epub
 
падключыць
слоўнікі

Таіса Бондар

Імем Айца і Сына

 

 

Апошняя таямніца чалавечая — нараджэнне ў чалавеку Бога. Апошняя таямніца Божая — нараджэнне ў Богу чалавека. І таямніца гэта — адзіная таямніца. Бо не толькі ў чалавека ёсць патрэба ў Богу, але і Богу патрэбен чалавек.

М. Бярдзяеў

 

Памаліцца б за гэты край, ды хто памоліцца? Скрозь, ад мяжы да мяжы гэтай высіненай халоднымі промнямі ночы,— ні душы. Пустка. Аграмадная пустка, што нагадвае адкрыты небу дол, у якім, бы ў цёмным страшным чэраве, варочаюцца сплеценыя галіны дрэў, і самі няўклюдныя, непазнавальныя ўжо дрэвы, і цені пустых, кінутых людзьмі хат, і самі хаты ўздоўж белай стужкі ракі, і рака, што нясе мёртвыя адбіткі зорак у Прыпяць...

Памаліцца б! Адно — каму? Каму маліцца, калі ніколі не страчала тут яна, Параскева, свайго заступніка? Колькі памятала: не паспяваў дзень, аднюткі дзень дагарэць, а на яго папялішчы год пражыты хаваць даводзілася. А ўжо як год у працы і клопатах адыходзіў — здавалася, жыццё на цэлы век карацела. Ды і карацела. Успамінамі яго не надточыш.

Але, успамінамі свой век не надточыш. Ні ў адзін бок, ні ў другі. Жывеш, пакуль карані яго чуеш. Карані, якія ў балотах тутэйшых карчэюць, пакуль не адгніваюць, не адвальваюцца. Добра, калі дзе на цвярдзейшым месцы колькі здаровых парасткаў праб’ецца, расці пачне: здаралася ж, не дрэвы, лясы валіліся, багнаю высмактаныя, здаралася, не сем’і, цэлыя вёскі выміралі, так ніколі і не адрадзіўшыся. Вось і яе Радзімічы гэткі лёс, мусібыць, напаткае: адыдзе вёска следам за ёю, Параскеваю, адзінай гаспадыняй цяпер на ўсе сорак яе двароў. Адзінай і апошняй.

То вайна людзей забірала, зямлю спусташала, а то і вайны не спатрэбілася: збылося прароцтва, запісанае некалі ў Кнізе Жыцця,— упала з неба долу гарачая зорка і ўспыхнула, нібы свяцільня, і святло яе атруціла трэць усіх рэк, азёр і крыніц, і імя тае зоркі Палын... Пэўна ж, Палын, бо згоркла ўсё адразу: і вада, і паветра, і цішыня. Згоркла, і атрутную горыч зямля не прыняла. Не прымае.

Ціха струменіцца, пагойдваючы нерухомую бляклую поўню, неба. Ціха, бязгучна асыпаюцца з вычварна хісткіх кустоў белыя, набраклыя волкім месячным святлом пялёсткі, і ніводзін зрух іх, ніводная іскрачка не адбіваюцца ў цёмных шыбах акон за імі — так, бы паміж палісаднікамі, у якіх буяе, не чуючы трывожнае цішыні, чэрвень, другі ўжо хворы чэрвень, і вокнамі аглухлых ад гэтае цішыні хат устала нябачная сцяна. Устала і будзе ўставаць штодня, штоноч, ажно пакуль не спарахнеюць, не рассыплюцца хаты сярод зараснікаў перароджанага, здзічэлага за гады бэзу і не ўзыдуць на гэтым праху новыя, невядомыя часы.

Памаліцца б, ды дзе ўзяць словы для малітвы, як знямелі скаваныя незнаёмым, смяротным, холадам вусны? Стыне, замаруджвае свой гарачы бег кроў у венах. У венах зямлі, і ў яе, у Параскевы, у венах, і няма, няма ў Параскевы ні для зямлі атручанае, ні для сябе ніякіх лекаў: ад бяды не злечышся...

Адыдзе ноч, слязьмі сваімі абмытая, выблісне, пачне разгарацца новы дзень — і прачыніць, а потым і насцеж адчыніць Параскева акно ў яго ззянне, каб, перш чым пасунуцца ў гарод, да сваёй капаніцы, доўга ўзірацца ў раку, у лес за ракою, у твары жывых і мёртвых, усіх, хто пакінуў вёску і яе, Параскеву, дажываць сваё, паміраць у самоце. Ніхто твару не адверне, ніхто вачэй не адвядзе — і хвіліну, і другую, і трэцюю: быццам чакаюць штораз нейкіх слоў, быццам адно на яе, старую, састарэлую разам з вёскаю, у іх спадзяванне. Смерць, нябачная смерць кругом насеялася, карані пускаць пачала, так. Але ж пасеянае ўзыходзіць, прарастае і як не капаніцаю падсячэцца, то з коранем выдзерацца. Калі будзе каму выдзіраць...

Адно на яе, Параскеву, цяпер спадзяванне, яна разумела. Адыдзе ноч, выблісне, пачне разгарацца новы дзень — пашоргае трохі пабітым іржою напільнікам па капаніцы, каб вастрэйшая стала, і — хай Бог памагае! Які ні малы лапік гарода праполе, ад злога пустазелля выбавіць, а ўсё зямлі лягчэй уздыхнецца. Зямлі ці мо ёй самой: вочы, здэцца, не глядзелі б на запусценне вакол, на лес бур’яну, цераз які ўсё цяжэй працерабіць ад хаты да хаты сцежку: тут жа, следам, зарастае. А трэба ж працярэбліваць. Нельга адступацца. Пакуль жывая. Пакуль ногі трымаюць і сілы стае.

Ведае, чуе Параскева: смерць за ёю ходзіць. Ужо і не хаваецца. Асмялела: то ціхі смяшок, ад якога кроў ледзянее, раптам напужае Параскеву, то крокі, лёгкія і таропкія,— размераныя, быццам лёгкія ўзмахі касы: шорх-шорх... Азірнецца ж — нікога. А трава пакалыхваецца, усё роўна як сама па сабе, ад свайго дыхання, а на траве — не след, дык знак які-небудзь нядобры: то зламаны і пачарнелы адразу рамонак, то вывернутая алешына, што каранямі бездапаможна чапляецца за дрогкае паветра, ці то нават стужка, абрывак лахмана, што рассыплецца, развеецца ў паветры, ледзь толькі насмеліцца Параскева падысці бліжэй. А яна насмельвалася, падыходзіла. Аднойчы здалося нават, што вось-вось пазнае, што бачыла ўжо некалі гэткую стужку, заплеценую ў касу, і калі напружыць памяць...

Здалося, відаць. Стужка як стужка. Рассыпалася ў прах, перш чым кранулася яе Параскева, а за спінаю, хоць не было там нікога, хтосьці з’едліва захіхікаў. Плюнула Параскева, адступілася: блізка смерць, а час яе, мусіць, яшчэ не прыспеў — вось і дражніцца, вось і пужае. Марна пужае. Пужаная Параскева ўжо, колькі разоў за жыццё пужаная, а цяпер... Цяпер, каб не няўцямнае якоесь пачуццё, што не можа, не павінна яна сама, заўчасна, гукаць сваю смерць, пагукала б, гучна, на ўсю гэту абязлюдзелую зямлю выгукнула б: прыходзь, забірай і мяне, калі Богам ці якім нячысцікам дадзена табе такая ўлада!

Не, не. Пакуль ногі трымаюць і сілы ў яе стае, будзе жыць, будзе гаманіць з ёю вёска галасамі сваіх мёртвых: хіба ж мёртвыя яны, калі памятае іх Параскева, калі з любым яна сама слова мовіць можа,— і ён адкажа: то на боль у паясніцы пажаліцца, то на бяссонне шматгадовае сваё, у якім што ні пасееш, адно месячныя промні ўзыходзяць, а то і на яе, Параскеву, што рэдка заходзіць, рэдка выслухае да канца балючую споведзь. Бо і рэдка. Усіх жа не пераслухаеш, хоць дзень і ноч слухай: не адно пакаленне радзімічаў у зямлі да яе, Параскевіных, крокаў прыслухоўваецца, а часта ж не яе гэта крокі, а смерці. Ні пра зямлю гэту, ні пра яе люд памяці не застанецца, калі паддасца, аслабне і паддасца ёй Параскева.

Тое, што заезджыя эвакуатары ёй, старой, летась нагаварылі, з імі і засталося. Белая смерць ці шэра-бура-малінавая — усё смерць, і не ўсім жа кідацца ўцякаць ад яе, вёску, зямлю, магілы свае атаму ці шчэ якому чорту лысаму пакінуўшы: зямля ж заставалася, магілы заставаліся — тут, побач са сваім Пахомам, вайною зраненым, побач з сынам і ёй, Параскеве, ляжаць. У зямлі ці на зямлі, калі не зямлёю, то небам прыкрытай, пакуль прах з костачак дажджы не змыюць, мо і не ўсё роўна, ды як не будзе каму пахаваць, то і так абыдзецца. Душа ж яе тут, над берагамі Славечны, застанецца. Тут адлятае, адплача сваё, і гэту зямельку, і люд, сагнаны з яе, аплакваючы, а костачкі... І костачкі, так ці інакш, з часам ператруцца. Не пра гэта, не пра гэта думаць трэба!

З уздыхам адвярнулася Параскева ад сцяны і міжволі звяла на міг павекі, зажмурылася. Проста перад ёю, у акне, стаяла поўня — вялізнае, ледзь не ва ўсе шыбіны, вока яе: нешта выглядвала, нечага шукала...

Калі позірк звыкся з белым, сляпучым святлом, сталі бачныя дрогкія яго ніці — ад сцяны да сцяны, ад рамкі са старымі фотаздымкамі да вышчарбленага ў ніжнім левым кутку люстэрка, цераз усю хату. Яны ледзь заўважна трымцелі і, пэўна ж, лёгенька вызвоньвалі, звінелі, але звон губляўся ў руху, рух доўжыўся, рос ушыркі, рассоўваючы сцены, і праз колькі хвілін Параскева здзіўлена азіралася вакол: не ў хаце яна ляжала, а на каменнай, зусім аблыселай за апошні год выспе, што ў канцы вёскі, за Маланніным гародам, і ўгары, над ёю, над выспаю, пагойдвалася аконная рама з поўняю. Рама, што ўсё больш нагадвала крыж, стары драўляны крыж з матчынай магілы.

«Маці?» — варухнула Параскева вуснамі.

Крыж павярнуўся, выпрастаўся, пасунуўшы, атросшы поўню, і на яго пачарнелай ад часу паверхні пачалі праступаць нейкія літары. Белыя-белыя літары.

Параскева напружыла свой слабы ўжо зрок, узіралася, стараючыся прачытаць, пазнаць якую з іх, а літары скакалі ўваччу, расплываліся, змываліся святлом і зноў праступалі — і адно, што ўдалося як не разгледзець, то нейкім чынам уразумець: літары былі незнаёмыя, чужыя. Па-старому, няйначай, пісаныя. І не разабраць ёй: якоесь імя гэта ці мо слова заклёну, замовы старой.

«Маці?» — няўцямна перапытала яна ў наваколля, і ціха, самотна ўздыхнула ў адказ зямля. Уздыхнула і аціхла. І холад яе, холад шмат стагоддзяў праляжалага ў зямлі каменю, апёк, наскрозь працяў Параскеву.

Яна зноў прымружыла вочы, цяпер ужо для таго, каб адгарадзіцца, хоць так адгарадзіцца ад халоднай прасторы неба, і сапраўды неяк адразу стала лягчэй. Параскева паспела нават падумаць, што гэта сон перанёс яе сюды, на каменную выспу, і варта прачнуцца...

Поўня схілялася над ёю. Усё ніжэй і ніжэй. Параскева баялася расплюшчыць вочы і ўсё ж бачыла, як расла яна, цяжэла, засланяючы ўсё бачанае толькі што, усё выразней набываючы рысы жаночага твару, незнаёмага і ненавіснага жаночага твару. Не, Параскева не пазнавала яго, не пазнавала — і ўжо ненавідзела.

«Хто ты? Чаго ты хочаш? — выдыхнула яна, баронячыся і словамі і рукамі, якімі імкнулася адпіхнуць навіслы над ёю твар.— Чаго ты ходзіш за мною?»

«А то ты не ведаеш! — ашчэрыўся твар, перакошаны ці то злосным, з’едлівым пахіхікваннем, ці то згадкаю пра штосьці, што даўно, у мінулым, мела нейкае дачыненне і да яе, Параскевы.— На Бога спадзяешся? Дык няма ж яго, Бога, у табе няма! Зямлі, зямному скрозь, колькі жыла, пакланялася...»

«Але. Зямлі. Зямному. Дык жа ў ім... Яно і ёсць Бог!» — хацела запярэчыць Параскева, але так і не змагла расцяць вусны, выдыхнуць гэтыя няўпэўненыя словы: не ведала яна Бога — як і ўсе, ахрышчаныя некалі, не бачыла, ніколі не бачыла ў ім ні свайго суддзю, ні свайго заступніка. З зямлі і працы сваёй на зямліцы жыла, ёй з дня ў дзень паклоны адбівала, каб не пакрыўдзіла, каб ні вады, ні хлеба не пашкадавала,— дзе тут месца Бога? І нашто яно яму, як і ён, сын зямлі гэтае, і ён зямную муку прыняў?

«Чаго ты ходзіш следам? Чаго ты хочаш? Смерці маёй?» — не прамовіла, падумала, але твар над ёю перастаў хіхікаць і, крыху адхінуўшыся, пагардліва скрывіўся.

«Смерці! Ды ты ж ужо мярцвей за ўсіх мёртвых тут, у зоне, у гэтай ядзернай пустыні: яны, мерцвякі, жывых вакол сябе збіралі, плач іхні, а цябе, цень смерці, што на сабе носіш, і зграі здзічэлых сабак абмінаюць. Мёртвая ў царстве мёртвых!»

«Няпраўда! Брэшаш! — не вытрывала здзеку Параскева, і словы прарваліся, хлынулі, запырскваючы сарочку цёмнаю, чорнаю ў нерэальна белым святле крывёю.— Не ўсё, што лятае, ходзіць ці поўзае,— жывое, не ўсе, што ў зямлі гады ці нават вякі ляжаць,— мёртвыя. Іншым жыццё вымяраецца, невымерна большым!»

«І чым жа?» — адхінаўся, адступаўся твар.

«Ужо ж не смерцю... І даўно прамінулае, і далёкае, непрычаканае памяць зблізіць, знітуе — у памяці, памяццю ўсё жыве і жыць будзе, пакуль зямля стаіць, пакуль неба ад яе не адраклося».

«Цю-ю, прарочыца! Цябе, цябе хто па смерці ўспомніць?»

«Не мяне, дык зямлю гэту, не пакінутую мной, успомняць, чуеш? Ты чуеш?!»

Немы крык яе разбіўся аб штосьці цвёрдае, нягнуткае і сцяўся, сціснуўшы болем грудзі. З цяжкасцю ўздыхнула, вызваляючыся з невыноснага болю, Параскева, з цяжкасцю прыўзняла набраклыя шматгадоваю стомаю павекі: у хаце было светла, хоць голкі збірай,— у акне, ва ўсё акно, стаяла поўня.

Прыўстала, ссунулася Параскева з ложка. Памарудзіла крыху, каб адчуць якую-ніякую сілу ў нагах, няспешна пайшла ў сенцы да вядра з вадою і конаўкай зачэрпнула набранай звечара і ўжо сцяплелай вады, доўга піла, цадзіла яе з конаўкі, быццам вось так, па глытку, адпівала ад начнога спакою, ад цішыні, і супакойвалася. Дыханне выраўноўвалася доўга: сэрца ледзьве варушылася ў грудзях, і, здавалася, цяжкія, няроўныя штуршкі яго глушэлі і вось-вось аціхнуць.

Сон не пужаў Параскеву, не. Хутчэй, здзівіў. Трэба ж, каб так сышлося ўсё: ноч, белая каменная выспа напрыканцы вёскі, поўня, яе ненавісны, перакошаны злосцю твар! А мо не сон гэта? Знаёмым жа, добра знаёмым здаўся ёй твар, ды і на сарочцы, калі прыгледзецца, цямнелі як не кропелькі засохлай ужо крыві...

Вяртацца ў хату не хацелася. Душна. Занадта ціха і душна. Не засне ж больш. Колькі тут заставалася да раніцы, не варта і класціся. Мо на ганку, сам-насам з небам, над якім і поўня не гаспадыня, думкі адступяцца. Ці хоць пацішэюць, тузаць перастануць. А то лезе ў галаву хто ведае што. Душа не на месцы... Ногі яшчэ ходзяць, рукі рыдлёўку ці капаніцу трымаюць, а з душою які ўжо дзень штосьці дзеецца: ці то вырасла так, што ў целе яе старым, нямоглым не месціцца, ці то і ўзапраўду Бога ўчуць імкнецца і ўсё прыслухоўваецца, прыслухоўваецца да нечага. Вось як зараз, у гэту хвіліну.

Зябнучы, Параскева перасмыкнула плячыма, але назад, у сенцы, каб сасмыкнуць з крука плюшаўку і акрыцца, не пайшла. Спынілася на верхняй прыступцы, пашукала няўцямным позіркам поўню і, не ўбачыўшы, не адразу здагадалася, што тую засланяла старая галінастая яблыня напрыканцы двара, а здагадалася — згодна паківала галавою. Няхай яе! Хутка ўжо на золак возьмецца: раса ўпала...

Нядаўна, відаць, упала раса: зямля не паспела астыць, набранае за дзень цяпло выдыхаць — то тут, то там калыхаліся лёгкія воблачкі пары, і, здавалася, калыхалася, не-не і выплёскваючыся цераз край ночы, густое, настоенае на незнаёмых пахах паветра: штоміг, на кожны такі ўсплёск, мяняліся рысы наўколля.

Параскева напачатку як не заўважала гэтых змен: пазірала — і не бачыла нічога, апроч высокага зорнага неба над сабою, не бачыла, а на небе ніякага, нават самага малога, зруху не было. Мо толькі белае сляпучае святло крыху прыжухла ды зоркі, тыя, што бліжэй да яе, пацяжэлі і больш выразна акрэсліліся. Ноч на сыходзе. Яшчэ адна ноч... Куды, у якую бездань яна праваліцца, абрушыцца ўсімі сваімі зоркамі ўслед за астатнімі, не папытаеш. Ды і не ў яе трэба б пытаць, не яна адкажа...

«Але хто, хто адкажа?!» — вярнуўся, апёк ранейшы боль, і Параскева міжволі звяла на грудзях рукі, сцялася. Позірк саслізнуў ніжэй, зачапіўся за няроўны край бліжняга, адразу за гародамі, лесу, там-сям зацягнутага ўсё яшчэ празрыстым мроівам, і скаціўся пад ногі. Яна асцярожна падняла позірк і — як захлынулася здзіўленнем: месячныя промні з заблытанымі ў іх зоркамі ці мо толькі іх адбіткамі, нагадвалі вялізную, ад краю да краю ночы, мярэжу, у якой бязгучна пялёхкаліся зарослыя ледзь не да самых стрэхаў хаты, замшэлыя камяні старога, хто знае калі разбуранага млына ў затоцы Славечны, незнаёмыя, прынамсі, непазнавальныя ўзлескі без аніводнае сцежкі ўздоўж ці ўпоперак, паскручаныя ў клубкі калючага дроту дарогі за імі, мутныя азерцы туману, зараснікі шыпшыны, густа пакрытай палінялымі ў халодным святле, белымі-белымі кветкамі... Усё гэта ўздрыгвала, калыхалася, ціха струменілася кудысьці ўгару, усё вышэй ад зямлі, ад ганка, на якім яна стаяла. Было не адвесці вачэй, хоць здзіўленне падмываў, падымаў ужо жах перад чымсьці незразумелым, няўведаным за цэлае яе жыццё — жах, больш падобны на захапленне. Здавалася: ноч канала ў яе на вачах, хворымі грудзьмі сваімі ўцягваючы, усмоктваючы астуджаную, настылую прастору, і тая вось-вось знікне, растворыцца ў гэтым цяжкім, гарачкавым дыханні.

Параскева нават уздыхнуць баялася, не тое што зварухнуцца: боль, пякучы боль разрываў ёй грудзі, дыхаць станавілася ўсё цяжэй і цяжэй.

Праз сілу звяла на міг павекі, прыслухалася да болю. Калі ж, адступіўшы крыху назад і прыхінуўшыся да шула, зноў адкрыла вочы, убачыла, як наўсцяж, ад краю да краю, лопнула, пачало расколвацца неба.

«Божа! Божа літасцівы!» — вырвалася ў яе, хоць ад хараства, якогась жудаснага хараства, што адбывалася на вачах, займала дух: расколвалася, папалам раскалолася пацямнелае адразу неба, і ў расколіну, у бездань, што адкрылася за ёю, хлынула, пачало абрушвацца ўсё толькі што ўбачанае: хаты, замшэлыя камяні, узлескі, папераразаныя калючым дротам дарогі, зараснікі шыпшыны... Святло клубілася, паглынаючы рэшткі — якіясь невыразныя абломкі, брудныя пляміны, святло загусала і цяжэла, зацягваючы ўсё вакол белаю, задушліваю параю. Хутка нічога не было відаць ужо за некалькі крокаў, а сцяна насоўвалася, насоўвалася на яе, і як ні ўціскалася ў шулу, у драўляны шурпаты бок Параскева, праз нейкі міг сцяна павінна была раздушыць, раструшчыць і яе.

«Што гэта? Туман? — баранілася Параскева здагадкаю, выпростваючы перад сабою дрогкія, пахаладзелыя рукі, і калі шорсткія, агрубелыя ад працы пальцы яе адчулі мяккую, ліпкую вільгаць, роспачна ўсміхнулася: — Туман...»

