Міхалка не мог дачакацца Андрэя. Тупаў каля маладога саду, рукі цёр ад сіверу, а таго Андрэя не было.
— Чалавек...— бурчэў сабе пад нос Міхалка Белячок.— От жа мешкаваты чалавек. Можна было справіцца за гэты час дзесяць разоў...
Вецер, здаецца, наўмысля злаваў Міхалку: быў вельмі ж золкі, халодны, як тое жалеза. І, бадай, таму быў золкі сівер, што ішоў ён з рэчкі Галай, з поўначы.
Малады калгасны сад — вось жа ён — над крутым берагам рэчкі. Можа, трыццаць якіх крокаў ад саду да рэчкі. Некалі быў тут агарод фальфаркоўца Пліса. Агарод быў абсаджаны ад рэчкі ліпамі, між ліп сустракалася часамі і бяроза.
І ўсё гэта было ў Плісавых руках аж да самай рэвалюцыі. А прыйшла рэвалюцыя — адабрала ад Пліса ўсю зямлю з прысадамі, з хараством, ды аддала ўсё гэта карзюкоўцам у рукі. (Пліс недзе скруціўся.) Толькі карзюкоўцы,— яны і самі не ведаюць, куды дзеліся, куды зніклі прысады. Зямля вось засталася, агарод застаўся; і на гародзе гэтаю вясною пасадзілі малады сад; а прысады — нібы іх у адну навальнічную ноч некуды знесла бураю. Бо гэта ж так даўно было... Нават калі сказаў гэтымі днямі Міхалку брыгадзір Банэдзік, што трэба засадзіць ад рэчкі прысадамі, той ажно лыпнуў вачыма.
— Як жа гэта... Навошта тыя прысады!
Чамусьці здалося Міхалку, што прысады растуць там праз увесь час. Але ён не дагаварыў быў сваёй думкі.
— Дапраўды,— успомніў ён,— не відаць нешта такі тых даўнейшых прысад.— Ён паправіў тады на поўслове сваю разгубленасць і дагаварыў: Але ж... гэта ж вецер дзьме цэлы год з гэтай Галай. А наш малады сад, канешне, можа вымерзнуць.
І вось яны ўдвух з Андрэем Верамейчыкам былі вызначаны на пасадку дрэў. Учора і пазаўчора яны ўдвух капалі ямкі і клялі тых людзей, што пазразалі такія-та ліпы.
Прыселі былі — Андрэй на старым ліпавым пні, а Міхалка каля Андрэя на кукішках,— круцілі папяросы ды:
— Я памятаю,— казаў Міхалка, закручваючы канец папяросы,— тут вось такая, такая была ліпа! Гладкая і тоўстая. Адзін не абдымеш. Мусіць, нехта зрэзаў яе на начоўкі.
— Ёсць што гаварыць,— даючы Міхалку прыкурыць, казаў Андрэй,— усе яны былі адна ў адну. З іх і начовак нехта нарабіў, і дыляў 1 навыразаў.
— Дзіва што навыразаў! — выпускаючы праз нос збэрсаныя пасмы дыму, сплёўваючы асеўшыя на губе карашкі, праказаў Міхалка.— Дылі... ого! З ліповых дыль які можна зрабіць тапчан. Унь у Ахрэмчыка ліповы тапчан, жоўты, як жаўток. І ніколі не пацямнее.
— Каб ён жытла не ведаў, хто гэта пазразаў! Дай жа ты рады... Каб яго рэзала рэзь! Пакуль жа яны цяпер вырастуць!
— Вырасці-то вырастуць. І яшчэ, ведаеш, лепшыя як былі. Мы іх пасадзім — будуць адна ў адну! Толькі вось адразу не будзе зацішна саду нашаму...
— От, ёсцека ж на свеце ўсякія злыдні!
— Уга! Яшчэ ж і якія!
Памаўчалі. Сівер дзьмуў з рэчкі. Восень ужо зусім смела хадзіла каля рэчкі Галай. Галлё пад нагамі, лісты — усё было мокрае. Гэта ж цэлую ноч быў надакучлівы золкі дождж-імжак.
