БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Таіса Бондар

Павуцінне

Раман-містэрыя

 

1

 

Душараздзіральныя ўсхліпы-завыванні ўключанай на ўсю магутнасць сірэны рассеклі, раскрамсалі горад папалам - і час раптам спыніўся: час, які толькі што так жыва, так яскрава ўяўляўся бязмежнаю, магутнаю ракою, застыў і на вачах пачаў распадацца, асыпацца ва ўтвораную расселіну, што шырэла і ўсё больш страшна, ужо, здавалася, з-пад самых колаў, зеўрала чорнаю пустатою. Анэля спалохана круціла руль і, не разумеючы, што машына даўно не слухаецца яе, усё спрабавала адвярнуць, узяць крыху ўбок, правей, каб, размінаючыся з безданню, прапусціць наперад «хуткую», даць ёй першай праскочыць небяспечнае скрыжаванне: хтосьці ж чакаў дапамогі, хтосьці гукаў...

- Госпадзе, ды што ж гэта? Што ж гэта такое?!

Неяк раптоўна адразу сцямнела. Ці то ранак вяртаўся ў ноч, ці то горад правальваўся ў чорную пустату. Уключаныя фары выхоплівалі з цемры згусткі паветра, якія на вачах камянелі, ператвараліся ў аграмадныя крывава-чорныя сколкі граніту - і гэтыя сколкі ўздыбліваліся, раслі, зрасталіся ўгары, над галавою, утвараючы тунель, жудасна-бясконцы, як выццё сірэны ззаду... Тунель? Які тунель у самым цэнтры Менска, на скрыжаванні дзвюх шырокіх цэнтральных вуліц?!

Пытанні, не прамоўленыя і ўсё ж быццам выкрыкнутыя ў пустату, у змрок наперадзе, вярнулі згадку - вярнулі яе назад, у згадку, і Анэля ўбачыла, так, так, зноў убачыла і стужку праспекта, і зялёны ўсплёск святлафора, на які кіравала, і малую гадоў пяці ў яркай квяцістай сукенцы проста перад машынаю, метры за чатыры. Рэзка, нават не ўсвядоміўшы руху, зноў крутнула руль - і адчула, як кінула машыну ўправа, на віск тармазоў, насустрач сцяне, якая яе, і яе разам з машынаю, расплюшчыць.

- Госпадзе, ды што ж гэта?! - выгукнула адчайней, грамчэй, перапыняючы, абрываючы ў душы, у свядомасці і шалёны віск тармазоў, і завыванне сірэны «хуткай дапамогі» і чыйсьці няўцешны плач зусім побач.

Яшчэ падумала: «Я ж паспела... Паспела абмінуць малую!», а ў наступны, ці ў той жа самы, момант (гэтага ўжо было не вызначыць!) час перастаў існаваць. Спыніўся, як спыняецца, калі да канца раскручваецца спружына, гадзіннік.

Не, не, гадзіннік на панелі прыбораў працаваў, мерна, імгненне за імгненнем, як і раней, адшчоўкваў на ўманціраваным у яго лічыльніку патрэбныя лічбы - гэта Анэля бачыла, усведамляла, але бачыла, усведамляла яна і іншае: час - той час, які толькі што быў асязальным, у кожным сваім руху адчувальным і жывым, - болей не існаваў. Усё вакол, усё бачнае і нябачнае, што належала былому, цяперашняму ці будучаму, жыло адначасова ў гэтым былым, цяперашнім і будучым - і нічога не залежала ад яе, Анэлі, і ўсё было і будзе...

«Усё было і будзе... Нішто не нараджаецца, не ўзнікае наноў... Жыццё не перапыняецца, і ўсё памысленае ўжо існуе...» - словы, яўна чужыя, не яе, некалі ад некага чутыя і цяпер пагуканыя памяццю, быццам сарваўшыся са сваіх нябачных гнёздаў, кружлялі над ёю. Зноў і зноў. Усё больш губляючы сэнс. Губляючы само гучанне. І чым старанней напружвала Анэля раптам аслаблы слых, каб расчуць, разгадаць схаваную ў іх, за імі, таямніцу, тым слабей, тым невыразней чула - і вось ужо захлыналася цішынёю, апускалася ў цішыню, так, як, ужо бяссілая, бязвольная, здушаная тоўшчаю вады, апускалася б у глыб ракі, на самае дно яе.

Цішыня паглынала. Уцягвала. Падступала безданню... Трэба было нешта рабіць, неяк ратавацца, каб не даць абрынуць сябе ў цёмны хаос, у вечны морак, дзе ўсё ператвараецца ва ўсё і ад холаду, ад усёпранізлівага смяротнага холаду, патрапіўшы ў яго абдымкі, гіне любая чалавечая душа.

«Я ж паспела! Я павярнула машыну!» - зноў успыхнула ратавальная думка, успыхнула радасць - і свядомасць вырвалася з палону змроку, з цяжкіх яго коваў, вырваўшы і яе, Анэлю, і шлях, і прастору, бязмежную прастору гэтага летняга сонечнага ранку, прастору неба, адкрытага пагляду, здавалася, наскрозь.

Хоць не, не наскрозь. У затканай сонечнымі промнямі вышыні сям-там акрэсліваліся аблачынкі, падобныя на лёгкія чоўнікі, - яны то бязважка пакалыхваліся, адплываючы кудысьці ўглыб, у адразу нябачную далеч, то застывалі, набракаючы святлом і вычварна мяняючы формы, то раптам ператвараліся ў птушак і падалі ўніз, каб за колькі ўзмахаў ад зямлі распасцерціся ў паветры і ў той жа міг загайдацца там зялёным веццем высокіх, узнесеных паглядам у неба дрэў.

Так, так, яна, Анэля, знаходзілася не сярод высокіх каменных гмахаў, у адзін з якіх вось-вось уплішчыцца яе «дзевятка», а сярод высокіх дрэў, у іх акружэнні, і да яе, напярэймы ёй, бегла дзяўчынка ў яркай квяцістай сукенцы, з яркім малінавым бантам на светлых косках, у якой Анэля пазнавала, пазнала сябе. Сябе, малую, упершыню пакінутую сам-насам з навакольным светам, з навакольнаю прыродаю...

Лес - а вакол шумеў лес! - здавалася, рос, вырастаў з зачараванае яго магутнасцю вышыні, штораз, штоміг таямніча мяняючыся. Мяняючыся не ў часе (ну які час маглі скласці здоўжаныя Анэліным перадсмяротным страхам імгненні?), а ў самой існасці сваёй, калі і сцежкі яго, і галасы яго не толькі ўсё выразней нагадвалі сцежкі, галасы жыцця, бясконцага і ўсёабдымнага ў сваёй бясконцасці, а і былі гэтымі сцежкамі, гэтымі галасамі. Галасамі, пазнавальнымі і непазнавальнымі адначасова, якія гучалі неяк асабліва ўрачыста, арганна, калі, здавалася, у адзін магутны акорд, у адно цэлае, і на імгненне непадзельнае, зліваліся светлая радасць і глухая, адчайная безнадзейнасць, тужлівая скруха і вясёлы жыватворны дзіцячы смех, няўцешны плач па страчаным і звонкія птушыныя спевы, няўцямныя, немаведама каму адрасаваныя скаргі і шалёныя ўздыхі страсці, гнеўныя, поўныя нянавісці да ўсяго жывога крыкі і жаласныя стогны тых, хто адыходзіць - адыходзіць, так і не ўразумеўшы сэнсу свайго прыходу... Усё спалучалася, счэплівалася, перапляталася, і ўсё - усе галасы, усе мэты, усе ўсвядомленыя і неўсвядомленыя памкненні і пакуты, страхі і ўцехі, усё добрае і злое, разам узятае, - уяўлялася, успрымалася адзіным, нястрымным у сваім магутным руху патокам, бачным, адчувальным адразу ва ўсёй бязмежнасці.

І - дзіўная справа! - успрымаючы раптоўна адкрытую вачам бязмежнасць, жывую, да самага няўлоўнага згуку ці зруху рэальную, Анэля ведала, аднекуль чамусьці напэўна ведала, што ў гэтыя імгненні горад выпусціў, адпусціў яе, і гэта напоўненая галасамі бязмежнасць, гэты высокі, ад стромых вершалін да замшэлых камлёў і павыпіраных з-пад пяску каранёў пранізаны сонечным святлом, сонечным ззяннем лес, гэта зіхоткае ад вясёлай гульні святла і ценю неба, сям-там кранутае, раскалыханае лёгкімі аблачынкамі, былі не фантазіяй, не меланхалічнымі ўяўленнямі душы, якая прагла ўразумець сэнс перажываемага, прагна дапытваючыся ў прыроды пра неспасцігальную таямніцу свайго быцця. Не, не, убачанае, адчутае не было ўяўленым, нерэальным, хоць і належала іншай, зусім іншай рэальнасці - рэальнасці невядомага, звычайна ў звычайных абставінах нябачнага свету і новага неба. І няхай разгледзець, спасцігнуць яго да канца Анэля не здолее, не паспее, тое, за што чапляўся пагляд, заставалася ў свядомасці, у памяці.

Лясная, зямная прастора перарастала ў нябесную, злівалася з ёю, і сам неадольны рух гэты доўжыўся як бы ў два бакі, у два канцы адначасова: у высь, у недасяжную вышыню імкнула ўсё бачнае і нябачнае, адтуль, з вышыні, з бяздоннай глыбіні бязмежжа вяртаючыся змененым, непазнавальным. Спярша непазнавальным, а потым... Потым - гэта, хутчэй, для простага пазначэння, бо ні «спярша», ні «потым» нічым не падзяляліся, застылыя імгненні не перацякалі адно ў адно - усё адбывалася аднамомантна, усё было ўсім у кожнай новай праяве і калі неяк і чаргавалася, павінна было чаргавацца, то не ва ўсведамленні, а ў вызначэнні ўсвядомленага.

Так, калі Анэля пазнала ў праяўленай нечакана прасторы свой твар, то тут жа ўбачыла, як ён, гэты твар, пажухнуў, знік, а замест яго, на яго месцы ўзніклі іншыя твары - мноства твараў, цэлы шэраг іх, цэлы паток, рухомы і, здавалася, бясконцы ў сваёй зменлівасці і сваёй нязменнасці. Усе яны праходзілі перад яе паглядам і знікалі, раствараліся ў галасах, у перапляценнях святла і ценяў, галін і аблокаў - і ў той жа час, здавалася, відочна існавалі ўсе адначасова, мяняючыся, і зноў аднаўляючыся, і ўсё ж ва ўсіх сваіх выявах застаючыся яе, Анэліным, тварам.

Так, так, за ўсімі імі, ва ўсіх іх яна ясна бачыла сябе: яе, Анэліна, аблічча нейкім загадкавым чынам угадвалася, праступала і ў выяве аграмаднай рыбіны з пакутліва адкрытым ротам і выпучанымі, ужо згаслымі вачмі, якая, раз-пораз сутаргава ўздрыгваючы, здыхала проста перад ёю, на адлегласці выпрастанай рукі; і ў чырвоным, непрыгожым, зморшчаным ад плачу тварыку немаўляці, які жухнуў, знікаў, саступаючы зрэзанаму глыбокімі цёмнымі зморшчынамі твару старой з выцвілым да самага донца паглядам; і ў скрыўленай страшнаю грымасаю грахоўнай, злачыннай насалоды ўсмешцы гвалтаўніка, які, здаволіўшыся, адпіхваў нагою цела сваёй ахвяры; і ў самой гэтай ахвяры - у жанчыне з пакусанымі вуснамі і шалёным ад страху і перажытага болю позіркам, у якім, за якім льга было разгледзець мноства іншых, сплеценых сутаргаю шалёнай страсці, аголеных гэтаю страсцю мужчын і жанчын, мноства жывых і мёртвых, і за імі - ашчэраныя звярыныя морды, крылатыя, прыціснутыя да зямлі цяжарам усіх прамінулых стагоддзяў цені сфінксаў, каменныя выявы ідалаў... Дзесяткі, сотні розных абліччаў! Дзесяткі, сотні жывёл, людзей і багоў - у самых розных спалучэннях: то поўнымі любові і жалю, то ашалелымі ад злосці і нянавісці, гатовымі знішчаць і знішчыць адно аднаго, то зноў адроджанымі памкненнем да жыцця праходзілі, прайшлі яны перад Анэляю, і ў кожным - памкненне да смерці ўвасаблялася ў памкненні да вечнасці, да несмяротнасці, у кожным - пакутнае прызнанне, самапрызнанне тленнасці жыцця нараджала спадзяванне на верагодны цуд, на ўваскрэсенне.

Тое, што зрок яе быў павернуты цяпер, у гэтыя імгненні, усярэдзіну, у душу, і гэта з душы яе, з глыбіні свядомасці ўсплывалі, выплывалі зменлівыя, няўстойлівыя ў сваёй зменлівасці карціны, адлюстраванні некалі недзе перажытага і забытага, патанулага ў бяспамяцтве, Анэля не падазравала. Вакол шумеў лес. Над ім, над ёю, віравала прастора, пастаянна, раз за разам выплёскваючы насустрач пагляду згусткі часу, гарачыя згусткі жыцця - і нешта ж за ўсім гэтым павінна было чытацца, нешта ж з усяго гэтага Анэлі трэба было ўразумець! Што? Што?! У яе ж было мала часу, так мала часу...