Усмешка надала ёй сілы, і толькі калі дзверы за плячыма, бразнуўшы, зачыніліся, Параскева адчула, што ўся ззябла і не можа спыніць калатун: выскачыла, неба не саромеючыся, у адной сарочцы, вось і закалела. Глынула б чаго гарачага, ды не распальваць жа цяпер у печы: і доўга, і зарана дужа. Пад коўдраю сагрэецца. Плюшаўку паверх накіне — і сагрэецца.

І думкі, і звыклыя, упэўненыя рухі супакоілі. Падкурчыўшы ногі, сцяўшыся пад коўдраю, якую нацягнула ледзь не да самых вачэй, Параскева хоць і не сагрэлася адразу, у першую хвіліну, але калаціцца перастала, задыхала раўней.

Халодны туман. Не чэрвеньскі. Як аднекуль з падыспаду ночы. Нездарма ж лопнула, папалам раскалолася неба, паглынуўшы і поўню, і асветленае, зачараванае ёю наўколле. Не прыгадвала падобнага Параскева, не памятала. Мо толькі ніколі не страчалася вось так, твар у твар, з небам, над безданню яго, паміж ноччу і золкам, калі раптам край, самы краёк вечнасці, стаў бачны. На адно-два імгненні ўсяго, і калі б прадоўжыліся гэтыя імгненні...

Не-не, ужо ж душа не вытрывала б. І так да Бога раптам звярнулася. Бога пагукала, ні імя, ні сцежкі яго не згадаўшы, а калі б адгукнуўся хто на кліч, на словы яе? Калі б адгукнуўся?!

Уражаная, Параскева нават прыўзнялася на ложку: разламанае, расколатае колькі хвілін таму неба ўва ўсім харастве, ува ўсім жаху сваім паўстала зноў перад вачыма, і не тады, не ў тыя хвіліны, а цяпер, толькі цяпер, і хутчэй не позіркам, а ўспамінам, які таіўся недзе ў глыбіні душы, убачыла Параскева, што з расколіны, з цёмнага чэрава неба выпраменьвалася ззянне. На адно кароткае імгненне, нават не ўсвядомленае адразу, прыадкрылася ёй якаясьці таямніца. Што гэта было, яна не ведала. Мо той краёчак вечнасці, пра які падумала звыкла адчужана, як пра штосьці далёкае і ў далечы сваёй заведама недасягальнае.

За вокнамі ж, ушчыльную, вісела шэрань. Беспрасветная шэрань, ад якой і тут, у хаце, стала густою, ліпкаю цішыня. Параскева яшчэ нейкі час муляла падцятымі, выцягнутымі ў адзін тонкі шнурочак губамі, але дрымота ўжо навальвалася на яе ўсім сваім цяжарам, скоўваючы і гэтыя па-старэчы бездапаможныя рухі.

Маладое сонца... Гэта ж маладое сонца купаецца ў Славечне, у іхняй затоцы, прыхаванай ад наўколля старымі, тоўстымі, як абняць, вербамі! Сюды яны з Пахомам прыходзяць ледзь не штовечар. Вось у такую хвіліну ці крыху пазней. Другі ўжо месяц — другі ж месяц пайшоў, як Пахом дома, і кожнага дня вядзе яе сюды, каб прычасціцца зямным хараством, зямной цішынёй і на волі, сярод гэтага хараства, надзівіцца на яе, сваю Параскеву. Надзівіцца, налюбавацца целам яе гнуткім, падатлівым пад яго далонямі — не стамляецца Пахом чэрпаць, гарнуць далонямі празрыстую ваду і ёю, сцяплелаю за дзень вадою, гарачымі, і ў вадзе гарачымі, пальцамі кранацца Параскевы, агладжваць, лашчыць плечы яе, грудзі, рукі...

— Яшчэ ўбачыць хто, Пахомка,— адварочваецца яна, ступае глыбей у ваду.

— І няхай, няхай! — смяецца, утрымлівае яе Пахом.— Гэткую вайну прайшоўшы, не адно чаду парахавога, а і крыві ўласнае наглытаўшыся, мне цяпер шчасця свайго стыдацца? Жывы застаўся, вас жывых знайшоў — ды мне за сто гадоў шчасця гэтага не размяняць, мне з табою, Параскева... Хадзі бліжэй! Хадзі, хадзі, а то я, няйначай, да сонца раўнаваць пачынаю: зусім побач з табою плёскацца ўздумала!

Яна азіраецца, і ўсмешка, не паспеўшы асвятліць твар, сцінаецца, застывае ў куточках вуснаў: сонца аграмаднаю вогненнаю плямінаю падплывае да яе, пачынае абвалакваць, зацягваць, апякаючы цела спярша пяшчотнымі, потым усё больш і больш прагнымі і патрабавальнымі дотыкамі. Параскева кідаецца наўцёк — прэч з вады да берага, а агонь трымае, агонь павісае на ёй і ўтрымлівае.

— Хадзі бліжэй! Хадзі! — гукае, туліць яе да сябе Пахом.

Яна чуе яго голас, яго рукі, яна рвецца ім насустрач — і не можа скрануцца з месца. «Пахом! — шэпча.— Пахомка...» А сама ўжо ва ўладзе агню: курчыцца, звіваецца пад яго гарачымі дотыкамі, то губляючы прытомнасць і правальваючыся ў якоесь мутна-зялёнае месіва, то зноў выплываючы на паверхню і спрабуючы адбіцца, вырвацца з агню, палкія і зусім не бясцелыя языкі якога адгарадзілі яе ад зямлі, ад вечара, ад Пахома.

І ўжо здаецца: не яна курчыцца, не яна звіваецца ад іх дотыкаў, а яны, вогненныя языкі гэтыя, звіваюцца, скручваюцца вакол яе, працінаючы цела сваімі гарачымі джаламі. Глыбей і глыбей. Ажно пакуль не перастае яна адчуваць боль апёкаў, ажно пакуль не скараецца, захлынуўшыся зглынутым стогнам.

— Ну што ты, што ты, родненькая? Гарыш уся...

Гэта Пахомаў голас. Гэта Пахом плёскае ёй у твар вадою, вымываючы з-пад злепленых веек, змываючы са шчок чорныя, перагарэлыя ў ёй слёзы. Праз міг Параскева ўжо бачыць гэтыя слёзы — чорныя іх гарошыны — у Пахома на далані: чым павольней ён зачэрпвае ваду даланёю, тым больш у ёй чорных гарошын, якія на вачах растуць, пачынаюць выпраменьваць мёртвае чорнае ззянне.

«Мёртвыя зоркі!» — здагадваецца яна.— Мёртвыя зоркі ў вадзе Славечны, і хвалі выплюхнуць, выкінуць іх на бераг, і ўсё загіне: вербы, сцежка ў вёску, палі і гароды, лес за гародамі...»

Рукі ўжо адштурхоўваюць, гоняць ад берага чорныя, бязважкія, пустацелыя шары, раз-пораз прабіваючы, ірвучы тонкія абалонкі і адчуваючы, як усё часцей і ўсё мацней угразаюць у ліпкай пустаце, а рака працівіцца — вада цясніць, адцясняе Параскеву кудысьці ўбок, убок і вышэй, па стромым беразе, па камлях паваленых вербаў. Смыліць абадраная на плячах і локцях скура, нямеюць ад напружання, ад таго, што яна ўвесь час спрабуе ўчапіцца за што-небудзь, утрымацца, адчуць пад сабою глебу, рукі, пот і кроў, якія точацца з усіх пораў, змешваюцца, цвярдзеюць, дзе-нідзе бяруцца скарынкаю, і там, дзе рвецца, лопаецца гэтая скарынка, утвараецца, расце гнойнае струп’е...

— Гля, гля, што вычварае!

— Бабы, трымайце яе: не помніць сябе, няйначай...

— Голая на магілу мужа дзярэцца, цьфу, каб ты прапала!

— Не помніць яна сябе ад гора: двух месяцаў не прайшло, як дамоў вярнуўся...

— Цяпер, нябось, не вернецца!

— Аксціся, Верка!

— Ды трымайце ж, трымайце яе хто-небудзь: дзеці ж вакол, ім жа ня ўказ!

— Параскева! Што ты вырабляеш, маць тваю? Апамятайся, зірні на сябе! Вачмі сына свайго зірні, вачмі дзіцёнка!

Зацкавана азіраецца яна, пазірае ўніз. Саўка Рапуха са сваёю Волькаю, Свірыд Сапун, Гэлька — дачка каваля Уласа Воюша, Хведар Сыч і яго тоўстая, як ступа, Соня, стараверы — Пятрок і Ганна Старобінцы, трактарыст Шура Леўчык, дзед Гаўрыла, самагоншчыца Верка са сваім п’яненькім Стасам, Ігнацій, былы поп, а цяпер, гады са тры ўжо — вясковы пчаляр, глухая Малання... Як не ўсе Радзімічы сабраліся ўнізе! Што яны крычаць? Чаго яны ад яе хочуць? Яе Пахом гукае, другую ночку гукае... Насыпалі, навалілі на яго зверху зямлі і думаюць, што яна не пачуе яго голасу, яго клічу...

Гэта ж гэтулькі зямлі насыпалі! Няйначай курган высокі, якому ў пору неба падпіраць. Колькі часу, колькі гадоў шкрабецца яна ўгору, пазногці абламваючы, грудзі аб каменне і выпнутыя з-пад пяску карані раздзіраючы, а ўсё ніяк не далезе да верху, да таго слупка фанернага з зоркаю замест крыжа, ля якога Пахом яе чакае. Не травою ўзяўся курган, а тлустымі каржакаватымі соснамі паспеў абрасці, а канца дарозе, канца пакутам яе не відаць. Смыліць абадраная на плячах і локцях скура, нямеюць ад напружання рукі і ногі, і ўсё ж аднекуль зноў і зноў бярэцца сіла, і Параскева больш не азіраецца назад, уніз, дзе сабралася ўся вёска і кожны крычыць штосьці сваё — ёй, Параскеве, і небу, і кургану, удзірванеламу за тыя сорак гадоў, што рос разам з яе горам.

Сорак? Ужо сорак гадоў, як знерухомела, згасла неба над ім? Не, не. Яна ж чуе голас Пахомаў, кліч ягоны: да сябе ён яе кліча, за сабою. Параскева і так доўга прамарудзіла: работа, непераробленая работа трымала...

— Ужо ж, прамарудзіла, не паспяшалася, галубка. Нават я, нямоглая, хі-хі-хі, цябе апярэдзіла, раней прыйшла. Так што на сябе крыўдуй, на сябе, а не на мяне.

Жаночы голас нагадваў з’едлівае, чутае ўжо некалі пахіхікванне, але калі спакутаваная Параскева падняла галаву, павяла паглядам, то нідзе, як і чакала, нікога не ўбачыла.

— Не туды пазіраеш. Сюды, сюды вочы падымі — трохі вышэй свайго носу, хі-хі-хі! Работа ў яе, бачыце... Работа яе ўтрымлівала... Вось гэта — работа!

Перш чым Параскева паднялася на ногі, перш чым паспела абазвацца, сэрца ўжо аблілося крывёю: на магільным грудку, побач з тым, шматгадовай даўнасці, фанерным слупком, ля якога чакаў яе Пахом, стаяла згорбленая бясконцым пахіхікваннем жанчына ўва ўсім белым з зоркаю, з бляшанаю, саржавелаю ўжо зоркаю ў руцэ. Рух, кароткі ўзмах гэтай бясцелай рукі — і ржавая, рудая ад іржы зорка, апісаўшы высока ў паветры цёмную дугу, упала недзе за ракою, за даляглядам. Упала, і ў тым месцы ўзвілося ў неба полымя — слуп агню, такі аграмадны і такі яркі, што ўкруг пацямнела, зрабілася мутным святло.

— Бачыла? — падхіхікнула, як падміргнула ёй, вядзьмарка (што гэта вядзьмарка, калі не сама Смерць, Параскева ўжо не сумнявалася).— Вось работа! На сто гадоў наперад можна мерцвякоў падлічваць. І сярод іх — усё больш маладыя ды прыгожыя, усё больш дзеткі, народжаныя і не народжаныя...

— Што-о... што ты зрабіла?! — рушыла да яе Параскева, не слухаючы, не чуючы, як распаўзаецца, тлее на ёй сарочка, як з ціхім звонам асыпаюцца долу з рук, з плячэй камячкі пяску і тут жа ўспыхваюць, пачынаюць разгарацца, злізваючы траву, ліжучы, апякаючы ёй ногі.— Што ты нарабіла?!

Крык яе, здавалася, пахіснуў прастору: курган стромым, абрывістым берагам пачаў спаўзаць, папоўз уніз, і па яго схіле пакаціліся, угрызаючыся ў пясок і падымаючы воблакі пылу, вывернутыя з каранямі сосны, каменныя пліты, падгнілыя крыжы, абломкі агароджы, птушыныя гнёзды, абымшэлыя валуны. Хутка ў гэтым жахлівым клубку з глухім, страшным гулам звілося, сплялося ўсё бачнае і нябачнае, і Параскева, перастаўшы адчуваць сябе, сваё збітае, ушчэмленае паміж болем і жахам цела, ужо не працівілася нястрымнаму руху, нястрымнаму абвалу некуды ў цемру, у беспрасветную цемру невядомасці. У свядомасці яе яшчэ зрэдку ўспыхвалі гарачыя вогненныя водсветы, але ўсё цішэй і цішэй — адно каб ад выпадковай, не пагаслай на самым донцы сну іскры заняўся новы золак.

Золак саступаў месца раніцы неахвотна. Доўга сцінаўся да цяжкіх, набраклых цёмнай сінечаю аблачын, паміж якімі раптам выразна вымалёўваліся купкі вербаў, пахілены штыкетнік ці старая шпакоўня, прыбітая да вішні, пасля зноў разрастаўся, расцякаўся на неаглядныя кіламетры ўздоўж Славечны туман. Доўга адцярэбліваліся ад яго вільготнага павуціння і сохлі першыя сонечныя промні. Доўга выцягвалі яны з-за лесу цяжкое, астылае за ноч сонца. І вось ужо пачала разгарацца раніца. Змрок аплыў за край зямлі, неба паднялося так высока, што растварылася, знікла ў вышыні, у сваёй недасяжнасці, азерцы туману, якія дзе ніжэй, у лагчынках, яшчэ не высахлі, на вачах мялелі, падсыхалі і ўсё больш нагадвалі мутныя, зацягнутыя шэрай, ліпкай гразёю лужыны.

Хутка зніклі і лужыны, і ўсё вакол, ад кволай зёлкі да магутных спічастых ялін, што з усіх бакоў, куды ні зірнуць, падпіралі сцены далечы, прасторы, утвараючы лінію гарызонту,— усё, зачараванае гэтымі хвілінамі і пагружанае ў дзівосны казачны сон, застыла, знерухомела ў росным ззянні. Не толькі ніводная галінка — ніводны лісток, пасрэбраны расою, не ўздыхнуў, не зварухнуўся ад дыхання раніцы, ніводная нітачка святла не азвалася, не зазвінела ў соннай, мёртвай цішыні. Ціха, нячутна струменіўся ў белых берагах Славечны час, ды і гэты рух яго быў хутчэй сімвалічны, надуманы, бо і рака, зашклёная небам, спала, і калі што і снілася ёй, то ўжо ж не час, аблытаны нябачнымі ланцугамі і ланцужкамі гадоў, дзён ці імгненняў, а яго ўладыка.

Кроплі расы — Божыя слёзы... Часу — ніякаму часу! — ні ў бязвер’і сваім, ні ў веры сваёй гэтага не ўразумець, а прырода ведае. Ведае — і штораз замірае, уражаная, зачараваная, быццам засынае і ў сне, у чуйным сне сваім бачыць Бога, бачыць, што ў ёй, у прыродзе,— у лясах і пералесках, у рэках, рачулках і ручаінках, у красках і зёлках, у птушыных сцежках і іскарках матылёў, у зарослых жбанкамі азярынах і бязгучных песнях рыб,— увасоблены Бог, што кроплі расы — гэта ягоныя чыстыя слёзы. Слёзы захаплення. Ці слёзы смутку. Штоміг жа памірае, штоміг уваскрасае ў ім усё жывое, і ні для каго, ні для чаго ў цэлым свеце няма смерці: у сне, у кожным імгненні чуйнага сну прыроды адлюстроўваецца вечнасць.

У кожным імгненні... У кожным неўсвядомленым імгненні! Калі ад цяжару сонечнага водсвету абрываецца з яблыневай галінкі, з галінкі сусвету, абпалены з краёў лісток і, павіснуўшы на павуцінцы і нагайдаўшыся на ёй, падае, цэлую вечнасць падае скрозь тоўшчу святла на вострыя шабелькі магутнага, неўміручага пырніку, каб яму і зямлі аддаць сваё цяпло. Калі на імклівы ластаўчын палёт нанізваюцца ўздыхі ветру і іх адбіткі ў вадзе, у застылай рачной плыні, афарбоўваюцца ў колер неба. Калі выпітая сонцам раса вяртаецца аблачынкаю, якая зацвітае, цвіце ў хвалях дня ці ў хвалях ночы і асыпаецца долу срэбнымі пялёсткамі-кропелькамі, каб напаіць усё, што прагне вады, усё, што прагне жыцця. Калі на аксамітна-празрыстых крылцах стракоз закалыхваюць чараты цішыню і з яе дрымоты пачынаюць выплываць чыесьці ўспаміны, стужкі, сцежкі...

Урэшце, не вымераць імгненнямі ні зямнога хараства, ні яго ўродства, якія часта побач, адно ў адным — адно цэлае, непадзельнае і невытлумачальнае. Зусім як гэта раніца ў невялікай вёсачцы з гучнаю родаваю назваю Радзімічы: раскоша чыстага сонечнага неба, затканае росным срэбрам святло — і непралазны, аблытаны леташнім, не выцерабленым ні чалавекам, ні зверам сухім бадыллем і космамі аброслага пылам, касматага павуціння гушчар дзядоўніку, палыну і дзікай шыпшыны вакол пустых, за адзін год пастарэлых, пачарнелых хат; цёплае дыханне ветрыку, у якое ўплятаюцца лісце, птушкі, ліловыя гронкі бэзу, агністыя кветкі матылькоў,— і свінцовым цяжарам леташніх атрутных пладоў сваіх вывернутыя з карэннем, мёртвыя яблыні, якіх крануліся ўжо гніль і распад; люстраныя водбліскі цішыні ў рачных затоках, да самага дна прапахлых аерам,— і заброснелыя, гнілыя калодзежы, з якіх нікому не напіцца, і высмаленая якімсь нутраным, падземным агнём вогненна-белая пляміна каменнай выспы там, дзе, як нідзе ў іншым месцы, буяе, раскашуе шыпшына, абсыпаная бясфарбнымі, мёртвымі кветкамі. Смерці — няма, а сляды яе на ўсім, паўсюдна...

Смерці — няма? Чаму ж памірае вёска? Чаму апусцелі яе хаты, зараслі, узяліся дзірваном двары і сцежкі, заброснелі, пачалі гніць калодзежы?

Зорка... Зорка Палын... З якой даўніны ўсплыло яе імя? Мо гэта знак які — знак-папярэджанне? Выракліся людзі — перш Бога, потым памяці, мовы сваёй, вось і адраклася, адракаецца ад іх зямля. Воляю Бога ці сваёю воляю, але адракаецца — адрачэцца, калі не апамятаюцца, не ўсвядомяць яны, што самі ідуць насустрач пагібелі. Насустрач сваёй пагібелі. Бо ўжо ж знойдзе працяг жыццё — новы, іншы працяг, і не будзе там, у новай рэальнасці, месца чалавеку.

Думкі гарчылі, але Параскева распаліла ў печы. Наабірала чыгунок бульбы. Падаспелым варам заліла дробна наламаны маліннік, прыкрыўшы, каб настояўся. Прачыніла акно і колькі хвілін узіралася ў раку, у лясную прастору за ёю, спрабуючы разгледзець яшчэ штосьці, апроч няроўнага краю лесу і неба над ім,— што, і сама не ведала. Там, за лесам, за шмат вёрст адсюль, гаманіла з прастораю жыццё, тут, у пакінутай людзьмі вёсцы, было ціха, як у магіле: ні птушак не ўчуць, ні ветру, ні зямлі пад нагамі. Мёртвая ў царстве мёртвых...

Не, не! Што гэта яна ўслед за начною прыблудаю заведамую лухту паўтарае? Ногі яшчэ носяць, рукі капаніцу трымаюць, памяць не пакінула. Вось сходзіць да каго з суседзяў солі пазычыць, паснедае — і за працу. Праца ўсё па-свойму разважыць і расставіць: мёртваму — мёртвае, жывому — жывое. Ужо ж, як і штодня, выйдзе: не думкі, не сны свае ёй, Параскеве, высочваць трэба, а з бур’яном, з зараснікамі яго змагацца, сцежкі ад хаты да хаты працярэбліваючы. А то і праўда, перш бур’яном, потым лесам Радзімічы зарастуць. На гады, нават на стагоддзі, як Саўка Рапуха гугніў, вачэй на яе не падымаючы. Мо Саўка нешта і ведаў: сын ягоны ў Мінску вялікім начальнікам, але як на яе бабін розум, то не павінен чалавек, пакуль жывы, бядзе паддавацца, хоць гэтай, хоць любой,— на тое і чалавек.

Прыслухоўваючыся да цішыні, падышла Параскева да люстэрка, ссунула, а потым і зняла хустку, выняла з валасоў грэбень і, зіркнуўшы на сябе, сівую, як лунь, міжволі ўздыхнула: калі б убачыў яе такую Пахом, не прызнаў бы, не пазнаў — сама сябе часам пазнаваць не хацела. Ні пасмачкі русае ў косах, ні крывінкі ў зрэзаным глыбокімі зморшчынамі твары, на якім адно вочы і жылі яшчэ, паглыбеўшы, паправальваўшыся, незнаёма выбліскваючы. Здэцца, каб прыгледзелася Параскева больш пільна, гэткае ўбачыла б, што і адхіснуцца не паспела б: збалелая душа на яе пазірала ці той, каму яна, душа, належала, а ўжо ж у паглядзе не толькі жах і мука жылі, а і прадчуванне, веданне і канца, і працягу — працягу смяротнага ў несмяротным, людскога ў Богавым, якога нікому з жывых ведаць, уведаць нельга.

