Такарскі ўспадзе на нас, ды яшчэ з гэтым муравейнікаўскім канцом на прыпражку... Могуць і напраўду выселіць з калгаса. Пашлюць, як таго малінаўскага Булгака, служыць малебны Салавецкаму манастыру. Так што — рабіць трэба нешта.
...Калі ўвайшла Міхля ў хату, не ведаў Харытон, якою радасцю яе сустракаць. Крэсла паставіў перад ёю. Нібы ён з марозу ў хату зайшоў, раз-пораз цёр рукі.
А яна гаварыла:
— У вас так цёпла...
— Два разы паліць гаспадыня печ: раніцою і ўвечары. Баіцца, каб я не прастудзіўся. Мая гаспадыня вельмі, ведаеце, добры чалавек...
— А ў нас холадна... І мы таксама два разы палім, а холадна...
— Ваша, мусіць, старая печ,— казаў, сядаючы насупраць Міхлі,— старая печ, канешне, не дае такога цяпла. Дык от і прыходзьце да мяне ды грэйцеся...
Міхля рассмяялася прымушаным смехам. Квапным вокам акінула Харытонаў пакойчык. Бачыла на сцяне расфарбаваныя плакаты: вунь дзе — за карысць ашчаднай касы, а вунь дзе — за карысць дзяржаўнай пазыкі... Бачыла на акне вышчарбленае люстэрка, а каля люстэрка круглую пячатку.
— Прыходзьце,— гаварыў Харытон,— я вельмі буду рад. Вы ж, бадай, у мяне другі толькі раз у хаце.
— Трэці,— сморгаючы паміж пальцаў знятую з рукі пальчатку, адказала Міхля. Ды працяжна, не то жартам, не то і сур’ёзна, дадала: — І апошні.
Харытон быў не зразумеў, што яна сказала, а яна як наўмысна:
— ...І апошні,— пераказала другім разам.
— Што гэта вы кажаце? — згубіў з твару рассыпаную ўсмешку радасці.— Як гэта апошні?
Тады ўзняла вочы перад Харытонам — гаварыла вострым, як брытва, тонам-голасам:
— Я, ведаеце, еду ў горад... Паеду на швейную фабрыку... назаўсёды. Я прыйшла, каб далі вы мне сельсавецкае пасведчанне. І каб у пасведчанні напісалі, што я «ёсць сапраўды чалавек-жанчына» і так далей, і таму падобнае.
Яна расмяялася дробна-макавым смехам, а Харытон з устрывожаным пачуццём:
— Вы жартуеце... Вы не паедзеце, Міхаліна Дамінікаўна... Нікуды вы не паедзеце...
— Чаму?
— Я не пушчу вас.
— Не дасцё мне паперкі, што я з'яўляюся жанчынай?..
— Я дам вам сто, дзвесце паперак, але не пушчу вас.
Ён гаварыў, і было ў яго адчуванні: от нешта каштоўнае выслізгваецца з яго рук. Працінаў вострым зіркам яе твар — бачыў, як усміхалася яна густым разлітым смехам, але не смяяўся разам з ёю. Думка раптоўна свідравала яго ўзбуджаны розум: «Цяпер лепш, як калі, сказаць ёй нікому негаворанае слова».
Але яна перапыніла яго думку:
— Паеду...— сказала, гуляючы з пальчаткаю.— Буду з горада пісаць вам лісты... Вы прыедзеце ў горад, зойдзеце да мяне... Пойдзем у тэатр... Потым ажэніцеся, а я прыязджаць буду да вас у госці...
І яе гулліва-абыякавыя словы ўсхвалявалі нецярплівую Харытонаву натуру. Перапоўненаю выразнасцю паўстаў Вацік, калі застаў яго Вацік у яе пакоі. Лягла на ўспамінак прыціснутаю нянавісцю Вацікава постаць. На момант былі перад Харытонавымі вачыма гарадскія вуліцы, а па тратуары ідуць — яна з Вацікам: «Ён жа цяпер там, у горадзе».
— Ты-ы... не паедзеце...— праказаў сам сабе нутраным голасам.
Падышоў да яе крэсла, з рук узяў мяккую чорную пальчатку. Калі браў, яна лёгка яе пусціла, а ён, адчуваючы пакінутае цяпло на пальчатцы:
— Ніколі нікуды не паедзеце... ад мяне. І я прашу вашага слова... Вы не паедзеце. Зараз гаспадыня паставіць самавар, і мы будзем піць — у мяне ёсць вішнёвае варэнне — будзем піць з вішнёвым варэннем чай.
Міхля ўзбуджана чакала Харытонавай раптоўнасці. Яна даўно чакала, што ён скажа ёй слова, запаленае гарачымі іскрамі. І што сказаў ён — вельмі было ёй даспадобы. Бо што было на яе меркаванні — расло ядраным ростам, церабіла закіданую перад яе жыццём дарогу. От ужо колькі год, а не была ў такой утульнай вясёласці. Толькі ад узнятага пылу-радасці на момант веру была згубіла ў самую сябе: «Няўжо і ўпраўду так шмат яшчэ сілы і волі, каб на ўсю смеласць кпіць над жыццём гэтага чалавека».
А Харытон:
— Можа, яшчэ наліць шклянку чаю?
— А-а... Мне хацелася, паколькі я трэцім разам у вашай кватэры...— стрыжаныя валасы зачэсваючы грэбенем, гаварыла Міхля,— мне хацелася не шклянку, па праўдзе кажучы, а чарку... чарку чаю.
Харытон збянтэжыўся. Узяў быў у руку ад Міхлі сподак з парожняю шклянкаю, а калі сказала, па стале сподкам шараваў то сюды, то туды. І не ведаў: ці яна жарт строіць над ім, ці ўпраўду сказала такое ярка-зялёнае слова.
Міхля адным зіркам злавіла яго разгубленасць ды:
— Калі няма, таварыш Мамчыц, і не трэба. Я гэта для вас... Ну і дзеля вас — мо не чарку чаю, а паўчаркі...
— У мяне... канешне, няма.— І адразу ж дадаў: — У гаспадыні... Я зараз, праз хвіліну. У яе — ёсць. Калі мне трэба, я і бяру ў яе.
Выйшаў праз кухонныя дзверы, а яна ўстала з крэсла, падышла да акна — глядзела ў выліняўшы кавалак ламанага люстэрка. Убачыла Міхля свой твар і дзіву далася перад люстэркам: быў твар вельмі зблажнелы.
«Ад таго, што недасыпаю»,— прабегла ў яе галаве думка. А калі яшчэ ўглядалася: «Я не пазнаю проста сама сябе. Якое агіднае чалавечае жыццё. Навошта жыве чалавек, калі жыццё вядзе яго да гэтых... От яна — адна, другая — маршчына...» — Зайздросна пружыніла шчокі, неўпрыкметку расцірала пальцамі дробна-пакарбаванае цела.
«Калі б цяпер убачыў мяне Віктар,— гаварыла думкаю,— не спазнаў бы. Маё гэта малое Віктаранётка... Яно і не ведае тамака, што маршчынкі паляглі на тых шчочках, да якіх прыліпалі мяккія, цёпленькія губкі. Скора ты будзеш разгладжваць іх сваімі рыжанькімі шчакатлівымі вусікамі».
Ставіла люстэрка, знячэўку кінула позірк на падаконнік: тую самую ўбачыла круглую пячатку. Тады ўзяла ў рукі ды пазірала на дно пячаткі, на яе літарнае поле.
— Як мудра зроблена: сюды сабран увесь савет...— Круціла ў тонкіх пальцах сельсавецкую пячатку, чытала: «Берчукоўскі сельсавет...»
Адчыніліся кухонныя дзверы, і Міхля міжвольна, з маленькім сполахам, палажыла пячатку на падаконнік.
— Чаму вы не маеце добрага люстэрка? — ступіла некалькі крокаў Харытону насустрач.— А яшчэ называецеся кавалерам...
Харытон паставіў на стол да палавіны налітую пляшку, гаварыў Міхлі:
— Як ажанюся, тады будзе цэлае люстэрка. Садзіцеся, калі ласка... Вып’ем па чарцы, як вы кажаце, чаю. Зараз будзе ў нас гарачае сала.
Састарыўся дзень. Сонца ўпала на зямлю, разбілася на друз, апырскала апушчаную фіранку неба. А Міхась Кляўко ішоў з Пячоркава і не бачыў, не браў на свой зрок сонечнага разліву. Сплеценым роем варушыліся яго думкі. Вельмі ж ужо ўстрывожыў іх, узняў на дыбы, пячуркаўскі стрэчны брат Янук.
Міхась хадзіў да Янука, каб дапамог ён вытраляваць сухастой з Вярцінскага дачы. Купіў Міхась гэты сухастой, каб паднавіць зношаны хлеў, а сілы і не хапае. Янук дакляраваў на чацвер далучыць сваю сілу. Ды толькі не пра сухастой, а другою гамонкаю абудзіў Янук Міхасёва пачуццё.