І прастору ўгары, над ёю, і ўсё навокал ужо захліствалі хвалі святла. Святла ўсё больш яркага, усё больш сляпучага. І як ні прымружвала Анэля вочы, як ні адгароджвалася раз-пораз моцна сцятымі, сплюшчанымі павекамі ад балючага, нясцерпнага ззяння яго, яна нічагуткі, апроч вялізнага вогненнага шара, які рос, разрастаўся, імкнучыся паглынуць і неба і зямлю, не бачыла. Здавалася, і сама яна вось-вось успыхне, выбухне гарачым усплёскам агню, і сама знікне, растворыцца ў зіхоткім бязмежжы. А вогненны шар набліжаўся і, як ні дзіўна, набліжаючыся, цямнеў, згасаў, каб у нейкі момант пачаць ператварацца, на вачах ператварыцца ў аграмаднага крывава-чорнага павука. Так, так, добра бачнага павука, што ўжо накінуў сваю павуціну на ўсё вакол, аплёўшы, заплёўшы ёю і толькі што светлы, напоўнены птушынымі песнямі лес, і зямлю, якую гэты дзівосны лес пакалыхваў на хвалях святла, і зашчэмлены недзе паміж пераплеценымі яго каранямі горад.

Анэля, уражаная, агаломшаная гэтым раптоўным пераўтварэннем, не зважаючы на рэзь у вачах, з агідаю, з агідаю і няўцямным страхам узіралася ў цёмную пачвару, у цёмную, іржава-чорную павуціну, што пагражальна пагойдвалася зусім блізка, усё бліжэй і бліжэй...

- З вамі ўсё ў парадку?

- Што?! - усвядоміла не так пытанне, раптам нечакана пачутае, як дотык чужой, патрабавальнай рукі да пляча, якое азвалася на яго болем. - Што адбываецца?

- Дзякуй Богу, сястра! Дзень і ноч дзякуй Богу за тое, што ўратаваў, не даў разбіцца: і костак жа магла не сабраць...

Анэля хацела павярнуцца ці хоць бы галаву павярнуць да таго, хто прамаўляў да яе звонку, з-за апушчанага шкла дзверцы, і не здолела. Штосьці трымала, штосьці ўтрымвала... «Павуціна! Ты патрапіла ў павуціну!» - падказаў, падказваў пагляд, прыкаваны да расколатага, густа пакрытага сеткаю зморшчын і як пасечанага імі лабавога шкла, і падказка была такою недарэчнаю, такою непрымальнаю ў гэтай сваёй недарэчнасці, што яна ўсміхнулася. Не расцяўшы пакусаных і зліплых вуснаў, не змогшы, не перамогшы ўсмешкаю балючай грымасы, якая крывіла твар, усё-такі ўсміхнулася.

Хтосьці тузаў закліненую замком дзверцу, хтосьці войкаў, дзівячыся на раструшчаны перад машыны, хтосьці цераз плячо добраахвотнага дарадцы соваў ёй адкаркаваную бутэльку ліманаду, хтосьці ціха, разгублена ўшчуваў малую, якая плакала, гучна, спалохана ўсхліпваючы. Усе гэтыя новыя і так добра знаёмыя гукі засланялі, засланілі іншыя, толькі што чутыя, - і гэта чамусьці не радавала, а бянтэжыла. «Жывая ж! Зноў сярод людзей!» - у думках баранілася Анэля ад незнаёмага, дзіўнага, калі ўлічваць абставіны, у якіх апынулася, пачуцця, а думкі, ледзь акрэсліўшыся, адступалі, адступаліся, і зноў яна заставалася сам-насам з усім перажытым за тыя кароткія імгненні, ні глыбіні, ні значнасці якіх усё яшчэ не ўсведамляла.

Не ўсведамляла... Памятала, будзе памятаць усё, што ўрэзалася ў памяць, і неяк распарадзіцца, ужо ж здолее неяк распарадзіцца ім. А як з тым, што, вярнуўшыся ў рэальнасць гэтых хвілін, тут жа забылася?

- Усе мы забылі голас Божы. Як дзеці, адабраныя ў Бацькі яшчэ з калыскі, мы і чуем і не пазнаём яго, не ўмеючы, не здолеўшы захаваць вернасць духу свайму.

- Прабачце, святы айцец. Гэта не ваша, а мая парафія, - абарваў дзіўную, недарэчную тут, на месцы аварыі, прамову грубы, падкрэслена афіцыйны служка парадку, які нечакана з'явіўся перад Анэліным паглядам. - Сяржант Іван Гаркуха. Я дапамагу...

- Супакойце дзіця, сяржант, - вызваліўшыся ад прывязнога рэменя і праціскаючыся ў прыадчыненую дзверцу, чамусьці непрыязна зрэагавала на яго зварот Анэля. - Малая перапужалася значна больш, чым я. Значна больш.

- Вашы дакументы!

- Ды якія дакументы, сяржант? Яна дзіця ратавала!

- Калі б своечасова не адвярнула, калі б...

- Факт! Матка шуры-муры розныя разводзіла, спадніцу ледзь не да пупа загаліўшы, а дзяўчынка тым часам і выбегла...

- Малая! З малой які спрос?

- Добра, што сама не разбілася, а машына... Чорт з ёю, з машынаю, грамадзяначка!

Загукалі ўсе разам. Загукалі хто ўзрадавана, хто расчаравана, спрабуючы нешта патлумачыць, нешта давесці маладзенькаму сяржанту, які стаяў цяпер да адчыненай дзверцы бліжэй за ўсіх астатніх і чакаў. Сачыў, напружана цікаваў за кожным зрухам на Анэліным твары, за кожным яе рухам і нечага чакаў - быццам не верыў, так да канца і не паверыў, што яна жывая, што ўцалела ў такой аварыі і сама, сваімі ўласнымі намаганнямі выбіралася з ушчэнт разбітай толькі што машыны.

- Дакументы там, у сумачцы, - кіўнула Анэля назад, у бок машыны, ужо як бы і чужой, не яе машыны, з непрыхаваным задавальненнем, з якоюсьці жывёльнаю радасцю адчуваючы цяжар свайго цела, цяжар зямлі пад нагамі і неба над галавою. - Дакументы ў поўным парадку, сяржант.

- Ангеліна Міхайлаўна Багінская... - мармытнуў, зазіраючы ў пасведчанне, той і тут жа ўскінуў галаву, здзіўлена ўтаропіўся ў жанчыну, і чаго было больш у гэтым ягоным утрапенні - недаверу ці хлапечай разгубленасці, і сам бы не вызначыў. - Ангеліна Багінская?! Вы тая самая Ангеліна Багінская, што напісала...

- Тая самая, - не дала яму закончыць фразу Анэля і, ні на каго не зірнуўшы, забыўшыся ў гэту хвіліну і на сяржанта, і на сваю сумачку, што заставалася ў яго ў руках, і, здавалася, на само здарэнне, якое магло закончыцца куды больш трагічна, павольна, прымяраючы крок да кроку, пайшла ўздоўж тлумнага, будзённага ў сваім звыклым тлуме праспекта.

 

(«Неба зноў абрынулася на яе ўсім сваім цяжарам. Здавалася, яшчэ міг - і разгняце, раструшчыць, нарэшце пазбавіўшы ад пакуты, але пакута доўжылася, і боль раздзіраў, разломваў грудзі, і джала яго, атрутнае джала яго марна імкнулася ўпіцца ў таго, хто гвалтаваў яе жаданне, яе гарачкавую страсць.

- У цябе гладкая шаўковая скура, Марыя, - яна дыхае, іскрыць ад дотыкаў мужчынскай рукі, ад маіх пяшчотных дотыкаў.

- Адпусці мяне! Пусці!

- Ці ж я цябе ўтрымваю? Ці ж няволю? Сама ўсім целам хінешся да мяне, сама прагнеш гэтай грубай ласкі, прагнучы наталення. Як і я, як і я, Марыя... Два струмені, зліваючыся, нішчаць усе запоны і, утвараючы вір, уцягваюць у яго неба - два жаданні, зліваючыся, нішчаць усе забароны часу і лёсу.

- Не хачу! Не хачу!!!

- Ноччу ты гэтага так рашуча не сцвярджала. Ды і цяпер не ты прамаўляеш словы нязгоды, твае вусны прамаўляюць... Я замкну іх сілаю замовы Прыама - і ты будзеш піць маю радасць, будзеш захлынацца і піць...

Марыя захлыналася. Перарванае дыханне не аднаўлялася - і боль разломваў, рассякаў цела папалам з такою сілаю, што вось-вось, здавалася, разыдуцца, рассунуцца дзве яго палавіны ў розныя бакі. Яно трывала, пакуль што нейкім цудам трывала - адно адчувалася ўсё больш чужым, асобным ад яе, але вось ужо два гарачыя кавалы плоці адпалі адзін ад аднаго, раскаціліся, шалёна, кожны асобна, звіваючыся на пяску: ніжняя палавіна цела, мокрая і ліпкая, то сціналася ў камяк і, выгінаючыся, выпінаючыся з самой сябе, нязграбна, непрыгожа тузалася, то спружыніста, на ўвесь размах распроствалася, выпроствала, выкідвала ногі, каб тут жа зноў сцяцца, скурчыцца, у чарговай сутарзе страсці заваліцца набок; верхняя ж палавіна тулава выглядала напятаю, выгнутаю спружыністаю дугою - галава на добрую чвэрць угразала ў пяску, і доўгія распатланыя валасы тырчалі, круга вытыркаліся з яго, ствараючы ўражанне, незвычайнае і па выразнасці, і па сіле. Два шалёныя, нястрымныя рытмы, два балючыя, нечалавечыя ў сваёй сіле памкненні: уверх - і ўніз, у сінюю бездань угары - і крывава-чорную бездань унізе.

- Глядзіце! Глядзіце! У Марыю зноў д'ябал усяліўся!

- А хоць бы і ўсе на свеце д'яблы! Гэткую палкасць абы ў кім не збудзіць: з кожнай поры агонь точыцца...

- Агонь яе і спапяліць.

- Я згодны скласці ёй кампанію!

- Не баішся, што ў такую вось хвіліну яна задушыць цябе ў сваіх абдымках? Такі агонь за раз, за два не зальеш.

- Калі д'ябал адступіцца...

Марыя чула і не чула. Сутаргавыя звівы цела станавіліся ўсё больш ломкімі, усё больш балючымі - боль спавіваў, скручваў кожны рух і, на колькі імгненняў адно воляю яе пераадолены, адкінуты, зноў падпаўзаў, накідваўся, выварочваючы, выдзіраючы вантробы. Чым мацней яна працівілася, тым больш паддавалася, выбіваючыся з апошняе сілы. Калі сіла пакінула цела і, апошні раз тузануўшыся, яна застыла на гарачым пяску, змрок зацягнуў, згасіў перш сінія ўсплёскі неба, потым кволыя ўсплёскі святла. Здавалася: назаўсёды, цяпер ужо - назаўсёды...

- Сцішылася.

- Як не адступіліся злыдні, то стаіліся... Мо не чапаць яе, жанчынкі? Кожны ж раз сама неяк выцярэблівалася!

- Пачасціліся прыпадкі. Падоўжыліся... Аднойчы, папомніце маё слова, сэрца не вытрывае.

- Няхай бы Назараніна пашукала, прарока новага. Хоць і не дужа верыцца, што выганяе ён злыдняў з няшчасных, імі апанаваных, але ж кажуць... Што марна не скажуць!

- І я чула: адным дотыкам рукі злечвае самыя невылечныя хваробы, адным моўленым словам з мёртвых падымае... Мо і дапамог бы гаротніцы?

- Знайшлі па кім бедаваць! Вяхотка з Магдалы... Падсцілка для мужчын...

- Хто знае, чыёй служкаю ты сама стала б, калі б іншым якім бокам лёс павярнуўся? Не нам, жанчынам, асуджаць сястру сваю за долю незайздросную.

- Скажам ёй пра Назараніна!

Святло скупа, па кроплі тачылася скрозь тоўшчу мораку, і здавалася, што гэта безнадзейная, адчайная думка Марыі («Жывая... Нашто, нашто мне гэта жыццё?!») і загароджвала яму шлях, не давала праліцца магутным жыватворным ліўнем. Калі ж адчай, адчайная яе нязгода расплюшчыцца і працягваць жыць, дыхаць, не вытрымаўшы гнёту, цяжару залітага сонцам неба, паддалася, змушана была паддацца пачуццю, адчуванню вяртання да жыцця, святло хлынула на яе, на гарачы прыбярэжны пясок, на ўсё вакол нястрымна і радасна. І ўжо не мела значэння, расплюшчылася б Марыя ці па-ранейшаму моцна сціскала павекі: яна зноў бачыла высокую, бязмежную сінечу, затканую залатымі валаконцамі сонечных промняў, возера, акружанае скалістымі, зарослымі пыльным цёрнам і смакоўніцамі ўзгоркамі, азёрны бераг, намыты ціхімі празрыстымі хвалямі, лагчыну, у якую ўцягваліся вузкія камяністыя сцежкі, вінаграднікі, цёмныя іх грабяні на беднай, выпаленай сонцам зямлі.

Вызвалены з-пад цяжкіх, усё яшчэ здранцвелых ад напружання павекаў пагляд ірвануўся ўгору, у бязмежжа, што адлюстроўвала не толькі возера і яго берагі, але і далёкія горы, і пустыню за імі, бязлюдную, выпаленую сонцам пустыню, якой не было канца: дзесьці там, у спякоце, паміж мёртваю, без адзінае травінкі зямлёю і зіхоткім, залітым нясцерпным ззяннем небам, жыў цяпер той, на чыё імя адгукнулася няўцямная, непрытомная душа Марыі - і трэба было падымацца, падымацца і ісці...»)