Першым узняўся на ногі Міхалка. Ён тужэй зацягнуў па сваёй салдацкай ватоўцы папругу, нязручна неяк крутнуў рукой у паветры, праказаў:
— Каб застаў такога чалавека... я такога б гада на дзесяць год!
Узняўся з пня таксама і Андрэй. Кінуў акурак на мокрае лісце, скрозь зубы сплюнуў ды:
— На дзесяць не на дзесяць, а на пяць год упёк бы.
Акінуў цэлы шар выкапаных ямак — нібы зважыў сваю сілу, што аддаў на гэтыя ямкі, дагаварыў:
— Такога чалавека лепш за ўсё — самасудам. Прыпільнаваў, злавіў, адняў глузды і няхай тады сохне, як гэты пень! І больш нічога!
Прайшло ўжо, бадай, больш гадзіны, а Верамейчыка Андрэя ўсё ж не было. Міхалка, чакаючы яго каля ямак, зусім змерз. То сюды, то туды тупаў каля ўчарашняга пяску, рукамі разводзіў — зводзіў, як малады фізкультурнік, і не мог сагрэцца. Ён агонь расклаў бы, дык было тры запалкі — галоўкі пазлятвалі. Мусіць, адсырэлі.
Ужо плюнуў на ўсё Міхалка халоднаю злосцю — ісці хацеў дадому, у калгас: «Хай тады адзін садзіць!»
І нават ступіў, азіраючыся, некалькі крокаў — аж едзе Андрэй. Вунь паказаўся ён з-за ўзгорка з маладымі прысадамі.
Маладняк на прысады капаў Кандрацюк з Рыгоравым Лявонам у Грабеншчыне, і Андрэй паехаў па яго. Тут жа паўгадзіны язды, а ён немаведама дзе прападаў. Як паехаў Андрэй па прысады, Міхалка яшчэ унь колькі быў на калгасным двары. Конюх Лаўрык чысціў каля канюшні жарабца Ляха, а Міхалка да яго зайшоў, закурыў. Гаварылі тое-сёе... Пра кабыліцу Муху, што добрае будзе племя ад Ляха, пра грузавік, што прыбыў для калгаса на шаснаццаты раз’езд. Потым пайшоў Міхалка павольна да гэтых ямак і вось...
— Дзе цябе трымала тое, нядобрае? — яшчэ здалёку, калі пад’язджаў Андрэй, накінуўся Міхалка.— Гэта ж можна было за гэты час з’ездзіць аж у Анупрова і назад прыехаць! От жа чалавек!
Андрэй пад’ехаў да самых ямак, злосна смаргануў каня, астанавіўся.
— То трэба было самому ехаць, калі такі спрытны. Стой! — крыкнуў ён на каня ды больш заспакоеным голасам.— Прыехаў, а яны ж не накапалі. Яшчэ трэба было выкапаць тры штукі. А потым усклалі, выехаў з лесу, гляджу — рэхва... Скінулася з кола рэхва. Добра што агледзеўся. Дык пакуль узагнаў яе збольшага каменем...
Міхалка кінуў беглы позірк на кола, ступіў двума крокамі да Андрэя:
— А табе трэба было запрэгчы ў новую драбінку, а не ў гэта стар’ё.
Пераступіў з нагі на нагу і з большым задорам:
— Ты тут яго чакай, а ён майструе старое кола! А што ж тады будуць рабіць нашы кавалі?
Падбіраючы лейцы, завязваючы іх за паўшоры, Андрэй не сцярпеў:
— Няхай сабе і старое, але гэта ж мае калёсы. А я не хачу, каб мая снасць была без дагляду?
— Што твая, то твая,— з усмешкай праказаў Міхалка.— Я добра памятаю, як ты, будучы аднаасобнікам, фарсіў на ёй. Бывала — дзве лёсткі з аднаго боку, паўтары лёсткі — з другога... без перадка, без задка — пыл ажно курыць! Але якая ж яна цяпер твая. Тым больш што калгас паўстаўляў ёй новыя лёсткі. Хіба ты не абагульваў яе, ці што?
Андрэй разгубіўся:
— Пры чым тут абагульваў не абагульваў!