«Не паспею... Нічога не паспею»,— мільганула ў думках, і Параскева, адвярнуўшыся ад люстэрка, звыкла закалола грабянцом сабраныя ў жмут валасы, завязала хустку, не тую, у якой была, а навейшую, белую. Скінуўшы ватнік, дастала і надзела шарсцяную, там-сям пабітую моллю, хоць і зусім мала ношаную (куды яе было насіць?) кофту, памкнулася з хаты. З парога азірнулася на печ, на чыгунок з ускіпелаю бульбаю (быццам успамінаючы, куды і чаго сабралася) і прычыніла за сабою дзверы. З прыцемкаў, што панавалі ў сенцах, на яркае святло выйшла, не чакаючы, пакуль трохі звыкнуцца вочы, і таму як аслепла ў першы момант: рэзь у вачах разыходзілася чырвонымі кругамі, чырвань доўга саступала белізне і празрыстасці — так доўга, што сэрца паспела сцяцца ў нядобрым прадчуванні, і не адразу адпусціла гэта прадчуванне. Ужо і раптоўны боль пацішэў, і рэзь у вачах зменшылася, а страх перад слепатою трымаўся, так што спатрэбілася не адно намаганне, каб пераадолець яго, зрабіць колькі крокаў уніз, з ганка, па хісткіх прыступках і, ступіўшы босымі нагамі на зямлю, адчуць палёгку: значыцца, нейкі час у яе яшчэ быў.

Так, яе, Параскевін, час яшчэ доўжыўся. Мо толькі таму, што не ўсё, што магла зрабіць для Радзімічаў, для зямелькі свае гаротнае, зрабіла,— было штосьці на яе шляху, у яе лёсе, з чым дасюль не спаткалася, чаго дасюль не зведала: не ўсё аддало ёй жыццё, не за ўсё яна з ім разлічылася. Гэтак выходзіла. І дзе яно — усё, якой кроплі, якой салінкі яшчэ не ставала, апошні міг, апошні ўздых адно і падкажа.

Пакуль жа на кожны ўздых толькі ціхенька адзываўся ў грудзях звыклы боль ды незнаёма, быццам сціснутая круга галавы цяжкім свінцовым вобадам, пужала Параскеву цішыня. Мёртвая якаясь цішыня: без перасвіствання птушак, без шолаху лісця і травы, без брэху пакінутых людзьмі, здзічэлых тут, у зоне, сабак, зграя якіх не-не і кружыла вакол яе двору, вакол гародчыка, адваяванага цяжкою працаю ў зараснікаў. Параскева і цяпер бачыла іх сляды, іх сцежкі ў бур’яне, ніводнага гуку не чула.

Зламала, раструшчыла нагою колькі леташніх сцяблін і, не пачуўшы іх сухога, злоснага хрусту, уздыхнула: аглухла, няйнакш, аглушана гэтай цішынёю. Адно вочы і засталося заплюшчыць.

«Ідзі, ідзі! — падагнала сябе.— У печы выгарыць».

Хмызняк неахвотна расступаўся — хвошчучы па руках, па плячах, на момант адхінаўся, прапускаў яе і зноў сцяной уставаў вакол, хаваў працярэбленую Параскевай уздоўж зарослай вясковай вуліцы сцежку. Пагляду яе не замінаў (пакуль што не абганяў яе ў росце), але ж калі памятаць, што ўсё лета яшчэ наперадзе, то ўжо ж недалёка быў той дзень, які знікне ў гэтым бура-зялёным зарасніку, засланіўшы і хаты і ваколіцы. Зусім недалёка. Нездарма ж яна не-не і адчувала, як усё большым цяжарам налівалася, цяжэла цела (нярэдка ногі ў каленях падгіналіся), нездарма нічым не магла супакоіць, суцішыць боль, што варочаўся ў грудзях, раздзіраючы ўсё ўсярэдзіне сваімі вострымі кіпцюрамі.

Лета толькі ўбіралася ў сілу: усё расло, буяла, а для каго буяла? Ужо ж, не для яе, старой. Для жыцця. Для Бога... Калі быў ён, Бог, для гэтае зямлі...

Думкі вярэдзілі, тузалі душу, паглыбляючы боль у грудзях, а выбавіцца ад іх Параскева не магла: ці то пагляд, змучаны няўцямным пошукам хоць якіх прыкметаў былога, ранейшага жыцця вёскі, утрымліваў, ці то неба, люструючы бязлюддзе, запусценне вакол, адштурхвала, не прымала іх, жадаючы іншага, большага. Большага адчужэння, ці што... Адчужэння не ад зямлі, не ад зямнога — што без яго Параскева? — а ад сваіх страхаў за яго перад тым аграмадным, незразумелым, што насоўвалася на Радзімічы, паглынала іх у яе на вачах. Зробленае, створанае людзьмі за столькі дзесяцігоддзяў гінула, гінула перад наступам прыроды — зарастала хмызам і лесам, урастала ў зямлю, у яе немату. Памаліцца б, ды каму? Паміралі словы малітвы ў Параскевы на вуснах? Нявымаўленыя — паміралі...

Тое, што адбывалася бліжэй да запруды, ля замшэлых камянёў даўно разбуранага млына, заўважыла не адразу: як для яе вачэй — далекавата, ды і пазірала Параскева паверх адхінутых сцяблін на хаты — на Саўкаву, потым на Уласаву, якія свядома абмінала, кіруючыся да двору сваёй колішняй сяброўкі Алены (хай зямля будзе ёй пухам!). Пазірала, да рэзі ў вачах узіралася ў аслеплыя вокны, быццам вось-вось мог з’явіцца ў адным з іх, зухавата пачэсваючы патыліцу, Саўка Рапуха з ягоным: «Не мяне шукаеш, суседка?» — замест звыклага здароўкання, быццам далей, праз двор, каго з Гэльчыных байструкоў выглядала, каб пачаставаць чым мела. А павяла галавою — і ўбачыла, адсюль, здалёк, убачыла, як гнецца, выгінаецца хмызняк каля запруды няроўнымі хвалямі, а з іх, з гэтых хваляў, то мех, чымсьці наштукаваны, вытыркаецца, то галава нечыя: трое, а то і чацвёра беглі да выспы, у бок дарогі, што ахінала яе, выводзячы лес і балаціны па ім да шасейкі. Хто яны і ад каго ўцякалі, было незразумела, а ногі ўжо неслі Параскеву следам. Хутчэй і хутчэй: там жа людзі, там...

«Гэта ж яны ад сабачай гайні ўцякаюць,— мільганула здагадка.— Нарабавалі ў мёртвай вёсцы дабра, якое пад руку трапіла, і ўцякаюць... Машынай, напэўна, прыехалі».

Крокі міжволі запаволіліся (не дагоніць, і не варта даганяць!), а ўсё ж ішла ў той бок, куды павярнулі, знікшы за купкай алешын, нечаканыя госці. Ішла, абмінала адзін за адным пустыя двары, бязгучна варушачы вуснамі: «Што ж гэта дзеецца? Што ж гэта з людзьмі на белым свеце дзеецца?»

Выбліснула з-за лазняку Славечна. Выбліснула і згасла, прыжухла: тваністая раска тут, на мелкаводдзі, каля слізкіх камянёў, яшчэ нядаўна раскалыханая, патрывожаная чымсьці (мо кінулі што ў ваду ўцекачы?), сышлася, застыла, не прапускаючы, не люструючы больш ніводнага сонечнага праменьчыка. Промні слізгалі вышэй — перш па лісці аеру, яшчэ невысокім і ярка-зялёным, потым па гнуткіх сцяблінах лазняку, каб, падхопленым слабым ранішнім ветрыкам, рассыпацца ў паветры, расцячыся па лысай каменнай выспе на ўзгорку, адбеленай за гэты апошні год ці то якойсь невядомай падземнай сілаю, ці то самім святлом гэтым, занадта сухім, занадта сляпучым.

Параскева міжволі прымружвала вочы, баронячыся ад бляску, ад балючага свячэння каменю, і ўсё ж не спынілася, зрабіла яшчэ колькі крокаў, каб мінуць Маланнін двор, спрэс зарослы дзікай белай шыпшынаю, і наблізіцца да выспы ўшчыльную. Яна заўважыла ўжо і насцярожанае чаканне сабак, якія, упусціўшы перапужаных заезджых гасцей, па сваіх слядах вярнуліся ў вёску і цяпер здалёк цікавалі за ёю, Параскеваю, і якраз пасяродку, на каменным схіле — цёмную на белым — ікону, вынятую з рамы: дастаць дастаў хтосьці з няўдалых рабаўнікоў, а не данёс да машыны — выпусціў, кінуў, уцякаючы ад здзічэлых ахоўнікаў мёртвае вёскі. Заўважыла адно краем вока, бо вочы здрадліва слязіліся, але і таго было даволі: пайшла шпарчэй, вальней, тым больш што зараснікі тут, перад выспаю, адступілі, даючы прастору святлу і руху сцяплелага пасля ночы паветра.

Апякла босыя ногі холадам шурпатая каменная цвердзь — звялі ногі, падагнуліся, не ўтрымаўшы яе. Апусцілася Параскева на калені, на міг прыціснула да грудзей дрогкія рукі, каб супакоіліся і здолелі падняць з долу абраз святой Багародзіцы, што ляжаў тварам да яе, тварам да неба і, здаецца, патанаў, паволі раствараўся ў святле, у белым, нежывым яго ззянні.

— І табе балюча... І ты пакутуеш... — мовіла ціха, як сама сабе, схіляючыся да абраза, і не асмелілася, нейкі момант не асмельвалася крануць яго: сумна, з затоеным смуткам — зямным, гэткім жа як і ў людзей, і ўсё-ткі ў нечым няўлоўным незямным, незнаёмым смуткам узіралася ў яе святая, і чаго больш у гэтым паглядзе — шкадавання ці простага матчынага разумення, Параскева, канешне ж, не вызначыла б.

— Грэх жа, мусіць, Пахомка, быць такімі шчаслівымі, калі столькі гора вакол, га? Грэх жа, мусіць... — няўцямна паўтарала Параскева, радасна дзівячыся на мужа і сына, на іх вясёлую валтузню ў пяску, ля самай вады, і тут жа забывала і пра свае словы, і пра няўцямную, якуюсь нутраную, да пары да часу бяссільную адагнаць яе радасць трывогу: Пахом, мокры, выкачаны ў пяску, дражніў малога Янука, гукаў пакатацца на спіне, як на кані, а калі малы з радасным смехам і крыкам: «Но! но!» — кідаўся да яго, смешна адбрыкваў нагамі паветра і адкочваўся далей.

— До, Пахомка, чуеш? До ўжо! Людзі хто іх ведае што падумаюць, на вас гледзячы.

— І няхай, няхай! — гулліва адцярэбліваўся ад сынавых ручанят Пахом, падымаючыся разам з ім з пяску.— Гэткую вайну прайшоўшы, цяперыча шчасця свайго саромецца?

Ён кружыўся з малым на руках, пакідаючы ў пяску глыбокую баразну і ўздымаючы пырскі вады, і Параскева, хоць стаяла крыху воддаль, міжволі прымружвала вочы і паводзіла перад сабою рукой — як баранілася ад сляпучага, колеру вячэрняга неба, ззяння.

— Малога пастаў на зямлю, Пахом! Чуеш? Яшчэ млосна дзіцяці стане, чуеш?

— Яшчэ чаго! Ды мы з ім зараз навыперадкі... Услед за сонцам... Праўда, Янук? Дагоніш татку?

І вось ужо ён бег уздоўж вады, а то і па вадзе, па чырвані, якою афарбоўвала ваду, няспешна апускаючыся за лес, сонца,— і чатырохгадовы Янук весела ўзбрыкваў следам, адмахваўся ад яркіх пырскаў, падаў, зарываўся носам у пясок, смяяўся і зноў кідаўся наўздагон бацьку, які не надта каб і спяшаўся, а потым і зусім пачаў пятляць і спатыкацца.

Калі Пахом, нібы хапаючыся за паветра, валіцца на мокры пясок, тварам у ваду, а малы, крыху не дабегшы да яго, у нерашучасці застывае ў баязлівай, па-птушынаму насцярожанай позе, Параскева яшчэ ўсміхаецца. Адно імгненне мінае, другое, трэцяе... Яна пачынае ўжо разумець, што здарылася штосьці — штосьці страшнае ў сваёй жорсткасці і недарэчнасці тут, на беразе Славечны, на вачах у яе і сына, і ніяк не можа сцерці з твару гэту ўсмешку: як прырасла яна, сцягваючы, раздзіраючы скуру вакол рота.

— Пахом... — спрабуе гукнуць мужа і вось ужо захлынаецца ўласным крыкам: — Па-хо-ом!!

Зямля, раскалыханая ці то яе крыкам, ці то хвалямі Славечны, плыве з-пад ног, правальваецца ў чырвона-чорныя віры гэтага яе роспачнага крыку, клічу, гукання: Пахом жа толькі што смяяўся, толькі што паддражніваў малога і бег скрозь пырскі вады, скрозь пырскі цёплага ліпеньскага вечара — ён зараз падымецца! ён устане! ён казаў пра сто гадоў шчасця наперадзе!

Яе хтосьці трымае. За рукі. За плечы. Яе хтосьці супакойвае, угаворваючы паплакаць, даць волю слязам, каб, нявыплаканыя, не ляглі камянямі на сэрцы, а блаславілі сына ў апошні шлях...

Параскева ўсё чуе — кожнае слоўка! — і ніяк не можа дабрацца да сэнсу ўчутага. Сына? Апошні яго шлях?! Радзімічы ж хаваюць свайго салдата. Пахома Нябабу. Яе, Параскевінага, Пахома! Пры чым жа тут...

— Марфутку так і не знайшлі. Як паглынуў гадаўку вір.

— Грэх на душу ўзялі...

— Невялікі грэх — усёю вёскаю спомсціць ненавісніцы. За мужыкоў нашых... За Янука... Гэткага хлопца загубіла!

— Не вярнула Славечна Марфутку, не аддала — і ўвесь сказ. За Янука, за яго чыстую душу загубленую Гасподзь яе прыбраў.

— Бацьку свайго, Пахома-нябожчыка, часта згадваў, а лёс, бач, як павярнуўся: ад заезджага хахаля Марфутчынага смерць прыняў, ад нажа ягонага.

— Гасподзь літасцівы. Гасподзь прыме душу раба свайго Янука!

Параскева чуе гаворку жанок за спінаю і не чуе. Узіраецца ў родны твар — як у душу сваю знямелую, скамянелую ўзіраецца: няма ў яе ні слоў, ні слёз. Пахома столькі гадоў аплаквала, а цяпер... А цяпер?! Чаго яны трымаюць яе? Чаго супакойваюць?!

Зноў здалося, што пачалі якісь вар’яцкі танец вакол яшчэ не апушчанай у дол труны кладзішчанскія сосны: каржакаватыя, тлустыя, з вычварна паплеценым паміж сабой голлем, амаль чырвоным ад цяжкога ўнутранага жару, яны, пакручваючыся ў паветры і атрасаючы пясок з карэння, то адплывалі далей, да цёмных аблачын, што цэлы дзень віселі над вёскаю, то зноў набліжаліся, падступалі ўшчыльную да адкрытага долу і купкі людзей за ім — і тады ціхія галасы зліваліся з пошумам голля і скрыгатам каранёў.

І тут хлынуў дождж. Такі спорны і не па-летняму халодны, што на вачах згасалі, гаслі, як свечкі, сосны, глушэлі, аціхалі жаночыя галасы.

— Ды забівайце, забівайце труну! — спалохана ўзляцеў насустрач абрынутаму на іх дажджом небу чыйсьці вокліч.

— Яну-ук!! Сы-но-о-чак!! — тузанулася, на момант вырвалася з Аленіных рук Параскева, раптам зразумеўшы, што адбывалася, што вось-вось адбудзецца на кладзішчы: два месяцы як вярнуўся Янук дамоў пасля службы на флоце і — забіты, зарэзаны з-за распуснае бабы, з-за вяхоткі Марфуткі! — Яну-у-ук!! У-у-у...

Параскева не крычыць, вые, чапляючыся за труну. Падмыты да мутнай, да ледзь-ледзь кранутай жаўцізною шэрані размыты дзень мокрай, слізкай глінаю распаўзаецца пад нагамі, спаўзае ўніз, цягнучы за сабою і яе, і каб не музыкі, каб не Алена, якая толькі што не павісла на ёй, там, на дне свайго крыку, знайшла б супакаенне і Параскева: яна таго і хацела, туды следам за сынам і імкнецца.

— У-у-у... — вые наўколле, распіхваючы людзей, і скамянелыя сосны, і аблокі над імі, ламаючы сцябліны халоднага дажджу і высцілаючы імі сцежку цераз кладзішча.

Маўчыць, адно падалася насустрач растузанай дажджом, разарванай на невялікія купкі жалобнай працэсіі вёска. Плача прыціснутая кімсьці з жанок да грудзей, захінутая ад зацягнутага хмарамі неба ручніком Багародзіца — плача па сыне сваім...

Згадка мільганула і знікла, а сілы падняцца не было. Так, бы ўсё пражытае ёю жыццё навалілася ў гэту хвіліну на плечы і прыгінала, прыціскала да зямлі, да зямное цвердзі, з якой выступаў, усё больш агаляючыся, белы, нежывы ў гэтай сваёй белізне пасярод лета, пасярод буяння траў і красак камень, здаўна, са старых часоў вядомы як Перуноў камень. Параскева толькі цяпер і ўспомніла пра гэту назву, пра паданне, звязанае з ім, і міжволі падняла вочы ўгору, зірнула на неба, яркае, залітае святлом, у якім не пялёхкалася ніводнае хмурынкі.

Перуноў камень... Усё адбылося яшчэ ў тыя дні, калі сонца ледзьве прадзіралася сюды праз непралазныя лясныя гушчары, затканыя гнусам і камар’ём, калі любая сцежка вяла на край свету, а любое слова магло разбудзіць Перуна. І калі гняўлівым было тое слова, гневаўся Пярун. Гневаўся, грымеў, рассыпаючы свае стрэлы, і нярэдка караў смельчака — такога страху ў душу наганяў, што ў нябогі да канца жыцця рот не раскрываўся, а не — дык гумно ці хату падпальваў, усяму паселішчу бядою пагражаючы. Здаралася, што і самога адступніка спапяляў: не праклінай жыццё, не гняві неба!

Улас, пра якога паданне згадвала, ці то за грахі продкаў сваіх, ці то за грахі нашчадкаў быў пакараны. Як было? Так, як памяталася. Бацькоў сваіх Улас не ведаў, сірацінаю рос, ад усіх, каму ў ахвоту, гузакі атрымліваючы. У сілу ўвабраўшыся, звёў, на руках панёс красуню Галену і не выпускаў з абдымкаў да самага золку, пакуль не мінуў апошнюю з тых, што вызначыў, лясную вярсту ўздоўж Славечны і не выйшаў да першага ў іх на шляху ўзгорка, густа парослага высокімі ляснымі травамі. Там, на мяккай духмянай пасцелі, асушыўшы пацалункамі слёзы сваёй нарачонай, заснуў, каб праз гадзіну прачнуцца і зноў, не выпускаючы з пагляду стужку Славечны, ісці далей, на ўсход і на ўсход,— да другога ўзгорка, да трэцяга...

На трэці дзень, калі скончыліся прыпасы з захопленай з сабою торбачкі і з кожным крокам стала цяжэць, скоўваючы рухі, знаёмая Уласу п’янлівая стома, паставіў ён на ногі сваю Галену, павёў рукою: «Адсюль пойдзе род наш. Тут жыць будзем!».— «Адны?» — толькі й спытала яна. «Чаму адны? З сынамі...»

Сем сыноў нарадзіла Галена Уласу, сем маладзіц прывялі тыя, кожны ў сваю пару, з далёкіх паселішчаў, праз сем гадоў па сем сыноў у новых сем’ях з’явілася і ўсе як адзін волатамі стаць абяцалі. І тут, пасля Галенінай смерці, як паморак найшоў: перш маладзіцы адна за адною сталі адыходзіць, потым хлапчукі пасыпаліся... У хуткім часе на ўзгорку цэлы лес жалобных слупоў стаў, глякі і глячкі са свяшчэнным попелам над зямлёю ўздымаючы. І не стрываў Улас. Не асушыў вачэй, Галенін слуп абняўшы, а загукаў у прастору над ім, над склятым ім паселішчам: «Бяры і мяне, ненажэрны! Праклятая тая зямля, якой жыццё выракаецца. Чую, ведаю: хто і выжыве на ёй, на зямлі гэтай, і ад яе, і ад мяне некалі адрачэцца. Гарам гары яна, доля гэткая... Бяры і мяне, ненажэрны!»

Са страшэнным грукатам раскалолася на яго словы неба, і пасыпаліся на ўзгорак Перуновы стрэлы. Застагнала, абгараючы, спаконвечная цішыня, адхінуўся, атрасаючы агонь, лясны гушчар, а на месцы спапялёнага разам з Уласам кладзішча пачала ўзбухаць, выпучвацца зямная цвердзь, выварочваючы з цёмнае свае глыбіні аграмадны камень. І тут зноўку аціхла ўсё, супакоілася, застыла, чакаючы ратоўнага дажджу. І дождж хлынуў — і змыў сляды таго, што адбылося. Толькі вывернуты камень, такі вялізны, што нагадваў каменную выспу, цьмяна свяціўся ў траве, каб бялець усякі раз з таго часу, калі прыйдзе на гэту зямлю бяда.

Казалі, што даўней можна было ўгледзець на яго шурпатай, вечна лысай паверхні сляды сцёртых агнём і вадою літар — якіх, ніхто не ведаў. Адно і засталося, што паданне старое. Ды яшчэ назва: Перуноў камень, пра якую не заўсёды і ўспаміналі. Вось яна, Параскева, столькі гадоў не ўспамінала!