 

2

 

Што з таго, што прылеплівалася душа да жыцця зямною любоўю? Свет ідзе, куды і ішоў, - у нябыт, і душа зноў і зноў растузана тугою і не знаходзіць спачыну, адпачынку і на хвіліну. Ды і дзе б яна магла знайсці яго, як у гэтым свеце няма дзе адпачыць: усё несупынна мяняецца, знікае, правальваецца ў прадонне мінулага ці адплывае ў няздзейсненае, і нельга ўтрымаць нават таго, што пад рукою. Нічога не ўтрымаць. Самому не ўтрымацца на нагах з-за вечнай, марнай пагоні за шчасцем, якога няма ў зямной рэальнасці - у гэтай краіне смерці, ні для зямлі, ні для чалавека...

- Ча-ла-век... Ха-ха-ха! Разумная істота... Га-га-га! - уварваўся ў ноч, у думкі, якія кружылі вакол Данілы, у яго над галавою, злосны сатанінскі смех. - Ды зірні, зірні на сябе ў люстэрка! Не на свой адбітак, прыцёрты, зацёрты святлом, а на сябе, ахінутага змрокам, ці хоць бы гэтымі суцемкамі: адно мой смех і іскрыць у табе, у той пустаце, з якой ты вылеплены! Ча-ла-ве-ек... Жыццё, адно яго кароткае імгненне запоўніла пустату - і знікне. Выслізне. Пакінуўшы на сцежцы, якую яно працярэблівае, пустую абалонку. Цябе, ха-ха-ха... Выпаўзень!

- Які яшчэ выпаўзень? - буркнуў Даніла, сонна паводзячы прыўзнятаю ад стала, цяжкою, напоўненаю балючым гудам галавою.

- Што? Не ведаеш? Не вычытаў ні ў адной з тваіх кніжак? - Сабутыльнік, які чамусьці ніяк не трапляў у фокус ягонага зроку і якога ён не помніў, не мог успомніць, перастаў смяяцца, хоць далёкае водгулле смеху ўсё яшчэ перакочвалася ў ім, недзе глыбока ў грудзях, дзіўна, незнаёма афарбоўваючы словы. - Хочаш, каб патлумачыў? Ну канешне! Дзе ўжо табе знайсці вольную хвіліну і пакалупацца ў старым слоўніку, каб на якое цікавае слоўца патрапіць, ужыўшы яго потым з карысцю і ў належным месцы? Калі б пацікавіўся, то ведаў бы, што гэта старая, скінутая змяёю ў час лінькі скура, якая пэўны час шчэ выдае жывою. Паспаўзаюцца адусюль, запоўняць, падточваючы яе, усёедныя мурашкі - вось і здаецца, што жыццё ў ёй кіпіць. Хоць ад жыцця - ці, калі хочаш, ад змяі! - і следу не засталося, а тая пустата, якую яно ўяўляе, усё ўецца ва ўсохлай, даўно мёртвай скуры. Вы-паў-зень!

- Ды ты... ты... - змагаўся са сном, што навальваўся на яго ўсё неадольней, Даніла, няўцямна соўгаючы па стале рукою, каб знайсці што цяжэйшае і запусціць ім у весельчака за чужы кошт. - Хто ты такі, каб мяне... мяне, вядомага ў свеце кіно мастака, запіхваць у нейкую... у нечыю скуру?

- Я? Хто я такі? А ты здагадайся!

- Д'я... д'я... - не мог, не змог ён вымавіць, як падавіўшыся раптам пераселым у горле словам, не так спалоханы, як здзіўлены нечаканай здагадкай.

- Бач, куды хапіў! - фыркнуў, тут жа пасур'ёзнеўшы, той. - Зашмат гонару, браце. Князь толькі Богу супрацьстаіць, Яму аднаму, а такім, як ты...

- Я - кінааператар Божаю міласцю!

- Ты даўно ўжо выпаўзень, - перасмыкнуў той плячмі на згаданае Божае імя. - Кінутая на сцежцы жыцця абалонка, якую я і такія, як я, напаўняюць чым ім уздумаецца. Што б ты ні казаў, як бы ні тузаўся - даўно ўсім распараджаюся я, толькі я.

- Згінь, пракляты, - засынаў, не мог разляпіць цяжкіх павекаў Даніла і ўсё-такі бачыў, хоць і невыразна, але ўбачыў у гэты момант таго, хто прычапіўся са сваёю размоваю: падобны да... да яго, Данілы, да яго самога, што праўда, то праўда, але ж падобны і падобны, нічога асаблівага... - Згінь, дай паспаць.

- Згінь! Ды ты ж толькі кавал плоці, смярдзючай, ужо добра падпсаванай плоці, што стане прахам і рассыплецца, ледзь толькі я адступлюся ад цябе, скарыстаўшы, - стаяў бачны ўжо суразмоўнік побач, пастукваючы пальцамі па стале, выстукваючы нейкі знаёмы матыў, які цяжкімі ўдарамі адгукаўся ў Даніле. - Не, не, я дачакаюся, абавязкова дачакаюся, калі табе і такім, як ты, збрыдне прыкідвацца чалавекамі, дзецьмі Божымі. Даўно ж свае фігавыя лісцікі павыкідвалі, зразумеўшы, што нічога яны не прыкрываюць, а ўсё азіраецеся на сябе ўчарашніх, усё ўспомніць штосьці хочаце. Што вы можаце ўспомніць, як мы вашу памяць у смярдзючае балота, дзе адны апалонікі водзяцца, ператварылі? На што спадзеяцеся, калі голасу, клічу заўтрашняга дня не чуеце?

- Чуем. Я чую! - апошнім намаганнем запярэчыў Дан.

- Ага! Шоргат брудных, замызганых ліпкімі рукамі паперчын, якія вы грашмі называеце, ты чуеш! Нездарма ж і нашым і вашым скрозь дагадзіць стараешся, і адным і другім вераю і праўдаю служыць гатовы. Толькі не атрымаецца, ні ў каго ніколі не атрымлівалася і ваўка накарміць і авечку пастрыгчы. І ты хутчэй сам на закланне пойдзеш... Ш-ш-ш, ш-ш-ш! Спі, небарака, спі. Мо і праспішся, пакуль неба засінее, новы дзень вабячы. Толькі і новы дзень, як і сённяшні, - гэта ўжо не твой клопат, а наш... Наш-ш-ш!

Шолах, з кожным імгненнем усё больш гучны, заглушыў апошнія словы - у пакоі раптам стала людна, тлумна. Людна - у нашым зямным вызначэнні, бо калі прыгледзецца, усе, што набіліся ў пакой невядома калі і як, і абліччам, і постаццю нагадвалі гаспадара яго, Данілу. Так, нібыта той, кратна люструючыся ў паветры, у няяркім начным свячэнні яго, ажыў у кожным сваім адбітку, у кожным новым увасабленні, хоць і выдаваў у кожным з іх нязвыкла, ненатуральна лёгкім, калі не бясцелым. Гэта здавалася нерэальным, і ўсё ж нішто відочна не парушала рэальнасці - незвычайнай, жахлівай, калі ўгледзецца і задумацца, але рэальнасці, як бы хто да яе ні паставіўся ў гэту хвіліну.

Ды і каму было ставіцца! Гаспадар запушчанай, даўно не прыбіранай кватэры спаў непрабудным сном, і нікому, ніводнаму пры сваім розуме чалавеку, калі б нават і апынуўся ён паблізу ад прывакзальнай плошчы, у двары прывакзальнай вежы, у адным з пад'ездаў якой знаходзілася кватэра, не прыйшло б у галаву шкрэбціся цяпер, у гэту перадсвітальную гадзіну, па цёмнай абшарпанай лесвіцы сюды, на шосты паверх.

- Ён думае, што ўшанаваны гаворкаю з самім Князем!

- Чарвяк!

- Мо ты і адзін, без нас, управіўся б, га? Перад тым, каго так лёгка спакусіць жаданнем выпіць, глынуць чаго крапчэйшага за ваду, і высільвацца дужа не трэба. Падкінеш каго-небудзь лішні раз для кампаніі, і...

- Не, не! П'яны - працвярэзіцца, у дурні ж яго не запішаш... Штосьці хруснула, зламалася не так, не там, дзе трэба б, дзе рыхтавалі: усё здаецца, што нечага мы ў гэтым вечна п'яным геніі не ўгледзелі, не разгледзелі як след, і ў разлом, ва ўтвораную ім шчыліну прасочваецца, раптам пачало прасочвацца святло. Нельга ж дапусціць, што і так і гэтак можа павярнуцца!

- Ты думаеш...

- Зірніце, якую плёнку ён пракручваў у кампаніі падасланых яму сабутыльнікаў! - пстрыкнуў той выключальнікам прыкручанага да стала кінапраектара, і на сцяне насупраць з'явілася невыразная выява, у якой не адразу льга было пазнаць, прызнаць святара.

- Мы ўсе - дзеці Божыя, - загучаў спакойны, чысты голас, што ішоў, здавалася, знутры, з душы, і натоўп князевых служак, у якім усе былі на адзін твар, адхіснуўся, расслаіўся, расцякаючыся, хаваючыся па найбольш цёмных кутках, - і кожны з нас свядома, як чалавек рэлігійны, ці несвядома, як той, хто застаўся па-за рэлігіяй, перакананы, што свет пабудаваны на таямніцы, што ў глыбіні яго ёсць таямніца... Сеяць нябеснае зерне закліканы мы, гора нам, калі мы яго не сеем, калі маўчым...

- Выключы! Выключы ты!

- Аляксандр Мень, бунтоўны протаіерэй...

- Яго ж забілі!

- Знайшоў чым выхваляцца! Ад бяссілля свайго, няйначай, і забілі, - перапыніў і бег плёнкі, і незадаволеныя воклічы з натоўпу сваёй браціі завадатар таго, што адбывалася, і калі яшчэ зрэдку, з якога-небудзь кутка, чулася ціхая буркатня, то і яна танула ва ўсё больш невыразным, усё больш трывожным шолаху. - Так, так, ад бяссілля! Даўно і кожнаму вядома, што нож супраць думкі, супраць духу - не зброя... Перамагаць трэба было, ламаць!

- Не ўсё, што трэба ламаць, ламаецца, - асмеліўся хтосьці запярэчыць. - Знішчыць лягчэй.

- Знішчылі, як жа! - хмыкнуў. - Дасюль усё ім зробленае, усё ім сказанае выпраменьвае святло, аказваючы ўздзеянне на такіх, як гэты... Набраўся, як свіння, а праспіцца - і зноў будзе пнуцца таямніцу чалавека разгадаць. Ча-ла-ве-е-ек!

- Ну, гэтаму нядоўга...

- Шкада, што нельга ўсё сабранае тут нам самім уласнаручна спаліць, попелам развеяўшы.

- На тое мы і злыдні, каб ведаць, чыімі рукамі!

- Справа таго, хто ведае... Табе і карты ў рукі!

- Мы заўсёды прыходзім на твой кліч...

Галасы расталі ў яшчэ больш загуслым паветры, і стала ціха. Пуста і ціха. Зноў іх у пакоі было двое: Даніла, які спаў, апусціўшы галаву на брудны стол, дзе пустыя шклянкі і кнігі валяліся ўперамешку з агрызкамі яблыкаў і крышанамі хлеба, і ён, Данілаў двайнік, гаспадар яго цёмнай, жывёльнай душы, праяўлены, надзелены з некаторага часу амаль што ўсёмагутнаю ў дачыненні да яе воляю.

- Амаль што... амаль што... - мармытаў ён сабе пад нос, расстаўляючы скранутыя са сваіх месцаў рэчы. - Галоўнае, чаго наш Князь змог дамагчыся на працягу апошніх стагоддзяў, - змусіў гэтых чарвякоў паверыць, што яны - цары прыроды, што нікога, хто паквапіўся б на іх душы, няма. Няма, як жа! Вось ён, я - адзін з магутнага воінства цёмнай сілы, і клікаць не трэба. Я заўсёды побач. Побач з любым. У любую хвіліну жыцця. Хачу - казычу пад носам у каторага, пакуль яму не засвярбіць сплюнуць пад ногі якую-ніякую разумную думку, што раптам завядзецца ў галаве. Хачу - сам сплюну, каб было на чым паслізнуцца небараку. А ўсё так, з чыстае пацехі. Для размінкі. Каб якая з былых звычак не заржавела... Ужо ж не ў тым мэта, каб вось такога п'янчугу-генія, чарговы раз пляшкаю гарэлкі спакусіўшы, потым у аб'едкі тыцнуць! Забаўкі ўсё. Бяскрыўдныя забаўкі беднага злыдня, перш чым прыбярэ да рук яшчэ адну занядбаную яго ўладальнікам душу...

- Ань... Анэля! - гукнуў у сне, праз сон Даніла, тузануўшыся і размазваючы шчакою на стале нявысахлую звечара пляміну ад раздушанай памідорыны, і прамармытаныя словы не адразу перайшлі ў ранейшае нягучнае пасопванне.

- Анэля? Гэта яшчэ хто? - застыў пасярод пакоя той, хто назваў сябе злыднем, але ўжо ў наступнае імгненне, падштурхнуты дакладнаю здагадкаю, ступіў да груды фотаздымкаў на падаконніку і беспамылкова выцягнуў з яе, з самай сярэдзіны, той з іх, на які чамусьці раней, разбіраючы паперы, не звярнуў увагі. Выцягнуў і, хоць адчуваў у пальцах непрыемнае, балючае паколванне, угледзеўся ў тую, ад каго, напаўняючы, напоўніўшы раптам пакой спакойным срэбным ззяннем, сыходзіла дзіўнае святло.

- Гэта яшчэ што?! - адчуў, што слепне, што ледзьве не аслеп, своечасова не захінуўшыся, і міжволі адышоўся, гатовы сцяцца, знікнуць у любы момант.