Дзед-вечар надыходзіў важнаю хадою. Адразу займаў сваім грузным калматым целам усё ваколічнае. І, здавалася, снег квола скрыпеў пад нагамі не Міхася Кляўко, а дзеда-вечара. Міхась усё роўна не чуў снежнага скрыпу — мераў без меркі белае снегавае палатно, адкідаў яго сабе пад ногі скруткамі цэлых гоняў.
Міхась Кляўко і ўвесь гэты муравейнікаўскі канец чакалі, калі ўжо напіша Калінін адказ на іх заяву.
Думкі і гаворкі між сабою ва ўсіх сыходзіліся на адным:
«Напіша Міхаіл Іванавіч, каб зараз жа выбраць новага калгаснага старшыню... ды каб Харытона перагледзець...»
Дні ішлі цягуча доўга. Зранку бывала ярчэй, цішэй у паветры. Уначы вецер круціў снег. Ночы непралазнаю гушчаю хуталі ўсё вакольнае. І гэтак — дзень за днём... Здавалася, без змены праходзілі дні... (Тыя самыя крыллі ветранога млына варочаліся назад.)
Не ведалі, ды і не было нават падазронага намёку, што іхнюю заяву Харытонава злосць кінула ў Яўхімішыну ляжанку. Агонь быў неахвотна пачаў жаваць пакамечаную паперу. Харытон тады папоркаў яе жалезнаю качаргою — гаварыў:
— Гары... гары, чаго не гарыш... От дзе хаваюцца падкалодныя вужакі... Для іх дабра хочаш, а яны табе...
Праз увесь час ад той заявы хадзіў Міхась з радасцю: усё чакаў... Але доўгая яго радасць пачала растрасацца, губляцца, як тыя медзякі праз падраную кішэню. Часамі сум агортваў, і роспач надыходзіла на засівераўшае жыццём нутро. Цэлыя гады пераварочваў думкамі. Сціскаў кулакамі жыццёвыя горы ды кідаў іх, як той важкі камень, у прадонне.
Лаўрэн заходзіў да Міхася, сустракаўся ў часе работы — гаварыў:
— Масква далёка... Далёка, Міхась, Масква... Пакуль дойдзе туды ды назад... Ды гасударства ў Калініна вялікае.
І от, калі прыйшоў сягоння Міхась да стрэчнага брата,— падліў яму той у агонь масла. Тое, што нагарам сабралася на Міхасёвым сэрцы, раскалупаў,— большы ўчыніў Міхасю боль.
— Ты, брат, і жвавы чалавек,— казаў Янук,— а забыўся.
Міхась не то не разумеў, не то і сам не ведаў.
— Чаму ты так кажаш? — запытаў.
— Не так... Ты цацкаешся тамака і ні сёе ні тое. Гэтак, канешне, і вінаватым могуць зрабіць. І што ты кулак, і што ўраг для савецкай уласці. Дарма сабе, што бараніў ты (і я бараніў) савецкую ўласць, а могуць зрабіць. Каб ты, хіба, не думаў уступаць у калгас... А так — толькі праз гэтага Ахрэма — дрэнь.
Янук гаварыў выпрабаваным голасам:
— Тады табе будзе куды лягчэй даказаць сваё права над Ахрэмам, над Харытонам. Ты будзеш чалавек з голасам. І заяўленняў не трэба будзе пісаць Калініну.
Міхась уціснуў апраўданне:
— Я і цяпер маю права на голас.
— Але голас твой ураздроб,— казаў Янук,— нямоцны. Цяпер трэба дзесяць слоў, а тады — адно слова. Бо яно будзе ад цэлага калякціва, а цяпер — ад цябе аднаго.
Янук не зводзіў з Міхася сваіх вачэй, гаварыў:
— Трэба, Міхась, страсануцца. Ты ж ведаеш нашага Мацея. Ад яго, бывала, цяжка дачакацца якога-небудзь слова. Пакуль ён яго выцісне... А от паглядзі, што ён піша мне.
Тады дастаў Янук з-пад бэлькі Мацееў ліст. Абтрос з яго рукой пыл, паглядзеў на канверт ды:
— Ы-ы, каб іх нараду не было: мухі... Учора атрымаў, а паглядзі, як запаганілі канверт.
І гэты ліст найбольш раскалупаў упластаваную скарынку Міхасёвай чуласці.
Мацей пісаў да брата Янука: «Дзяндобры, браток Янук.
От ужо цэлае лета праходзіць, як я цябе пакінуў і нічога не пісаў табе. Я-то чуў пра цябе — прыязджалі нейк спярша ў горад Арцёмавы, дык я быў стрэў іх — распытаўся, як ты пажываеш, і збіраўся, ведаеш, напісаць, ды ўсё часу гэтага вобмаль. То пакуль з кватэраю ўгаманіўся, то з завода прыйдзеш,— як табе вядома, аднаму сюд-туд, а час і праходзіць. Так што ты не злуй на мяне.
А на заводзе, Янук, я ўжо звыкся. У нас цяперака — мы работу робім брыгадамі. Па восем, па дзесяць чалавек.
Брыгада наша з васьмі чалавек, і ўсе мы — хлопцамі нежанатымі. Хто адкуль: пяцёра ў нашай брыгадзе тутэйшыя, гарадскія, а мы — толькі трое — з вёскі. Адзін з Бродаў, адзін аж з Прыстані, ну і я.
Як папаў я, ведаеш, у горад, да чаго была напала на мяне нуда. Не перажыву, думаў. Вядома, усе незнаёмыя,— і пагаварыць нават няма з кім. Ідзеш па вуліцы, і людзей гэтулькі шмат... Прыглядаешся, і здаецца — от з нашай вёскі чалавек ідзе. І іх гэтулькі, а ўсё роўна няма нікога з нашага краю. Толькі яшчэ большы жаль успадае.
Але таварыш Махвіц, тутэйшы гаспадарскі хлопец, што разам у адной брыгадзе,— скеміў маю нуду.
— Што ты, браце, кажа, невясёлы гэтакі ходзіш? Давай сходзім куды-небудзь: у кіно або ў ціяцер.
— Не,— кажу я яму,— не пайду.
А самаго ад гэтага яшчэ больш жаль агортвае.
Што ты, думаю, мяне сваім кіно ўлагодаць хочаш. Што я, маленькі ці нічога не ведаю? А жаль яшчэ большы. Як успомню пра цябе і пра ўсіх вас, як прысак уссыпаецца на твар. Думаю сам сабе: у нас там вечарынкі, у нас там кожны святок Міша на двухрадцы перабірае...
Але от нейк зноў другім наватарам прычапіўся быў да мяне Махвіц: «Хадзем ды хадзем...» Як смала тая шавецкая. Хоць куды, кажа, хадзем. Абы ісці. А тут яшчэ якраз трох гарадскіх хлапцоў, што ў нашай брыгадзе, навярзлося. І таксама:
— Хадзем, кажуць. Што ты, кажуць, за чалавек!
Неяк мне нялоўка зрабілася. Сапраўды, што я за чалавек! Людзі ж мне злога ў думках не трымаюць — з адной брыгады.
— Пойдзем, калі так,— кажу ім.
І пайшлі. І паглядзелі кіно.
Мне не так тое кіно, як я іх паважаў цэлы той вечар. У мяне проста-такі і вельмі ж была да гэтых рабочых хлапцоў павага, што яны маю адзіноту заўважылі. Што ў іх хіба хеўры не хапае, ці што? У іх повен горад хеўры. А яны ўсё адно, глядзі ты, як згаварыліся.
Назаўтра — у-у — як мы працавалі.
У нас, братка Янук, на працэнты працуюць. Дык мы ўсе свае працэнты, як завінуліся, выгналі. Нас нават у насценнай газеце за гэта напісалі.
Браток Янук. Я от часамі ляжу пасля работы і думаю сам сабе: каб ведаў наш бацька, як мы прайшлі жыццё. Ён жа вельмі бедаваў, як быў хворы, перад смерцю, як гэта мы будзем жыць з табою. Мне вельмі б хацелася, каб жыў наш бацька ды паглядзеў на нас цяпер. Часамі от як удумаешся, дык аж сэрца ацінае, што пражылося жыццё нашых бацькоў так марна. Усамдзеле.
Хоць я і малы быў, але памятаю. Бацькі нашы, як табе вядома, бывала, прасветлае гадзіны не бачылі. Бывала, адны Калечыцавы маргі заядалі нашых бацькоў. Ды і ты ж сам баранаваць хадзіў Калечыцу за пашу. А што мелі за гэта? Ліпелі на трох дзесяцінах, бясхлебіцаю марнавалі сваё жыццё. Рабілі, як тыя чорныя валы, а ці знасілі, ці з’елі, як тыя людзі. Матка босая цэлы свой век прахадзіла, бацька свае шлюбныя боты на вялікдзень, на каляды толькі і надзяваў. З лапцей ніколі ўся сям'я не вылазіла. Хлеба свайго да каляд мелі. Цэлы год на адработкі пазычалі хлеб.