Перуноў камень... Белы-белы ён пасля зімы стаў. Ужо ж, мусібыць, кепска зямельцы даводзілася: хварэла яна, ніяк не магла атруты смяротнае пазбыцца. І тут не дарадчыца ёй Параскева, не памочніца, не. Сама сваю смерць чула. Ніводны шолах, ніводны гук жывы даўно да слыху не даходзіў, а смерць, крокі яе, злоснае пахіхікванне ўслед, з-за спіны, чуліся ўсё больш выразна: міг-другі, здавалася, і сыдуцца, саўюцца іх сцежкі ў адну, ужо неразрыўную, у якой, скурчыўшыся, скукожыўшыся ў перадсмяротнай сутарзе, згасне жыццё. Яе, Параскевіна, жыццё. Жыццё вёскі, ад якой адракліся напужаныя смерцю дзеці яе. Гады, дзесяцігоддзі мінуць — знікне, лесам зарасце і памяць пра Радзімічы, пра гэты куточак зямлі дзедаўскае.

Не, не! Трэба было падымацца. Трэба было вярнуць вёсцы яе Багародзіцу — знайсці ў сабе сілу і абысці хаты з абразом у руках, каб потым у разбуранай, закінутай каплічцы на кладзішчы засвяціць перад ім апошнюю свечку. Жывых няма — няхай мёртвыя з ёю загамоняць: мёртвых Параскева ўсё яшчэ чула. Мо таму, што больш года заставалася адна сярод іх і ўжо нейкім чынам сама належала смерці, а мо з якой іншай прычыны, але чула.

— Бач ты на яе! праведніца знайшлася... — прасіпеў хтосьці побач, але голас быў той, раней чуты, і Параскева нават галавы не павярнула.

Выпростваючыся, абаперлася на руку, другой узяла абраз. Чамусьці не здзівілася, што ён такі лёгкі, амаль бязважкі,— ёй раптам як дадалося сілы. Без асаблівай натугі ўстала на ногі, зрабіла колькі крокаў, звыкла прыслухалася да болю ў грудзях і адчула, што боль аціх — знік, растварыўся ў цёплай хвалі, якая расла, падымалася ў ёй і, здавалася, вось-вось выплеснецца ў паветра, у раніцу, як не малітваю, дык якімісь гаючымі малітоўнымі словамі выплеснецца. Ніякіх такіх слоў Параскева не ведала, не памятала, ды, напэўна ж, былі яны ў ёй, калі так пасвятлеў пагляд, калі так палягчэла цяжкая ношка гадоў.

Удзячна зірнула на паднятую ікону, перш чым прыхінуць яе да грудзей, дрогкімі пальцамі пагладзіла адваротны бок дошкі, абгарэлы, на вугаль счарнелы ад дотыку да мёртвага каменю, і павольна пайшла назад. Сваёю ж сцяжынаю. Звыкла абмінаючы Маланнін двор, зараснікі шыпшыны, якая буяла тут, як нідзе ў іншым месцы.

Мільганула ў памяці нейкая згадка — нават не згадка, а цень яе, не ўгаданы, не пазнаны,— і знікла, не зачапіўшы ні свядомасці, ні душы, змучанае і нечакана, не яе, Параскевінаю, воляю прасвятлелае. Чыя гэта была воля, хто дарыў ёй спакой і прасветленасць цяпер, пасля доўгіх дзён і начэй пакутнага роздуму, на самым крайку жыцця, Параскева і на міг не задумалася. Колькі памятала, пакланялася, кланялася яна адно зямлі-матухне — і ў самыя светлыя хвіліны жыцця, і ў самыя горкія, жалобныя, і прымала зямля яе любоў і яе муку, яе блізкіх і яе слёзы, як скрозь, ва ўсе часы, ад усіх прымала. Думалася, а як жа іначай? А льга ж, льга было і іначай!

«Маці-сыра зямелька, святая Багародзіца, не крыўдуй на дзяцей тваіх, мёртвых і жывых: неразумныя яны, сляпыя ў сваіх памкненнях да спакою і сытасці,— няўцямна паўтарала Параскева чыесьці словы, то адным, то другім плячом захінаючы абраз ад колкіх, абчапляных павуціннем сцяблін дзядоўніку, Хутчэй, ёй здавалася, што паўтарала — словы гучалі ў ёй самі па сабе: — Ужо ж, як схочуць выжыць, павернуцца дзеці твае да святла, пачуюць голас душы сваёй, жаданне яе спаконвечнае...»

Словы нагадвалі слёзы. Не прамаўляла Параскева (у яе нават моцна сцятыя яшчэ там, на выспе, вусны не варухнуліся) — душа яе, прасветленая гэтымі балючымі словамі, плакала. Пасля столькіх гадоў скамянеласці, цяжкой нематы зламала свае аковы і бязгучна плакала, і малітваю станавіўся плач гэты, толькі ёй, Параскеве, чутнаю малітваю.

Прыпынілася, з паўхвіліны пастаяла Параскева перад дзвярыма Леўчыкавай хаты, наспех перакрыжаванай дошкамі, якія тады, на пачатку мая, перад таропкім ад’ездам, трапілі пад руку Шурку-трактарысту, потым, там-сям з цяжкасцю прадзіраючыся цераз зараснікі дзядоўніку, абышла з абразом у руках хату. Ніхто не абазваўся на яе ўздых, на яе паклон, і старая скіравалася да наступнае хаты, у двор дзеда Гаўрылы, якога ледзь не сілаю забралі ў дзень эвакуацыі дачка з зяцем: не адбараніўся, не давёў ім, перакананым, што не людскога, а Божага суда трэба баяцца, што дома памерці хацеў — на сваёй зямлі, у сваёй хаце. Відаць, гэтым годам і адышоў недзе: слабы быў, загаворвацца пачынаў...

Дзверы, не зарыпелі (мо што яна не чула?), прачыніліся: з вузенькіх сенцаў патыхнула гніллю і сырасцю, але Параскева адно прытрымала на які міг, пакуль ступіла ў хату, дыханне. У хаце раскашавала святло, і хоць дух таксама быў нежылы (час рабіў сваё), усё выглядала па-ранейшаму, так, быццам гаспадары выйшлі на хвілінку і вось-вось вернуцца, прывітаюць госцю, просячы да стала, да няхітрага вясковага пачастунку.

— Не людскога, Божага суда трэба баяцца: не свечка, якою жыццё тваё дагарэла, а душа твая перад Усявышнім паўстане, літасці просячы, на літасць спадзеючыся... А якая ж літасць да яе, сляпой і неразумнай?

«Гаўрылы старога голас, царства яму нябеснае! Дома памерці, у сваю зямельку легчы хацеў, ажно не, мусібыць... Хай даруе ён мне ўсе словы, усе думкі горкія: ад пакуты яны, ад пакінутасці».

— Каб заслужыць літасць і змагчы, адолець самую смерць сваю, жыць трэба, а не паміраць — у жыцці, жыццём сваім чыстым і праведным здабыць збавенне і паратунак. Скрозь я так казаў, скрозь так думаў і казаў таму, хто слухаць хацеў, а адчуў толькі тут, цяпер, з родам сваім спалучыўшыся... Ужо ж, і чалавечай плоці слабой святасць не цураецца, але не адно дух, а плоць можа быць наскрозь хлусліваю, сатанінскаю — і тады сее смерць. Колькі яе насеялася на нашай зямлі! — праз гады, праз стагоддзі зло, ёй учыненае, дасць плады свае горкія.

— Ці чуеш ты мяне, дзед Гаўрыла? Развітацца прыйшла... — прашаптала міжволі глыбока ўражаная яго словамі Параскева: сама ж іх у душы шукала, да болю ў грудзях прыслухоўваючыся!

— Вас, аднавяскоўцы, пытаюся: калі перастанеце зжыраць адно аднаго? — глушэў, цішэў голас старога.— Калі спыніце забойствы і вынішчэнне ўсяго жывога на зямлі? Калі адчуеце сябе дзецьмі прыроды, воляю Божаю пасля столькіх пажараў і разбурэнняў жывой, маладой у вечным сваім харастве? Неба над вамі і далячыні перад вамі пустыя, мёртвыя, таму што мёртва, пуста ў душах вашых... Не нябожчыкаў шкадуйце, бо не чуюць, не ведаюць яны ў сваім спакоі ні смерці, ні мукі вашае,— сябе пашкадуйце, гаротнікі! За тое пашкадуйце, што не можаце, не здольны нічога змяніць, а святло жыцця ўспыхвае і гасне, калі яно хоча...

Параскева яшчэ чула якіясь словы — нават не словы ўжо, а няўцямныя, глухія гукі, якія ўсё больш нагадвалі шолах, шархаценне полымя, калі яно ўзлятае, пакідаючы пасля сябе попел, але і гэты шолах, і гэтае шархаценне хутка зніклі. І зноў запанавала ў хаце цішыня. І цяпер ужо ёй, цішыні, нізка пакланілася Параскева, перш чым, прыхінуўшы, прыціснуўшы да грудзей абраз святой Багародзіцы, павярнуцца да дзвярэй.

За дзвярыма позірк упёрся ў неба. Здавалася, не на ганак, не ў двор яна выходзіла, а адразу ў дзень. У ззянне, за якім не пагляду, душы адкрыецца нейкае іншае жыццё, іншая рэальнасць. Якая? Параскева і на міг не задумалася — проста іншая! Дзе кожная рачулка вяртаецца да сваіх вытокаў. Дзе кожная пташына нясе сваю песню ў гняздоўе вечнасці, якое трымае ў далонях чалавек, і гэты чалавек — не хто іншы, як...

Думка, і не дадуманая да канца, апякла, апаліла нутро, і шчыльней прыхінула, прыціснула Параскева да грудзей ікону. Быццам спалохаўшыся нечага, прымружыла вочы і, калі зноў расплюшчыла, усё-такі пазнала, прызнала няроўную, зарослую хмызам вясковую вуліцу, ціхаплынную Славечну, цёмную сцяну лесу за ёй. Прызнала — і ледзь чутна ўздыхнула. Ці то з палёгкаю, ці то са шкадаваннем. Не выйшаў яшчэ яе час, не ўткнуўся ў нябачную сцяну, доўжыўся яе шлях. Каторы раз за апошнія дні прыадкрыўся краёк невядомага, вабячы незямною прастораю, незямным хараством — прыадкрыўся і схаваўся. І не ў яе волі было прыспешыць разгадку таямніцы гэтае: разгадка блізілася — кожны пражыты міг, кожны Параскевін крок набліжаў яе, і адступала, адступалася ад Параскевы трывога.

Святло жыцця ўспыхвае і гасне тады, калі хоча,— у кулаку яго не заціснеш. Тут праўду дзед Гаўрыла казаў. Мо і не ягоную, калі ўспомніць вечна хітраваты прышчур маленькіх мутнаватых вочак, а праўду: відаць, там, дзе ён цяпер, хай зямля яму будзе пухам, былая хітрасць не прыдалася. Нічога з былога не прыдалося. Паспеў жа не адно перажыць, а і забыць тое, чым жылі некалі продкі. Зусім як яна сама цяпер... Зусім як яна, Параскева...

Маці яшчэ памятае. Хворую ўжо, нямоглую, але памятае. Бацькавага ж твару, як ні ўзіраецца ў сябе, ва ўспаміны свае, убачыць не можа. Адно і ведае: не дачакаўся бацька свае смерці — у гневе, абараняючыся ад раскулачвання Фядота, швагра свайго, на кулю помслівую, казённую, наткнуўся. Маці потым на людзях і заплакаць, загаласіць па ім не асмелілася — ёй, Параскеве, малой тады, гора сваё цішком па начах выплакала. Разам, удзвюх, плакалі... А далей, глыбей у гады зазірнуць — цёмна там. Хоць і людна, а цёмна. Не тое што знаёмых ці незнаёмых рысаў не разгледзець, імёнаў не расчуць! Каго з далёкіх продкаў яна, Параскева, тварам нагадвала, каго — доляю-нядоляю, адзін Бог сказаў бы. А мо і Ён не сказаў бы — мусібыць жа, не дужа ўглядаўся ў іх асмужаныя ветрам твары, у іх спрацаваныя, цяжкія ад жыл рукі: ведама, «паны сахі» ледзь не ў дзесятым калене! Хто калі іх радаводную запісваў? Уроблена поле, пасеяна жыта, засыпана ў пуню зерне — ужо ж, каму хлеб замясіць, знойдзецца!

На ёй, Параскеве, род заканчваўся. Не толькі яе род — род Ветахаў, а і мужаў, Пахомаў. Янук, сын іх, у смерці, смерцю сваёю недарэчнаю, яе апярэдзіў... Даўно чакае... Зачакаўся ўжо! Думкі сталі блытацца. Яна не заўважыла, што крочыць, ідзе, з іконаю у руках, абышоўшы хату Шуры-трактарыста, да наступнага, Аленінага, дворышча, быццам падуладная чыёйсьці волі. Яна не заўважала, не бачыла нязвыклага свайго суправаджэння — зграі худых, аблезлых сабак, якія не набліжаліся ўшчыльную, але і не разбягаліся, сачылі як не за кожным яе рухам, у любы момант гатовыя знерухомець, стаіцца ў высокім хмызняку. Глухата адгароджвала Параскеву ад наўколля, балючыя, усё больш блытаныя думкі — ад неба. А шлях цераз усю вёску, да пагорка, дзе пахавана яе мінулае, быў і няблізкі і нялёгкі: сорак двароў, сорак хат, асірацелых, пакінутых тлену і знішчэнню хат — сорак бязгучных малітваў, выплаканых яе сэрцу... Цяпер вось — Аленіна малітва...

Колькі яна з Аленаю, сваёй сяброўкаю старою, не бачылася? Два... Тры гады ўжо! Тры гады мінула пасля Аленінай смерці. Летась, перад самаю трывогаю той, дачка яе, Вераніка, невядома ад каго цяжарная, прыехала, вярнулася на корань — выходзіць, адно каб атруты смяротнае глынуць, і прыязджала. Нарадзіла ўжо, відаць, дзіцятка сваё, а ці будзе яму шчасце на гэтай зямлі, у маткі не папытае... І яна, Параскева, не папытае, ці стрэла Алена Янука, душу ягоную, Марфуткаю загубленую...

— Не заходзь у хату, Параска: не ў хаце душа мая, ад зямной юдолі вольная, а над табою, у небе ясным,— запыніў яе крокі голас, і не так прызнала, як адчула Параскева, што сяброўчын гэта голас, Аленін,— застыла, у прастору над сабою ўслухваючыся. А голас, спакойны, як і той, ранейшы, пачуты ў Гаўрылавай хаце, не гучаў, а, здавалася, перацякаў аднекуль звонку ў яе душу, не закранаючы ні цішыні вакол, ні яе слыху: — Сцежка твая малітваю тваёй абрываецца, зваротам да Усявышняга. Няма яшчэ ў душы тваёй гэтых слоў — няма, і прыйдуць, калі мусіш ты сказаць іх небу, свету, які пакінеш, людзям, якім яшчэ нарадзіцца... Калі ўсё па-людску дурное, дробязнае ці бруднае, што не што іншае, як прах зямны, бачыцца так выразна, так ясна, а ўсё Боскае і святое — усё яшчэ невыразнае, цьмянае і неверагоднае, гэта абазначае толькі тое, што ў табе мала Бога, што Бог не пагукаў цябе.

— Але ж і ты, Алена, скрозь не трымалася веры,— выціснула, выкаўтнула з сябе Параскева і сама спалохалася сваіх слоў, міжволі падаўшыся за іконаю, якую няўцямна прыўздымала як мага вышэй угору.— Але ж і ты...

— У табе мала Бога! Мала Бога! Бог не пагукаў цябе! не пагукаў... — рэхам азваліся вымаўленыя ўжо словы, і стала ціха, так ціха, што цішыню, здавалася, можна было працэджваць праз сіта.

Параскева бездапаможна азірнулася, павяла паглядам па цёмных вокнах Аленінай хаты, падняла вочы ўгору: пуста было ўгары, ціха і пуста. Так, бы пагаманіла з ёю Аленіна душа і адляцела, паляцела над Славечнаю: ці то да вытокаў яе — туды, дзе збіраліся продкі, усе, хто жыў некалі на зямлі гэтай, ці то за плынню рачною нетаропкаю — туды, куды суджана часам і гісторыяй. Куды мкнуў і яе, Параскевін, шлях, усведамляла яна гэта ці не.

Мо і ўсведамляла. Не розумам, бяссілым перад адкрытым душы бязмежжам і невядомасцю, у якой яно, гэта бязмежжа, патанала, а нутром, самою існасцю сваёю, што, пэўна ж, была не адно плоццю яе, не адно вось гэтым спрацаваным, па-старэчы нямоглым целам, а яшчэ чымсьці. Чымсьці бясцелым. Чымсьці большым за яе, і не толькі ёй, а і небу, гэтаму яго бязмежжу, прыналежным. І памяццю яго называй, або родавым, спрадвечным наканаваннем, або боскасцю, уразуметаю ці неўразуметаю за нядоўгі век, галоўнае, што не адмерла яна ў ёй за непатрэбаю, не сцерлася ні пакутамі, ні перажываннямі: засталася сам-насам з небам, з цішынёю, што адгукаецца на яе кліч галасамі мёртвых, і адчула, упершыню адчула, што цесна, млосна душы яе ў целе, што кожны крок, асветлены незнаёмымі балючымі думкамі, набліжае вызваленне яе, і вызваленне гэта — у смерці. У смерці цела...

«У табе мала Бога»,— сказала, як папракнула Алена. Ды ўжо ж. Калі было ёй, Параскеве, угледзецца ў душу сваю, услухацца ў яе нячутнае маленне? Хіба во цяпер, перад смерцю, і ўглядаецца, услухваецца, і што там, у душы,— холад і морак ці дрогкае, незямное святло, гатовае выплюхнуцца, зліцца з вечнасцю, усё яшчэ не відаць. Стома перашкаджае ці хвароба, агульная з зямлёю, атручаная нябачнаю заразаю, ці яшчэ што, а не ведае Параскева, што і думаць пра яе, пра душу. Баліць у грудзях, а што баліць? Прыхінае, туліць да грудзей ікону Багародзіцы, дзіўную палёгку ў тым адчуўшы, а памаліцца ні за сябе, ні за нябожчыкаў (во хоць бы за Алену, у пустым двары яе), ні за зямельку гэту гаротную не можа. Няма ні слоў, ні слёз.

«Цётачка, паплач за мамчыну душу, мяне, гаротніцу, успомні без асуджэння»,— заплакала, ад’язджаючы, Аленіна Вераніка, і ўсё даравала ёй Параскева за тыя слёзы: і тое, што матку хворую некалі пакінула, у горад скруціўшыся, лепшай, лягчэйшай жыткі шукаючы, і тое, што да самай смерці Аленінай грошы з яе цягнула, а памінкі па ёй вёска спраўляла, і тое, што бязбацькавіча народзіць,— вярнулася ж у вёску, заплакала, назаўсёды магілы яе пакідаючы... А ў яе, Параскевы, і слёз няма. Яна, Параскева, не плача — адно думу горкую думае пра долю-нядолю людскую, пра адзіноту сваю, мо адзіна для таго і адчутую так балюча, так востра, каб убачыць, адчуць сваю повязь з небам. Не толькі з зямлёю, а і з небам. Бо калі не неба злучыць, зноў звядзе яе з Пахомам, з Януком, з Аленаю, то што? Хто?!

— Я ўжо іду, родненькія, іду,— няўцямна варухнула вуснамі, быццам убачыўшы раптам увесь свой шлях цераз мёртвую вёску да кладзішча, да разбуранае каплічкі пасярод яго, дзе паставіць яна ікону і засвеціць апошнюю сваю свечку.— У мяне яшчэ хопіць сілы дайсці, дайсці да вас...

Зноў пачуўся смех, але не такі ўпэўнены, як раней — учора ці заўчора, і цяпер Параскева пазнала гэта пахіхікванне: нябожчыца Марфутка — смерць у абліччы гэтае вяхоткі! — следам хадзіла, часу свайго чакала, і хутка, ужо хутка сцежкі іх сыдуцца, схліснуцца, абрываючы, ірвучы адна адну. Як сышліся, схліснуліся некалі ў жыцці...

Раптам вельмі выразна ўбачыўся Параскеве той летні адвячорак, надзіва цёплы, сонечны пасля цэлага тыдня шэрых, па-восеньску зацятых дажджоў, калі ледзь не ўсёю вёскаю выйшлі на луг ператрэсваць, падварушваць падмоклае, падпрэлае за гэты тыдзень сена; бліжэй да ракі шчыравалі маладзейшыя (Параскева не-не і азіралася на іх, шукаючы позіркам сына, на якога ўсё ніяк не магла надзівіцца, нацешыцца), далей, на балаціне, завіхаліся яны, бабы. Завіхаліся, зрэдку перакідваючыся жартамі. Перагукваліся, радаваліся цяплу і сонцу, сіле рук і песні, якую, абапёршыся на вілы, завяла Алена. Работа блізілася да завяршэння, неба абяцала надвор’е і на заўтра, і сена можна было ўратаваць — чаго ж яшчэ!

Калі песня адгучала, а на беразе з’явілася Марфутка з кавалерам, якімсь заезджым хахалем, жарты аціхлі самі сабою. Але цішыня трымалася нядоўга. Гучна зарагатаў, распранаючыся, незнаёмец. Падхіхікнула яму Марфутка.

— Што вы млееце на санцапёку, калі побач рака? Работ-нічкі! — скінула, кінула яна долу лёгкую стракатую сукенку, застаўшыся амаль голаю — голаю, калі не лічыць вузенькай палоскі паркалю паміж ног, якая трымалася на гарэзлівым шнурку, завязаным крыху ніжэй пупка.