- Ну, ну! Сіле супрацьстаіць толькі сіла, - мармытнуў, засаромеўшыся сваёй слабасці, і не адразу, не ў той жа момант, але супакоіўся: не яму, злыдню, адступаць перад святлом. Не мог патушыць, задушыць гэта ззянне, так, але і адступаць не павінен. Урэшце, гэта ж толькі фотаздымак, толькі паперка з выяваю той, каго гэты чарвяк некалі ўпадабаў... Выпраменьвае святло? Балюча, наскрозь працінае? Ну і што! Вось зараз захінецца, заслоніцца замоваю, як шчытом, засуне здымак назад - і ўсё стане на сваё месца...

Святло шэрхла. Гаслі, раствараючыся ў звыклым паўзмроку, яго праменьчыкі. Потым нават іскры іх, нават кволыя водсветы... Праз хвіліну-другую перад злыднем цямнела толькі груда здымкаў на падаконніку, і льга было, астудзіўшы паабпяканыя неасцярожнымі дотыкамі пальцы, зноў усталявацца ў пакоі па-гаспадарску.

Пасланца ночы так проста не напалохаць: нездарма ж яго - яго, а не каго-небудзь іншага, - паслалі сюды, даверыўшы ўступіць у барацьбу з тым, за каго змагаліся, за каго ўсё яшчэ змагаліся нябесныя сілы. Ён, злыдзень, справіцца, ён адолее гэтага чарвяка, з яго ж дапамогаю і адолее. А гэта згаданая ім Анэля...

Міжволі адступіў яшчэ на крок далей. Потым, перамогшы зноў узніклую прыкрасць, ужо сваёю воляю падышоў да Данілы. Наблізіўся амаль ушчытную. Угледзеўся, шукаючы ў ім тую струну, якая адгукалася на жаночае імя, і лёгка знайшоў яе: тоненькая, месцамі ўжо заплямленая цёмнай іржою, а то і сям-там пераедзеная ёю... Тузані мацней, заслані, а потым і сатры ўзніклы ад дотыку вобраз - і абарвецца.

- Мой! Лічы, браце, што ты мой: дзе ўжо табе, даўно і без мяне споенаму, уразумець, чым валодаеш, - чым валодаў бы, калі б мы дазволілі! А мы не дазволім. Таго ж, хто падказаў бы... Ніхто не падкажа. Нават гэтая Анэля. Калі добра прыгледзецца, то і ў ёй ужо не адна чарвяточына завялася. Пашкрэбціся, пашчыраваць... Бр-рр!

Ён нават галавою патрос, задаволены і вобразам, які ўсплыў, выплыў з ночы, і пачуццём, ім выкліканым: канешне, пашчыраваць, каб адасобіць, разгарадзіць гэтых дваіх канчаткова, давядзецца, не без таго, але ж ні сілы, ні ўмення ў такой справе злыдню, як кажуць, не пазычаць.

Адступаючы ў цень апошняй перадсвітальнай хвіліны, зноў і зноў аднаўляў у памяці жанчыну, прыгожую, даўгатварую, з зіхоткімі вугельчыкамі вачэй, што сваім прыхаваным святлом быццам абпальвалі, прапальвалі прастору: партрэт, трэба прызнаць, быў зроблены па-майстэрску. Не толькі з любоўю, а і па-майстэрску.

«Ну, ну! - падбадзёрыў сябе. - Уся барацьба яшчэ наперадзе, і не шкадаваць жа, што сам, сам узяўся захамутаць гэтага небараку, змусіўшы яго забыць пра той дар, якім валодаў...»

Дадумваць не стаў: і так ледзьве не прамаргаў тое імгненне, за якім пачынала абуджацца неба. У шырокім акне, павернутым на ўсход, яшчэ толькі што чарнела зацягнутая начнымі аблачынкамі бездань, а вось ужо ўздрыгнула, ссунулася якаясьці з аблачын - і ў нябачную, незаўважную напачатку шчыліну прасачыўся першы, яшчэ кволы праменьчык, потым другі, трэці. Іх ледзь прыкметная ручаінка падмыла, размыла цёмныя краі хмары, прабіваючы дарогу іншым, дужэйшым, гарачэйшым промням, якія праз хвіліну-другую падпаляць ноч. Падпаляць - і яна адступіць, папаўзе прэч, хутаючыся ў пацягнутыя за сабою хмаркі і імі, хмаркамі, прыглушаючы занадта яркае, усёмагутнае перад узыходам сонца святло.

Хвіліна, другая, трэцяя... Хвіліны сцякаліся разам, доўжачы, паглыбляючы ўрачыстае чаканне зямлі, доўжачы, паглыбляючы цішыню. Гэта не магло працягвацца бясконца: напружанне расло, святло, усё яшчэ няяркае, шырылася, - здавалася, вось-вось выбухне, разломіцца ад раптоўнага выбуху пасвятлелая высь і ўніз, на сонную зямлю, на сонны горад, у гэта шырокае, навіслае над горадам акно хлыне агонь. Усёзнішчальны агонь. Ці ратавальны, ачышчальны...

Замест выбуху - узляцеў і рассыпаўся ў паветры тут жа паглынуты ім, ледзь чутны звон, так, быццам ледзьве загучаўшы, лопнула перацягнутая ў напружаным чаканні струна, і зноў стала ціха. Праўда, цяпер цішыня выдавала іншаю - лягчэйшаю, больш празрыстаю. Неба над ёю пачынала іскрыць, халодныя іскрачкі паступова цяплелі, наліваліся жарам. І вось удалечыні, на самай кромцы неба, адна з іх успыхнула так ярка, што тут жа сталі ўспыхваць, запалымнелі, памкнуліся ўгору, услед за ёю, усе астатнія, і з-за сцяны цёмных каменных гмахаў вырваўся залаты струмень сонечнага святла. Ён не размываў - ён ламаў, крышыў рэшткі аблачын, плавячы, пераплаўляючы іх у сваім агні: вось-вось павінна было з'явіцца сонца!

Ноч мінала. Мінула. Там, за акном, ужо і следу яе пагляд не знаходзіў. Але гэта там, за акном. У пакоі ж, які быў застаўлены зашклёнымі шафамі, набітымі кнігамі, і ў гэту хвіліну выдаваў яшчэ больш непрыбраным, няўтульным, чым звычайна, сляды ночы кінуліся б у вочы любому: брудны, застаўлены пустымі шклянкамі і засмечаны агрызкамі і аб'едкамі стол, што служыў свайму гаспадару падушкай, перакінутае кімсьці крэсла побач, заплямлены соўсам ручнік на спінцы другога крэсла, груда здымкаў на падаконніку, паскручваныя і разматаныя стужкі на падлозе, сярод смецця. У дадатак жа да ўсяго - скрозь - то сціналіся, то зноў распаўзаліся, запаўзаючы ў самыя аддаленыя куткі і куточкі, шматкі разагнаных святлом суцемкаў, невыразныя цені, падобныя на размытыя, амаль ужо сцёртыя з паветра абліччы...

Само ж паветра, цяжкое, задушлівае, тут, за даўно не мытымі шыбамі, ледзьве кранутае першымі сонечнымі водбліскамі, пагойдвалася ціха, з ледзь чутным, натужным рыпеннем, якое не-не і пераходзіла ў глухі шолах, у непазнавальны ўжо шэпт: ш-ш-ш! ш-ш-ш!

 

3

 

Штосьці здарылася. Штосьці непапраўнае, страшнае ў сваёй непапраўнасці... І ўжо ж справа не ў перажытай аварыі, не ў разбітай ушчэнт машыне, прыстроіць якую дапамог сяржант, уражаны іх незвычайным знаёмствам. «Вы тая самая Ангеліна Багінская, якая напісала...»

- Тая самая, - буркнула, адказваючы ці то яму, ці то сабе злосна, непрыязна, быццам толькі цяпер адчула ўсю глыбіню абразлівага яго недаўмення, і грэбліва падцяла вусны: знайшоў сексуальнага монстра!

Два гады, як выйшла з друку «Блудніца», а то адзін, то другі ўсё вышуквае нешта на скамечанай пасцелі ўяўленага! Што там вышукваць? Да чаго прыглядвацца, калі сёння ў любога з іх душа ў язвах і ў ненатольнай празе насалоды расчэсваюць, раздзіраюць яны гэтыя язвы, тручыся адно аб аднаго, - хто ў ачмурэнні ад сваёй маладой сілы, хто ў чаканні наабяцанага сабе некалі шчасця, а і той і другі, нават жадаючы паходзіць на анёла, становяцца ў такія хвіліны ненасытнымі звярамі.

І каб жа толькі ў такія хвіліны! Колькі ні ўзіралася Анэля ў бязмежную далеч стагоддзяў, у чараду гадоў, дзён, прамінулых толькі на яе памяці, - усюды, у любое з імгненняў, раўлі, стагналі, корчыліся ў сутаргах і захлыналіся злосцю або нянавісцю людскія натоўпы, гэтыя шматгаловыя пачвары, узгадаваныя пеклам, на якое людзі, адмовіўшыся ад Бога, пагадзіліся і якое звыкла называлі жыццём. І не было нічога страшнейшага за гэта відовішча, і нават рэкі крыві, пралітыя за ўсю гісторыю чалавецтва, уяўляліся меншым, у параўнанні з такім скажэннем чалавечага вобліку, чалавечага наканавання, злом.

Чалавек не можа заставацца чалавекам, і толькі, ён павінен або ўздымацца і ўзняцца над сабою і вырасці ў бога, або скаціцца ў бездань і ператварыцца ў звера. Кожны выбірае сам. І скрозь, як было ўжо неаднойчы, выбірае лягчэйшае - смерць. Адмаўленне ад духу, ад духоўнасці, і смерць...

Анэля не хацела для сябе гэтага, не хацела! Калі б яна магла, калі б толькі магла дакрычацца да каго-небудзь - хоць бы да каго-небудзь аднаго ў цэлым Сусвеце, каб адчуць, паверыць, што не толькі яна блукае ў цемры, шукаючы, прагнучы знайсці нейкае выйсце з адзіноты! Дык не. Зноў і зноў кліч патанаў, тануў у пустаце, скразной - праз усю бязмежнасць - пустаце, і яна, кожны раз усё больш бездапаможная, зноў паддавалася скрусе, скрушнай сваёй тузе: без сілы, без іскрачкі спадзявання падоўгу, часам цэлымі днямі праседжвала над чыстым аркушам паперы, раз-пораз узіраючыся ў яго так, як узіралася б у самую гэтую тугу, раптам адасобленую ад сябе і такім чынам праяўленую, і маўчала.

Цішыня расколвалася, асыпалася вакол і ўнутры, у душы, калючымі сколкамі, ранячы, змушаючы ўспомніць, што апакаліпсіс - гэта апакаліпсіс кожнай такой хвіліны, а яна ні словам, ні зрухам не баранілася. Чакала, калі загаворыць душа, калі душа не вытрывае цяжкога, нечалавечага напружання і загаворыць.

Часам, з глыбіні невядомага, ці вядомага і забытага, адпрэчанага, выплывала думка пра тое, што гэты час цішыні быў часам малітвы і толькі пасля малітвы, калі б знайшла Анэля ў сабе малітоўныя словы, зямля і неба не адступаліся б ад яе - даўшы ёй і патрэбную сілу, і мужнасць, не адступіліся б. Але думка выплывала і тут жа сплывала - перш чым Анэля ўсведамляла ўсю важнасць падказкі, знікала, гублялася сярод мноства іншых, у большасці сваёй пустых, неістотных, і падрыхтаваныя для работы аркушы паперы заставаліся некранутымі. Зноў, як каторы ўжо дзень запар, некранутымі.

Канешне, Анэля магла б улезці ў чарговы немудрагелісты сюжэт, узяты з жыцця сучаснай жанчыны, вядомага не толькі па ўласным вопыце, прыдумаць яшчэ адну гісторыю, падобную да гісторыі апісанай блудніцы, і кніга знайшла б попыт, як знаходзілі яго папярэднія яе аповесці. Быў нават заказ на такую кнігу, заказ, які адно з прыватных выдавецтваў абяцала аплаціць проста па-царску, але...

Вось гэтага ўзніклага раптам «але» Анэля і не магла пераскочыць. Гэты раз - чамусьці не магла. Ці то сумненні, нябачныя, маўклівыя дэманы душы, ледзь толькі заявіла душа пра свае ніколі, ніводнага разу дасюль не скарыстаныя правы, накінуліся на яе ўсе разам, ці то проста стамілася ад вечнай пагоні за поспехам - за поспехам любой цаною, за кошт чаго заўгодна. Занадта вялікі кошт, відаць, - задорага каштавалі ёй прыдбаныя нялёгкім клопатам трохпакаёвая кватэра ў Зялёным Лузе, без раскошы, але ўтульна абсталяваны ў адным з трох пакояў кабінет, літаральна за некалькі гадоў сабраная ўсімі праўдамі і няпраўдамі даволі прыстойная бібліятэка, гучнае не толькі ў літаратурных колах пісьменніцкае імя. Імя, за якім, як нядаўна высветлілася, для любога абывацеля хаваецца сексуальны монстр...

Не, не, і гэта не тлумачэнне! Урэшце, Анэля ж дасюль ні аб чым не шкадавала. Жыла так, як выпадала. Карысталася тым, што здолела агораць. Пісала пра тое, што муляла. Што ўсё-такі муляла ёй. Бо і яна ж хацела таго або не хацела, але і яна, як і ўсе - разам з усімі! - была загнана ў пастку, з якой льга выбрацца, або шалёна кусаючыся, прагрызаючы сабе дарогу сярод такіх жа, апантаных ідэяй выжыць, або намёртва, мёртваю хваткаю чапляючыся за дужэйшага, за важака, паскугольваючы, павіскваючы ад уяўнай ці ўяўленай радасці. Вось і выбіралася. Вось і паскугольвала, патрафляючы густам гаспадароў становішча і не задумваючыся над тым, хто яны, гаспадары, і па якім праве ўсім і ўсімі распараджаліся. Усё здавалася ясным, усё лёгка вытлумачвалася: дзяржаўныя інтарэсы, новая палітычная раскладка, змены арыенціраў і каштоўнасцей.