А ці шмат мы з табою, Янук, сала, малака бачылі? Карова адна была, дык малака — забяліць крупнік толькі. Мне вельмі ўспамінаецца, Янук, як мы цэлае лета яблыкамі, ігрушамі, бручкаю пражывалі. Добра, што пакаёўкаю была ў Калечыца муравейнікаўская Хіма. Як пойдзеш на падзёншчыну, папросіш яблыкаў-ападкаў, яна і прынясе цэлы фартух. Так і елі без хлеба.
Ведаеш, Янук, я сустрэўся тутака з Селівонавым Цупрыянам. Ён атрымаў ліст ад свайго меншага брата і расказваў мне (Цупрыян працуе на шавецкай фабрыцы за старшага рабочага). Дык ён казаў, што Вінцэсь піша ў лісце пра іхні калгас. Піша, што яны вельмі мала атрымлівалі: пяць пудоў ячменю, пяць пудоў пшаніцы, пяць пудоў аўса... Вельмі ж скардзіцца на іхні калгас. Кажа, што ён з Сцяпанам нічога нават не атрымалі, так як не працавалі.
І я от не магу сабе ўцяміць, чаму не памятае Вінцэсь, колькі яны атрымлівалі ад нашага Калечыца. Хаця, канешне, Вінцэсь быў малы і не памятае, як бацька яго разам з намі еў з голаду Хімчыны ападкі. Мне здаецца, калі чалавеку дасі выгоддзе, дык ён забываецца на гора. І, па-мойму, яшчэ: калі б Вінцэсь ды Сцёпка працавалі, бадай што, і не па пяць пудоў было б, а па сем ці, можа, і больш. Два чалавекі вельмі шмат значыць, калі надыдзе сяўба, жніво або касьба. У такую пару — як, бывала, казаў наш бацька — адзін чалавек заменіць дваццаць чалавек на зімовай рабоце. Яны, як той казаў, думалі аб палучцы, а не аб рабоце. Як жа ты,— хоць бы сабе і ў нас на заводзе,— як ты атрымаеш, калі не заробіш? Дык от што піша...
Братка Янук. Я вельмі ўжо распісаўся нашмат і ледзь не забыўся на самае галоўнае: перашлі ты мне кім-небудзь мае кніжкі. Ты ж ведаеш, што яны для мяне вельмі дарагія. І яшчэ перашлі мне маю рубашку, што ў сінія палоскі. (Белая хай будзе табе.) Ну дык і ўсё, здаецца. Уклоны вот перадай: братавай, цётцы Паладзі ды ўсім нашым калгасным суседзям, ды пішы. Знайдзі калі-небудзь часіну ды напішы. Я ж вельмі буду рады твайму лісту.
Ну, дык і ўсё. Бывай здароў і ўсяго табе ад мяне лепшага.
Твой брат Мацей Брус».
...Міхась падышоў аж да Муравейнікаў, а з яго галавы не выходзілі Хімчыны ападкі-яблыкі.
Яны вельмі ж былі для Міхася кісла-горкія, як і само тое змарнаванае жыццё.
Таксама скрыпеў снегам вечар, а Міхась не чуў гэтага скрыпу. Ён паўтараў прынітаваныя волавам думкі:
«Пайду... далібог, пайду... Давяду і без Калінінавай рэзалюцыі. Бо і ўпраўду, як той Лаўрэн кажа: далёка Масква, ды і работа вялікая і самім трэба прыкладаць да ўсяго і розум, і нашы рукі.
Дні Вацікавы ў горадзе жылі разагрэтаю маладосцю. Калі зайшоў на завод да сваіх таварышаў — не спазнаў завода. Дзве новыя печы пусцілі ў ліцейным. З таго цэхавага канца выкінулі перагародкі — павялічылі фармовачна-цэхавае поле. У такарскім цэху паставілі тры нітэрныя станкі... У кавальскім — электрычная сіла ўздымае новы малаток-гамар.
А на фабрычна-заводскай нарадзе гаварылі:
«...Вёска цяпер на перабудове. Вёсцы патрэбна як мага больш машын. Вёска паўстала супраць сваіх межаў, якія ціснулі яе ў калючых абдымках быльнягу. Яна руйнуе свае векавечныя межы жыцця...»
І сапраўды. Навошта яны, якія сціскалі так вузка, як труна, чалавечае жыццё?.. Хіба ж яны над чалавекам маюць большае права, як над імі сам чалавек? І хто даў ім волю і права?!
...Якая несправядлівасць у чалавечым жыцці...
На фабрычна-заводскай нарадзе гаварылі:
«...Бедната сялянская змагаецца з сваім калгасным ворагам — кулаком. Машына — вострая зброя ў змаганні. Чым больш гаспадарчых машын — хутчэйшая перамога над ворагам, хутчэйшая пабудова новага жыцця...
...Вёска спрадвеку была адзета ў мазалі, узгадаваныя ў сваім поце. Насіла на сабе адзетую ў транты за тыя мазалі галодную смерць. І ўсё роўна празывалася гэта чалавечым жыццём. Дык хто ж меў права так несправядліва размяраць каўшом жыццё чалавека?
На фабрычна-заводскай нарадзе:
«...Спаборніцтвам працы заводы і фабрыкі дадуць вёсцы машыны, дадуць гатовы тавар. Рабочыя брыгады ўдарнікаў першымі пададуць руку братам у барацьбе за сацыялістычнае змаганне.
...Барацьба вялікая. Трэба толькі, каб даведаліся векам пакрыўджаныя, што змарнавалася шмат дзён з іх жыцця. Як шмат растоптана чалавечых дзён чорнаю прошласцю!»
Толькі от праз усе гарадскія дні непакоіўся Вацік — карцела яго натура: «Што цяпер у Чырвоным? Ці развезлі гной з хлявоў па саўгасаўскім полі?»
І яшчэ больш, як надворнае святло праз шчыліны, лезла Вацікава думка:
«Што зрабіў раён з Міхасём Кляўко?»
Пасля, як рабіўся ў Міхася вопіс, паехаў Вацік да раённага старшыні Белазёрава (а адтуль паехаў у горад).
Гаварыў Вацік таварышу Белазёраву, што няправільна прадпісана раёнам, каб Міхася Кляўко выслаць з сельсавета. Пра Харытонаву работу гаварыў... што на Берчукоўскім сельсавеце жыве яна прыкрым перасолам. Слухаў Ваціка Белазёраў, і маленькая ўсмешка церабіла яго вусны.
А калі Вацік палажыў перад райвыканкомам на стол заяву — адмысловы дакумент на ўсю работу — той сцёр усмешку з сваіх вуснаў.
— Каму больш мы павінны верыць,— шаруючы тупым канцом алоўка па зялёна-настольнай паперы, пытаў Белазёраў,— каму больш: ці нашаму калгасніку, ці аднаасобніку?
Па Вацікавым нутры пачынала спацыраваць халодна-драцяная злосць. Запакаваў яе ў тугую маўклівасць, а Белазёраў гаварыў:
— Вот...— з жоўтай папкі дастаў доўга спісаную заяву.— Ад калгаснага актыву Муравейнікаў... Вот... Чытай...
Не даваў у рукі Ваціку заявы, а сам чытаў падкрэсленыя радкі калмата-сіняй лініяй:
«...ад Кляўко можна чакаць і падпалу калгаса, і ўсялякага забойства. Гэта самы яры кулацка-класавы вораг».
«...на нашым муравейнікаўскім сходзе ён выступіў нават супроціў калгаса».
Ды:
— Што ты на гэта скажаш? — дробна моргаючы чорнымі павекамі, глядзеў Белазёраў Ваціку ў вочы.— І сельсавет піша пра тое самае.
Тады крыўда крапівою пякучаю агортвала Вацлаву чуласць. От ён цэлае лета пражыў і ведае гэтага чалавека.
На адзін момант была перад Вацікам Міхасёва постаць. Нібы ён стаяў з ім побач.
...Падыходзіць Міхась да стала, а яго саматканыя штаны падперазаны конскім путам. Старымі поламі суконнай жакеткі закрывае Міхась свае штаны: каб не набрацца перад чужым чалавекам невінаватага сораму.
...Сярэдняга росту чалавек... Здзіркаваная на галаве шротам шапка... Маленькія шэрыя вочы... Маршчыны ляжаць густым зборам па кутках Кляўковых вачэй. Барада праз цэлы тыдзень няголеная...
Вацік так і не бачыў Міхася з паголенай барадою. Нібы і не расла яна большаю, і голенаю ніколі не была. Бачыць Вацік гэтага чалавека, як перад сабою на далоні: такім простым быў яго твар... няхітрым, не скрадзеным... Можа, нават быў падобны на дзіцяча-невінаваты твар.