Ён раскілзваў Беляка, не ўзнімаючы на Міхалку вачэй, гаварыў:
— Няма табе чаго вельмі выскаляцца, як і на чым ездзіў я. Не вельмі ўжо і ты ездзіў... Ды і не думай сабе, што такая работа аднаго толькі каваля. Таксама — гаспадар!
Міхалка не адказаў. І ў гэтай маўклівасці Андрэю здалося, што ўзяў ён над ім верх. Тады яшчэ, нібы сам сабе, мармытаў пад нос:
— Гаворак тых колькі хочаш! Абы сход — кожны і гаворыць: трэба глядзець у калгасе, трэба даглядаць за ўсім-усякім. Адзін аднаму гаворыць. Лепш чым гаварыць, глядзеў бы...
Апошніх Андрэевых слоў Міхалка не чуў. Ён ізноў падышоў да кола. Нібы хацеў зрабіць праверку: ці сапраўды скідвалася рэхва і чаму яна скідаецца?
А рэхва была ўздзета на калодку кола касяком. Ведама, каменем узганяў яе Андрэй — нязручна было Яна толькі для прыкляпу трымалася на коле. Ад яе колу не было ніякай карысці. Рэхва гэта і скінулася, мусіць, не з той прычыны, што рассохлася кола. Вось яна — ніт... Некалі была, відаць, знітавана не ў каваля не агнём, а дрылем — самадзельна, самім гаспадаром.
— Гэта ж мая рэхва! — нечакана ні для сябе, ні для Андрэя вырвалася з Міхалкавых вуснаў.— Дзе ты яе узяў?
Адзін аднаму момант пазіралі ў вочы. Андрэй першым зрушыўся з месца. Як быў на тым баку драбінак, перайшоў на гэты бок. Яго апанавала раптоўная злосць.
— Твая?! Як жа гэта твая? Гэта ж былі некалі мае калёсы і яна мая, а не твая!
Стаялі каля кола хвіліну, не зводзілі вачэй з рэхвы. Потым Міхалка не сцярпеў:
— Ён будзе мне яшчэ гаварыць! От жа — ніт. Я сам дрыляваў! Нават памятаю — не было падхадзячага цвіка для ніта, дык свайго хлапца пасылаў к Юзіку...
І раптам як узняў, так і абарваў свой голас. Нібы яму стала няёмка, што з-за гэтай рэхвы такая спрэчка, нібы нешта прыйшло на розум, успомнілася. Ён нават на цэлы крок адступіўся ад Андрэя.
— Твая, дык няхай сабе твая,— сказаў заспакоеным голасам.— Я ж яе ад цябе не адбіраю.
Такі раптоўны пераход Міхалкавай гаворкі не задаволіў Андрэя. Андрэй хацеў давесці, што няхай не думае Міхалка, нібы ён украў у яго гэтую рэхву.
— Што ты мяне вельмі робіш злодзеем, ці што? — сказаў Андрэй.— На якое ліха мне твая рэхва. Я яе, калі на тое пайшло, знайшоў. І тут вось... яшчэ калі былі прысады, пасвіў каня і знайшоў.
Па Міхалкавых вуснах прабег штучны смех. Ён адвярнуўся, ступіў да перадка драбінкі і пазіраючы на маладыя ліповыя дрэўцы:
— Ніхто цябе тым злодзеем не робіць. Чаго ты крычыш? Усё адно яна цяпер твая і мая. Падумаеш — ёсць аб чым гаварыць! Бяры вось, давай будзем садзіць!
...Цэлы дзень садзілі маладыя ліпы і больш пра рэхву не гаварылі. Гаварылі пра Пліса... якія некалі тут, у Пліса, раслі агуркі. Гаварылі пра рыбу... невядома, ці будзе ў гэтым годзе чысты лёд, ці будуць глушыць рыбу. І кожную гаворку пачынаў Міхалка. Пачынаў і на тым канчаў. Неяк не клеілася гаворка. Не было спрэчак альбо каб з пачатай гаворкі нарадзіліся новыя ўспаміны ці свежыя думкі.