Змены... Хутчэй ужо - несумленная замена! Замена звыклых, старых каштоўнасцей, што добра альбо кепска, але служылі на працягу многіх стагоддзяў, бліскучымі карцінкамі з чужога, зайздроснага, калі верыць гэтым карцінкам, жыцця.

Думка падалася раптам крыўднай. Больш таго! - абразлівай. Анэля нават паспрабавала адсунуць яе куды глыбей, у глыбейшы куточак, прыкрыўшы, засланіўшы згадкаю пра каву, пра кубачак гарачай кавы, які ёй яўна не зашкодзіў бы, але спроба аказалася няўдалаю. І пасля таго, як прайшла на кухню і, змалоўшы жменю пахкіх зярнятаў, згатавала сабе каву, развярэджаная душа ўсё азіралася на той адгароджаны куточак, па-ранейшаму прагнучы суцяшэння.

Што ж усё-такі здарылася? Чыйго суцяшэння не ставала, раптам стала не ставаць душы, растузанай нязвыклымі думкамі, нязвыкла балючымі пытаннямі? Анэля сама - сама! - выбрала некалі шлях, той шлях, які ўпёрся, уплішчыўся ў сцяну, занадта моцную, каб праламаць яе і апынуцца па ток бок збрыдлай і часам да ламаты ў сківіцах непрымальнай рэальнасці, і не магла зразумець, дзе ўрэшце апынулася. Тыя зменлівыя, няўстойлівыя ў сваёй зменлівасці карціны, адлюстраванні некалі недзе перажытага і даўно забытага, патанулага ў бяспамяцтве, якія прайшлі перад ёю ў перадсмяротныя, як ёй тады думалася, імгненні і якія яна спрабавала час ад часу аднавіць у памяці, нагадвалі іншую, невядомую рэальнасць. Тым больш што ледзь набліжалася яна да іх, да той загадкавай мяжы, за якой яны засталіся, усё прыгаданае тут жа аказвалася аблытаным павуцінаю...

«Павуціна! Я патрапіла ў павуціну!» - вярнулася чутая, з недаравальнай лёгкасцю адпрэчаная мінулы раз падказка, і цяпер Анэля не магла адмахнуцца ад яе: убачанае ці ўяўленае тады нешта ж азначала! Нешта ж яна, цудам, дзякуючы цуду, уцалеўшы ў той дзень, павінна была зразумець! Што?

Абпякаючыся, абпякаючы вусны, адхлёбвала каву і ліхаманкава перабірала, перагортвала ў памяці старонкі свайго жыцця, тых трыццаці сямі пражытых гадоў, далёка не кожны з якіх пакінуў у свядомасці выразны след: недзе ж пачынаўся адлік памылак, здрадаў і страт, якія склалі прад'яўлены ёй сёння рахунак! Задужа рана прад'яўлены... Мажліва. Але больш адкладваць плату і надалей, хутчэй за ўсё, не выпадала. Гэта ж яна адчувала. Шостым, сёмым - ці якім яшчэ там? - пачуццём адчувала. І як ні баранілася ад непрыемнага, непрымальнага адчування, як ні адцярэблівалася ад яго з дня ў дзень, яно не знікала. Зноў і зноў час то застываў у нерухомасці і абрушваўся ў нябачную бездань - і тады Анэля пачынала задыхацца, як выкінутая з вады на пясок рыбіна, хапала ротам паветра, спрабуючы неяк суцішыць боль у грудзях; то з шалёнаю хуткасцю пачынаў адкручвацца назад, усё глыбей у памяць, за межы памяці, у бяспамяцтва - і тады цямнела ўваччу і Анэля, бяссільная, здавалася, бясцелая, як бы завісала ў цемры, чакаючы, што тая вось-вось паглыне, заглыне яе, і вярталася да жыцця, да ўсведамлення жыцця і сябе ў ім, толькі пасля таго, як вострыя, халодныя бліскі расколвалі цемру на мноства ледзяных сколкаў. Ёй трэба, ёй мусова трэба было збіраць, сабраць іх, усе гэтыя сколкі, каб вызваліцца, каб нарэшце адцерабіцца ад перажытага, - і яна не ведала як.

- Усе мы забылі голас Божы. Як дзеці, адарваныя ад Бацькі яшчэ з калыскі, мы чуем і не пазнаём яго... - выплылі са згадкі амаль што не ўсвядомленыя тады, калі пачула іх, аддадзеныя разам з разбітаю машынаю мінуламу і ніводнага разу потым не згаданыя словы і выплылі так нечакана, што Анэлі здалося: яны прагучалі. Прагучалі настойліва, быццам змушаючы азірнуцца - яшчэ раз азірнуцца і ўспомніць...

Таго, хто сказаў гэта, яна не помніла. Помніла, што сяржант, звяртаючыся да святога айца, рашуча адхінуў, адцясніў яго ад машыны - не толькі ад машыны, а і ад яе, Анэлі. Нездарма ж ні ў першую хвіліну, ні потым не трапіў ён ёй на вочы, не зачапіў пагляду.

«Мы ўсе забылі голас Божы. Мы ўсе...»

Яна - помніла. Яна раптам успомніла!

 

Храм, белы-бялюткі ў сонечных промнях, вянчалі залатыя макаўкі, і адной з іх, самай большай, як здавалася ёй, малой, прывезенай сюды бабуляю, быў падчэплены да неба - не стаяў на зямлі, не вырастаў з зямлі, як вырастаў, калі Анэля задзірала галаву, з пагляда, а, падчэплены, прышпілены да неба залатым зіхоткім крыжам, пагойдваўся ў паветры. Ціха-ціха. З ціхім меладычным звонам.

Дзі-лін-нь! дзі-лін-нь! дзі-лін-нь! - адгукалася, асыпаючыся на плечы, паветра, і Анэля круціла галавою, каб убачыць, зразумець што асыпалася. Але бачыла толькі птушак, легкакрылых, імклівых ластавак, што чародка за чародкаю ўзляталі з-пад самых макавак, са сваіх схаваных ад пагляда гнёздаў, каб тут жа кінуцца ў высь, растварыцца ў ёй і, нечакана з'явіўшыся зусім нізка, над самымі купамі старых галінастых ліп, закружыцца, закружыць і гэтыя ліпы, і яе з бабуляю ў сваім руху, у няспынным, нястомным мітусенні. Дзі-лінь! дзі-лін-нь!

- Дабраслаў, Ойча Нябесны, дзіця гэтае, пашлі ў сэрца ейнае добрую волю, добрыя жаданні і намеры, пашлі любоў да ўсяго, што разумнае, праведнае і святое. Ахавай яе Тваёю святой ласкаю, а я буду славіць Цябе ва ўсе дні жыцця майго! Дабраслаў, Ойча Нябесны...

- Злаві мне птушку, бабуля, - не разумеючы бабуліных слоў, тузанула яе за падол Анэля. - Вунь тую!

Яна тыцкала пальчыкам у паветра, то ў адным, то ў другім кірунку, бо птушак станавілася ўсё больш - іх наляцела так многа, што неба за імі было не ўгледзець.

- Бабуля, чуеш?

- Мы прыехалі ў храм Гасподні, і ты, дзіця, упершыню ўстанеш перад Госпадам, папросіш...

- Я прашу птушку! - не даслухала яна. - У гэтага... у Госпада многа-многа іх - зірні! Я ж прашу толькі адну. Самую маленькую!

- Птушку? Ды ты ж сама ў мяне птушаня малое! - гладзіла бабуля яе па галаве. - Прымеш сёння хрышчэнне - і дасць Гасподзь табе крылы.

- Крылы? - засумнявалася Анэля, цікуючы за імклівымі ластаўкамі і раз-пораз спатыкаючыся, але тут жа ўспомніла, што бабуля ніколі, ні аднюткага разу не падманвала яе, і ўзрадавалася, узрадавана замахала рукамі. - Вось такія крылы? Вось такія?

Ёй здалося, што яна зараз успырхне, узляціць, што яна ўжо ўзлятае - перш над каменнымі прыступкамі, да якіх яны падышлі, потым вышэй, уздоўж белай сцяны, шурпатай на дотык, і яшчэ вышэй - над зіхоткім ліпавым веццем... Песня, дзіўнае, урачыстае песнапенне сустракала яе - і колькі ні ўзіралася Анэля, і хвіліну і другую, нічога, апроч дрогкіх агеньчыкаў вакол, не бачыла. Не заўважала. Як не заўважала, што баязліва, усё шчытней хінулася да бабулі, няўцямна чапляючыся за яе спадніцу, агаломшаная і гэтымі россыпамі агеньчыкаў і ўрачыстым спевам, і нязвыклым, дзівосным хараством ніколі не бачанага храма, успрынятым падсвядома, самой душою.

- Праслаўляе душа мая Госпада, і ўсцешыўся дух мой у Богу, Збаўцу маім...

- Спявайце Госпаду новую песню, спявай Госпаду ўся зямля...

Словы дасягалі і не дасягалі слыху дзяўчынкі, занадта малой, каб усвядоміць усю веліч і ўрачыстасць таго, што адбывалася вакол, - усё перацякала, пералівалася ў яе святлом, няяркім, дрогкім святлом, у якім патанала, знікала, штоміг пераўтвараючыся, рэальнасць і нерэальнасць бачнага.

То ёй здавалася, што ў акружэнні агнёў і незнаёма-прыгожых крылатых людзей яна кружляе недзе высока-высока, - і маленькае сэрца яе абмірала ад захаплення і стоенага страху, то і сапраўды, пасля таго, як Анэля адчувала, што нейкая сіла прыгінала яе да зямлі і цяжар чыіхсьці зведзеных у яе над галавою далоняў станавіўся ўсё больш гнятлівым, ёй станавілася страшна.

- Бабуля! - гукала яна тады, супакойваючыся толькі пасля таго, як намацвала рукою край бабулінай спадніцы.

- Імем Айца і Сына і Святога Духа... - пырскаў на яе вадою хтосьці аграмадны, на каго і зірнуць Анэля не асмельвалася, не асмелілася б, калі б не голас, зычны і раскацісты, які прыцягваў, які ўладна патрабаваў, каб яна расплюшчылася. - Імем Айца і Сына і Святога Духа... Амінь.

Анэля расплюшчылася. Аслепшы ад ззяння вакол, зноў хуценька звяла, сцяла павекі, але ззянне, дзіўнае, зіхоткае святло і цяпер працінала іх, і прыкідвацца невідушчай і надалей стала нецікава. Зіркнула раз, і другі раз. Шырока расплюшчыла вочы, павяла галавою, азіраючыся. Свечкі, свечкі! Яны гарэлі, патрэскваючы ў такт песнапенню, што лілося адусюль - і з вышыні, да якой позіркам было не дацягнуцца, і ад сцен, праз сцены, завешаныя прыгожымі карцінамі, - скрозь, з усіх бакоў.

Хоць не. Карціны, як і сцены, напэўна, толькі звідзіліся дзяўчынцы, бо не маглі ж яны ажыць, ажываць ад таго, што яна на іх дзівілася. А яны ажывалі - і не спеў ужо чула Анэля, а шолах лёгкіх крылаў за спінамі тых, хто да яе набліжаўся, і зіхоткім сваім адзеннем, і сонечнымі каронамі круга галавы асвятляючы ўсё вакол...

- Богу належыць твая душа, - крануўся яе пляча адзін з іх, наблізіўшыся. - Не дай падмануць сябе ні людзям, ні жыццю, табе прапанаванаму!

- Светлы дар табе ўручаем ад імя Госпада нашага...

- Шмат выпрабаванняў цябе чакае, дзіця. Няхай жа будуць у табе да скону і жаданне і сіла іх пераадолець!

- Няхай не адступаецца ад цябе Гасподзь!

- Святлом ачышчайся, пра святло, і ў табе жывое, памятай!

- Жыві з імем Госпада ў сэрцы! Ідзі шляхам, табе наканаваным, і радуйся... Радуйся імем Госпада!

Словы, хоць чула яна іх толькі праз лёгкі дотык рукі да свайго пляча, былі незразумелымі, тут жа, ледзьве адгучаўшы ў ёй, патаналі ў забыцці, але з'яўлялася, зноў пачала з'яўляцца і ў рухах, і ў думках лёгкасць, незвычайная і радасная. Так, нібыта не словамі адорвалі яе гэтыя дзіўныя крылатыя людзі, а крыламі - гэткімі ж, як і ў іх, крыламі...

 

Успамін вярнуў даўно забытае і здаўся такім яркім, быццам і не міналі год за годам, не мінулі тыя трыццаць з хвосцікам гадоў, якія падзялялі іх сёння: тады ж ёй і чатырох не споўнілася... Дзе, у якой царкве ўсё адбывалася, куды вазіла яе бабуля, каб цішком ад бацькоў ахрысціць, спытаць ужо не было ў каго. Ды і не гэта непакоіла, занепакоіла раптам Анэлю: не памятала ж, ніводнага разу дагэтуль не ўспамінала ні дня, у які яе ахрысцілі, ні анёлаў, якія яе ў той дзень благаславілі! Не ўспамінала - і раптам успомніла? Чаму? Чаму?! Мо гэта яшчэ адна падказка? Яшчэ адзін шанец штосьці ў сваім лёсе, пакуль не позна, пераіграць?

Званіў тэлефон. Званіў і званіў. Усё грамчэй. Усё настойлівей. І калі Анэля, пераможаная гэтаю настойлівасцю, зняла ўрэшце трубку, у пакой уварваўся зычны, устрывожаны голас Дана:

- Што-небудзь здарылася? Чаго ты маўчыш? Адкуль цябе давялося выцягваць?