— Ты... Ты... Што ты робіш?! — тузануўся да яе Янук і, затрыманы Шурам-трактарыстам, на момант застыў, знерухомеў, калі ўбачыў, як на вачах ува ўсіх валасатая рука заезджага слізганула па грудзях Марфуткі, абвіла стан яе і, апусціўшыся ніжэй, смачна ўпілася ў пульхную ягадзіцу.— С... су-ка!!

— Вытры малако з губы, смаркач! — кінула ў адказ, не павярнуўшы галавы, Марфутка і, пакручваючы клубамі, прыляпілася, прыпала да свайго кавалера.

— Заб’ю! — вырваўся з рук сябрука, матлянуўшыся следам за імі, Янук.— Заб’ю, ссука!

Параскева, яшчэ нічога не зразумеўшы, ляцела напярэймы — і святло гасла, згасала ў яе вачах, і здавалася, што не бяжыць яна, падае — падае ў якуюсь чорную яму, у бездань, і канца няма гэтаму балючаму, на разрыў сэрца, падзенню.

Зрок вярнуўся ўсяго на момант, каб убачыла яна за колькі крокаў ад сябе, ад таго месца, дзе ўпала, скрываўленага, з нажом у грудзях сына і сцяну баб, якія віламі заганялі ў раку паўголую зляканую Марфутку,— вярнуўся і, патушаны страшным жывёльным крыкам, які вырваўся з самай душы яе, згас.

— Марфутку так і не знайшлі. Як паглынуў гадаўку вір.

— Грэх на душу ўзялі...

— Невялікі грэх — усёю вёскаю спомсціць ненавісніцы. За мужыкоў нашых. За Янука... Гэткага хлопца загубіла!

— Не вярнула Славечна Марфуткі, не аддала — і ўвесь сказ на тым. Мо гэта Гасподзь за ягоную чыстую загубленую душу прыбраў яе, нашымі рукамі пакараўшы.

— Божа літасцівы, прымі душу раба твайго Янука! Не загневайся і злітуйся над маткаю яго, Параскеваю, каб не ўпала яна побач з сынам сваім, каб не кранулася розумам ад мукі невыноснае...

Параскева чуе перамовы жанок, шэпт Аленін — і не чуе. Узіраецца ў родны твар, як у душу сваю знямелую, скамянелую ўзіраецца: няма ні слёз, ні слоў. Пахома столькі гадоў аплаквала, дасюль не аплакала, на ўсё жыццё без яго асірацеўшы, а цяпер... А што — цяпер?!

Зрушылі, пачалі свой вар'яцкі танец вакол яе і яшчэ не апушчанай у дол труны кладзішчанскія сосны: каржакаватыя, тоўстыя, з вычварна паплеценым паміж сабой голлем, амаль чырвоным ад цяжкой унутранай гарачыні, яны, пакручваючыся ў паветры і атрасаючы ад пяску карэнне, то адплывалі далей, да высокіх цёмных аблачын, што таіліся ў сінечы, то зноў набліжаліся, падступалі ўшчыльную да адкрытага долу і купкі людзей за ім — і тады ціхія галасы зліваліся з пошумам голля.

— Не нябожчыкаў шкадуй, бо не чуюць, не ведаюць яны ў сваім спакоі ні смерці, ні мукі твае, а сябе — сябе пакутніцу!

— Колькі пакаленняў сышло ў зямлю, а неба не павышэла, не вырасла. Ні для каго не павышэла...

— Не душу, а цела гадавалі!

— Гасподзь усім даруе, над усімі, хто пакаецца, злітуецца, збавенне ад вечнай мукі даруючы.

— Толькі той прасочвае вобраз і воблік Божы, хто не засланяецца жыццём зямным, кароткім ад вечнасці, ад іншага, вечнага свету, гэткага ж існага ў сваёй працягласці, у пазачасавай рэальнасці, як і гэты, бачны ў часе, на малым яго прамежку.

— Прырода спіць і ў сне бачыць Бога...

— Мы самі выракліся сваёй памяці, сваёй мовы, сваёй годнасці. Вось і выракаецца нас зямля — хмызняком, лесам след зарастае...

— Не нябожчыкаў шкадуй у спакоі іх вечным, а сябе — душу сваю!

— Ды няма, няма яе! Вынялі з мяне даўно душу гора ды бяда спаконвечная! — памкнулася крыкнуць у адказ змучаная галасамі Параскева і не пачула свайго крыку.

Схамянулася. Агледзелася, пазнаючы і не пазнаючы Аленін двор, вуліцу, якая адступала ад ракі, ад замшэлых камянёў старога разбуранага млына, выгіналася і паціху пачынала падымацца ўгору, выцярэблівацца з хмызняку. Успомніла, што зранку распаліла ў печы і, хоць не знайшла, чым прысаліць, паставіла чыгунок бульбы: і ў печы даўно, відаць, выгарала, і бульба даўно ўпрэла, а сцежка ўсё ніяк да свайго двору не паварочвала — як навязала яе, Параскеву, і, пакуль не абыдзе ўсе двары, усе хаты, дамоў не паверне. Параскева і ўспомніла пра печ і пакінуты ў ёй сняданак усяго на момант, невядома з чаго.

«Калі б я знала Бога, то даўно папрасіла б яго аб збавенні, аб смерці ці... ці даўно ўзненавідзела б за ўсё...» — перайначанаю вярнулася ранейшая думка, і Параскева, ужо зноў абыякавая, бяссілая, ніяк яе не прымала. Павольна сунулася следам за паглядам, не заўважаючы, што да крыві параздзірала аб асцюкі ногі, што паркалёўка, развязаўшыся, засталася на калючай сцябліне дзядоўніку і сонца пякло непрыкрытую галаву, што ікона, ледзь толькі крыху мацней сціскала Параскева яе краі ў пальцах, крышылася і чорнымі крышынкамі пазначала яе жалобны шлях.

Двор, скасавураная набок хатка Свірыда Сапуна, былога вясковага конюха, гады са тры ўжо як нябожчыка. Кавалёў двор і вялікі пяцісценак з ветрачком на самым вільчаку, які, як і пры жыцці Уласа, спраўна пакручваўся на кожны подых ветру. Кранутая тленам і запусценнем гаспадарка Хведара Сыча, апошняга, каго пахавалі Радзімічы на сваіх могілках...

Згадка прыпыніла Параскеву — дакладней, нават не згадка, а нейкае слова з яе, што мільганула з памяці і, зачапіўшыся за свядомасць, змусіла яшчэ раз азірнуцца на Хведараў двор. Ужо ж, самую заможную ў Радзімічах гаспадарку меў некалі Хведар — нават па савецкіх часах заможную: і хата як лялька, і ў хаце поўна рознага дабра, і свіран ніколі не пуставаў, а вось жа ні Марыля, ні Клаўдзя пасля яго смерці нічым не пакарысталіся. Мо грошы і прыхапілі, спехам, як і ўсе, ад’язджаючы, а ўсё дабро, нажытае разам з хатаю, прахам пойдзе. Мо не тое дабро нажывалі? Мо ўсе яны — і яна, старая, век свой пражыўшы ледзь не да апошняга дзянёчка,— не таго дабра шукалі, не тае праўды? Мо і ўчынілася тая страшная бяда, зямельку спустошыўшы на шмат вёрстаў вакол, што не душы, а целы свае скрозь гадавалі, ім, жаданням іхнім і патрэбам патрафляючы?

Ат, якія там патрэбы! — адмахнулася ад папроку. Іншай, большай патрэбы жыць не бачылі, не ўведалі, лёгка звыкнуўшыся з адвечна грахоўнаю думкаю, што няма — не было і няма над імі суддзі, як няма, не патрэбна ў жыцці сумленне. За тое і пакараны, няйначай. Усім народам пакараны, а кары не ўсвядомілі...

І яна ж во не ўсведамляла: ад душы сваёй адварочвалася... Як гэта — няма душы? Куды яна, яе душа, дзелася? З кім размаўляла Параскева, як не з душою сваёю, растузанаю болем і адзінотаю, адзінокім чаканнем смерці? Упершыню за столькі месяцаў убачыла ўранку людзей — і тыя, як аказалася, заразы не збаяўшыся, прыязджалі на чужой бядзе рукі пагрэць, дабром, гаспадарамі пакінутым, разжыцца. Не разжывуцца на бядзе, не разбагацеюць... Спяшалася, бегла за імі Параскева, каб сказаць гэта, ды не дабегла, не дагукалася. Мо і добра, што не дагукалася: сляпы — не ўбачыць, глухі — не пачуе. Зямля хворая, вёска памірала — і ні адпець, ні аплакаць не было каму...

Азірнулася на белую выспу, на гасцінец за ёю — і святло, яшчэ імгненне назад зіхоткае, сляпучае, стала чэзнуць, сцінацца. Спалохана чапляючыся за яго рэшткі, рэзка выпрасталася Параскева. Выпрасталася і змусіла сябе ступіць далей. Крок, яшчэ крок, яшчэ! Прастора паціху святлела, акрэслівалася, набывала знаёмыя рысы. Адно — і хвіліну, і другую — нагадвала не глыбокі сіні раўчук, сціснуты з усіх бакоў няроўнымі берагамі далягляду, а шчыльнае студзяністае месіва, у якім рухаліся, мільгалі, мітусіліся мірыяды празрыстых чарвякоў, і доўгенькіх, і зусім кароткіх, і пакручастых, хвастатых. Параскева не надта і дзівілася: не першыня! — але, як і кожны раз у падобных выпадках, міжволі стрымлівала дыханне і незаўважна пацепвала плячамі.

— Вернецца прах у зямлю, чым ён і быў, а дух вернецца да Бога, каторы даў яго...

Хто гэта? Хто загаварыў з ёю? Параскева запаволіла пацяжэлыя крокі, потым зноў памкнулася ўздоўж вуліцы, быццам прыспешаная словамі: да яе ж звернуты, яе шлях пазначалі, і, пакуль не пакінула сіла, Параскева мусіла ісці, абысці ўсе двары. І была якаясь таямніца ў тым, што мусіла ісці і ведала гэта, ці не было, не ёй разгадваць, не яе слабому розуму: не з-за адчужэння ад таямніцы пакутавала, а з-за адчужэння ад зямлі, ад прыроды, раптам аглухлай, глухой і да яе зваротаў, і да яе паглядаў. Буяла ўсё вакол — цвіло, зелянела, а вока не цешыла. Быццам чужое ўсё: і зараснікі калючай шыпшыны з белымі бяскроўнымі кветкамі, і ашалела пахкі бэз з палеглымі на вуглы хат і платы палісаднікаў галінамі, абцяжаранымі нязвыкла вялікімі і пышнымі гронкамі, і дзядоўнік, што ўжо на пачатку лета вымахаў ледзьве не па плечы ёй, і чорныя, як скамянелыя пасля леташніх (кожны — як не качан капусты) яблыкаў яблыні, і сама зямля пад нагамі, перасохлая, перацёртая вятрамі на пыл, на попел, які то там, то сям шэра-белымі воблачкамі ўздымаўся ў паветра, кружыўся, рассейваўся ў сонечным святле і зноў асядаў, тлустым слоем пакрываючы ўсё вакол,— ні дажджы яго не змывалі, ні сляды не ўтоптвалі...

Унурыўшыся, не-не і зіркала Параскева ўніз, пад ногі, дзе як жывы парушыўся пыл — прах дзён, гадоў, а мо і стагоддзяў ужо, прашумелых над гэтай зямлёю, над гэтым селішчам людскім, і ёй здавалася, што і там, у пыле, бачыць яна тых чарвячкоў, то доўгенькіх, то зусім кароткіх і пакручастых, што і ў паветры колькі хвілін таму, калі пачало чэзнуць, гаснуць у вачах у яе святло. Толькі цяпер, пад нагамі, чарвячкі былі не празрыстыя, а шэра-белыя, попельныя, як сам пыл, і рухаліся, выгіналіся, звіваліся ў клубкі і распаўзаліся з-пад ступакоў яны шпарчэй — так хутка, што і адчуць іх рух загрубелаю за вясну скураю Параскева не паспявала.

Вернецца прах у зямлю, чым ён і быў... Ужо ж, у сказаных невядома кім словах праўда. І яе, Параскевіна, праўда. Бо і ёй, гэткай жа, як і ўсё на зямлі, смяротнай, ні цяпер, ні ў самую апошнюю сваю хвіліну не ўразумець, не знайсці разгадкі тае таямніцы, у якой карэнілася яе жыццё, у якой ляжаў выток яе лёсу.

— Калі б я знала Бога, то даўно папрасіла б яго аб збавенні — аб смерці,— гэты раз не падумала, а ўголас, гучна мовіла яна, быццам адказваючы сваім думкам. І не здзівілася, калі пачула ў адказ: «Смерці няма... смерці няма...» Словы зашархацелі ці крылы, не разабрала — не дужа ўслухоўвалася. І вачэй не падымала. Быццам ведала: няма ў небе птушак. Няма ці не бачна — не ўбачыць яе старэчымі вачмі. Мігценне, капашэнне чарвякоў, чарвячкоў розных, што на зямлі, што ў паветры бачыць — бачыць і заплюшчыўшыся, а птушак ужо не ўгледзіць. Не яе гэта птушкі. Яе адляцелі і не вярнуліся, ужо не вернуцца: пуста ў сэрцы...

— Смерці няма! Смерці няма! — трапяталіся, шархацелі над ёю нябачныя крылы, і Параскева мацней, што было сілы, прыціскала да грудзей ікону, не заўважаючы, што краі яе крышыліся пад зведзенымі сутаргаю пальцамі.

Леўчыкава хата, хата Веркі-самагоншчыцы, Ігнація... Даўно ніхто не адчыняў іх дзвярэй. І яна, Параскева, абмінала гэтыя двары як пры гаспадарах, так і потым, калі апусцелі хаты. Не заходзіла ні ў адну з іх. Сёння — іншая справа. Сёння цераз усе Радзімічы ляжаў яе шлях. І Шуру Леўчыка ўспомніла, і яго тоўстую, як у дзверы, Соню. І ля Верчынага парога на хвіліну прыпынілася, памянуўшы бацькоў яе, Петрака і Хвядосю Сітнікаў, памерлых яшчэ ў вайну. І Ігнацьеў двор іконаю абнесла: блудзіць недзе паціху былы святар, як і тут, у вёсцы, блудзіў, каторую з маладзіц мёдам са свайго пчольніка прывабіўшы, а і хата і гаспадарка асірацелі — сіротамі, на самоце памруць, прахам у зямлю сыдуць...

Думкі блыталіся. Зноў расла, нарастала няўцямная трывога, прычыны якой Параскева не ведала. Нутром, якоюсь падсвядомаю сваёю існасцю адчувала неадпаведнасць цяжка, пакутна пражытага жыцця цела той мэце, з якою нарадзілася, прыйшла некалі ў жыццё, а што гэта за мэта, дазнацца не было мажлівасці — не было ў каго, як раней, так і цяпер, напрыканцы свайго веку, свайго зямнога шляху. Мо і праўда не было смерці ў прыродзе — нечага ж смылела, непакоілася душа! Яшчэ каб ведаць, чым ёй дапамагчы... Ціха навокал. Пуста і ціха. І што ўсе яе шакадаванні? Што ўсе гуканні да Наступнага, ці да Бога, калі не чула яна ў сабе ні пакоры, ні малітоўнай гатоўнасці ўкленчыць перад ім?

Бязвер’е, быццам кароста, раз’ядала, раз’ела ўсё вакол і ў ёй, старой, а яна не знаходзіла ў душы ні слоў малітвы, ні слоў каяння. Толькі расла, нарастала трывога, то на колькі хвілін адступаючыся, то зноў засланяючы сабою ўсё вакол — на многія вёрсты і назад, у мінулае, і наперад, на ўвесь той прамежак часу, які ў яе заставаўся.

А дзень разгарэўся — ад неба патыхала жарам, і ў Параскевы кружылася галава: ці то сонца за ранак напякло, ці то думкі бязладныя стамілі. Марудна, нага за нагу, брыла яна мёртваю вуліцаю, напрасткі, цераз зараснікі дзядоўніку і высокі, у пояс, бур’ян, заходзіла ў кожны двор, абносіла ікону вакол пустой, гулкай хаты, то згадваючы, а то і не згадваючы яе гаспадароў, і не азіралася ні на выспу, якая засталася за балацінаю, ні на свае гады.

Сядзіба Петрака Старобінца, перадзеленая гадоў пяць таму назад з сынам папалам, і дзве хаты: старая, падслепаватая, з перакошанымі аканіцамі — Петракова, і новая, недабудаваная за часам — сынава... Дом Ванькі Гарчака, зроблены па-гарадскому, з рознымі штукарствамі — ганкамі і ганачкамі, разнымі лаўкамі і мудрагелістымі ўзорамі скрозь па фарбаванай вохраю шалёўцы... Саракагадовыя, адразу пасля вайны пасаджаныя вішні Саўкі Рапухі, з-за якіх усё яшчэ не відаць яе, Параскевінай, хаты...

Не Саўка, маці ягоная — нябожчыца Грыпіна, царства ёй нябеснае, вішні гэтыя садзіла. З раёна саджанцы везла, і ёй, Параскеве, маладой тады, дзвюх маладзенькіх вішанек не пашкадавала. Пасадзі, сказала, пад вокнамі, каб на неба дужа не заглядвацца, а яна, Параскева, і не перапытала тады пра неба: чаго ёй было яго баяцца? Сёння — спыталася б, ды Грыпіна не адкажа.

— Упадзе з неба долу гарачая зорка і ўспыхне, нібы свяцільня, і святло яе атруціць трэць усіх рэк, азёр і крыніц, і імя тае зоркі — Палын.

«Палын? Ужо ж... Чарнобыль — абазначае палын...» — адгукнулася ў думках Параскева і напружыла слых, каб не прапусціць ніводнага слоўца, хоць, пэўна ж, слых быў ні пры чым: яна даўно ўжо нічога не чула.

— Кажы, кажы, цётка Грыпіна!

— Паруш путы няпраўды і не шукай нічыйго прыгнёту... І таго, каго любіш, адпусці на волю, і з галодным падзяліся хлебам тваім, і бадзягу-жабрака ўпусці ў дом твой. Як убачыш голага, апрані яго, і ад адзінакроўнага твайго не хавайся. Тады адкрыецца, як зара, святло тваё, і збавенне тваё наблізіцца, і праўда твая пойдзе паперадзе цябе, і слава Гасподняя будзе суправаджаць цябе ўсюды. Лёс не з’яўляецца караю.

— Лёс?! — пагляд яе не знаходзіў, за што зачапіцца.

— Падобна Хрысту, кожны чалавек можа быць укрыжаваны і падмануты. Лёс не з’яўляецца караю... не з’яўляецца караю.. не з’яўляецца...

Голас аддаляўся, глушэў, зноў парываўся вярнуцца аднекуль з прасторы, з зіхоткае бездані неба, і доўга не змаўкаў канчаткова; не словы, водгулле іх далёкімі перуновымі раскатамі пагойдвала цішыню, спёку яе, і Параскева, не знайшоўшы за што зачапіцца паглядам у ясным, без аднае аблачынкі, небе, утаропілася ў абраз, скрышаны, вышчарблены з абодвух бакоў пальцамі — тою сілаю, з якою яе пальцы сціскалі абгарэлую дошку.

Пачутае здымала з яе цяжар уласнага жыцця? Але ж Параскева павінна, павінна несці яго цераз сваю адзіноту, пакуль не падломяцца ногі, пакуль не аціхне, навекі не супакоіцца збалелае яе сэрца, даўшы спакой і ёй.

Мо гэта і не цётка Грыпіна мовіла да яе толькі што, але тады хто? Сама прастора? Неба? Цішыня? Ці гэта ў ёй, у Параскеве, гучаў голас, будзячы далёкія ўспаміны, забытыя словы? Дзіўна, што яна так і не ўспамінала гэтых слоў у адносінах да сябе, усё было знаёмае, да болю блізкае, і ўсё ж — далёкае, як водар травы ці сонечнае святло, як увесь гэты свет навокал, што не заўважаў яе, не зважаў ні на яе волю, ні на яе смяротныя пакуты. Ён, велічны, жорсткі ў сваім незалежным харастве, у якім бачылася штосьці нечалавечае, супрацьстаяў ёй усёю сваёю магутнасцю, і варта было ёй, Параскеве, зразумець гэта, як і навакольныя лясы, і рака, і неба над даўно апусцелымі Радзімічамі сталі чужыя, сталі аддаляцца і ўсё часцей успрымаліся страчаным раем. Агораным ёю некалі ў цяжкой штодзённай працы — і цяпер назаўсёды страчаным.

Там, у мінулым, высушаная, спаленая чахоткаю, ціха ўсміхалася ёй маці, яшчэ не ведаючы, што Пахом, вылучаны даччыным сэрцам з усіх хлопцаў, Пахом Нябаба, пераймаў любую Параскевіну сцежку, пакуль сцежка сама аднойчы не пабегла яму, яго абдымкам насустрач. Усе Радзімічы гулялі ў іх на вяселлі і нікому ў галаву не прыйшло, што сыпанутае пад ногі, як таго патрабаваў звычай, зерне ўзыдзе гадамі ліхалецця — і для іх, маладых, і для ўсяе зямелькі.

Усё жыццё яе прайшло над Славечнаю, так, і, калі задумацца, рака цякла не адно ў сваіх берагах, а і ў яе, у Параскевы, венах: не адно ж пот і стому змывала Параскева яе зеленаватаю вадою, а і скрозь, колькі помніла сябе, піла з крыніц яе, чыстых і халодных, сілу зямную, гаючую. Піла — і напілася. Не чула болей смагі, не імкнулася зачэрпнуць яе халадку. Холад, нават у гэту паўдзённую спёку, пакалыхваўся ў яе ў грудзях — і сэрца стыла, камянела, не даючы затрымацца, сагрэцца каля якой-небудзь згадкі, шчаслівай ці нешчаслівай, не даючы здыхацца, дыхаць раўней, спакайней.