— А што будзе, таварыш Белазёраў,— перад сталом стоячы, казаў Вацік,— што будзе, калі, можа, накінуліся на чалавека з-за сваіх задзірак? Мо муравейнікаўскі калгас напакаван, як чую я, поблізу жывучы, мо нават і некалгаснымі людзьмі?
І зноў была страпянулася па старшынёвых вуснах штучна рассыпаная ўсмешка. Белазёраў гаварыў роўным, як струна, голасам:
— Можа, і ёсцека задзірка. Я табе даю веры... канешне. Толькі, можа, яно і другое ёсцека... так званая другая задзірка — свая выгада?
— Як ты гэта гаворыш? — невінаватае паставіў Вацік пытанне.
А Белазёраў:
— Я нічога... Я кажу, што бываюць людзі, якія ратуюць людзей для сваёй карысці. Гэта, канешне, нядрэнна : і для чалавека дабро будзе, і для сябе — выгоддзе... Ты ж не даў свайго подпісу на складзеным акце па раскулачванню Кляўко?
— І не дам...
Вочы жмурачы, тонкім голасам перапыніў Белазёраў Ваціка:
— Ніхто табе прымусу не робіць... не ў гэтым. Можа, Кляўко і не падыходзіць да кулакоў, калі ты кажаш... Адным словам, мы выедзем на месца і даследуем.
Вацік зразумеў Белазёрава: намёк робіць на яго. Нібы не даў роспісу Вацік, каб дапячы Харытону за Міхлю.
«Няўжо Харытон адважыўся язык павярнуць — вярзці раёну ўсялякае глупства?»
Крыўда прайшлася мяккімі слядамі каля сэрца. Хацеў сказаць Белазёраву, што надарэмна трымае ў сваёй галаве «бабскае» пляткарства. Але як і не скеміў — не паказаў здагадлівасці на сваім твары. Тады яшчэ большая падшыхнула крыўда на гэтага сельсавецкага чалавека: «Што Харытону з ёю ад мяне трэба?»
Белазёраў пераняў Вацікаву разгубленасць.
— Мамчыц мне піша,— казаў,— што Муравейнікі самы найлепшы калгас па сельсавеце. Хоць там і быў падзеж некаторай жывёлы... Гэта не адыгрывае, канешне, ролі. На тое ж гаспадарка... Як кажуць: «Каля вады ходзячы, намочышся». Так што-о... мы, канешне, выедзем і праверым. Чаму, скажам, не хоча далучацца гэты канец? І там адны батракі. Па-мойму, дрэнную вы праводзіце сярод іх падрыхтоўку.
— А па-мойму, таварыш Белазёраў,— раптоўна падняў Вацік голас,— па-мойму, у муравейнікаўскім калгасе ёсць шкоднікі. І не ў падрыхтоўцы патрэбна шукаць прычыны гэтага канца. Ты кажаш, прапажа жывёлы — патрэбная, неабходная штука ў гаспадарцы а я кажу — можна абысціся калгасу без гэтай патрэбы,
Вацік гаварыў, і было на яго адчуванні: гаворыць ён — нібы невядомы цяжар, пакладзены на плечы, здымаецца вялікімі кавалкамі. Бачыў ён, як у нервовай трасяніне пальцаў круціў Белазёраў — з аднаго канта на другі — чырвона-сіні аловак. А потым:
— Не ўспорвай, таварыш, сваёй гарачкі,— сказаў зноў роўна захаваным голасам.— Бо хто, калі не муравейнікаўскі калгас, па ўсім сельсавеце і нават па ўсім, калі хочаш, раёне адлічыўся прадажаю для дзяржавы збожжа? Ніхто! Ні з аднаасобных, ні з калгасных сектараў ніхто не здаў дзяржаве больш ста працэнтаў. Мы ведаем, як агітуе кулак супраць хлебанарыхтовак. Як мага клапоціцца ён, дарагі таварыш, каб найменей атрымала дзяржава. Каб дзяржава пайшла на голад. От яго самы галоўны лозунг. І гэты факт, адзін гэты факт кажа нам за калгасную сумленнасць. А гэта ж яшчэ першы год...
Тады спыніў Такарскі наведзеную з Белазёравым гаворку. Адыходзячы з райвыканкомаўскай канцылярыі, толькі быў сказаў:
— Кляўко не падыходзіць яшчэ, кажу, пад кулакоў Я за яго буду несці адказ. Дай сельсавету прадпісанне, каб і не важыўся нават выкідаць парожніх яго кадоўбчыкаў і бочачак.
І от праз усе гарадскія дні насіў у сваіх думках Вацік муравейнікаўскую хлебную прадажу. Адчуваў незразумелую няпраўду, а не мог узяць яе цвёрдаю рукою. Што сказаў Белазёраву пра гэты канец — радавала Ваціка.
«Добра, што сказаў... Хай ведае... У раёне седзячы, ён забыўся на людзей. Далёка не адышоў ён ад Харытона ».
У Яся Рымашэвіча на кватэры, дзе спыніўся Вацік з Манечкаю, гаварыў да Манечкі:
— Прыедзем у Чырвонае... Збярэм з камсамольцамі ў гэтым муравейнікаўскім канцы сход. Хай выказваюць пра ўсё, што ведаюць, нібы гэты муравейнікаўскі канец трымае на сабе нейкую баязлівасць. Цішком вядуць гаворку, а на сходзе — колькі разоў — маўчаць.
І гэтым сабе толькі робяць шкоду.
Манечка гаварыла:
— У гэтым канцы вельмі дабрадушныя людзі. Яны і маўчаць. От каб гэткія былі, як гарадскія на заводзе...
А Манечка пабывала з Вацікам гэтымі днямі на заводзе, хадзіла па гарадскіх вуліцах...
Першы раз была ў горадзе. Пад’язджалі цягніком да горада — думалася дзяўчынцы — прыедуць яны ў вялікае сяло. Хаты будуць усе, як у Луцішчы, пакрыты гонтамі. Аканіцы будуць пафарбаваны ў рознакаляровую фарбу. Самі вуліцы вялікага сяла, што празываецца горадам, будуць ісці побач, адна каля другой. Зірнеш з канца і ўбачыш наскрозь увесь горад з людзьмі.
Калі сыходзіла з цягніка — вялікая станцыённая будыніна загарадзіла была перад вачыма ўвесь горад. Пытала ў Ваціка, хто жыве ў такой вялікай будыніне. Не то за невашта шкода Ваціку было гэтай дзяўчынкі, не то спела радасць, што ўзяў яе з сабою ў горад.
І от пакажа ёй новы невядомы свет, новых для яе людзей...
Ішлі горадам, Манечка дзіву давалася: шмат вельмі стаяла такіх і яшчэ большых нават будынін. Вуліцы ўсе адзеты ў каменне...
«Дзе людзі маглі набраць гэтулькі камення? — трымала ў сваіх думках.— Нідзе няма месца, каб не было камення. А колькі людзей!»
Саромелася пытаць у Ваціка, а ў думках: «Якое сягоння свята, што так шмат людзей ходзіць разадзетых па вуліцы?»
На заводзе спаткалі Ваціка знаёмыя заводскія рабочыя. Убачыў яго з Манечкаю стары ліцейшчык Уронскі, жартам сустрэў:
— Ці не з маладою жонкаю, таварыш Вячаславе?
А Дзясніцкі Стэфан — малады токар:
— Калі ласка... пажалуйста: пазнаём, Вячаславе, з сваёй знаёмай. От паглядзіце, як сыплюцца з-пад свердла стружкі.
Ударнік з ліцейнай брыгады, камсамолец Шура, праходзіў каля Манечкі — хацеў, каб убачыла на зашмальцаванай жакетцы асаавіяхімаўскі значок: выпучваў шырокія грудзі, незнарокам атрасаў заводскі пыл.
Здавалася Манечцы, што ўсе для яе даўно знаёмыя Не ведала толькі паасобку кожнага з іх. Нібы была даўно знаёмая з людзьмі, ды забылася, дзе мела з імі сустрэчу.
Хадзіла з Вацікам па заводскіх цэхах, бачыла вялікую сям’ю людзей на дружнай рабоце. Хацелася тады, каб такія цэхі былі ў іх, у Чырвоным, у Муравейнікаx.
От каля разагрэтай, доўга-круглай печы той самы стары жартаўнік... Увесь твар праняты перамешаным потам з сажаю. Бачыла, як прабіваў ён у печы задратаваную аддушыну. Мільёны іскрыстых агнёў сыпаліся з печы. А скрозь лыпаючыя агні лілося растопленае смятаністае жалеза.
Двое рабочых трымалі жалезнае вядро, каб налівалася жалезная смятана аж да самых краёў. Тады неслі тыя ўдвух і вылівалі ў насыпаны туга загладжаны пясок. Вацік гаварыў Манечцы, што адлівалася ў тым пяску стальное для сячкарні кальцо.