- Адкуль? З успаміну, - таксама не павітаўшыся, быццам бачылася з былым сваім мужам не тры-чатыры месяцы таму, а толькі раніцою, нехаця патлумачыла Анэля. - З далёкага шасцідзесятага, ці шэсцьдзесят першага...

- Настальгія па добрых старых часах, калі ўсім здалося, што пачвара страху, рыгнуўшы, выплюнула іх, жывых і здаровых, на ўзбочча перажытага? Ці разгадка казкі пра белага бычка для новай кнігі спатрэбілася? - засмяяўся Даніла. - Ты ж на пачатку шасцідзесятых пешкам пад стол хадзіла!

- Ты, паабчапляўшыся сваімі камерамі, дзе ходзіш-блытаешся, што месяцамі пазваніць забываеш? Я пачала ўжо думаць, што хто-небудзь цябе нарэшце захамутаў і для большай бяспекі на павадку за сабою водзіць.

- Павадкі розныя бываюць...

- Дык павадок усё-такі ёсць? Якой даўжыні? Якога колеру? - пацвельвалася Анэля, шчыра ўзрадаваўшыся Дану і не хочучы паказаць, што ўзрадавана. - Спадзяюся, ты памятаеш, што любы павадок можа добра шыю намуляць, калі зашмат тузацца, па волі, па вольным жыцці старога бабыля засумаваўшы?

- Гэта не тое, пра што ты думаеш, - стараўся захаваць у голасе лёгкія, вясёлыя ноткі і Даніла, хоць яму ўдавалася гэта не лепшым чынам. - Я ж чакаю, калі ты пахвалішся сваім подзвігам, пра які ўся гарадская міліцыя ведае, і раскажаш нарэшце, як машыне нос набок звярнула, каб дзяўчынку ўратаваць.

- Ну-у-у... Я дасюль не ведаю да канца, хто каго ўратаваў, - вырвалася ў Анэлі.

- Спадзяюся, з табою ўсё ў парадку? - здрадліва, хоць і ледзь заўважна, уздрыгнуў у яго голас, і ён тут жа заспяшаўся ўсё зноў перавесці ў жарт. - Нешта ты дужа ціхмяная... Не кусаешся, не брыкаешся, як зазвычай, калі не з той нагі ўстанеш.

- Відаць, з той нагі пачала ўставаць, - паспрабавала Анэля ўсміхнуцца і не змагла і тут жа паскардзілася: - Не пішацца. Як зламалася што ўсярэдзіне.

- Што можа зламацца там, дзе пачынаецца вечнасць? А? - не мяняў тону Даніла, ужо справіўшыся з голасам. - Якое-небудзь выцягнутае з маленства і даўно згаслае спадзяванне? Няўдала намаляваны ўяўленнем масток? Павер ужо мне, далёка не бяздарнаму, па ўсіхных сведчаннях, кінааператару: Зямля не сышла з рэек і спраўна, як і дагэтуль, круціцца вакол сваёй восі. Сам нядаўна здымаў...

- Скажы, Дан, табе ніколі не муляла вывернуць разам з вантробамі і душу, усю як ёсць, каб расклаўшы перад сабою назбіранае за гады смецце, пакалупацца ў ім? Уволю пакалупацца? Самому, без сведак і патрэбных і непатрэбных дарадцаў?

- А чым, ты думаеш, я ўвесь час займаюся? - буркнуў той.

- Ну, не ведаю... Ты ж скрозь быў перакананы, што ў каго ўжо каго, а ў цябе заўсёды ёсць выйсце! Вось і думала, па старой звычцы, што ты, як і раней, калі знаходзіцца вольная хвіліна, пасылаеш усіх куды далей і напіваешся...

- Напіваўся! Таму, дарэчы, і напіваўся, што ад вывернутай душы нос адварочвала.

- Ты сказаў: напіваўся?! Ты кінуў піць? - учапілася за пачутае Анэля, не так узрадаваная спярша, як здзіўленая: развяліся ж некалі з-за таго, што не здолеў Даніла трымаць сябе ў рамках, як абяцаў. - Няўжо нарэшце, пасля столькіх няўдалых спробаў і прыкрых паражэнняў, здолеў?

- Нам трэба б сустрэцца, Анэля, - не адказаў ён на яе настойлівыя пытанні. - Час, па ўсім відаць, падціскае, і не хацелася б, папраўдзе...

- Хочаш прыехаць да мяне?

- Не, - памуляўся, перш чым прадоўжыць, Даніла. - Тое, што намерваюся сказаць, расказаць, патрабуе дакументальнага пацвярджэння. Патрабуе сякіх-такіх фактаў. Для большай пераканаўчасці. Таму лепш у мяне... Як-небудзь... Калі я буду гатовы да гаворкі.

- А ты не гатовы? - старалася Анэля не прыслухоўвацца да раптам узніклае ў сэрцы трывогі і ўсё ж чула, як цяжка яна варочалася там, у прадчуванні... У прадчуванні чаго? - Гэта так сур'ёзна, Дан? Так сур'ёзна, што вымагае пэўнай падрыхтоўкі?

- Гэта сур'ёзна, - не адразу адгукнуўся ён. - Я патэлефаную. Бо не проста хачу цябе ўбачыць - мне трэба шмат чаго расказаць. Каб ты зразумела. Каб даравала...

- Што - даравала? - заспяшалася Анэля, адчуваючы, што яшчэ імгненне - і ён пакладзе трубку, так нічога і не патлумачыўшы. - Што, Дан? Твой талент? - якім ты, як і я, скрозь расплачваўся і расплачваешся з гэтым мярзотным жыццём? Сваё і тваё адзіноцтва? Нашу разлуку і смерць так і ненароджанага дзіцяці, за якую прырода так жорстка ўжо спомсціла мне, зрабіўшы бясплоднаю і нікому, нават табе, не патрэбнаю? Што? Ты ж кахаў мяне, Дан! Ты і цяпер мяне кахаеш, я знаю. Я адчуваю. І хачу, каб так было заўсёды, чуеш? Каб заўсёды!

- Я патэлефаную.

Кароткія гудкі - і пасля таго, як Анэля паклала трубку, - не аціхлі. Не аціхалі так доўга, што яна, знясіленая і сваёю нечаканаю істэрыкаю, і беспамылковым адчуваннем небяспекі, якая пагрозліва навісала, навісла не адно над Данам, але і над ёю самою, урэшце змушана была абхапіць галаву рукамі і сціснуць, сціскаць усё мацней - да болю, да балючага паколвання ў скронях, каб вызваліцца, каб хоць так вызваліцца ад завершанай і ўсё-такі, па ўсім відаць, далёка не завершанай гаворкі.

Іх сцежкі зноў сыходзіліся. Сыходзіліся, каб разысціся. Цяпер, гэты раз, - назаўсёды. І ўвесь свет вакол меў да гэтага дачыненне, і ўсяму свету павінна была Анэля супрацьстаяць, калі не хацела аглухнуць ад болю, ад балючага ўсведамлення зробленай некалі імі абоімі і ўжо непапраўнай памылкі.

 

(«Калі і памылкаю, то шчасліваю памылкаю было даверыцца раптам душы, няўцямнаму душэўнаму парыву і, пазбягаючы людзей, ні ў каго не распытваць ні пра Назараніна, ні пра шлях, на якім яго можна было спаткаць. Шлях прарока пачынаўся з Назарэта, і ніяк гэты гарадок Марыі абмінуць не выпадала, адкуль бы ні рушыла ў дарогу, куды б, урэшце, ні кіравалася.

Ішла ж - і прыйшла. Няспешна, нічым ні ў каго не цікавячыся, абышла вулачкі, уздоўж якіх ляпіліся небагатыя, як і скрозь у гэтых краях, дамкі. Падзівілася, як, патанаючы ў густой зеляніне дрэў, весела, наўздагон адна за адной, збягаліся гэтыя нешырокія вулачкі да фантана, да яго чыстых вадаёмаў, напоўненых прахалодаю. Паўглядвалася ў спакойных, здавалася, бесклапотных жыхароў гарадка, сярод якіх жыў, так доўга жыў не прызнаны імі прарок.

Што яна хацела тут знайсці, уразумець? Што ўбачыць? Усё было занадта будзённым, звыклым. І ўмудроныя жыццём старыя, што сыходзіліся то тут, то там у невялікую купку, і падоўгу маўчалі, узіраючыся ў толькі ім бачную далячынь. І жанчыны, што, прыкрываючы твары, спускаліся да вады са жбанамі на плячы. І гульні падлеткаў, якім рупіла павыхваляцца перад старэйшымі сваім спрытам...

Вось толькі неба... Неба стаяла над галавою чамусьці вельмі нізка, вельмі блізка: здавалася, калі б выпрастала яна руку, то зачапіла б якое-небудзь з яго гарачых валаконцаў, абпёкшы пальцы, - нават позірк доўга не вытрымліваў яго сляпуча-белага дотыку, яго бляску, не-не і змушаючы Марыю ніжэй насоўваць край шаля, а то і прыкрываць вочы далонню.

Непрыкметна аціхлі птушыныя спевы і, навяваючы халадок, гучней зашапацела пацямнелае, адразу як пагусцелае вецце, а яна і не думала пра тое, дзе прыхіліць галаву. Калі ж з надыходам вечара, разам са змрокам, на гарадок раптоўна абвалілася цішыня і з-за цёмных сцен і вершалін дрэў - над імі! - вырысаваліся яшчэ цямнейшыя вершаліны гор, якія замыкалі лагчыны Ездрэлона, шлях зноў пагукаў яе. Не назад, не ў Магдалу, адкуль прыйшла. Не ў Капернаум, дзе, як чула яшчэ ў Магдале, часцей за ўсё жыў у сваіх сяброў-рыбакоў Ісус, а ў Ерусалім, куды на ўсе святы сыходзіліся адусюль паломнікі. Адусюль - і адсюль, з Назарэта, таксама.

Шлях гукаў - ёй трэба было спяшацца. Спяшацца і да раніцы яшчэ, да ўзыходу сонца падняцца, узысці на ўзгор'е, што навісала над сонным гарадком і, адкрываючы велічны далягляд, як бы рассоўвала горы, каб там, далей, дзе адна з горных вершалін абрывалася ў мора, зліцца з высокім чыстым небам над лагчынамі Іардана. Навошта ёй было падымацца туды, калі шлях, які вёў у Ерусалім, абмінаў скалістую выспу? Гэтага Марыя не ведала.

Вера вяла яе. Вера не толькі ў тое, што выздаравее яна, што ачысціцца пасля таго, як выганіць Назаранін злыдняў, уселеных у яе хваробаю ці злою воляю, а і ў тое, што азорыцца яе жыццё новым святлом, што яно ўжо азоранае, і адно трэба - дайсці, прайшоўшы шляхам прарока, укленчыць перад ім, слязьмі абмыць пасланцу Госпада ногі і выгукнуць, выдыхнуць: «Верую, Госпадзе! Не адштурхні рабы Тваёй!»

- Не адштурхні! Не адштурхні... - шаптала і шаптала, падымаючыся па залітай срэбным святлом і добра бачнай сцежцы, не заўважаючы ні каменных яе наростаў, аб якія раз-пораз спатыкалася, ні калючага кустоўя ўзбоч, аб якое чаплялася краямі хітона, ні ўсё больш адчувальнага, халоднага ветру, які, абвяваючы, студзіў разгарачаны твар.

Ці то ноч аблегчвала ёй пад'ём і незаўважна наматвала стромую сцежку на клубок поўні, ці то сама сцежка спяшалася выбрацца на прастор і, увесь час апярэджваючы яе, караскалася наперадзе, але ў нейкі момант Марыі пачало здавацца, што яна не адна пасярод гэтай аграмаднай ночы, пад гэтым зіхоткім ад святла небам, што стома адступае, адступіла, - аднекуль з'явілася сіла, дыхалася вальней, перасталі смылець, лягчэй ступалі пазбіваныя ў кроў ногі. Так, так, ні стомы, ні пякучага болю ў нагах... І яшчэ - ніякага адчування адзіноцтва, адзінокасці... Нават цішыні! Так, быццам усё вакол ажыло, на вачах ажывала: камяні і скальныя наросты, цені смакоўніц, што кажанамі навісалі сям-там над сцежкаю, і асыпаныя зорнымі промнямі, падобныя на дзівосныя начныя кветкі, яшчэ зусім нядаўна непрыкметныя калючкі, нерухомыя, цяжкія галіны ў густа-сініх струменях паветра і раскалыханыя ветрам званочкі зорак. Марыя чула то ціхі перазвон іх, падобны на песнапенне, то шэпт, звернуты не да яе, а да кагосьці вышэй, але і да яе таксама, бо вось жа адгукалася і яе, Марыіна, душа - і раз-пораз няўцямна варушыліся сухія, перасмяглыя вусны, бязгучна прамаўляючы адно і тое ж, раз за разам адны і тыя ж словы:

- Не адштурхні, Госпадзе!

Не ноч вырастала над ёю, вышэючы небам, - храм вырастаў. Велічны Гасподні храм. І няхай пра тое, колькі стагоддзяў, колькі тысячагоддзяў расці яму да таго часу, як паўстане над светам, сабраўшы сюды, пад свае зорныя скляпенні, усіх вернікаў, увесь люд зямны, не ёй, не Марыі, уведаць, быццам бы ясна бачыла яна ў гэтыя хвіліны і яго сцены, і купал у бязмежнай, недасяжнай вышыні, і самую гэту вышыню, самую гэту бязмежнасць - краёк яе, падобны на краёк зіхоткага, сатканага са святла покрыва. Покрыва свету. Гэтага, рэальнага, бачнага і асязальнага ва ўсіх сваіх праявах свету, і іншага, нябачнага, недасяжнага ні для позірку, ні для думкі.