Не, яна ні аб чым не шкадавала: шкадаванне ж — гэтаксама нейкае спадзяванне, а ў яе не было ўжо спадзяванняў і ніколі не ўмела яна ўзірацца ў партрэты мінулага. Водар травы і густое, гарачае святло, мігценне сонечных матылёў і бязгучны, нячутны пошум кладзішчанскіх соснаў... Хіба пакінула, хіба пакіне на ўсім гэтым след яе нялёгкае жыццё?

Кожны чалавек можа быць укрыжаваны і падмануты, сказала цётка Грыпіна, і каб жа ведаць, што гэта значыла! У чым падмануты? Кім? Лёсам? Жыццём? Богам? Дык жа і лёс які-ніякі, а выпаў, і жыццё ні следам за Пахомам, ні следам за сынам не адпусціла, і Бог...

Параскева мацней, амаль сутаргава, прыціснула абраз да грудзей, быццам баронячыся ім ад раптоўнага спалоху: сотні, а мо і тысячы разоў памінала за жыццё Бога (хутчэй па звычцы, чым з нейкай пільнай патрэбы) і ніколі гэта не выклікала ў душы ніякаватасці ці, тым больш, спалоху, а сёння яна не-не і палохалася сваіх думак, па-святатацку абыякавых, неасцярожных. Нейкія іншыя словы трэба было шукаць і знайсці ў сабе, перш чым прызнае Параскева сваё поўнае бяссілле і перад мінулым, і перад наступным,— гэта ж яна разумела!

Не магла Параскева, не магла ў свой час, своечасова, не памёршы, цяпер, хай сабе і напярэдадні смерці, толькі таму, што так трэба, што так прынята, укленчыць, павярнуцца тварам да Бога, на якога ніколі раней не малілася, якому ніколі не служыла так, як служыла жыццю: калі не абзавецца, не загукае да яго душа, сама душа, укленчыць яна, Параскева, перад пустатою, перад пустым небам, за якім нічога, нікога няма. І гэта будзе абазначаць канец, канец усяму, і смерць акажацца толькі пракляццем.

— Не, не! Для нечага ж доўжыліся, утрымлівалі яе гэтыя хвіліны. Нешта ж смылела ў ёй, абзывалася болем, шукаючы выйсця. І нават калі выйсце — у смерці, да смерці яшчэ трэба было дажыць.

— Смерці няма, Параскева. Ці ж табе іншыя не казалі?

— Ага, казалі, Пахомка,— пазнала яна голас і ўзрадавалася, і раптам як знясілела ад гэтае радасці — цяжка апусцілася на ганак, на другую, цалейшую прыступку яго і, раз і другі раз пажвакаўшы ў роце гэтае «ага, казалі», агледзелася, агледзела свой двор. Быццам шукала паглядам Пахома і пэўна ведала, што ён недзе тут, паблізу.

— Шчасліва ўсміхаючыся, з тваім імем на вуснах і ў сэрцы пайшоў я ад цябе, з ношкаю смутку, гора і смутку, ідзеш ты да мяне, нічыёй дапамогі не просячы. Не данясеш сама...

— Данясу, Пахомка. Данясу, каб ён, крый Божа, на зямельцы нашае не насеяўся,— уздыхнула Параскева.

— Насеяўся ж. Зірні вакол!

— Я зараз... зараз... — чаплялася яна за голас, за пляміны святла, што зноў сціналіся, чэзлі, набракалі халодным моракам.— Гасподзь святы, што ж гэта... зноў...

Чарната сышлася над ёю, раскалолася папалам, пачала паволі, імгненне за імгненнем, распаўзацца, выпускаючы праз усё больш шырэйшую расколіну сноп яркіх промняў, і калі Параскева прыгледзелася, то ўбачыла ў ім светлую, здавалася, зусім бязважкую постаць юнака. Пахом, не Пахом... Яна ўжо хацела пагукаць мужа (хто ж гэта, як не Пахом?), але губы нібы прыстылі адна да аднае і зрасліся, ды і змянілася ўжо ўсё, змянілася проста на вачах. Не Пахома акружалі яркія зіхоткія промні, а дрэва — белае, ад камля да апошняга дрогкага лісціка белае дрэва, якое каранямі ўтрымлівала краі зямлі, Славечну, зарослую здзічэлым бэзам вёску, яе, Параскевін, двор. Так, так, і яе двор! — Параскева пазнавала яго, нягледзячы на аддаленасць, на адлегласць, што ўсё павялічвалася паміж імі. Павялічвалася, таму што дрэва камлём, кронаю хілілася, падала сюды, у гэты бок, разам са святлом, выдзіраючы ў яе з-пад ног і зямлю, і самую рэальнасць.

— Пахом! — пагукала.

У адказ захіхікала цішыня і, як заціснуў хто смех рукою, змоўкла. І Параскева, адварочваючы галаву і ўціскаючыся ў ганак, адчула, як — спярша стогнам, а потым усім цяжарам голля — абрынулася на яе белае дрэва: галінкі сцябалі па твары, па галаве, па плячах, ламаліся, саступаючы месца іншым, і ўпіваліся ў плоць, праціналі яе наскрозь — так, што жывога месца на сабе не чула, не помніла Параскева. Рыпела, са стогнам паміраючы, дрэва — уставала, атрэсваючыся ад абляцелага мёртвага лісця, жанчына. Не яна, Параскева, не,— іншая, нечым падобная на тую, намаляваную некалі на іконе.

— Лю-лі, лю-лі, лю-лі... не ветры паснулі, а вякі дрымоты параслі сумотай,— пела яна, пахітваючыся з боку на бок.— Скрозь клады былога... Ні адна дарога, гразкая, зямная, іх не абмінае...

— Лю-лі, лю-лі, лю-лі, прыляцелі гулі... — падпела ёй прастора, згадаўшы вясковую старую калыханку, і спеў нечакана перайшоў у плач, і Параскева раптам зразумела, што ніякая гэта не прастора плача горка і няўцешна ў яе на плячы, што гэта яна сама плача — ці то аб пражытым, ці то аб непражытым і таксама ўжо мёртвым.

Слёзы вярнулі свядомасць, вярнулі зрок — і Параскева, падняўшыся з прыступкі, падалася за добра бачнаю Багародзіцаю, якая няспешна пайшла са двара і адразу за брамаю павярнула на кладзішча. Белыя строі вольнага, яўна не тутэйшага крою, белая, не завязаная, а толькі накінутая паверх косаў хустка, чорны, як прыцярушаны вугалем, след... Няўжо яна не прымроілася? Няўжо сапраўды вяла Параскеву з вёскі да кладзішчанскага ўзгорка?

Адказы, пэўна ж, не зацікавілі б Параскеву, нават калі хто і запэўніваў бы яе цяпер, у гэтую хвіліну, што яна проста трызніла, пры сваёй памяці, але трызніла, ад доўгае адзіноты, а яшчэ больш — ад нязвыклага, незнаёмага адчужэння паміж сабою і прыродаю, крануўшыся розумам: яна б а ч ы л а жанчыну ў белых строях паперадзе, перад сабою, і кім яна з’яўлялася для яе, было не так і важна. Сцежкі сыходзіліся, гэта галоўнае. Сустрэнуцца ў каплічцы...

Сонца смаліла неміласэрна. Гарачае паветра, густое і цяжкое, не магло ні ўскалыхнуцца, ні проста зрушыцца, каб адхлынуць ад Параскевінага твару — хоць крыху адхлынуць і адкрыць пагляду неба. Неба не было. Яго месца — ад краю да краю далягляду — займала сонца, яго сляпучы белы шар: спёка нарастала разам з ззяннем, у якім танулі і кладзішчанскі ўзгорак, і лес вакол, што падступаў усё бліжэй, ужо ўшчыльную да крайніх магіл і іх пахіленых крыжоў, заплятаючы тонкім гнуткім голлем прастору і яе, Параскевіну, сцежку. Спёка душыла Параскеву, забіваючы ўсе поры, усе сасуды ліпкаю, гарачаю масаю, і калі б не тая, у белых строях, што ішла паперадзе і змушала рухацца, ісці следам і яе, Параскеву, даўно абвалілася б усім сваім цяжарам, перапыніўшы і сцежку і дыханне.

Кружылася галава. Млосць варочалася ўжо недзе пад грудзьмі — Параскева не зважала. Да рэзі, да болю ў вачах узіралася ў сваю правадніцу, у бясцелую жаночую постаць наперадзе, крокаў за дваццаць наперадзе, і больш не думала пра тое, хто яна і адкуль з’явілася тут, у гэтай ядзернай пустэчы: ці неба, ці смерць паслала — цяпер было ўжо ўсё роўна. Цяпер ужо яна дойдзе.

Старая капліца, дакладней — ацалелая ад яе сцяна з высечаным проста на камені распяццем, ля якога скрозь некалі ставілі радзімічы свечкі, не набліжалася, а насоўвалася на Параскеву ўсёю сваёю пачарнелаю, замшэлаю за апошні год грудаю.

«Ікона! У мяне ж у руках ікона!» — успомніла, міжволі супакойваючыся, але калі апусціла пагляд і зірнула на рукі, знямела ад здзіўлення, ад нечаканасці ўбачанага: у руках, у сутаргава сцятых пальцах, запэцканых сажаю, трушчыліся, крышыліся рэшткі абвугленай, чорнай галавешкі, якая, здаецца, і не была ніколі іконаю, абразом святой Багародзіцы. Вачам сваім не паверыла. Схілілася, падслепавата жмурачыся, нейкі міг недаўменна пазірала на свае скурчаныя пальцы, памкнулася нават разагнуць іх, абтрэсці — пальцы не разгіналіся, апошнія крышынкі вугалю церушыліся на спадніцу, на параздзіраныя калючым дзядоўнікам ногі.

— Святою хацела абараніцца? Малітву ліхаманкава ўспамінаеш, каб ад мяне, ад смерці сваёй, адхрысціцца? Не выйдзе, цётачка, не спадзявайся!

— Ты, Марфутка? — пазнала, пакорна азвалася Параскева і раптам зазлавала, загневалася: — Згінь, нячыстая сіла! Бач, моду ўзяла — цягаешся ззаду, дражнішся...

— Ззаду! — засмяялася.— Ды я цябе каторы дзень за сабою ваджу па вёсцы, з канца ў канец, каб вочы ў цябе нарэшце адкрыліся, каб зразумела ты ўсю бязглуздасць свайго жыцця, сваіх спадзяванняў. Ажно не. Колькі мёртвых хат, колькі мёртвых двароў абышла, колькі мёртвых птушак і мёртвых яблынь па дарозе бачыла, а ўсё верыш, што жыве вёска, жыве, пакуль ты жывеш. Хіба ты жывеш? Глухая, як сыч, мёртвая ў царстве мёртвых... На, акрыйся маёю хусткаю ад гэтага ззяння, а то яшчэ самлееш, і хадзем.

— Куды? — адчула халодны дотык якоесь бязважкае тканіны Параскева і міжволі павяла галавою, каб адхінуцца, не прыняць ні падарунка, ні насмешкі.— Чаго ты ўвесь час дамагаешся?

— Каб ты не на жыццё, якое пражыла, азірнулася, а на сябе, падманутую.

— Падманутую? Гародзіш абы-што... — выцірала Параскева крыху адмяклыя пальцы аб спадніцу, спрабуючы вызначыць, куды, за якім крыжам павярнуць, каб выйсці да родных магіл.— Ты сваю смерць знайшла, я сваёй гэтаксама не абміну, але пражылі мы з табою, дзякаваць Богу, розныя жыцці.

— А тое, што я — твая смерць, ні пра што табе не гаворыць? — зноў засмяялася Марфутка і тузанула старую за рукаў (той здалося, што тузанула).— Хадзем да ракі, сёе-тое пакажу, пакуль у нас ёсць яшчэ час. Тут, цётачка, табе няма чаго рабіць.

— Згінь, згінь, нячыстая сіла,— замахала Параскева на яе, з усяе сілы стараючыся ўтрымацца на месцы, каб потым адвярнуць убок і пайсці сваім шляхам (гэта ж за ёю, за Марфуткаю, убранаю ў белыя строі, ішла, таго не ведаючы!), а сама ўжо ступіла следам, падалася на яе кліч, на яе зман і нічога, апроч прывіднай белай постаці за колькі крокаў ад сябе, не бачыла. Чаплялася за грудкі магіл, натыкалася на пахіленыя крыжы і замшэлыя, зарослыя высокаю кладзішчанскаю травою камяні, няўцямна, усляпую абмінала каржакаватыя сосны і — ніжэй, там, дзе пагорак падмывала сонная, ціхаплынная ручаіна,— зараснікі густой, у свой рост, крапівы.

— Згінь, згінь,— шаптала.— Цябе няма, вось ужо два дзесяцігоддзі мінула, як цябе няма!

Шэпт патанаў у цішыні. Лес расступаўся, радзеў, саступаў вербам, потым, бліжэй да ракі, вербалозу, і калі пачалася нешырокая пясчаная водмель уздоўж вады, першае, на што міжволі звярнула ўвагу Параскева,— наперадзе, на пяску, не было следу. Марфутка апярэджвала яе на добрых пяць-шэсць крокаў, а следу, нават самага лёгкага, за сабою не пакідала — звідзілася, няйначай... Нябожчыца ж даўно... Недзе тут, непадалёку, пайшла пад ваду...

— Ты на ваду, на раку глядзі,— павярнулася Марфутка, спыніўшыся каля вывернутай з коранем вярбы.— Тут твой Пахом Богу душу аддаў, пазнаеш нябось. Толькі не ягоны бераг, а твой Славечна падмывае, ракою смерці зрабіўшыся. Глядзі, глядзі!

Глядзець было немагчыма: вадою, па ўсёй тоўшчы, куды мог дацягнуцца яе пагляд, плылі, сплывалі у далёкую Прыпяць мёртвая рыба, мёртвыя птушкі і бабры, мёртвыя жабы і лілеі — і ўсё, нерухомае, як зашклёнае ў самім гэтым руху паўз яе, Параскеву, услед за плынню, свяцілася, высвечвала якімсь дзіўным святлом, мёртвым у мёртвым. Параскева нават ушчыкнула сябе, каб упэўніцца ў тым, што не спала, што ўзапраўду стаяла на беразе Славечны, непадалёку ад Марфуткі, вясковай блудніцы, з-за якой загінуў некалі ў крывавай бойцы яе сын...

Марфуткі побач не было. Нідзе не было. Як згінула, растварылася ў гарачым ззянні неба. І Славечна, калі зноў зірнула на раку Параскева, змянілася. Пацямнела. Схавала пад цёмнаю люстраною роўняддзю і водмелі і віры, і толькі снапы зыркіх промняў пакалыхваліся там, дзе ўразаліся ў плынь зялёныя астраўкі аеру. «Згубіла хустку, вось і напякло галаву,— вытлумачыла тое, што толькі што ўбачылася ёй, Параскева.— Трэба ўмыцца, асвяжыць твар ды паціху сунуцца дадому».

Штосьці ўтрымала Параскеву — што, і сама не вызначыла б, але не пайшла да Славечны, а падалася да струмка, які выбіваўся з-пад каменя крыху вышэй, крокаў за дзесяць ад пясчанай водмелі. Адчула палёгку, ужо проста адвярнуўшыся ад рачнога ззяння, ад неба, што люстравалася ў рацэ, а калі апынулася ў ценю раскідзістае вербы і глынула зачарпнутае са струмка вады, лёгкасць разлілася па ёй, вярнула яснасць думак і якую-ніякую сілу.

Доўга, зрэдку распростваючыся, каб перадыхнуць, піла. Доўга плёскала вадою ў твар, раз-пораз прыціскаючы да яго халодныя далоні. Доўга стаяла потым у нерашучасці (сунуцца дадому ці тут, у цяньку, прылегчы?), змораная нарэшце гэтаю нерашучасцю, уцерлася падолам і апусцілася ў траву, не адчуўшы, як спружыніла тая пад цяжарам яе цела. Зялёная хваля ўскалыхнулася, узляцела і сышлася над ёю. Сышлася мякка, пяшчотна...

Зялёная хваля? Чаму зялёная? Сонца, вада, стужка пясчанае водмелі... Дзень размотваецца стракатаю яркаю стужкаю — Пахом, мокры, выкачаны ў пяску, дражніць малога Янука, гукае пакатацца на спіне, як на кані, а калі малы з радасным смехам кідаецца да яго, смешна адбрыквае нагамі паветра і адкочваецца далей.

— До, Пахомка,— смяецца і яна.— До ўжо! Людзі хто іх ведае што падумаюць, на нас гледзячы.

— І няхай, няхай! — весела адцярэбліваецца ад сынавых ручанят Пахом, падымаючыся з пяску разам з малым, павіслым у яго на шыі.— Гэткую вайну прайшоўшы, не адно парахавога дыму, а і крыві ўласнае наглытаўшыся, мне — цяпер! — шчасця свайго саромецца? Жывы застаўся, вас жывых знайшоў... Ды мне, Парасачка, шчасця гэтага і за сто гадоў не пазбыцца!

Ён прыціскае да сябе сына, кружыцца, пакідаючы ў пяску глыбокую, тут жа набрынялую вадою баразну і ўздымаючы цэлыя снапы пырскаў, і Параскева, хоць стаіць крыху воддаль ад іх, міжволі прымружвае вочы і паводзіць перад сабою рукамі — як бароніцца ад сляпучага колеру вячэрняга неба, ззяння.

— Малога пастаў на зямлю: яшчэ млосна дзіцяці стане...

— Яшчэ чаго! Мы з ім зараз навыперадкі... Праўда, Янук? Дагоніш татку?

І вось ужо ён бяжыць уздоўж вады, а то і па вадзе, па чырвані, якою афарбоўвае ваду, няспешна апускаючыся за лес, сонца,— і чатырохгадовы Янук весела ўзбрыквае следам, адмахваецца ад халодных пырскаў, спатыкаецца, падае на пясок, зноў кідаецца наўздагон бацьку, які не надта каб і спяшаецца, а потым і зусім пачынае пятляць і спатыкацца.

Калі Пахом, хапаючыся за паветра, валіцца на мокры пясок, тварам у ваду, а малы, крыху не дабегшы да яго, застывае ў баязлівай, па-птушынаму насцярожанай позе, Параскева яшчэ ўсміхаецца. Адно імгненне мінае, другое, трэцяе... Яна пачынае разумець, што здарылася штосьці — штосьці недарэчнае, страшнае ў сваёй жорсткасці і недарэчнасці тут, на беразе Славечны, на вачах у яе і сына, і ніяк не можа сцерці з твару ўсмешку: як прырасла тая, нацягваючы, раздзіраючы скуру вакол рота.

— Па-хом... — спрабуе гукнуць мужу і захлынаецца ўласным роспачным крыкам: — Па-хом!!!

Зямля, раскалыханая хвалямі Славечны, плыве з-пад ног, правальваецца ў чырвона-чорныя віры яе роспачнага крыку, клічу, гукання: Пахом жа толькі што смяяўся, толькі што паддражніваў малога і бег скрозь пырскі вады, скрозь пырскі цёплага ліпеньскага вечара — ён зараз падымецца! Ён устане! Ён казаў пра сто гадоў шчасця наперадзе!

Яе хтосьці трымае. За рукі. За плечы. Яе хтосьці супакойвае, угаворваючы паплакаць, даць волю слязам, каб, нявыплаканыя, не ляглі камянямі на сэрца, а блаславілі сына ў апошні ягоны шлях...

— Божа літасцівы, прымі душу раба твайго, Янука! Не адступіся ад маці яго, Параскевы!

— Усё думае, што мужа хавае, а не сына.

— Розум не прымае... Ведама ж, з-за бабы распуснае прырэзалі!

Параскева чуе гаворку жанок і не чуе. Узіраецца ў родны твар — як у душу сваю знямелую, скамянелую ўзіраецца: няма ў яе ні слёз, ні слоў. Пахома столькі гадоў аплаквала, а цяпер... А цяпер?!

— Ды забівайце вы ўжо труну, забівайце! — падхіхікнуў як не Марфутчын голас.— Хай паглядзіць, з-за каго, з-за чаго сынка ейнага прырэзалі!

«Марфутка?! Ды як яна насмелілася?» — абуджаецца ў ёй гнеў, і Параскева, раскінутымі рукамі засланяючы, абараняючы сынаву труну, мёртвага свайго сына, паглядам шукае нягодніцу ў купцы аднавяскоўцаў: Алена, Соня Леўчыкава, Верка-самагоншчыца, старая Малання... Недзе побач павінна ацірацца і тая: нейкай жа далёкаю сваячкаю даводзілася Маланні!

Голая, у чым маці нарадзіла, Марфутка стаяла воддаль, на зусім адкрытым месцы, прыцягваючы да сябе і пагляды і праклёны жанок,— раз-пораз, пакалыхваючыся, агладжвала па-маладому пругкія цыцкі і паводзіла клубамі, усім сваім выглядам дражнячы, раздражняючы ўсіх, хто прыйшоў на пахаванне.

— Чаго зенкі павылупвалі? Не з вамі, з ёю гаманю, з вашаю праведніцаю. Кыш адсюль!

— Божухна-бацюхна, во дажылі! Во прычакалі! — зайшлася ў крыку Соня.— Вяхотка, сучка драная перад намі голаю сракаю круціць, а мы маўчым... Ды з-за яе гэткага хлопца Радзімічы страцілі! Ганіце яе, бабы! Лупіце паскуду, чым пад руку трапіць, пакуль язык на плячо не вываліць!

— У горадзе ля кожнага слупа нагу задзірала і тут, у нас, гулі развяла, мужыкоў нашых сваім зеллем спойвае...

— У раку яе! У вір галавою прыблуду!

— Рыдлёўкі, вілы бярыце, бабы. Не ўцячэ ад нашае помсты гадаўка, не схаваецца!

Залямантавалі ўсе разам. Падаграючы адна адну, не слухаючы мужыкоў, якія спрабавалі ўціхамірыць іх, пагналі Марфутку да ракі. Тая круціць голым задам, выскаляецца, адплёўваецца бруднаю лаянкаю, але адступае перад іх гневам, перад вострымі віламі, скіраванымі ў яе бок. Крок за крокам, метр за метрам набліжаецца бераг, высокі, стромкі тут, над кручаю.