А самым змярканнем перад канцом работы, закурваючы, Андрэй сказаў, што гэты год у яго будзе ўмалотным :
— На сто сорак працадзён больш, як у мінулым годзе. От калі яшчэ з месяц працягнецца да гадавога падліку — наскрабу каля васьмісот.
— Каб я, гэтак як і ты,— утраіх ішлі штодня,—Міхалка ўставіў спачуваючае слова,— і ў мяне не менш было б...
І як і пра што б яны ні гаварылі, Андрэю ўсё ж рупіла рэхва. Яму хацелася ўвесь час проста і адкрыта сказаць Міхалку: «Што ты мне загаварываеш зубы. Ты, чалавеча, быў з канём, зразаў ліпу і згубіў тут рэхву. Ты думаеш, што ты разумны, а я дурань і нічога не разумею». Толькі ніяк ён не мог гэтага выказаць. Можа, таму не мог, што ён таксама быў вінаваты. І нават невядома, хто з іх двух больш вінаваты. Хоць Андрэй і не лічыў сваёй віны за віну, але ўсё ж яна непакоіла яго. Андрэева віна цяпер загарэлася тарфяною іскраю (не відаць, а пякучая) і тлела недзе глыбока ў яго нутры.
Было гэта, бадай, калі адлістаць гадоў з восем назад. Неяк пасля захаду сонца Андрэй навастрыў нож і выйшаў з хаты.
Па зямлі ўжо разаслаўся вячэрні змрок, а на траву пала раса. Густымі пластамі ўздымаўся ад рэчкі туман. Недзе ў чаротах рэчкі, а можа, у аеры трашчаў драч.
Андрэй ішоў паўз рэчку, поплавам, а як параўняўся з ліповымі прысадамі — спыніўся. На адным месцы прастаяў хвіліну, нібы лавіў невядомы, схованы шорах чаротаў — глядзеў у адзін бок, у другі — слухаў. І калі пераканаўся, што ніхто яго не бачыць, хутка закрочыў напрамкі па густой траве да ліповых прысад. Ён нават і не заўважыў, што ішоў па высокай траве, што абрасіў калошы сваіх зрэбных штаноў да самых каленяў. Ён спяшаўся: «Хаця б хто не падгледзеў». А калі падышоў да першай ліпы, забыўся на ўсё. Андрэй любаваўся ліпаю. Яна была ў самым цвеце. Над ёю гулі вячэрнія хрушчы...
Андрэй яшчэ раз і яшчэ ўважліва агледзеў дрэва Потым нож заткнуў за папругу, якой падперазаны былі яго штаны, сплюнуў на даланю, пацёр сліну і палез па гладкім камлі дрэва аж у гушчар лісцяў, цвету.
— Ах, якія хвацкія сукі! — рукамі мацаючы ліповую кару, цешыўся Андрэй.— Не сукаватыя, маладыя. 3 аднаго такога сука — пара лапцей!
Зручна ўсеўся на суку ды ў сваіх думках:
— Ні стуку ні груку... Ніхто нават і не падумае на мяне. Усё адно нейкі лысы чорт будзе спажываць гэтыя лыкі. А чаму не я?
За якую гадзіну Андрэй абадраў усе лепшыя сукі і, калі злез з ліпы, не паверыў сам сабе. Вельмі ж кідалася ў вочы ліповая бель у вячэрнім змроку! Здавалася, нібы нехта ўсцягнуў на зялёную, цвітучую ліпу шкілет нейкага вялікага звера. Нават на момант зрабілася жудасна.
Тады хутка пакруціў ліповыя луты ў вярчы. Цэлае выйшла вясло. Не раўнуючы як вясло тых кірмашовых абаранкаў.
Дадому ідучы, разважаў:
— З такога вясла... з такога вясла выйдзе дзесяць пар лапцей. А можа, нават і больш!
Вось чаму не важыўся Андрэй і выказаць Міхалку сваёй думкі. А віна Андрэева была большая за Міхалкаву, і вось у чым.
Карзюкоўцы тады абадраную ліпу заўважылі толькі праз два дні. Не было, мусіць, нікому патрэбы хадзіць у рабочы час каля прысад.