Думаць, канешне, Марыя ні пра што такое не думала - ні слоў гэткіх, ні карцін гэткіх яна не ведала. А калі і ведала калі-небудзь, то не памятала. Але ж ірвалася душа з грудзей - спявала, адзывалася штосьці ў ёй, у душы, на кожны зрух, на кожны ўздых!

Ноч у гарах, першая на самоце ноч у гарах... Пад'ём даўно закончыўся, рух перапыніўся, а сцежка, як здавалася ёй, узрушанай, перапоўненай урачыстаю, чароўнаю незвычайнасцю гэтых хвілін, доўжылася, вабіла за сабою. Цяпер ужо - у вышыню, у зорную вышыню, пад перапеў зорак, такіх аграмадных, такіх зіхоткіх, што сэрца заходзілася ад захаплення. Ад страху і захаплення. Хто яна такая, каб неспадзявана ўшчытную наблізіцца да Патаемнага? Чым заслужыла перад Госпадам гэтую сустрэчу з адкрытым пагляду небам, з незямным хараством? Калі, у якую хвіліну ў ёй, у душы ў яе зазіхцела, забруілася жывая крынічка святла, здавалася, забітая раскаю і зацягнутая непралазнаю граззю?

- Госпадзе, Божа мой! - бухнулася Марыя на калені, укленчыўшы перад небам, перад мірыядамі зорак, якія струменілі ўніз дрогкае халоднае ззянне. - Што ж гэта, як не ласка Твая, Госпадзе? Што ж гэта?! Ужо ж і не было ўва мне нічога, што магло ўмясціць Цябе... Пыл, гразь пад нагамі Тваімі, ужо і не спадзявалася на ласку Тваю, даўно аплакаўшы жыццё сваё ганебнае, бяссілле сваё жаночае перад кіпцюрамі д'яблавымі, якія вось ужо каторы год раздзіраюць, шкуматаюць не толькі плоць маю грахоўную, але і душу маю збалелую, сабе на пацеху. Грэшная, Госпадзе, скрозь грэшная, перад усімі... А найбольш - перад Табою, святым і чыстым, за міласэрнасць, якой не заслужыла! Вось я, перад Табою... Не адштурхні! Пакарай гневам сваім, але цяпер, калі пагукаў, не адштурхні, Госпадзе!

Палатнеў, пакрываючыся халоднымі кропелькамі поту, твар, і ўцірала яна яго зрэдчас распушчанымі, распатланымі валасамі, не чуючы ні холаду, ні рухаў сваіх: душа пакідала яе - здавалася, душа адлятала ўвысь, наўздагон словам, выдыхнутым, выгукнутым з усёю страсцю, на якую Марыя была здольная, і радавацца трэба было - радавацца імем Госпада! Можа, возьме Ён яе растузаную, спакутаваную душу тут, у храме сваім нерукатворным? Можа, даруе ўсё і, бачачы бездань, якая ўсё глыбела ў ёй, не адштурхне, пакажа іншы, новы шлях?

- Да міласэрнасці Тваёй звяртаюся! Да міласэрнасці, якой спрадвеку адорваеш усё жывое і нежывое... - усё цішэй шаптала яна дрогкімі, непаслухмянымі вуснамі. - Не да чалавека, які пасмяяўся б з мяне, я гукаю, а да Цябе, Госпадзе. Мо і Ты пасмяешся, але, зірнуўшы на мяне, жывую ці нежывую - ужо і не ведаю, пашкадуеш, як шкадуеш любую зёлку, любую казюрку малую. Хачу пазбавіцца ад грахоў сваіх, ачысціцца - і не змагу без волі Тваёй на тое, без дазволу Твайго і літасці Тваёй. Гора мне, гора мне, грэшнай, - распуснай не так па волі ўласнай, як праз бяссілле сваё... Уся я перад Табою, Госпадзе! Не адштурхні!

Даўно словы гучалі адно ў душы яе, а Марыя ўсё ўслухоўвалася ў іх, у збуджанае імі рэха, якое перакочвалася ад адной горнай вяршыні да другой, і чакала. Чакала, як, чым адгукнецца на яе кліч неба, калі аціхне ўсё вакол, калі нарэшце аціхне...

Цішыні не было. Гукі, да якіх дадаваліся новыя, невыразныя і таму напачатку незразумелыя, не аціхалі - рэха па-ранейшаму перакочвала ўвесь іх бярэмак з месца на месца, усё шырэй і шырэй, так, быццам працаваў аграмадны, паслухмяны невядомай сіле махавік і ўзгор'е, падуладнае яго шалёным узмахам, яго рытму, хілілася, нахілялася то ў адзін бок, то ў другі, перасыпаючы на сваёй паверхні камяні і каменьчыкі, сколкі скальнай пароды і аскепкі адгучалых слоў, неасцярожна абабітыя смоквы і апалыя ў іх гушчу зоркі. Так, так, і зоркі! Што б яшчэ так прыгожа, так чароўна вызвоньвала то зусім блізка, то ў некаторым аддаленні ад Марыі? Абарваліся нітачкі, на якіх трымаліся, - і заслізгалі, пасыпаліся зоркі ўніз...

Пахітвалася ў такт з дзіўным перазвонам Марыя: то хілілася, падала тварам на рукі свае, малітоўна прасцёртыя ўперад, то адкідвалася назад, злёгку прымружваючы вочы, каб не аслепнуць ад нясцерпнага ззяння небасхілу, і як урастала ў павольнае кружэнне вышыні, бязмежнасці за ёю, ужо не ўспамінаючы, ні хто яна, ні адкуль прыйшла, ні чаго прасіла ў Госпада. Гасподзь бачыў яе пакору, ведаў, чуў яе муку і яе спадзяванні - чаго ж яшчэ? Не ноч, узводзячы свой неабдымны купал, уставала над ёю, а храм. Велічны храм Гасподні... І рос, шырыўся, гучнеў перазвон: дзінь-бом! дзінь-бом! дзінь-бом...

- Марыя Магдаліна?! Вогненнавалосая Марыя з Магдалы?!

Гучны бесцырымонны вокліч адштурхнуў, адкінуў Марыю яшчэ да таго, як яна канчаткова прачнулася і ўцяміла, дзе знаходзілася і што адбывалася. Лыпнуўшы вачмі і паступова падымаючы пагляд, убачыла ногі ў пыльных скураных сандалях, акаймаваны светлаю вохрыстаю палоскаю край хітона, дужыя, сашчэпленыя на грудзях рукі...

- Як ты тут апынулася? Га, красуня?

Не адказала. Тузанулася прэч, яшчэ на крок далей ад незнаёмца, ад яго насмешлівага голасу, разумеючы, што трэба ўстаць на ногі, абавязкова ўстаць на ногі, перш чым ён падступіць ушчытную і зашчэміць яе плячо ці руку ў сваёй. І ўжо стала ўставаць, падымацца, цягнучы з-пад сябе край шаля, каб прыкрыць распатланыя, раскіданыя па плячах валасы, каб неяк захінуцца ад жорсткага пажадлівага мужчынскага позірку, як незнаёмец, злёгку скрывіўшы вусны ва ўсмешцы, ступіў следам.

- Не набліжайся! Я... я... не дамся! Не паддамся! - ледзь стрымлівала Марыя калатун, які ўсчаўся нечакана і так недарэчы, і хоць ужо стаяла твар у твар з незнаёмым юнаком, то ліхаманкава, сутаргавымі рухамі апраўляючы, агладжваючы скамечаную апратку, то спрабуючы скруціць, падкамячыць шалем капну сваіх мядзяных валасоў, гатовая кінуцца наўцёкі ці што ёсць моцы працівіцца, бараніцца, калі ён не адступіцца ад свайго намеру, адчувала, што сіла пакідала яе, што сіла пакіне яе раней, чым штосьці адбудзецца.

- Не веру вачам сваім, - на ўсе зубы пасміхаўся той. - Выбранніца самога Прыапа, пра чыю палкасць у мужчынскіх абдымках расказваюць легенды скрозь па ўсім узбярэжжы Генісарэцкага возера, спалохалася поўнага няўтольнай страсці юнака? Вогненнавалосая Марыя ва ўцёках ад д'ябла, ад сямі ягоных злыдняў, уселеных у яе праз вечную спакусу... Ха-ха-ха! Ды да самага Ерусаліма ніхто ў сваім розуме такому не паверыць! Дай абдыму, сагрэю...

- Адыдзі!!! - апошнім намаганнем волі, сабраўшы ўсю сваю сілу, увесь свой гнеў у гэты рух, штурхнула, адштурхнула Марыя маладога насмешніка, і той, яўна не чакаючы ні гэткай рэакцыі, ні такога моцнага штуршка ў грудзі, не толькі адхіснуўся, але і, губляючы раўнавагу, не ўтрымаўся на нагах.

Марыя, павольна, нага за нагу, адступаючы, адыходзячы, яшчэ пачула яго злосную, грубую лаянку пасля падзення, па ўсім відаць, не вельмі ўдалага, але пачула ўжо як бы здалёк, як бы праз раптоўна выраслую паміж імі сцяну цішыні, якая абвальвалася на яе ўсім цяжарам, ламала яе, уціскала ў зямлю. Зямля ад гэтага ціску лопалася па ўсім крузе вакол, глыбокія, кожны міг глыбейшыя расколіны праціналі, рассякалі бяссілае цела, праходзячы наскрозь. І вось ужо не яна, Марыя, а камяністая зямля гэта, гарыстая прастора гэта білася ў канвульсіях, курчылася ад болю на вачах у неба. І хілілася, нахілялася над ёю неба, як бы спрабуючы расчуць, пачуць даўно адгучалыя, даўно расталыя ў промнях раніцы словы:

- Уся я перад Табою, Госпадзе...»)

 

4

 

Мантажную Даніла здолеў выбіць усяго на чатыры гадзіны, і гэтых чатырох гадзін было яўна недастаткова, каб з груды матэрыялаў, адзнятых падчас шматлікіх паездак, адабраць найбольш удалае, найбольш значнае і, выкарыстаўшы спецыяльна падабраныя хранікальныя кадры, зманціраваць фільм. Фільм, умоўна названы «Рух у біямасу», які завяршаў даўно і не па сваёй волі некалі распачаты цыкл дакументальных кінастужак, ці, дакладней, дакументальных кінадаследаванняў пра чалавека ў зоне. У зоне ўплыву, як вызначыў для сябе Даніла, маючы на ўвазе не толькі радыяцыйны, а любы ўплыў на чалавека, на яго прыроду, фізічную і духоўную, адкуль бы ён ні сыходзіў, адкуль бы і кім бы ні накіроўваўся. А што ён накіроўваўся, што за вынікамі нябачнага для большасці працэсу, нябачнага псіхічнага ўздзеяння сачылі не адны вочы, не адзін-два прыборы, у Данілы сумненняў не было.

Цяпер - не было. Сёе-тое вычытаў, перагледзеўшы груды кніг, якія мелі хоць нейкае дачыненне да таямніцы быцця і небыцця, да таямнічых, схаваных за невядомымі навуковымі даследаваннямі вытлумачэнняў яе. Сёе-тое, як кажуць, сам расшурупіў, дзесяткі, сотні разоў пракручваючы то з адпаведнага дазволу выкалупаную ў архівах старую хроніку, то адзнятае ім самім за апошні час, на працягу некалькіх апошніх гадоў, і ўзіраючыся ў твары, у вочы людзей, вечных паддоследных...

Так, так, паддоследных, з якіх служкі невядомых гаспадароў як імкнуліся, так і імкнуцца вытруціць нават успамін пра іх прыналежнасць да неба. Якое там неба, калі ўласнай душы не чуюць! - хто пасля нядаўняга абпраменьвання Чарнобылем, хто пасля шматгадовага ачмурэння ідэяй агульнага шчасця ў краіне, ператворанай у канцэнтрацыйны лагер, хто пасля псіхічнай ці псіхатропнай апрацоўкі яшчэ ў час акупацыі, у гады Другой сусветнай вайны, калі шырока, ледзьве не ў сусветным маштабе праводзіўся эксперымент па масавым замбіраванні, вынікі якога становяцца відочнымі толькі сёння. Заўтра ж... Будучыня адкідвае свой цень назад, вучаць класікі!

Даніла сумна ўсміхнуўся. Не знішчаць, не згладжваць няроўнасці паміж людзьмі, а паглыбляць іх, узводзячы непераадольныя бар'еры: уладыкі - натоўп верных служак партыі - ананімная маса людзей, ператвораных у рабоў назаўсёды... Вось мэта прапанаванай Гітлерам біялагічнай мутацыі, і хто б сёння ўзяўся сцвярджаць, што яна не натхняе новых прэтэндэнтаў на не заняты чорны прастол?

Што ўжо што, а кінахроніка мінулых гадоў, мінулых падзей, нават добра ў свой час прасеяная і ўрэзаная ўсёмагутнаю цэнзураю, - страшны дакумент. Яшчэ б! Калі тыя падзеі, тая перажытая не адным народам свету трагедыя кожны раз асвятлялася, падсвечвалася неяк іначай, з пазіцыі таго ці іншага часу, той ці іншай ідэалогіі, то твары людзей, захаваныя на адзнятай тады кінаплёнцы, не мог замяніць, змяніць ніхто. А на тварах - то адна на ўсіх жывёльная пакорнасць, то адзін на ўсіх нястрымны энтузіязм, то адно на ўсіх неадольнае жаданне выжыць, выжыць за кошт каго заўгодна, за кошт усіх астатніх... «Верыць! Падпарадкавацца! Змагацца! Кропка! Гэта ўсё!» - прагучаў у цэнтры Эўропы загад, і ні ў каго ні з аднаго боку, ні з другога не ўзнікла сумнення.