Сціплым зіркам пільнавалі рабочыя ў такарскім цэху станкі. Калі ішла з Вацікам, бачыла каля станка невялікага росту рабочага. Вокам не маргануў, як праходзілі — пільнаваў наканечнік свідравальнага гэбля. Тоненькім цурочкам цякла па свярдзёлку вада, а Манечка да Ваціка:
— Чаму вада бесперастанку льецца?
Вацік казаў:
— Каб не разагрэлася жалеза ад церазмернай гарачыні.
Вялікая граміла-машына то ўперад, то назад шоргала па кавалку жалеза: стругала жалезны брус.
Тады ў дзяўчынкі ўзнікла думка: «Як шмат трэба... На такі маленькі брус ды такая вялікая машына».
Над галавою было прашумела па дроце жывое страшыдла. Прабегла яно пад шкляною страхою аж у канец доўгага цэха.
— Ваганетка,— казаў Вацік.— Яна падвозіць вугаль, падае матэрыял...
Разбегам рассыпаўся зірк па людзях, па машынах. Падшыхала іскрыстая ахвота на гэту, дружным пераплётам сатканую, работу.
...Кожны бачыць адзін другога навідавоку... Робіць кожны для другога, пакуль аж не зробяць гуртам цэлую новую машыну. Нараджае машына для чалавека машыну... каб лягчэй было пражываць на свеце.
Манечка шукала ў думках: «Вось якія яны, рабочыя: яны вырабляюць плугі, малатарні, арфы... Яны падобны ўсе на Ваціка». І гэтак праз усе дні...
А ўчора, перад тэатральнаю залаю з дэлегатамі занавесам зачынілася фабрычна-заводская нарада.
Потым глядзела Манечка з Вацікам, як зноў быў адчыніўся занавес,— пачаўся спектакль.
Вацік быў успёрся на парэнчу тэатральнага балкона. Раскудзеленаю пасмаю звіслі над брывом валасы. Тлумачэнне даваў Манечцы пра старшыню-здрадніка для савецкай улады, што быў у спектаклі.
А Манечка...
Пасма Вацікавых валасоў дакранулася да яе шчакі. Макавым цветам зардзеўся ўвесь яе твар. Вельмі ж была на твары шчакатлівая прыемнасць: «Хай бы гэтак праз увесь час...» Хацела незнарок прытуліцца бліжэй да Ваціка, але мяшала перагародка тэатральнага крэсла. У думцы гаварыла як праз сон: «Навошта нарабіў тэатр гэтых перагародак...»
Потым ішла з Вацікам на кватэру да Яся Рымашэвіча і не зводзіла з думак: «Якая кулачыха нягодніца... Дачку замуж аддала, а дзіця служанчына задушыла. Добра толькі, што мала яны пакрасаваліся. Маладзец служанка: не паглядзела, што ён і старшыня, а арыштавала. Трэба было беднай дзяўчыны не падманьваць».
Ды:
— ...ён, гэты Вацік... Колькі ў яго шмат дабраты...
...Вацік прыйшоў з горада на кватэру Яся Рымашэвіча. Быў у сваіх таварышаў, у заводскіх рабочых. Хадзіў наўмысля, каб развітацца перад ад’ездам.
Ліцейны цэх гаварыў на развітанне:
— Прыедзем да цябе цэлаю брыгадаю.
— Пішы, Ваця!
А стары Уронскі:
— Трымай у руках нашу лінію...
Трамбоўшчык Рыбскі, камсамольскі цэхавы сакратар, перапыніў:
— І во як трымай...— Паказаў туга заціснутыя два кулакі.— Каб не было, брат, ні «правага», ні «левага»... Мы тут, а вы там. І каб яно было адным.
— А калі падшукаеш сабе бабу,— казаў Уронскі,— пішы: купім табе падарункі.
Лёгкім узмахам мазалямі пакрэмзанай далоні стукаў па Вацікавым плечуку, гаварыў:
— Пара, браток, пара... Я ў тваіх гадах як быў — адно на калені лезе, другое павалілася — гуз на лбе Цэлы вэрхал у хаце. І неяк нядрэнна; здаецца, каб не было вэрхалу, было б вельмі сумна.
Калі зайшоў цяпер у пакойчык дзядзькі Яся, не застаў нікога з яго сям’і. Скідаў з плеч ватовую світку, вешаў яе на адмысловую вешалку, а ў адчуваннях:
Дні гэтыя зялёнаю свежасцю пакрапілі Вацікава нутро. І сіла была дубальтовая. Хацелася во як разамнуць на ўсе бакі вірліва ўзбуджаную сілу!
Горад, гэта як вар у гаршку. Вечна ён гатуецца буйнымі бурбалкамі. Жыццё ўзнята на дыбы... Нямашака тут сном апавітага спакою. На тое ж яно і мае права празывацца жыццём.
— Праўду кажа стары Уронскі...— Чамаданчык даставаў Вацік з-пад Ясевага ложка; зборы рабіў да вячэрняга выезду з паштовым цягніком.— Трэба... і нават пара... Жыццё чалавека не пачакае.
У поўнай выразнасці паўстаў перад Вацікам учарашні вечар, як ішлі яны з тэатра. Тады хацелася, каб да канца не даводзіць свайго адчування. Пакаваў чамаданчык — пачуў за Ясевым акном фабрычны гудок. Сам сабе памысліў упаўголаса:
— Гудок пасля полудню... Цяпер на фабрыцы зноў пачалася работа...
Бачыў, як на кіназдымку (і ўсё, каб заглушыць той учарашні вечар): звучаным рухам прыхінуў Ясь Рымашэвіч лапкі медзянога рубільніка. Перш ціхім шоргатам, а потым моцным тахтам развёў гутарку сырамятны шырокі пас з махавым колам: рраз-два...
Чамусьці праказаў думкаю:
«Манечка таксама недзе сярод гудкоў...»
Зараз павінна была прыйсці яна з цёткаю Палінаю. Зранку — на першую змену да друкарскай машыны — пайшла Ясева жонка. Манечка цікавасцю замлела: «Як гэта там друкуе машына такія маленькія літары!»
Скрозь фабрычна-пасавы говар цяпер гаварыла Вацікава сэрца: «Можа, і лепш, што яшчэ не прыйшла... Хай...»
Хацелася Ваціку, каб даўжэйшым было чаканне, каб задаволілася нечым пачуццё.
Калі заняткі былі пра англійскіх рабочых, вострай зайздрасцю шчымела нутро Манечкі. Прынёс Ахрэмаў Арцём парашком складзеную пісульку ад Міхлі, нібы прынёс для яе парашок атрутнага зелля. Вельмі ж карцела: «Нашто пайшоў Вацік тады да Міхлі?»
І ідучы ўчора з тэатра, абмінаючы электрычны ліхтар, што раскідае святло на ўвесь тэатральны квартал, Манечка ні з сяго ні з таго:
— Што вам тады пісала Міхля?..
Не чакаў ад гэтай дзяўчынкі адвагаю пераплеценага пытання.
Увесь час быў у Чырвоным — кожны дзень была Манечка навідавоку. Часамі варушылася думка ў Ваціка: «Яна такая вяртлявая, спрытная... І штодзень ходзіць яна з радасцю. У яе ніколі не бывае гэткай кіслай нуды, як у Міхлі...»
Не цяміў і сам, чаму побач з ёю ставіў Міхлю. Ці то перакору шукаў над мільгануўшым каханнем да Міхлі, ці мо і напраўду — дабрата Манечкі без спросу лезла ў глыбіню яго маладосці? На запытанне Манечкі, як ішлі ўчора, казаў цеплатою ласкі:
— Яна пісала, каб я прыйшоў па пільнай справе...
— Чаго ж гэта? — запыталася Манечка.
Не ведаў, што адказаць, а толькі зразумеў: «Яна, мусіць, не ведае гаворак, якія хадзілі ходырам па ваколіцы... што нібыта жаніцца збіраюся з Міхляю. Добра, што не ведае».
Гаварыў да Манечкі:
— Пайшоў, а выйшла, што яна так сабе пісала. Шкадаваў, што і пайшоў.
— І вы цяпер, я ведаю, не ходзіце. Яна — ваўкаватая.
Вельмі ж трапнае сказала слова — «ваўкаватая». Вацік даўно шукаў гэтага слова.
Нібы ён хацеў, каб сябе перад некім апраўдаць.
Тады прамінулі электрычны ліхтар з растрэсеным святлом, і Ваціку лепш было, што схавала яго твар насупістая ноч. Так і ішлі аж да Ясевай кватэры — не гаварылі больш пра Міхлю.
«Ці цеперся гэта было, а якая яна ўражлівая,— праз цэлы дзень не зводзіў Вацік сёння з сваіх думак,— яна вельмі добры чалавек... Чуласці ў яе шмат».