— Галадранкі! Быдла дзеравенскае! — не крычыць, вішчыць не сваім голасам Марфутка.— Ужо ж, на ваша жылістае мяса, абцягнутае задубелаю скураю, мужыкі не квапяцца, дык мне што — ад свайго кожнай з вас узрэзаць? Як аралі, так і будуць араць на вас, пакуль не паздыхаеце, чуеце? Чуеце вы, быдла?

— Во дажылі! Во дачакаліся!

— Хутчэй, бабы... Не давайце ёй выслізнуць... Няма ў тым граху — ад падлы пазбавіцца, няма!

— Быдла мы ёй... Бач, вызверылася гадаўка! А хлеб і сала чые са сваімі хахалямі жэрла?

— Выскаляецца! Не, каб літасці папрасіць...

— Ды згніеце вы ўсе ў сваіх халупах, перш чым я прасіцца ў вас буду! — адступала пад іх націскам Марфутка, трывожна зіркаючы цераз плячо: і чатырох крокаў не заставалася да абрыву.— Пусціце! Пусціце мяне, сволачы!

Яна тузаецца ў адзін бок, у другі і, наткнуўшыся на настаўленыя вілы, пачынае істэрычна рагатаць — віхляецца з боку на бок, прыкрываючыся рукамі, адступае і рагоча. Рогат не аціхае і тады, калі бераг выслізгвае ў яе з-пад ног і, падштурхнуты гнеўнымі жаночымі крыкамі, з гулам абвальваецца ўніз, услед за ёю... Марфутка рагоча ці неба абзываецца?

Неба, у тым разуменні, якое ўкладваюць у яго зазвычай, Параскева не бачыць. Замест яго ад краю да краю зямлі цямнее расколіна, якая на вачах глыбее, страчвае няпэўныя абрысы і межы, пачынае ўцягваць, усмоктвае ў чорную, бязмежна чорную сваю бездань навакольныя лясы, невядома чаму раптам апусцелыя, абязлюдзелыя Радзімічы, раку, над якою стаіць разгубленая, зніякавелая ад такой хуткай змены ў прыродзе Параскева. Стаіць чыста вонкава, бо ўжо і сама падхоплена, зачаравана рухам (ці то палётам, ці то падзеннем), і сама чуе, як ціха, зусім без болю, рвуцца повязі з жыццём — з тым, што яна скрозь называла сваім жыццём.

Дзесьці там, наперадзе,— Параскева ўвесь час памятала пра гэта! — выблісне, таямніча ўспыхне блакіт, і дасягне яна яго ўспышкі або не, яе, як і ўсё вакол, паглыне вечнасць...

— Вечнасць? Замнога хочаш, цётка, за сваё беспрасветнае жыццё.

— Чаму гэта беспрасветнае? — абурылася Параскева, лыпнуўшы вачамі і зноў убачыўшы побач Марфутку ў белым.— Ты ж нечага дамагаешся, нечага ўсё хочаш, калі ў сне высочваеш мяне.

— А ты палагаднела да мяне, няйначай.

— Сама ж казала, што толькі твар ды голас Марфутчыны ўзяла... — узіралася, спрабуючы разгледзець яе твар, Параскева і таму расцягвала, цадзіла словы.— Даўжэй прыглядацца, дык і ў гэтым зманіла: юрлівая была Марфутка, ненасытная. І на мужыкоў, і на зло ненасытная... Сына майго не пашкадавала...

— А мяне хто калі шкадаваў, га? — адвярнулася ад задужа пільнага позірку старой тая.— Чатырнаццацігадовую — піхнулі ў абдымкі ласага да малалетак следчага, абы толькі бацьку, абвінавачанага ў спачуванні ворагам народа, пад суд не падвёў, дапамог ад нагавору людскога адцерабіцца. Дапамог! Перш бацьку адправіў к чорту на выселкі, потым, да дна, да донца вылюбіўшы і ператварыўшы ў прасцітутку, мяне ў калонію справадзіў.

— А матка? — схаладнела ўсё ўнутры ў Параскевы ад яе слоў.— Матка куды глядзела?

— Матка? — здзівілася яе пытанню Марфутка, потым, задумаўшыся, перасмыкнула плячыма.— Казалі, рукі на сябе наклала...

— Вунь яно што,— сумелася Параскева.— Дык гэта ж і з горада цябе, мусібыць, проста выселілі.

— А чаго з такімі няньчыцца? Калі ўжо з гэткімі, як ты, ніколі не цацкаліся...

Падняўшыся, Марфутка доўга стаяла над ёю моўчкі, потым павярнулася ісці, але перадумала і засталася. Толькі засланілася веццем, што навісала проста над ёю; з жывою ж, з яшчэ жывою гаманіла!

— І мной, і табою, цётка, аднолькава заплацілі. У маім выпадку — бацькаваму кату, хоць ахвяра была марная, у тваім... У тваім — заведзенаму некалі галадранцамі парадку!

— Цяпер ты гаворыш зусім як Марфутка. Злосна... — пачала падымацца, абедзвюма рукамі чапляючыся за вярбу, пад якою ляжала, Параскева і не ўбачыла, калі і куды адышлася дзіўная яе суразмоўніца.— Як бы, якім бокам ні павярнулася жыццё, зла ў душы на яго трымаць няможна. Усе — і зёлка любая, і казюрка, і жывёліна — заслугоўваюць спагады і жалю нашага, а ўжо чалавеку без іх нікуды. Адно ў магілу.

— Ты ж, цётка, як і іншыя, спадзяешся, што смерці няма.

Голас прагучаў здалёк: Параскева ледзьве пачула. Трымаючыся за галіну (кружылася, вяла ў бакі цяжкая, як налітая свінцом галава), паспрабавала вызначыць, адкуль даляцелі да яе словы — з лесу ці ад ракі, але потым няспешна адштурхнулася ад дрэва і пасунулася ў бок вёскі. Ёсць смерць, няма смерці — хіба ёй, Параскеве, вызначаць? Хіба ў гаворцы з Марфуткаю? З т а к і м толькі да Бога і можна звярнуцца, калі ёсць ён і пачуе.

Сон і ява зблытваліся, перапляталіся ў ёй, хворай гэтаю пустэчаю, і не ставала ўжо ні часу, ні моцы іх разблытаць, неяк адасобіць. І няхай! Урэшце, яна даўно ўжо не бачыла мяжы паміж імі, не шукала... Тут, у бязлюддзі, сярод непазнавальнай, здзічэлай усяго за год прыроды, не было месца розуму, разумнаму сэнсу: на вачах разбуралася, парахнела, зарастала лесам усё зробленае рукамі чалавека, і толькі белае сонца, а ноччу белая поўня абыякава дзівіліся на гэтыя разбурэнні. Толькі белае сонца, ды белая поўня, ды яна, Параскева, калі падымала пагляд...

Быў бы жывы Пахом, удваіх яны ўправіліся б — не далі памерці вёсцы, а самой ужо не здолець: прыйшоў, мусібыць, яе час, калі адно з нябожчыкамі пагаманіць можа, у сне ці ў яве, прывіднай, размытай болем. Болем і слабасцю. Слабая зусім стала. Агаладала за апошні месяц, ці што? — нічога ж, апроч пяці-шасці бульбін, за дзень не з’ядала каторы месяц, а дні сталі доўгія, патыхалі спёкаю і дагаралі ўжо ў сне. Дагаралі, каб зноў, ледзьве заняўшыся, успыхнуць і адагнаць сон яе, цяжкі і трывожны, і зноў зблытаць яго з яваю — у мройлівым пакалыхванні гарачага, густога паветра адзець плоццю, ажывіць начныя прывіды.

Не, у нейкія моманты — няйнакш, як у гэтыя, Параскева разумела, што становіцца забаўкаю сваіх балючых, хворых думак — ужо ж, не смерць сваю і сапраўды сустракала штодня то тут, то там! — але разуменне не станавілася ні перакананнем, ні разгадкаю.

Марфутку Параскева памятала, як жа. Ды памятаць памятала, а шмат чаго з таго, пра што ішла з ёю гэта дзіўная гаворка, не ведала і ведаць не магла ні тады, у свой час, ні цяпер: хто калі ў Радзімічах распытваў чужую ім гарадскую прыблуду пра перажытае ёю, пра маленства? Не любілі яе ў вёсцы. Не любілі — яшчэ мякка сказана. Перакананы былі (адкуль, і самі не ведалі), што пасля прыезду Марфуткі ніводная бяда Радзімічы не абмінула. Ніводная...

Пра што гэта яна? Пра якую бяду? Караю — караю самога Усявышняга, няйнакш! — абярнулася перараджэнне вёскі, перараджэнне селяніна. Ад продкаў, ад іх запаветаў адвярнуліся, ні на ўлады, ні на сябе не спадзяваліся — гарэлкаю вочы залівалі, распусту цярпелі, пра дзяцей сваіх не думаючы... Дзе, калі трывала гэткае зямля? Вось і выраклася іх, дзяцей сваіх, вось і стала чужаніцаю, лесам зарастаючы: колькі гадоў, колькі дзесяцігоддзяў міне, перш чым загамоняць, загукаюць будучыні абсягі гэтыя? Тое і яно.

— Тое і яно, чуеш? — шаптала, звяртаючыся да самой сябе ці мо да цішыні, што абступала яе з усіх бакоў, і сама не чула сваіх слоў: было ціха, як у магіле.

Як у магіле... Дык жа і ў магіле: «Гэты прасцяг, гэта пустэча і стануць мне ў хуткім часе магілаю!» — апякла раптам думка, і Параскева доўга адцярэблівалася ад непрыемнага прысмаку гэтага апёку, супакойваючы гарачае, перарывістае дыханне, доўга азіралася па баках, перш чым рушыць далей, паўз пахілены плот, да свайго двара — хутчэй па звычцы, чым з нейкай пільнай патрэбы. Патрэбаў даўно не засталося — канец сцежкі вырываўся з-пад ног, здзеравянелых і бяссілых, і калі б не ўтрымлівала яго чыясьці ўладная рука, ужо выслізнуў бы і бясследна знік у пражытым. Але вось жа ўсё яшчэ ўтрымлівала, змушаючы ісці, перамагаць стому і слабасць і ісці.

Памаліцца б! За сябе і за зямлю, якую пакідала, пакіне ў бядзе, памаліцца б — так, як умела, так, як склалася б, ды нешта страшыла Параскеву, нешта каторы дзень утрымлівала. Ікону, падабраную на выспе, да алтара не данесла, ні жалю, ні смутку на кладзішчы не адчула, смерць сваю — Марфутку! — увесь час сярод дрэў выглядвала...

Міжволі азірнулася, ці не ідзе тая следам і цяпер: не ішла. Адно далей, крокаў за сорак, між густых кустоў вербалозу, не-не і з’яўлялася морда то аднаго, то другога сабакі са зграі, што ўвесь час суправаджала яе, і, уздыхнуўшы, Параскева скіравала ў двор. Выйшла ўранку, каб разжыцца ў каго з суседзяў солі, а ўспомніла пра яе толькі ў гэту хвіліну. Ну, ды нічога. Не першыня. Бульба, відаць, зусім паразварвалася. Зачэрпне, з’есць колькі лыжак бульбяное кашы — і будзе. Колькі ёй трэба!

Падумала і тут жа забыла. Здалёк, ад брамы, было відаць: на ганку, на самай верхняй прыступцы, ляжала мёртвая варона — ляжала так, быццам хто прынёс і паклаў яе там наўмысна, ці то палохаючы, ці то папярэджваючы Параскеву. Ужо ж, ніякае гэта не папярэджанне, ніякі не знак: ледзь не на сорак вёрст вакол ні душы жывой не заставалася, а пагляд як скамянеў адразу.

«Рыдлёўка недалёка, у палісадніку... Трэба б прыкапаць...» — Параскева не адводзіла вачэй ад ганка, ад брудна-шэрага камячка пер’я на ім і слухала, да звону ў вушах услухоўвалася ў прасцяг над сабою. Ён павінен быў гусці ад узмахаў крылаў: вароны ж доўга з крыкам кружаць над месцам, наведаным смерцю, а тут, у яе двары, смерць пабывала... На міг Параскеве нават здалося, што яна чуе гул, лопанне мноства крылаў, злавеснае карканне, але, пэўна ж, толькі ад таго, што ў паветры замільгалі, замітусіліся лёгкія, лёткія цені. Птушак не было, а цені іх то ўзляталі, то падалі, то вокамгненна праносіліся паўз яе, каб тут жа матлянуцца назад, затрапятаць, ледзь не кранаючыся твару. Птушак не было, а мноства ценяў іх сваім лёгкім мітусеннем запоўнілі двор, запоўнілі прасцяг паміж ёю і небам. І варта толькі зварухнуцца — паветра адхлынула б, свядомасць пакінула б яе.

Не, не! Гэта ўсё ад слабасці. Зараз яна возьме рыдлёўку, закапае за хлеўчуком мёртвую варону і тады адпачне. Схаваецца ад спёкі, гэткай жа задушлівай, як і раней, хоць дзень ужо добра пахіліўся на вечар, і адпачне. Перад смерцю ж яшчэ што якое трэба зрабіць: даўно, загадзя падрыхтавала ўсё сабе на смерць, а і ў апошнім спадзявацца не было на каго. Вось управіцца, тады што ж... Тады няхай прыходзіць.

— Акыш, праклятыя! — не прамовіла, а шапнула, адмахваючыся ад нябачных крылаў, і як не словы, дык узмахі рук адкінулі, адсунулі прасцяг на колькі крокаў.

І дыхаць і рухацца стала лягчэй. А калі, прысыпаўшы зямлёю мёртвую птушку, Параскева прытуліла да хлеўчука рыдлёўку і выцерла аб спадніцу ўспацелыя далоні, то адчула, што сілы нібыта дадалося. Здаецца, не было адкуль узяцца ёй, той сіле, у высахлым, яшчэ больш змарнелым за гэты дзень целе, ды вось жа ўзялася: марудна, нага за нагу, але совалася яшчэ нейкі час Параскева па двары, упраўляючыся з няхітраю сваёю гаспадаркаю, потым вымыла рукі і, перш чым зайсці ў хату, доўга, падслепавата жмурылася на сонца, ужо крыху прыгаслае і таму добра бачнае ў залітай ззяннем вышыні. Думкі, што бачыць яго апошні раз, што развітваецца з ім, не ўзнікла — проста стаяла і дзівілася. На сонца. На лес, за які яно схаваецца. На раку, што адгароджвала няроўную сцяну лесу ад вёскі. На дальні, той, што пачынаўся ад белай выспы, канец вёскі, дзе ўпершыню, яшчэ не пазнаючы, сустрэла яна Марфутку. На шалёнае буянне бэзу вакол пустых, пачарнелых хат...

Нічога, нічога ўжо не магла зрабіць Параскева для сваіх Радзімічаў, для зямлі гэтае хворае, і толькі смутак жыў яшчэ ў ёй, у душы яе, ды смутак — усяго толькі смутак...

Сон доўга не прыходзіў. Выпрастаўшыся, выпрастаўшы ўдоўж цела лёгкія рукі, што не-не і ўздрыгвалі ад усё яшчэ не астылага ў іх жару летняга спякотнага дня, Параскева бяздумна, абыякава сачыла за мухаю, злоўленаю нябачнай павуцінаю,— і змога паціху адпускала яе. Жывейшы, больш рухомы стаў пагляд, перасталі ўздрыгваць рукі, квола, ледзь чутна нагадвала пра сябе жаданне штосьці — штосьці вельмі важнае — успомніць. Яна яшчэ не адчула неспакою, хоць позірк ужо абмацваў столь, край бярвенчатае сцяны, рамку, у якой, шчыльна падагнаныя адна да аднае, цясніліся фотакарткі... Штосьці ёй, перш чым засне, трэба было ўспомніць! Успомніць ці зрабіць.

Цішыня пачала заглынаць прастору вакол, і Параскева разумела, што калі не падымецца, не змусіць сябе зрабіць усё так, як таго патрабавала, ужо, лічы, стоячы ў галавах, смерць, то так і застанецца ляжаць бездапаможнаю, распластанаю тут, на ложку, так і адыдзе, ні неба над сабою, ні зямлі пад сабою не ўчуўшы. Ставала сілы жыць — пражыла адпушчанае ёй жыццё па-людску, па-людску, па хрысціянскім звычаі, здаўна заведзеным, трэба было і расстацца з ім: ніколі яна не адступалася ад заведзенага, ніколі не сумнявалася ў яго правільнасці і неабходнасці, не адступацца ж цяпер. Святло жыцця зямнога не згасне разам з ёю, і дзякуй Богу! Мо дзверы, якія перад ёю адчыняцца, прымуць і памёрлую вёску — памяць пра многія пакаленні, што яе ўзводзілі над Славечнаю.

Спадзеўка, малюпасенькая, з макавае зярнятка, варухнулася ў знясіленай памяццю душы, а і гэтага зруху аказалася даволі, каб зварухнулася, вырвалася са спратаў цішыні, што нечым нагадвала павуціну, у якой заблыталася муха, і Параскева. Здавалася, яе змога, яе здранцвеласць скамечаным радном засталася на ложку — у рухах хоць і не з’явілася ранейшай упэўненасці, але і надлому, скаванасці ўжо не было.

Першае, што зрабіла,— насцеж парасчыняла вокны, упусціўшы ў хату вечар, яго горка-салодкія, усё яшчэ не астылыя пасля дзённае спёкі пахі. Потым прынесла з сенцаў балею, выцягнула з печы чыгун з вадою, яшчэ трохі цёплаю, паставіла на падлогу побач: памыцца не памыецца, а абмыцца, абмыць, як таго патрабуе звычай, цела вады хопіць. Пакуль зашкрабе конаўка па дне, лягчэй стане, вальней дыхаць...

Распрануўшыся, нядоўга дзівілася на худое, прыжоўклае цела — чаго на яго глядзець? Знасілася, усохла за жыццё, але трывала дасюль — вытрывае і да смяротнага часу. Хутка ўжо. Як вокам скінуць. Што ўжо з ім далей будзе, не яе, Параскевін, клопат, а апошнюю пашану яму аддасць, ушануе напаследак.

Кожны раз, калі конаўка напаўнялася і трэба было разагнуцца, падняць яе вышэй плячэй, рука ўздрыгвала і вада расплесквалася, хоць праз якое імгненне цёплыя струменьчыкі разбіваліся, драбіліся то на адным, то на другім плячы і сцякалі ўніз, астуджваючы, асвяжаючы цела. Станавілася нават зябка, але Параскева ліла і ліла на сябе ваду, вычэрпваючы яе з чыгуна дарэшты, адчуваючы, як змогу яе, стому яе перамагае лёгкасць. Лёгкасць, якая ўяўляецца не чым іншым, як вызваленнем: па-старэчы нямоглая плоць, амаль бязважкая, бясцелая ў сваім памкненні сцяцца, растварыцца пад гэтымі мяккімі, пяшчотнымі дотыкамі вады, не чула больш звыклых цяжкіх сваіх аковаў і трымцела ад прадчування хуткага свайго пераўвасаблення і насалоды. Ні страху, ні шкадавання не было: сіла не пакідала, цеплілася і ў апошнія дзянькі яе на гэтым свеце — і ў сэрцы, то свядома, калі Параскева думала пра раскрыленае над мёртваю вёскаю неба, то несвядома расла ўдзячнасць. Удзячнасць таму невядомаму, таямнічаму гаспадару ўсяго жывога вакол, перад якім ніколі не схілялася яна з паклонам і якога ўсё ж чула, чула ў сабе ў рэдкія мінуты душэўнае лёгкасці і прасвятлення. Знасілася, памірала цела, а душа не засмучалася — быццам і сапраўды толькі цялесная смерць прыносіла вызваленне...

Усе адчуванні Параскевы паярчэлі і набылі свежасць і вастрыню. Мяккім, пяшчотным успрымаўся перш кожны струмень вады, потым кожны дотык ільнянога духмянага ручніка. Ненадзяваныя, падрыхтаваныя на смерць белая кашуля і гэткая ж белая, на матузках, спадніца ахінулі, ахуталі яе спакоем. У вечаровым святле, што лілося ў хату праз усе вокны, кожны крок, кожны ўздых патанаў няспешна, як бы злёгку запаволена, і Параскева паспявала заўважыць то вясёлкавы водбліск сонца на чыстай драўлянай падлозе, то шпака з акропленаю цёмнымі блёсткамі грудкаю на галінцы яблыні, то вясёлую Пахомаву ўсмешку, захаваную першым пасляваенным фотаздымкам, то свой незнаёмы светлы адбітак у люстэрку.

Адкінуўшы радно, адхінуўшы коўдру, яна не адразу легла — позіркам, сэрцам прыпала на колькі доўгіх хвілін да рамкі з фотакарткамі, на якіх, занатаванае ў розныя свае імгненні, заставалася яе жыццё. Маці з тоўстаю касою круга галавы, яшчэ дзеўкаю знятая гомельскім жыдком, што ўхітрыўся трымаць сваю майстэраньку і пасля грамадзянскай... Бацька ў даўгім кажуху і з пугаю — недзе напярэдадні ўступлення ў калгас, якое ён мала чаго перажыў: душа, як расказвала маці, не вытрывала пазіраць на ўсё... А побач — яна, Параскева, з Пахомам, перад самаю вайною: у яе, як у мамкі некалі, русая каса вянком круга галавы, Пахом першы раз за жыццё пры гальштуку... А мо і не было гальштука, мо гэта ўжо фатограф потым гальштук прымаляваў, яна не памятала. У сорак пятым — там, дзе Пахом з карткі весела, на ўсе зубы ўсміхаецца, ён у гімнасцёрцы, у той, у якой прыйшоў з вайны.