Перш-наперш убачыў белыя сукі Лявон Кірэйчык і сказаў Захару, а Захар Міхалку. Міхалка вельмі ж здзівіўся такой рабоце: «Як ні кажы — прысады ўсіх карзюкоўцаў». Плісава зямля, канечне, падзелена, а прысады — агульная маёмасць вёскі.
— Каб застаў такога чалавека,— казаў Міхалка,— скуру злупіць з такога чалавека і то мала.
Гаворак было на некалькі дзён. Потым усе гэтыя гаворкі ўлягліся. Ліповыя прысады хутка адцвілі, і лыка на іх не адставала. Падышла восень з сваімі замаразкамі, і рэчка Галая замерзла. Цэлымі днямі карзюкоўцы хадзілі па чыстым лёдзе ды глушылі даўбешкамі рыбу. І неяк у адну такую марозную раніцу Міхалка быў на рэчцы з даўбешкаю і здалёк заўважыў абадраныя сукі ліпы.
«Яна, напэўна, сохне»,— падумаў Міхалка і сышоў з рэчкі. Ён перайшоў мёрзлы поплаў і падышоў да самага дрэва. Нібы першы раз ён убачыў яго.
— От жа нехта абчысціў,— пазіраў, галаву задраўшы, на аголеныя сукі.— Ну і людзі-ы...
Думаючы так, Міхалка нібы збіраўся выратаваць ліпу — загаіць яе балючыя раны. (Памазаць сукі тарпатынаю, абвязаць сукі рагожаю, замазаць глінак сукі.) Бо вось жа надыходзіць зіма, і мароз без літасці будзе смактаць мядовы сок з голага яе цела.
Але ў Міхалкі былі другія меркаванні. Калі гаварыў думкамі сам з сабою, што сохне ліпа, і кляў чалавека, які абадраў яе сукі,— такімі думкамі цешыў сябе. Ён сціраў перад ліпаю сваю віну, якую меўся зрабіць.
Яшчэ з лета, калі першы раз убачыў яе, абадраную, паспела думка: «З такой ліпы, ах — начоўкі!»
Стоячы цяпер каля дрэва, Міхалка яшчэ раз і яшчэ акінуў сціплым позіркам ліповы камель. Ліпа была ў камлі вельмі ж гладкая. Камель быў такі, што аднаму не абняць.
«Каб толькі хаця не было дупла»,— меркаваў Міхалка, не зводзячы з яе сваіх вачэй. Яшчэ зірнуў і яшчэ: «Не павінна! Ліпа маладая! Я ж памятаю, калі яна была яшчэ падліпкам. Тут зямля тарфяністая, яе і выгнала».
Тады абышоў наўкол, зірнуў на самы яе верх, потым адвёў вочы на дарогу, што ідзе за былым Плісавым агародам, і ў сваіх думках:
«І надвор’е як наўмысля! Зямля мёрзлая, і ніякага следу. Та-а-ак... З яе можа быць... адзін рэз, два, тры... З яе можа быць чатыры кавалкі па дзве плашкі з кавалка,— васьмёра начовак. Ды не тое, што асінавых начовак, а ліповых!»
У тую ноч як наўмысля і вецер быў вялікі. Гуло ў камінах, а зямля яшчэ больш мерзла. І з той ночы першую ліпу прысад нібы знесла сіверным ветрам. Больш ніколі не палохала яна ўначы сваімі абадранымі гукамі.
Міхалка цяпер добра ведаў: канечне, ён згубіў рэхву, як рэзаў тую ліпу.
Колы Міхалкавай драбінкі тады патрэбна было перацягваць. І шына на яго колах чапалася. І рэхвы на калодках ледзь ліпелі. Калі не было маразоў — гразь была — замочацца колы, і нічога. А прыўдарылі былі марозы, зямля стала грудаю, рагляком. Дык недзе едучы раздрогалася, а тут зачапілася ў кустах і згубілася.
Праз увесь дзень Міхалка думаў:
«Пацягнула мяне нядобрая за язык! Нібы ў мяне хто пытаў — мая гэта рэхва ці не мая! На якое ліха яна мне як калгаснаму чалавеку патрэбна, хоць сабе і мая?»