Той самы чамаданчык быў перад Вацікавымі рукамі з бліскучымі канцікамі. Канцікі не блішчэлі, як тады пад сонца, калі Вацік ехаў з Данілам. Бо не было сонца гэтым днём у Ясевай хаце. Разаспаны быў дзень — хмарнымі брывямі насуплены.
Тупым шоргатам напільніка рупіла цяпер Ваціку, каб Манечка хутчэй прыйшла з горада. Хацелася гаварыць... Шмат гаварыць, хоць пра што. На ўспамінак вярзліся заняткі па бягучай палітыцы. Шукаў яе сярод чырвонаўскіх камсамольцаў сваім уяўленнем.
«Якою яна была, калі беглым зіркам чытаў Міхліну тую пісульку?» Неакрэсленую віну адчуваў — не то перад ёю, не то перад самім сабою. Гаварыў схованым голасам: «Ах, як добра, што я і знаць і ведаць не хачу пра Міхлю... Так што Харытону — уся вольная дарога».
І от калі ўспёршыся быў над чамаданчыкам, пачуў у сенцах вольныя крокі.
«Яны...— Быстрая міжвольнасць узняла Ваціка на ногі.— Маня з цёткаю Палінаю...»
Але адчыніліся дзверы, і ў хату зайшоў лістаносец.
Апала напружанае чаканне. Глядзеў, як тасаваў лістаносец стус невядомых канвертаў, а потым:
— Ліст...
Узяў ліст і бачыў на канверце нязграбныя літары. Радасцю замжэла нутро ад знаёмага почырку.
«Добры, дзядулька...» — чамусьці праказаў, разрываючы канверт з жоўтай паперы.
От што прачытаў у лісце:
«Мой сынок!
Прыязджайце. Тутака на вас найшла цэлая напасць. Кажуць, што вы калгасы рабілі з хітрыкамі. І гэты канец Муравейнікаў проста аж не верыць, што вы былі такім чалавекам. Усё гэта, як быў у пятніцу сход у Муравейніках, на сходзе і ўскрылася. І я адразу і пішу. Вас нават, казаў раён (раён праводзіў сход), будуць арыштоўваць. Мне аж скура шэрхне; я не веру, каб вы былі такім чалавекам. І вот пішу вам, каб вы барзджэй прыязджалі.
Напісаў — Нічыпар».
Вацік праціраў кулакамі вочы: а можа, ён як не так прачытаў? І зноў чытаў ліст аж да канца. Правільна прачытаў. Хоць і разбэрсан Нічыпараў почырк, а разборчыва напісана было ў лісце.
Меўся ехаць Вацік паштовым цягніком, а выехаў на чатыры гадзіны раней — транзітам. Ліст старога Нічыпара непакоем запаў у Вацікава нутро. Сядзеў каля вагоннага акна з Манечкаю ды: «Што магло здарыцца? — Шукаў адказу і не мог знайсці.— Завошта ж арыштоўваць?» Думкамі лазіў па заканурках сваёй работы.
Манечцы пра ліст не сказаў. І сам не ведаў, чаму не сказаў ёй. Ці то не хацеў трывогу наносіць маладому сэрцу, ці то хацелася, каб усё было вядома муравейнікаўскае здарэнне.
«Хай будзе ведаць усё за адзін раз аж да канца».
Вагонныя калёсы выбівалі тахт разагнаным сваім махам. Сунуліся адзін за другім тэлеграфна-вартавыя слупы. Глядзеў праз акно Вацік зачараваным зіркам, а нічога не бачыў і не чуў цягніковага ходу.
Цэлым стусам блыталіся думкі ў галаве — шукаў сярод іх сваёй невядомай віны. Былі найшлі на ўспамінак гады Вацікавага дзяцінства — ператрасаў іх, як старое рыззё.
Бывала, малым як быў, насіў бацьку палудзень. Гудок загудзе, а маці загадзя прырыхтуе ў збаночак варанага з агуркамі квасу. Укіне, бывае, мяса кавалачак у квас, зверху на збанок паложыць дзве лусты хлеба... абвяжа белаю фанцінкаю і дасць Ваціку:
— Нясі... Асцярожна ж... Глядзі не спатыкніся, не разлі...
Вельмі ж смачны быў хлеб каля бацькавага станка. Бацька возьме адзін раз, Вацік возьме адзін раз...
Пасля палудня любіў пахадзіць Вацік паміж станкамі. Цэлымі шарамі стаялі адзін каля другога, як на варце, стальныя станкі. А каля іх — папрырастаныя людзі: усё рабілі нешта для некага. Пасы, як тыя гадзюкі, з шоргатам шугалі ўгору, угору... Думалася Ваціку: «Адкуль бяруцца пасы? Яны такія ж доўгія?»
Часамі падыходзіў да яго чалавек з доўгімі, аж за калена, халявамі. Тоўсты чалавек, а на верхняй брыве — бародаўка. Вельмі ж нянавісць была ў дзіцяці да чалавека з бародаўкаю. Але ўбачыў Ваціка, гаварыў чалавек тлуста-праплямленым голасам:
— А ці падмёў ты сёння маю каморку-дзяжурку, хлапчо? Га-а?
Гарчыцаю пякло Ваціка самае «хлапчо» і яго гэта «га-а». Прыціснута-нутраным голасам выплёўваў:
— Гадкі...
А бацька казаў да сына:
— Гэта наш цэхавы майстар, сынок!
У сваім дзяцінстве дазнаўся Вацік і пра зямлю, што не ўся яна пад горадам. Як не быў за горадам, думаў: увесь свет — цэлы горад. Колькі ні ідзі, а ўсё будзе горад.
Неяк не ручыўся год у Кірылавым жыцці. Маці Вацікава дзецьмі абнядужала, а да бацькі прыкараскалася слотная трасца. Колькі ні піў дакторскіх парашкоў, не адлягла хвароба. Раілі з’есці на дзёгці спечанае яйцо — еў, і яно не памагло. Сама неяк пад восень нацешылася хвароба — пакінула Кірылу ў спакоі.
Дык у той год аддаў быў Кірыла Ваціка да пана Стэцкага гусей пасвіць. З таго часу і ўзяў на свой розум хлапец, што не ўся зямля занята пад горад.
Ваціку прамінула тады сем год. Малаваты, але гусі ўсё ж баяліся яго. Спярша былі на яго гогалі. І нават стары гусак шчыпаўся за лыткі. Вацік бараніўся, праклёны пасылаў, каб папухлі ў Стэцкага гусей усе дзюбы. Старая Стэцкага свінарка Хрыста параіла Ваціку:
— Ты іх дубцом... Не трэба толькі біць па галаве. У іх вельмі кволая галава. Па плячах сцёбай. Ды глядзі, нябож,— казала Хрыста,— сцёбай, каб не бачыў панскі аконам.
І добра было...
Толькі неяк паспелі былі Стэцкага слівы. Як цяпер на памяць Ваціку прыйшоў той выпадак: ён збіраў слівы-ападкі. А панскі аконам падкраўся. «Не ты садзіў гэтыя слівы»,— казаў аконам, сморгаючы Ваціка за вушы.
І не такі ўжо боль быў, як запала, аж усярэдзіну, крыўда. Слёзы былі на вачах. Не ад болю, а ад крыўды былі слёзы. Не ведаў тады, чаму так востра зашчымела яго дзіцячае нутро.
Потым была вайна. Бараніў Полацк... Адарвалася была стальная шчэпка ад белапольскай бомбы. Яна не праляцела міма Ваціка: яе ўспамінак на яго шчацэ. Цяпер і нічога. Дрэнна толькі, калі цырульнік голіць: брытва часам хапае лязом за зарубцаваную скуру. Ды зубы вельмі баяцца або гарачай, або халоднай стравы.
За акном вагона шырокімі крыллямі садзіўся на зямлю вечар. Не ўціхаючы, гаварылі калёсы з халоднаю сталлю рэек. Спуджаны холад прабягаў па Вацікавым целе — ліпла слотная думка: «За што арыштоўваць? Няўжо няпільна трымаў я ў руках партыйную ўстаноўку? Няўжо за Міхася Кляўко?»
А пачалося ўсё з Міхлі на муравейнікаўскім сходзе. І бадай што з Старавойціхі на муравейнікаўскай вуліцы.
Белазёраў прыехаў у Берчукі з пададзенай заяваю трэцім пасля Ваціка днём. Хадзіў з Харытонам у Муравейнікі — аглядалі з калгасным праўленнем калгасныя парадкі. І ўсё было пад мякка разасланым спакоем... Апрача скотнай прапажы. Ды яшчэ скаргу падносіў член праўлення Ахрэм, што сена буцвела ў стагах.
— Якраз пад дождж складалася ў стагі,— гаварыў Ахрэм,— так што недахват будзе харчы.