Астатнія карткі — сынавы. На адной ён, трынаццацігадовы, зняты са школаю. На трох, не, на чатырох — у матроскай форме з шырокім каўняром. На апошняй, ужо дома: пасля службы, стаяў у абдымку з сябрам, з Мішкам Леўчыкавым. Мішка, абзавёўшыся сям’ёю, тым годам з’ехаў далей ад смерці, агнём рассеянае, Янук... Янук, сустрэўшыся ці мо і не сустрэўшыся на тым свеце з бацькам, яе, Параскеву, каторы год гукаў.

— Я хутка, сынок, ужо хутка,— бязгучна мовіла, углядаючыся ў сынаў твар, і праз нейкі час, улёгшыся, выпрастаўшыся на ложку, уголас, гучна паўтарыла: — Ужо хутка!

Словы аціхлі. Паволі згасаючы, струменілася ў хату праз незачыненыя вокны святло, апошняе святло гэтага дня.

Ручайкі святла вузелі, зліваліся ў адзін і ўжо той, сабраўшыся ў пучок, а потым стаўшы яркаю вогненнаю кропкаю пасярод хаты, застываў, каб тут жа выбухнуць, выслізнуць з агню стужкаю ці, яшчэ дакладней,— сцяжынаю і перацячы ў прастору за акном. След яго, дрогкі, прамяністы, не губляўся, а станавіўся добра бачным ва ўсё гусцейшай цемры вакол променем, які яўна абмацваў гэту цемру, і ўсё шырэй і глыбей, каб выгледзець, выявіць тое загадкавае, таямніча-незразумелае, што ўвесь час няўцямна трывожыла Параскеву. Спачатку яна пазнала прыгажуню Прыпяць і ўжо за ёю ўбачыла шэры, напалову разбураны каменны гмах, вакол якога грудзіліся лаўжы паваленых, прысыпаных нагорнутаю зямлёю дрэў і кустоў, кінутыя, паржавелыя машыны і трактары, рознае іншае, не патрэбнае ўжо людзям, ламачча. Пасля таго як промень рассунуў змрок крыху шырэй, пагляду адкрыўся пусты, у спешцы пакінуты жыхарамі горад, па вуліцах якога белы вецер ганяў, пераносіў з месца на месца абрыўкі газет, сарваныя з балконных вяровак пялёнкі і дзіцячыя камізэлечкі, даўно выцвілыя аб’явы і бруднае птушынае пер’е,— горад-нябожчык, праз чые пустыя вачніцы бязмежжа пазірала адчужана і абыякава.

Не паспела Параскева прыгледзецца, паспрабаваць адшукаць хоць штосьці, што гаварыла б пра адраджэнне ў ім некалі жыцця, як гарадскія дамы і вуліцы паглынуў змрок, і ў промні святла, на самым вастрыі яго, заскакаў, затанчыў сіні агонь. Агонь рос, сінь плавілася і расцякалася, сцякаючы не ўніз, а ўгору, і злавесная цёмная пляміна яго набывала ўсё больш выразную форму - форму дрэва ці нават не дрэва, а гігантскага грыба, які рванымі, касматымі хмарамі распаўзаўся ва ўсе бакі. Прасачыўшы за адною з гэтых хмар, Параскева ўбачыла, як тая вокамгненна пускае ўніз белыя карэньчыкі, што растуць, сплятаюцца, наскрозь працінаюць святло, дастаючы да вершалін бяроз і сасонак, прабіваючы стрэхі хат, каламуцячы ваду ў раўчуках і калодзезях. Мёртвыя хаты, забруснелыя, з атрутнаю вадою калодзезі...

Ёй на момант здалося, што сярод спусцелых, пакінутых людзьмі вёсак, якія адна за адною сплывалі некуды за сцяну змроку, у чорнае бязмежжа, яна ўгледзела і свае Радзімічы (куды ж ім яшчэ дзецца!), але ўпэўненасці не было. Ды і не мела, мусіць, гэта асаблівага значэння: сэрца заходзілася ад жалю і балючае крыўды за зямлю: хворая, стала зонаю, небяспечнаю для жыцця, і загнана сваімі дзецьмі за калючы дрот...

- На трыццаць, а то, як кажуць вучоныя, на ўсе сто гадоў наперад. Падумаць страшна!

- Ніхто з сённяшніх бяду не перажыве.

- Па заслугах і дадзена. Не адно ад зямлі сваёй - ад сябе, створаных па вобразу і падабенству Божаму, адракліся. Няма большага граху.

- Не ў тым грэх... Збавіцеля свайго не ведаюць, слова Ягонага не чуюць - вось і заступае смерць дарогу. А па смерці няма каяння. Ні для каго няма.

- Няхай моліцца! Будзе маліцца - і Гасподзь пачуе...

- Яна не Госпада, яна, нябога, смерць сваю гукае, таго не ведаючы, што няма для душы збавення і ў смерці.

- Пашкадуйце яе, сёстры, - не адступіцеся! Да канца не адступайцеся!

Галасы не зліваліся, хоць і былі падобныя, і не адразу Параскева здагадалася, каму яны належалі. Нікога перад ёёю не было, ніводнае душы... Не хаты ж пустыя размаўлялі? Не сосны, што збягаліся да іх з усіх бакоў? І хаты ж яшчэ стаялі, не парассыпаліся, і сосны, хоць і з плешынамі ржы на верхніх галінах, жылі...

- Пашкадуйце яе, сёстры, не ўтрымлівайце. Няхай ідзе.

- Дык жа не да нас ідзе - у ноч, белым святлом аслепленая!

- Гэта ноч - масток паміж ёю і Госпадам. Ці ж можам мы яе ўтрымліваць?

— Малітвы не ведае... Як жа без малітвы?

— Цс-с-с! Засынае... Пачакаем і, убачыўшы, хто яе ўтрымлівае, дапаможам...

— Алена? — здалося Параскеве, што пазнала яна голас былой сяброўкі.— Гэта ты, Алена?

Убачыла, як адкаснулася і, пахіліўшыся, пачало перацякаць кудысьці за сцяну лесу неба, як разгаралася, рабілася жорсткім, сляпучым святло, і марна яна захінала твар рукою, прыкрываючы вочы: і берагі Славечны, і кожная хваля яе, кожная чарацінка ці сцябліна аеру іншым, унутраным, зрокам бачыліся надзіва выразна. Яшчэ праз які момант Параскева пазнала і мясціну, дзе толькі што бачыла Марфутку, гаманіла з ёю...

— З Марфуткаю? Ты ўпэўнена? — крануў яе хтосьці за плячо ледзянымі пальцамі, і ад гэтага дотыку, хоць Параскева і была гатова да сустрэчы, адразу зайшлося, заекатала сэрца.— Марна вышукваеш сярод сваіх успамінаў і ашалелых ад адзіноты думак нейкае суцяшэнне: няма для цябе суцяшэння. Ні ў смерці, ні ў жыцці, якое пакідаеш, так і не дабраўшыся да яго сэнсу.

— Жыццё дужэйшае і за мяне і за цябе,— памкнулася вызваліць плячо старая і адчула, што не можа зварухнуцца: як прыкаваў яе да ложка той мяккі дотык.— Ведама ж, пажывішся — касцьмі маімі старымі, пакручанымі!

Нябачная, усё яшчэ нябачная госця засмяялася, але пальцаў не паслабіла, і смех калючымі ледзянымі голкамі доўга перацякаў, перакочваўся цераз Параскеву, прысутнасцю, блізкасцю смерці студзячы грудзі, упіваючыся ў скаванае цела. Марна яна збірала, напружвала ўсе сілы душы, каб вытрываць гэту, апошнюю, па ўсім відаць, сутычку: смех працінаў яе, пранікаў ва ўсе поры, пускаў у яе ўсярэдзіне свае калючыя карэньчыкі, разрастаўся, пагражаючы выбухнуць, разбіць, разбурыць тонкія перагародкі свядомасці. У горле ў Параскевы перасядалі першыя, яшчэ невыразныя гукі, смех вырываўся з яе...

— Забіра-ай! — выгукнула, выдыхнула, перамагаючы боль, які расколваў галаву.— Бу-дзя-я-а!!

Крык, вырваўшыся, выдраў з рук смерці і яе, Параскеву, бо дыхаць стала лягчэй, аковы апалі і яна ўжо магла варухнуць рукою, перш адной, потым другою.

— Ну-ну-ну! Чаго ўжо гэтак нервавацца? — супакойліва, як заглынуўшы свой смех, звярнулася да яе госця, і цяпер Параскева ўбачыла яе: маладая, нечым (ці не нахабнаю самаўпэўненасцю, упэўненасцю ў сваёй беспакаранасці?) і сапраўды падобная на колішнюю вясковую распусніцу, і ўсё ж не яна, не Марфутка.— Гаворка ж толькі пачынаецца.

— Хто ты такая, каб я з табою гаманіла? — буркнула, як засаромеўшыся нястрыманасці, калі не страху, што раптам захліснулі яе мінуту таму.

— Хто? Смерць твая.

— А як смерць, то і бяры, забірай тое, што ад мяне засталося: не вельмі пажывішся, як бачыш,— скура ды косць... Ці мо скажаш, што падаль не падбіраеш, га? Дык зманіш жа, зманіш, галуба. Усё ты падбіраеш, хоць і маладзіцца перада мною ўздумала.

Параскева ўжо супакоілася. Разглядвала госцю (пэўна, не кожнаму выпадала такая мажлівасць — са смерцю сваёю пагаманіць), сачыла за ёю без асаблівага страху, без асаблівай цікавасці — так, абы не выпускаць з пагляду да апошняга свайго імгнення. Нечага ж яна з’яўлялася ўвесь час на вочы!

— Прызнайся, цётка, не мяне чакала, а старую з касою на плячы, якую некалі на карцінцы бачыла, так? Людзі іншаю ніколі мяне ўявіць не маглі, дзе ўжо ім! — коратка рагатнула госця і, налёгшы на спінку, рэзка адхінулася — так, што скалануўся, зарыпеў пад Параскеваю ложак.— А я з кожным новым глупствам, з кожным злачынным памкненнем людскім маладзею, у красу ды ў сілу ўбіраюся.

— З Марфуткаю, смерць... ты Радзімічы наведала?

— Далася, цётка, табе ў косці Марфутка... Ды такіх марфутак сярод вас ведаеш колькі! — лічыць, не пералічыць. Раней граху, кары за грахі свае хоць трохі баяліся, а цяпер ледзь не з калыскі ўмудраецеся ўразумець, што няма нічога святога — нічога вартага душэўных намаганняў, душэўнае працы.

— Судзіць людзей бярэшся? Ты, якая ніколі не грэбавала нічым і нікім? — баранілася ад яе слоў Параскева.— Слабыя людзі. Неразумныя...

— Ды ўжо ж, за мяне не разумнейшыя! — павысіла голас, загневалася госця, але тут жа ахалынула, скрывіла вусны ў пагардлівай усмешцы.— Не адну, дык другую чуму пад бокам у сябе гадуеце, а туды ж! — годнасць бараніць... Якая годнасць, цётка? Дзе ўзыдзе хоць адзін парастак вашае годнасці, як усю зямлю далёка наперад атруцілі, самі атруцілі? Дзе, я ў цябе пытаюся? Вы, старыя, і так ужо адною нагою ў магіле, а дзеці вашыя, унукі, праўнукі — чым вінаватыя, што маладыя, а то і ненароджаныя ў сырую зямлю палягуць? А? Не ведаеш? Дык я табе скажу, калі ты не ведаеш! Парода ваша, чалавечая, гнусная: усё б хапаць, прысвойваць — сваё і чужое, усё б плоць сваю ненажэрную цешыць то пітвом, то любошчамі, а таго ўспомніць не хочаце, што для іншага створаны, іншым уратаваліся б ад сваёй цемнаты і невідушчасці.

— Ніякая ты не смерць,— ціха і ўсё ж даволі рашуча перапыніла яе Параскева.— Раскаркалася... Паверыць мяне ў гнуснасць уласную ўгаворваць уздумала... Хто ты, як не Марфутка?

— Ды смерць, смерць жа твая, хіба не чуеш?

Яна, не хаваючы пагарды (каму даводзіць, каму спрабуе вытлумачыць свой прыход?), прысела на ложак, пацягнулася рукою да Параскевінага лба, кранулася яго кончыкамі пальцаў — і на лбе выступіў халодны пот.

Цёмнаю глыбаю навальвалася на яе прастора — і ўздых, уздых палёгкі вырваўся з грудзей.

— Лёгка, на ложку, адысці хочаш,— зноў пачула яна і смех і голас госці.— Мо і пашкадавала б цябе, не тузала, ды канец сцежкі твае, цётка, не мне ў цябе з-пад ног выдзіраць: няма мне на тое волі. Так што даслухаць мяне давядзецца, хочаш ці не хочаш. Сумненні ў табе чую, вось і кажу...

Параскева не расплюшчвала вачэй: перад вачыма праходзіла ўсё яе жыццё, і не так, як зазвычай,— з гадоў маленства да старасці, а наадварот — у адваротны бок, назад, да вытокаў, якіх не помніла, не ведала, і таму раптам падумала, што смерць і ёсць вяртанне назад, да вытокаў, у так і не ўсвядомленую невядомасць, якой усё пачыналася і ўсё заканчвалася. І гэта азначала... Гэта азначала, што смерці ў тым разуменні, якое людзі ў гэта ўкладвалі, не было.

— Падманулі цябе, цётка. Вас усіх падманулі, лёгкае, сытае жыццё паабяцалі: лёгкае лёгка і выпетрае, сытае сыта, кепска пераваранаю мярцвячынаю, і адрыгнецца. Вось і адрыгаецца. Казалі некалі прарокі, папярэджвалі, кнігі свае пакінулі, каб розуму і духоўнае сілы іхняе людзі набіраліся, а хто згадвае сёння тыя казанні, дзе сёння тыя кнігі? Замест храмаў корчмы паўсюдна, замест мудрых кніг — сучасныя, у сяго-таго пазалочаныя, карытцы... Добра б, сябе не шкадавалі, зямлі не шкадуеце — зямлю на смерць аддаяце, таго не ведаючы, што яна сябе абароніць, усё-такі абароніць, няхай нават людзей вывесці, вынішчыць давядзецца.

— Што ты? Што ты такое кажаш? — пачала падымацца з падушкі зляканая, абураная яе словамі Параскева і, ледзьве прыўзняўшыся на локцях, цяжка асунулася назад, цяжка задыхала, перамагаючы слабасць.— Ёсць жа — павінен быць! — той, хто ўсё бачыць... хто не дапусціць...

— Дапусціў жа. Упала з неба долу гарачая зорка і ўспыхнула, нібы свяцільня, і святло яе атруціла трэць усіх рэк, азёр і крыніц. І ты — чуеш? — і ты ад гэтага святла паміраеш! Спазнілася са сваёю малітваю, ха-ха-ха! — зарагатала страшная госця, і рогат яе рэхам адскокваў ад сцен, кружыўся, запаўняючы, перапаўняючы хату.— Добрая палова тваіх суродзічаў засвяціліся... Гэткія светлякі-гнілушкі, ха-ха-ха! На страх усім астатнім — як знак таго, што на іх, даўно бязмоўных, бяспамятных, як на зачумленых адусюль пазіраюць... Светлякі-гнілушкі, ха-ха-ха! Пальцам ткнуць — во як цябе, цётка,— і рассыплюцца, ха-ха-ха! Рассыплюцца — і ніякая будучыня не падбярэ: навошта?

Ад злоснага, бязлітаснага смеху стала не па сабе Параскеве — нават боль на нейкі момант адступіў перад крыўдаю: няўжо так награшыла яна ў сваім жыцці, што ў апошнія хвіліны выслухоўвае гэткае? Няўжо і сапраўды няма каму заступіцца за яе, за душу яе перад нячыстаю сілаю?

— Гэта я — нячыстая сіла? Я? — рагатала, знікаючы з вачэй, раствараючыся ў паветры, у белым яго свячэнні, Марфутка (ці тая, каго прымала за яе старая).— Ды я, будзе табе гэта вядома! — ад нячыстага, гнілога і хворага зямлю ачышчаю, каб зараза не заводзілася. Марна шчырую, праўда: ледзь адну заразу прыбяру, чалавек новую адкрывае... Зусім як цяпер... Маё, маё гэта святло ліецца ў хату праз адчыненыя вокны! Падымайся, уваходзь у яго і ідзі, пакуль не дойдзеш — не маёю воляю, Ягонаю...

— Ягонаю? — няўцямна перапытала Параскева, заўважыўшы раптам, што нішто больш не ўтрымлівае яе на ложку, што вакол ціха-ціха і так светла, быццам не праз вокны, а праз драўляныя сцены тачылася, струменіла ў хату святло.

Не так зляканая, як здзіўленая тым, што заснула і прачнулася сярод ночы, збуджаная яе занадта яркім святлом, што ўсё яшчэ мае сілу падняцца, прыўзнялася, села, звесіўшы ногі, на край ложка і нейкі час марудзіла, дрогка намацвала нагамі халодную падлогу: заснула ці не заснула, а вось жа не ўлежала!

Пахіснулася і ўсё ж устаяла на нагах, не абсунулася назад, на ложак. Дыханне з балючым свістам вырывалася з грудзей — не чула, галава, цяжэючы ад непрыемнага камарынага гуду, кружылася — адно сціскала пальцамі скроні, каб які міг перачакаць, і рабіла наступны крок... Ёй бы толькі з хаты, у двор, выйсці! Ёй бы ўдыхнуць поўныя грудзі!

Кожны крок даваўся з намаганнем — з кожным крокам расло, шырылася бязмежжа — за плячыма заставалася перажытае, перацярпелае, перадуманае — і пагляд і душа імкнуліся ўвысь, у залітую белым святлом вышыню, у якой пялёхкаліся, іскрылі, на вачах буйнеючы, зоркі. То адна, то другая раптам зрывалася, падала і, траха не даляцеўшы да зямлі, павісала на нябачнай нітачцы, быццам утрыманая кім у самы апошні момант, і штораз Параскеве здавалася, што яна чула, як уздыхалі далёкія званы — не перамаўляліся, не адгукаліся на гэта падзенне, а толькі ўздыхалі. Ледзь чутна і бездапаможна.

Зоркі, зоркі! Нават святло поўні (мо таму, што яна заставалася крыху ўбаку і свяціла як бы ў Параскевы з-за спіны) не засціла, не аддаляла іх — буйнымі слязьмі скочваліся яны аднекуль з бязмежнай высі і павісалі над самаю зямлёю, нізка-нізка. Калі Параскева ўзіралася ў іх зіхоткую глыбіню, яшчэ больш замаруджваючы хаду, то выразна бачыла адбіткі некалі даўно, як не ў нейкім іншым жыцці, бачанага твару. Адбіткі, размытыя, змытыя на зямлю слязінамі, тут жа знікалі, каб зноў успыхнуць, заззяць наперадзе — і стваралася ўражанне, што сцежка вяла не цераз вёску, не ўздоўж берага Славечны, а ў прастору, угору і ўгору: нездарма ж Параскеве не ставала паветра, нездарма ж яна задыхалася!

Пакінутая ўсімі (а цяпер вось і ёй, Параскеваю) цёмная, ахутаная злавеснымі ценямі, ляжала зямля пасярод цішыні, на самым дне ночы, цяпер ужо надоўга, калі не навекі знямелая, і Параскева не ведала, што рабіць, што зрабіць, каб зняць з яе страшны заклён ці самой застацца з ёю, зліцца з яе самотаю, стаць яе нематою. Падуладная чыёйсьці волі, якой не магла ні пярэчыць, ні працівіцца, яна ішла ўсё ўгору і ўгору, не пазнаючы сцежкі, не чуючы змогі. Самі сабою ўзніклі, загучалі словы:

— Што ж ты маўчыш, Госпадзе? Што ж ты, смерці ўсё жывое на зямлі аддаючы, так зацята маўчыш? Ні галінка скрозь не зварухнецца, ні птушка на тваё дыханне не абзыўнецца... Мо аглухла я? Мо аглушана табою, каб не чуць, як ступае следам, крок у крок за мною, смерць? Дык ці ж смерці я баюся? Маўчання твайго боязна — горш чым праклён яно і для мяне і для зямлі гэтае хворай, абязлюдзелай. За зямлю, за апусцелую вёску душа баліць. Пакуль я была жывою, і яна жыла, не памірала, а як прыбярэ мяне зараз смерць, га? Не адно пустазеллем, лесам зарасце, так? Ці мо і лес тут, на палыселых выспах, не падымецца, белую, мёртвую кроў у падземных раўчуках і крыніцах учуўшы?

Што ж ты маўчыш, Госпадзе? Хто я? Якую зямлю аплакваю? Адкажы мне, бяссілай перад маўчаннем тваім... Імем Айца і Сына...

— Адкажы мне, бяссілай перад маўчаннем тваім... Імем Айца і Сына... Адкажы мне! Адкажы...

Аднекуль узніклае рэха вярнула словы, закружыла іх вакол, заўздыхала, будзячы неабсяжныя прасцягі, будзячы далёкія званы,— і першыя ж глухія, раскацістыя ўдары самага старога з іх абрушылі неба. Параскева яшчэ паспела адчуць мяккі дотык зямлі, убачыла, як нібыта ў адказ на яе малітву, упала і разбілася аб белы камень, што скрозь называлі ў народзе Перуновым, аграмадная, як не ў паўнеба, поўня. Імя, якое невыразнымі літарамі праступіла на надколатым камені, Параскева ўжо не разабрала.

Вечнасць наблізілася, сама падступіла да Параскевы, перш чым яна ўсвядоміла бездань і пад сабою і над... Яна шукала не Бога, як, здавалася б, павінна была, а смерць, якая яго адцясніла, адпрэчыла, умярцвіла, і толькі ў апошні момант зразумела, адчула, што сама прырода, пакрыўджаная, знявечаная людзьмі, пазірала на яе вачыма Бога.

1991


1993?

Тэкст падаецца паводле выдання: Бондар Т. Імем Айца і Сына: Аповесць, раман. Мн: Маст. літ., 2000. - 317 с.