Міхалка не ведаў, што Андрэй абадраў ліпу. Каб ведаў ён — малы клопат быў бы. Ды які клопат? Уся віна была б Андрэева. «Патрэбна было не драць, а ён бы яе і не рэзаў!» Міхалку проста рупіла: цэлы дзень Андрэй быў такім насупістым. Буркне слова, другое ды маўчыць. Міхалку ўвесь час думалася, што Андрэй, напэўна, мяркуе: «Міхалка рабіў бандарку, і ён пазразаў усе прысады на клёпкі».
Нават аж крыўда агарнула. Ён добра памятае: на другую ноч, як зрэзаў тую абадраную ліпу, нехта зрэзаў аж дзве ліпы. Тады была заварушылася ўся вёска. Гаварылі: «Трэба прыпільнаваць!» І Міхалка, канечне, не палез больш у гэту бяду. Бо і сапраўды хадзілі пільнаваць. Макась, што жыве каля Гіляра, дык хадзіў, каб ніхто і не ведаў. Яго цікавіла не толькі тое, каб злавіць чалавека, а каб і ведаць, хто мае такі спрыт. Потым Макась выехаў на настаўніцкія курсы, прайшоў тыдзень, другі — і зноў нехта зрэзаў дрэва. Пачалі менш гаварыць, нібы ў закон увайшло сяды-тады рэзаць па аднаму, па два дрэвы. А пакуль ішла маруднаю хадою зіма, ад рэчкі ачысцілі ўвесь бераг.
І нават зусім пакінулі дзівіцца.
Так і зніклі, невядома дзе дзеліся, ліповыя прысады.
... Калі збіраліся сёння садзіць прысады, і ў думках не было, што скончаць яны такі доўгі шар. Брыгадзір Банэдзік так і размеркаваў — «на два дні». Ім і самім не верылася, як гэта яно здарылася.
А яны садзілі прысады з нейкім нявыказаным імпэтам. Міхалка сваім спрытам хацеў сказаць Андрэю: «Ты думаеш, што калі я зрэзаў тую прысаду, дык я вораг для савецкай уласці? Яшчэ мы, гэтага, паглядзім!» Андрэя дык толькі крыху скрэбла сумленне: «Драў я некалі лыкі, а цяпер давялося садзіць. І пасаджу!»
Андрэй вельмі быў рад, што ні адной не зрэзаў прысады. Ад гэтага куды больш шчымела б цяпер сэрца. Не без таго: калі з’явіліся пні на прысадах — Андрэй у адзін вечар таксама хацеў паехаць. Ён думаў тады цэлы дзень. Але пад вечар пайшоў снег, і Андрэй вырашыў: «Паеду, нараблю слядоў. Нехта цэлую восень рэжа, а я за ўсё буду адказваць».
І не паехаў. Цяпер Андрэй проста дзякаваў першаму снегу, што ён затрымаў яго. Нечага на сэрцы чыстае сумленне. «Толькі ж вось гэтыя лыкі... Можна ж было лазы надраць, дык не!»
Зусім змерклася, калі Міхалка з Андрэем ехалі дадому. Конь ішоў павольным крокам. Лейцы аслаблі ў Андрэевых руках. Міхалка сядзеў на біле калёс. Абапёрся аб біла абедзвюма рукамі, нагой упёрся ў лёсткі драбінкі, другую — падагнуў пад сябе. «Каб не выкінуцца, калі дзе падскочыць кола на каляіне».
Змрок вечара згусцеў, як тое цеста. І скрозь асеннюю густату вечара блішчэлі толькі адны аганькі. Здавалася здалёк, што гэтыя аганькі — шматлікія ліхтары на нейкай вялікай чыгуначнай станцыі.
Яны пад’язджалі да свайго калгаса і маўчалі.
Конь спускаўся з гары ў лагчыну і хацеў бегчы. Андрэй напяў лейцы і, нібы з кпінкаю, з дакорам, на каня:
— Ціш! Цішай! А то зноў пагубляеш Міхалкавы рэхвы!
Міхалка як сядзеў на біле калёс аж прыўзняўся.
— Няма табе чаго выскаляцца! — праказаў голасам вялікай крыўды,— я табе, можа, не Лявонаў Стасік!