А Харытон:
— Ды нехта на тым тыдні,— казаў Харытон (мы склалі акт),— падпаліў іхнія на балоце два стагі... Кулакова работа, канешне.
Ахрэм падсведчыў Харытонаву думку:
— Дык вот жа...
Тады Белазёраў праводзіў успамінкам Вацікаву з ім у канцылярыі спрэчку: «Не будуць жа самі калгаснікі паліць сваё сена. Ён не ведае, як шкадуе селянін кожнае каліва. Трэба ведаць сялянскае нутро...»
— Саўгас «Чырвонае»... Я дам распараджэнне,— гаварыў Харытону, Ахрэму,— дам распараджэнне, і яны адгрузяць сена, саломы. Харчы будуць.
Гаварыў, і хацелася Белазёраву, каб Вацік чуў яго словы. Успамінаў, што Вацік хутка прыедзе — будзе ведаць пра водпуск саўгасаўскіх харчоў, ды:
«Добра, што будзе ведаць...»
І ўжо ішлі з таго канца, каб праводзіць сход на гэтым канцы Муравейнікаў. Раіліся ідучы, як трэба рабіць падыход да людзей, каб на шармак не прайшоў сход.
— Каб два-тры чалавекі далучыліся да таго калгаснага канца,— казаў Харытон,— і ўсе ўвайшлі б... Вельмі ж тут людзі — хоць ты ім кол на галаве чашы! Добра, ах, як добра, што вы, таварыш Белазёраў, прыехалі да нас! Вас, можа, лепш паслухаюць.
І вот насустрач ішла вуліцаю старая Старавойціха,
У руках несла ладны такі хлебны акраец. Харытон хацеў паказаць перад раёнам, што ўсе ведаюць яго, што ён жыве з усім за панібрата.
— Дзень добры, цётка,— сказаў да яе за некалькі крокаў.
А яна:
— Можа, і не зусім добры?
— Чаму ж гэта, цётка?
— Калі хлеб ад гэтай пары пачнеш пазычаць, не будзе добрага дня.
— Хіба ж вам калгас не даваў хлеба?
— Ці ж хіба ты не ведаеш?
Да Харытона рынулася колкая злосць: «Навошта яна перад раёнам завяла гэтакую гаворку?»
Але стрымаў нутраны злосны разгон ды:
— Жартаўніца, цётка...
Гаварыў да Белазёрава:
— Молатага няма, дык па яе — зусім няма.
Старавойціха ўчула Харытонаву гаворку, сказала з раптоўнаю для Харытона нечаканасцю:
— Каб і цябе не было... самога...
І пайшла.
Харытон згладжваў выпадак перад Белазёравым:
— Вар’ятка... Не ўсе ў яе дома...
...Пакуль збіраліся на сход у Петрыкаву хату, ведалі ўсе Муравейнікі пра Старавойцішыну сустрэчу з Харытонам. Гаварылі некаторыя паміж сабою: «Добра зрабіла Старавойціха, што аблаяла ў вочы». Другія казалі— дрэнна: «Навошта было задзірацца ўсё ж такі?..»
Ніколі не было, каб на сход прыйшлі ўсе муравейнікаўцы, а то як выгнаў іх нехта жывасілам. Аж Белазёраў адчуваў на сабе ад гэтага сходу патаемнае хваляванне.
Харытон адчыняў сход. Прытаіўся сход — слухаў, з чаго будзе пачын. А як узяў Белазёраў дазвол на слова, калі загаварыў пра далучэнне гэтага канца да таго — гулам узарваліся галасы.
— Не хочам!..
— Мы маем права на свой калгас!..
— Ціха!..— крычаў Харытон.— Дык і гэта ж будзе ваш калгас!
— Гэта крывасмокава, смактунова калгас, а не наш!..
— Жывадзёрава, а не наш!..
Лаўрэн Жур да стала праціснуўся.
— Дайце мне,— звярнуўся да Харытона,— я хачу сказаць...
Нехта пасылаў некаму моцную лаянку.
Нехта каля парога з некім развёў праклённую сварку.
Нехта крычаў цераз галовы сходу — прасіў слова.
Харытон асіліў узняты гармідар, перакрыў крыкам растрэсены гоман. І да Лаўрэна:
— Кажы!..
— Я от што...— праціраючы шчыкалаткамі вочы, гаварыў Лаўрэн,— я хочу, каб ведаў наш раён, што ў нас ёсцека вялікая несправядлівасць...
Сход зноў прытаіўся.
Белазёраў пазіраў з вострым дакорам на Харытона. Стаяў за сталом з няскончана прырыхтаваным словам, чакаў, што скажа гэты стары.
А Лаўрэн:
— Мы пісалі самому Калініну пра сельсавецкую несправядлівасць. Мы ўвесь час чакалі, што хто-небудзь ды ўбачыць, што на нас няма ніякага ўнімання.
— А чаму вы раёну не напісалі? — перапыніў Белазёраў.— У чым вы знаходзіце гэту сельсавецкую несправядлівасць?
— А ты не ўнось у Лаўрэнава слова перашкоды,— падаў нехта голас з натоўпу.
Лаўрэн нібы і не чуў Белазёрава.
— І мы не губляем спадзёўку, што патом Калінін разбярэ і скажа ў рэзалюцыі: ці мае права быць гаспадаром наш Ахрэм, ці не мае.
— Пры чым жа тут Ахрэм? — Харытон згубіў нецярплівасць.— Самі вы, калі на тое пайшло, вінаваты.
Петрык стаў на дыбкі, галаву ўзняў над сходам, крыкнуў да Харытона:
— Трэба было табе больш любові тачыць з Міхляю!
Слова Петрыкава аж устрасянула Харытона. Твар яго на момант пакарабаціўся цёмнымі плямамі. Белазёраў кінуў Харытону смехам апырсканы зірк.
— Ці-ых-ха!..— прарэзліва-хрыплівым голасам сказаў Харытон.— Хто табе даваў слова?
Сход стрымаўся ад разагнанага ўздыму, і бачылі муравейнікаўцы: праціскаючыся скрозь натоўп, да стала падышла Міхля. Твар яе быў змораны, але вочы яе гарэлі запалена-электрычнымі дроцікамі. Па выразу яе твару не было відаць ні адной усхваляванай кроплі. Здавалася, была гэта дзяўчына ні пры чым, а толькі хацела сказаць сходу нейкую шчырую праўду.
— Таварышы калгаснікі і аднаасобнікі,— заспакоена мяккім голасам звярнулася Міхля да ўсяго сходу.— Дарагія таварышы!.. Партыя і наш урад савецкі жадаюць нам дабра.
Ніколі ніхто з муравейнікаўцаў не чуў Міхліных слоў на сходзе. Калі выступіла яна, напружыў увесь сход сваю ўвагу.
— Усім вядома нам, якая вялікая карысць ад калгасаў,— гаварыла тым самым голасам.— Вы ўсе ведаеце гэта, і я не буду вам даказваць. Я от хачу самае галоўнае гэта спыніцца на тых людзях, якія праводзяць у жыццё пастановы нашай савецкай улады і нашай партыі...
Белазёраў пазіраў на гэту жанчыну, і радасць падымалася зялёным узростам, што ў Муравейніках ёсць такія разважна кемлівыя жанчыны.
А яна гаварыла:
— ...Мне здаецца, віна тут не Харытонава і не наша калгасная, як зараз гаварылі. Мяне нават бярэ здзіўленне, чаму маўчаць Муравейнікі пра работу гарадскога, так званага рабочага Такарскага?
Харытон аж прыўзняўся з-за стала. Вачыма праразаў Міхлін стан з тахтам яе слова, лавіў вольна важныя рухі рук.
А яна:
— ...Горад прыслаў на саўгасаўскую ды калгасную работу не таго, каго трэба. Таварыш Мамчыц не можа ўсюды адзін даглядзець, а так званы таварыш Такарскі...— Яна на момант спынілася, праглынула сухую гарачыню ў роце ды: —...грамадзянін Такарскі — гэта быўшы афіцэр. Так што-о, хай ведае,— звярнулася да Белазёрава,— хай ведае таварыш райвыканком, якая магла праводзіцца гэтым чалавекам калгасная работа. Чаму гэты канец Муравейнікаў не хоча ісці ў калгас?
І калі б ведаў муравейнікаўскі сход, што здарыцца праз дзень — рухнула б ад шуму-гоману тады Петрыкава хата. Узламаў бы чалавечы гоман столь ды разліўся б па ўсёй ваколіцы стрывожаным крыкам: «Дарагія таварышы — на варту! Моца схапіліся праміж сабою і не на жыццё змагаюцца два канцы чалавечага свету! Апошняя зброя пушчана ў ход старым светам. Чым бліжэй бачыць ён сваю пагібель — тым большая, у апошняй схватцы асцервянелая адвага. На варту, дарагія таварышы!»
Але:
як дынамітным узрывам аглушаны — маўчаў сход. Толькі прарваўся з натоўпу суха-дрыжачы нечы голас:
— Як жа гэта?..
Ніхто не пачуў устрывожанага голасу. Вочы ўсяго сходу былі на твары гэтай дзяўчыны.
А Міхля:
павольнымі рухамі дастала з паліто пацёрта-сівы канверт. Палахлівымі пальцамі выняла з канверта спісаны ліст.— Вот...— Палажыла на стол перад вачыма Белазёрава.— Прачытайце.
Харытон падхапіў ліст са стала і перад усім сходам:
— «...Толькі мяснікі ўсе тут вучоныя на афіцэра».
— Не,— перапыніла Міхля.— Не гэта...
Падышла да Харытона, пальцам паказала падкрэсленыя радкі:
— Вось...
— І Харытон зноў:
— «...Вельмі ж ужо стараецца наш афіцэр Вячаслаў Такарскі. Ён не пасядзіць у акопе без «пекла» ні адной амаль хвіліны. Яму каб усё наўкол было ў крыві. Ён, здаецца, прагне яе паху, яе запечанай клейкасці...»
— А вось яго і фотакартка.— У рукі падала райвыканкому.— Ён падарыў гэту картку маёй знаёмай... А я папрасіла, і яна мне гэтымі днямі прыслала.
Белазёраў разглядаў картку, а Харытон:
— Та-ак... Да яго твару вельмі падыходзіць гэты афіцэрскі фрэнч.
...Вацік з Манечкаю выйшлі на шаснаццатым раз’ездзе.
Праз усю чыгуначную дарогу бачыла Манечка неспакойную муту на Вацікавым твары. Аж нядобра было ёй, што едзе з горада ён гэткім сумным.
«Шкадуе вельмі горада»,— меркавала ў сваіх думках. А запытаць — не находзіла адвагі.
На раз’ездзе драмала з дзесяць санных фурманак. Сустракаюць кожны прыход цягніка тутэйшыя вяскоўцы ды местачкоўцы. І не так дорага бяруць за праезд: у іх ёсцека свая выйгранка. Трапляюцца спадарожныя людзі — пяцярых рассадзіць фурман на адным палукашку. І — у, як «на ўсіх капылах» адымчыць!
— Садзіцеся! — І не заўважыў Вацік, адкуль вырас перад імі луціцкі Гіршык.— Як кажу — будзеце ў самым Чырвоным.
Ваціку спадабалася, што ведае гэты чалавек, адкуль яны. І ён:
— А дзе ж — каторыя вашы сані?
— Вось...— адказаў Гіршык.
Калі селі на сані ды выехалі з паўстаначнага дзядзінца, за лейцы каня сморгаючы, кідаючы на Ваціка позірк, Гіршык запытаў:
— Дзе ж гэта вас бог насіў? Ці не лавілі вы ўцекача?
Вацік чамусьці аж здрыгануўся.
— Якога ўцекача?
— Муравейнікаўскага Ахрэма...
Манечка за жарт узяла Гіршыкавы словы.
— А навошта яго лавіць: хіба ён птушка?
— Горш як тая жар-птушка.
Ды:
— А хіба вы не чулі?
Бачыў на Вацікавым твары скрэмзанае здзіўленне — сам даваў адказ на сваё пытанне:
— У пятніцу ў Муравейніках быў сход пра далучэнне гэтага канца да таго, а на другую раніцу, якраз праз цэлыя суткі... У-у-у... Дык вы нічога не ведаеце?.. Тут гэтулькі нарабілася...
— Н-но-о,— каня пагнаў з узгорка ды расказаў Ваціку з Манечкай, што:
на другі дзень прыехалі ў Муравейнікі два партыйныя рабочыя і адзін студэнт з Камвуза. Іх паслалі як брыгаду па калектывізацыі. І от калі яны прыехалі — Ахрэм, казалі, вельмі быў як не свой. Яны пачалі ўсё даходзіць, дазнаваць... Сабралі ўсю муравейнікаўскую беднату і цэлы дзень пра невашта гаварылі. Ляксандра саўгасаўскі, казала Старавойціха, вельмі ж раззлаваўся на Ахрэмаў калгас, калі прыехалі ў саўгас пазычаць салому. Не даў саломы, а пайшоў да гэтай брыгады, і яны разам меркавалі. А Лаўрэн Жур аднекуль пэўную даведку ўзяў, што Ахрэм забіў Нічыпаравага Максіма. Дык і Нічыпар прыйшоў на той бядняцкі сход. Ахрэм хацеў як калгаснік быць на сходзе — дык яму не дазволіла прыезная брыгада, аж пакуль усё не высветліцца.
— Аж да позняй ночы быў бядняцкі сход,— казаў Гіршык.— А назаўтра...
І зноў пагнаў Гіршык свайго пісагастага каня-бегуна ды:
— А назаўтра пасля сходу пайшлі да Ахрэма, дык там ані душы! Нікога не засталі ў Ахрэмавай хаце. І немаведама, куды дзелася ўся, разам з Ахрэмам, з яго швачкаю — Ахрэмава сям’я.
Гіршык гаварыў Ваціку, што саўгасаўскі чалавек бачыў, як яны ехалі пад поўнач цераз чырвонаўскую гару. (Ён пазнаў іх па конях. Ахрэм ехаў на сваім жарабцы, што здаў быў у калгас, а за ім ехаў чалавек з Малінавак — Шчупак.)
Гіршык паказаў рукою:
— Дык яны так і паехалі, казаў чырвонаўскі чалавек, у той бок. Ён перш думаў, што гэта едзе два вазы цыганоў... Цяперака от ужо рад гэты муравейнікаўскі канец...
Манечка ўстрывожаным голасам запытала:
— І Шчупак уцёк?
— Не-е...— адказаў Гіршык.— Шчупака заарыштавалі. Але ён кажа, што нікуды не ездзіў у тую ноч. Невядома, што будзе. Н-но!
Вацік трымаў зубамі зацятую маўклівасць. Не мог гаварыць, пытаць... Яму здавалася — увесь свет перавярнуўся дагары нагамі. Адным момантам ён узважыў сваю работу, самога сябе і — злосным нутраным голасам — накінуўся на самога сябе:
«Хто ж я? Які ж я!.. Жы-ы... глухі і сляпы. Я — партыец, а не бачыў, што робіцца перад маім носам. Бедната шукала выйсця. Яна неарганізаванымі галасамі церабіла сабе дарогу. Яна стукалася ў партыйныя дзверы, а я — не партыйнымі дзвярыма быў, а глухою сцяною! Я не падпісаў акта — хе! Як гэта прыкра, як агідна! Мне, партыйцу, трэ было проста не дазволіць пераступіць гэтаму, так званаму, старшыні сельсавета, не дазволіць пераступіць Міхасёў парог. А я — пазіраў. Я чакаў, выходзіць, гарадской брыгады, каб яна разбірала маю пакасць. Канешне... Я перад усім сходам скажу. Я прыеду і збяру сход і скажу, што зрабіў я сваёю глухатою, слепатою пакасць. Я перад самым носам не бачыў заядлага ворага, я патураў ворагу... Я ж не партыец, а я...»
З Вацікавых грудзей вырвалася самая балючая крыўда на самога сябе. Яму хацелася як мага больш наздзекавацца над сабою. Ён затрымаўся на апошнім слове і шукаў найвастрэйшага слова, каб зрабіць найглыбейшыя надрэзы на сваім сэрцы: «Хай баляць раны, так каб аж дрыжэла ўсё нутро ад пякучага болю»
— Ага!.. Няхай!..— шаптала яго нутро вострым болем.— Я млявае стварэнне. Я — малады чалавек у капелюшы! Вось, вось!.. Малады чалавек...
— Та-ак...— вырваўся глухі крык з яго грудзей і — аж да белых плям на твары зубамі скрыгануў, крыкнуў на фурмана: — Паганяй! Н-н-но! Паганяй!
Сані падскаквалі на выбоях, далёка ішлі на ўхабы. Снег ляпаў з-пад капытоў туга скамечанымі камякамі.
— Паганяй... бра-атка...— прастагнаў Вацік.
Нібы хацеў ён дагнаць той дзень, які забраў з сабою ў прошласць кавалак чалавечага жыцця.
Сонца цяпер збіралася на адну ноч пакінуць снегам зараўнаваную зямлю. Апошні яго прамяністы бляск растрэскаўся, рассыпаўся на дробна-ружовую пацяруху, іскрыўся на снезе яркім уздымам. Гледзячы паабапал дарогі на вялікі аблог асветленай зямлі, здавалася:
нехта запаліў зямлю... Гарыць зямля тысячамі, мільёнамі зорак. Новую надзела зямля сарочку. Маладою стала — сабралася ступіць на каберац. Снегавыя зоркі нястрыманаю пацехаю моргаюць... за яе кужэльнае неабдымнае палатно, за яе нанова ўзгадаванае шчасце.
1931—1932