Андрэй такі не даў каню разгону. Хамут налез на конскія вушы, а конь перабіраў дробным крокам, як на парадзе.
— Я і не выскаляюся...— праказаў безуважна.— Я ж кажу, што рэхвы слаба трымаюцца на колах.
Міхалка сеў на памост драбінкі. Яму хацелася заплакаць ад крыўды, як таму малому дзіцяці. Ён сцяў зубы і прамаўчаў цэлую хвіліну. Потым узняўся — стаў каленкамі на голым памосце ды абуджаным голасам:
— Андрэй! Ведаеш што, Андрэй... Ну, я зрэзаў. Я, можа, і дарогу ўсім паказаў. Бо я перш-наперш зрэзаў. Я зрабіў пачатак. Тую зрэзаў, што нехта драў з яе лыкі. Нейкі недавярак абадраў яе, а я думаў, што яна ўсё адно ссохне...
Па Андрэевым целе прабеглі халодныя дрыжыкі. Як трымаў лейцы, смаргануў каня, нават крыкнуў на Міхалку:
— А хто ў цябе пытае?!
Конь ірвануўся, а Міхалка абхапіў рукамі білы калёс і нейкім надламаным голасам:
— Як гэта хто пытае? Я, можа, сам у сябе пытаю? Я яе зрэзаў, і яна збуцвела, лежачы ў таку. Шашаль з еў яе. А я сёння садзіў гэтыя дубчыкі. Я ў цябе пытаю : калі гэтыя дубчыкі вырастуць?
Андрэй здзіўлена азірнуўся на Міхалку. Ён проста не хацеў чуць, слухаць таго, пра што думаў сам. Ён абярнуўся тварам да Міхалкі, сустрэў яго твар ды:
— Ці не звар’яцеў ты? Я ж кажу, хто ў цябе пытае? Навошта табе леташні снег?
— Не, брат, не леташні снег! Я не хачу, каб мяне мучыла сумленне. Не адзін я рэзаў прысады, а я сёння бачыў, што ты злуеш на мяне аднаго. Ты думаеш — я не чалавек, а той гад, якога мы ўчора клялі? А я нават скажу перад усімі калгаснікамі. Пабажуся табе, што скажу! Паглядзіш!
І ён змоўк.
Яны пад'язджалі да самага калгаса. Міхалкавы словы нават расчулілі Андрэя. Ён хацеў цяпер сказаць яму: «Не ты першы вінават, а я. Мая была першая віна. Давай не будзем успамінаць старых прысад, а будзем даглядаць за новымі».
Але ён не сказаў. І, можа, таму не сказаў, што конь рыссю ўбег у вішнёвыя прысады калгаснай вуліцы. А можа, таму, што выказаў Андрэй сваю думку і за сябе і за Міхалку. Гэта, бадай, праўда! Бо цяпер зусім лёгка стала на сэрцы, весела... Уз’едуць яны зараз на калгасны двор, а Міхалка, каго спаткае, першаму і скажа:
«Пасадзілі маладыя прысады, і няхай паспрабуе хто-небудзь крануць хаця пальцам! Хай паспрабуе...»
Яны абодва цяпер маўчалі і, здаецца, бачылі:
Вось ужо і выраслі маладыя ліпы і як прыемна маладому калгаснаму саду! У сад не залятае нават шорах ветру.
Летні, сонцам заліты дзень. Цвітуць ліпы... Колькі, колькі вунь на ліповым цвеце пчол! Ліпы спяваюць танкаструннай музыкай. Кожны ліповы цвецік прымае дарагіх гасцей, частуе іх, усміхаецца сонцу! З маладых ліп, з сочных, капае пераспелае, асыпанае сонцам жыццё.
Сярод ліп — цвіце вясна!
А цень ліповы — мяккі, ціхі... Гэта цень з-пад дзявочых расніц! А потым вечар... Над маладымі ліпамі кружацца, наўзахапкі снуюць кросны майскія хрушчы. І зноў не змаўкае музыка ліп. Толькі яна цяпер была музыкай басэтлі, мяккай, як плюш...
Сакавік, 1935 г.
1 Дылі — двухвяршковыя дошкі.