Кінахроніка мінулых гадоў, сведчанне самой гісторыі... Гісторыі, якая, што ўжо добра відочна, не стала ўрокам ні для аднаго пакалення. Ні для аднаго! Пацвярджэннем таму - і яго, Данілавы, стужкі.

«Багадзельня», «Па сцежках хворай псіхікі», «Міска баланды», «Афганцы», «У святле промневай хваробы», «З перадсмяротнай споведзі медыка», «Туга па гераізму», «У палоне жорсткасці», «Гавораць ліквідатары», «У-207І44», «Экскурсія ў нябыт»... Цэлы цыкл фільмаў-даследаванняў, з якіх вынікае: апроч ясна і ўсімі бачных фактаў, існуе мноства іншых, нябачных ці ўмела прыкрытых, замоўчаных, што адно і тое ж, і якраз у іх - папярэджанне пра ўзніклую небяспеку. Пра смяротную небяспеку не для некага аднаго, не для асобнага, асобна ўзятага чалавека, а для людства, якое ў нястрымнай пагоні за камфортам, за ўсё новымі ўцехамі можа не заўважыць, што ператворыцца ці не ў такім далёкім ужо часе, будзе ператворана ў біямасу.

Усё проста. Сама прырода прадугледзела механізм своеасаблівага паратунку: калі надыходзіць час цяжкіх, невыносных выпрабаванняў на мяжы чалавечых магчымасцей, адключаецца розум - і чалавек ператвараецца ў бяздушную самнамбулічную істоту, якая перастае што б там ні было адчуваць і здольная выжыць, жыць у самых неверагодных умовах. Выжывае. Жыве. Ні на хвіліну не задумаўшыся пра тое, што жывая толькі плоць і адбылася падмена - падмена душы, падмена наканаванага небам шляху. Сёння ж не патрэбны і цяжкія, невыносныя выпрабаванні: розум лёгка адключаецца з дапамогаю навукі - хіміі, біяхіміі, біяэлектронікі...

Не, не, калі раней Данілу мучыла тое, што ніводзін са зробленых фільмаў не быў і ніколі не будзе паказаны шырокай публіцы (як жа - талент, укладзены ў работу, заставаўся неацэненым!), то сёння тыя мукі ўяўляліся пустымі, прыкрымі. Ён з дапамогаю магутнай сучаснай оптыкі не толькі ўбачыў, а і занатаваў пэўныя знакі навіслай над усімі небяспекі, ён павінен быў папярэдзіць людзей, нават калі б яны не схацелі слухаць, выслухаць яго, - і не мог. Не мог, пакутуючы не ад таго, што скаваны па руках і нагах, што яшчэ адзін-другі залішне рэзкі рух - і косткі не вытрымаюць, хруснуць, а ад таго, што не адчуваў у сабе ні сілы, ні рашучасці зрабіць апошняе намаганне і вырвацца. Усё-такі, няхай цаною свайго жыцця, а вырвацца з рук гаспадароў, якіх выбраў некалі сам. Сам!

Мо калі б ведаў, калі б мог прадбачыць вынікі сваёй работы спачатку, з самага пачатку, то зрэагаваў бы неяк інакш. Ці хоць бы не так паспешліва шыю падстаўляў. Але што пра тое сёння... Хто б і што б яму, маладому, зялёнаму, тады патлумачыў?

«Хочаш мець лепшую на сённяшні дзень апаратуру і большую, чым усе іншыя, свабоду дзеянняў?» - спыталі, не ўтойваючы, адкуль сыходзіла прапанова, хоць маглі па тых часах і не пытаць, і што ён, Даніла, мог адказаць? Што не хоча? Што сам адмаўляецца ад работы, калі не ад самой прафесіі кінааператара?

Адказаў так, як ад яго чакалі. З думкаю, што неяк жа здолее не запэцкацца, выйграўшы ў часе... І дасюль памятае ўсмешку, халодную, пагардлівую ўсмешку таго, хто прапанаваў яму той няхітры выбар. Твар, безаблічны і быццам нежывы ў сваёй застыласці, адшліфаванай доўгаю, добраю вывучкаю, сцёрся з памяці, а ўсмешка між тым помнілася. Спярша падсвядома, потым, з гадамі, калі Даніла навучыўся не толькі заўважаць раней нябачнае, незаўважнае, а і прыгадваць сёе-тое з не заўважанага некалі раней, - да агіды, да непрымальнасці выразна.

За дурня яго палічыў лейтэнант. Нават не за палахліўца (палахліўцамі тады былі ўсе!), а за дурня, якому і ў галаву не прыйшла старая як свет ісціна: калі д'ябал тыцкае пад нос дзве сцятыя ў кулакі далоні і прапануе выбраць з таго, што схавана ў іх, - адно ці другое, на выбар! - нельга паддавацца спакусе і выбіраць, таму што ў любым выпадку ён напэўна падсуне якую-небудзь загадзя падрыхтаваную гнуснасць...

Што ж, Даніла і быў дурнем, маладым, самаўпэўненым дурнем: і згоды супрацоўнічаць з органамі бяспекі на прапанаваных умовах не давялося лейтэнанту доўга дамагацца, і што трэба падпісаў без лішніх угавораў ці пагрозлівых папярэджанняў пра адказнасць, і платаю за сваё супрацоўніцтва не пагрэбаваў - ні тады, ні пазней... І бачыў жа, бачыў, з кім, з чым сілаю памерацца ўздумаў, у небяспечную, па ўсіх мерках, гульню ўступаючы, разумеў, чым заплаціць, чым давядзецца плаціць, калі дасць сябе на чым-небудзь падлавіць, ці хоць бы западозрыць, а на ўсё, і загадзя, пагадзіўся. Быццам не сам вырашаў. Быццам не ён, а лёс распарадзіўся.

- Лёс... Хутчэй ужо д'ябал, што вечна пад нагамі блытаецца! - буркнуў сабе пад нос, адганяючы думкі, за якімі зноў учуў жаданне апраўдацца: перад кім апраўдвацца? За што?

Не, не, ніколі не зрабіў бы ён таго, што зрабіў, што паспеў зрабіць, не ўступіўшы ў тую гнусную змову. І самую ж сучасную замежную апаратуру ў сваім карыстанні меў усе гэтыя гады, і большаю, чым іншыя, свабодаю ў дзеяннях (абы яны не выходзілі занадта далёка за абгавораныя рамкі!) уволю цешыўся, не толькі на тых, каму служыў, але і на сябе працуючы. Цяпер бы толькі больш-менш варты выхад знайсці!

Выхад... Ужо ж, наўрад ці дадуць адшукаць і скарыстаць яго цяпер, пасля таго, як не ў адзін з калідораў апраметнай з іх дапамогаю зазірнуў, тут Даніла, хутчэй за ўсё, не памыляўся. Не збаіцца, што перад усім светам выставяць па вушы абпэцканым смалою і граззю - глотку тою граззю заб'юць, змусіўшы глытаць яе, пакуль не захлынецца. А не - і таго горш: з дапамогаю дзвюх-трох таблетак ці двух-трох уколаў ператвораць у тупую жвачную жывёліну, набітую перамолатымі на труху амбіцыямі... Не з яго, Данілавым, здароўем спадзявацца, што так ці йначай спрацуе ў патрэбную хвіліну інстынкт самазахавання. Адно і спадзяванне на таго, каго ніколі ў сваім мітуслівым жыцці не знаў, - на Госпада Бога, вось толькі ці бачыў той яго, ці схоча выслухаць?

Думкі не перашкаджалі рукам - рукі звыкла, умела рабілі сваю работу: спрытна адразаліся, адкідваліся лішнія ў задуманым фільме кадры - і тут жа, следам за позіркам, а то і адначасова, аднамомантна з ім, пачыналі спалучацца, зрастацца ў адным непадзельным руху два, тры розныя часавыя пласты. Яны, здавалася, няўхільна напаўзалі з розных, з супрацьлегла розных бакоў, насустрач адзін аднаму, схлістваючыся, захлістваючы даўнімі падзеямі нядаўнія, і толькі Данілавай воляю зноў набывалі выразнасць, працяг, паступова станавіліся адным цэлым.

Конныя казакі, нястомна сцябаючы праваруч і леваруч нагайкамі, разганялі натоўп дэманстрантаў - нячутныя крыкі і стогны збітых з ног людзей закручваліся чорным шалёным смерчам і, зносячы, разбураючы ўсё на сваім шляху, дасягалі глухога, зацягнутага крывавымі хмарамі неба - неба нястрымным ліўнем абрушвалася на зямлю, маланкамі рассякаючы яе ўздоўж і ўпоперак. Расселіны пад бліскі маланак, бязгучныя і ад таго яшчэ больш жахлівыя, ператвараліся ў франтавыя, забітыя калонамі салдат вермахта дарогі, якія зацягваў дым пажараў, - усплёскі агню выдзіралі з цемры царкву, каб тут жа, за чарговаю хуткаю зменаю кадраў, усе пяць купалоў яе, сарваныя страшным выбухам, рассыпаліся, асыпаліся, усё больш запавольваючы імгненні, уніз, у натоўп, на галовы сучасных, модна апранутых разявак, што дзівіліся на расстрэл парламенцкіх сцен, за якімі хаваліся наваяўленыя прэтэндэнты на вярхоўную ўладу.

Не ставала голасу, голасу неба ці голасу з апраметнай, на які павярнуўся б твар натоўпу... Хоць не, голас гучаў. Гучаў у ім, у Данілу, і калі, адкручаныя назад, зноў замільгалі толькі што зманціраваныя кадры, ён змушаны быў прыслухоўвацца, услухоўвацца ў яго.

- Натоўп... Паслухмяны чалавечы статак! Зірнуць - знешне шэрая, пазбаўленая выразнай формы маса, а ледзь толькі выхапіць з яе камера каго-небудзь аднаго і ўчэпіцца ў яго, безаблічнага, бяскрыўднага на выгляд, адразу стане бачна, што і ў ім стаіўся, чакае свайго часу монстр. Маленькі такі, непрыкметны такі монстр, які, калі даць, дазволіць яму адчуць няхай часовую, няхай чыста сімвалічную ўладу над кім іншым, слабейшым, тут жа пачне выяўляцца, расці, абрастаць ікламі і кіпцюрамі... Ды запавольвай, запавольвай рух камеры! Памятай, што і ты - адзін з іх, адзін з натоўпу рабоў!

- Вось гэта ўжо дудкі! - буркнуў абураны паваротам думкі Даніла.

- І ты - адзін з натоўпу бязмозглых рабоў, - з перапыненай фразы прадоўжыў голас, - і ў тым, што неабходна для дасягнення ўбітай, уцямяшанай у цябе мэты, не ведаеш ні жалю, ні сумненняў. Што па зямных мерках і правільна. Мэта - не тое, што павінна хваляваць цябе, створанага, вымуштраванага для таго, каб выконваць каманды: аднойчы прышчэпленага табе адчування вялікай мэты дастаткова: не ты першы, не ты апошні... Сутнасць прапанаванага можа быць і ідыёцкай, але не мэта, а адчуванне мэты зараджае цябе і такіх, як ты, усёпераадольнай, усёзнішчальнай, калі спатрэбіцца, энергіяй. Чаго яшчэ? Сказана ж: «Верыць! Падпарадкавацца! Змагацца!»

Усё прагучала так выразна, што Даніла міжволі заазіраўся. Потым, злавіўшы сябе на гэтым бязглуздым руху, незадаволена зморшчыўся: насланнё, няйначай... Задужа засяродзіўся на падтэксце задуманага фільма...

Кадры, кадры, кадры! Спрэсаванае ў іх стагоддзе выпраменьвала трывогу - Даніла адчуваў гэта кожным фібрам сваёй душы, кожнай клетачкай сваёй плоці. Нездарма ж яшчэ ў казаннях пра канец свету, пра Армагедон, згадваліся людзі з наглуха закрытымі тварамі: вось яны, людзі з маскамі замест твараў, паўсюдна - у кожнай зале пасяджэнняў, у кожнай казарме, у кожным вулічным натоўпе. Самае малое непаразуменне - і кінуцца брат на брата, як ужо кідаліся неаднойчы. Самы вар'яцкі загад, падсвечаны абяцаннем светлай будучыні, - і нікому і ў галаву не прыйдзе не толькі паспрабаваць сарваць маску з таго, хто яго аддасць, а і проста аспрэчыць загаданае. Страшна. Страшна зірнуць на крок далей...

А калі крануць патаемныя, глыбока схаваныя спружыны гісторыі? Калі паверыць здагадкам нешматлікіх, абылганых дактарамі ўсіх навук прадвеснікаў невядомай будучыні, далёкіх будучых часоў і прызнаць, што наша жыццё праходзіць не толькі ў гэтым рэальным, добра бачным і адчувальным, але і ў нябачным і не адчувальным свеце, поўным бяздонных пячор, населеных зусім не ценямі, а бясцелымі, магутнымі жыхарамі змроку? Ці пайсці яшчэ далей і прызнаць, што воляю тых, хто аддае сёння загады, будучы прэзідэнтам той альбо іншай краіны, кіруе магутны ўладыка гэтага, нябачнага для простых смяротных свету - Князь Цемры?

Фантастыка? Бязглуздзіца? Выдумка вар'ята? Ды не... Людзі, калі прыгледзецца, так часта ў масе сваёй нагадвалі біяробатаў, паслухмяных любым, самым вар'яцкім загадам, што толькі дзіву дацца! Было ўсенародна абвешчана, што Бога няма, што яго прыдумалі невукі, - і паляцелі галовы з храмаў, а потым і з тых, хто правіў у гэтых храмах службу. Было загадана стаць бязроднымі і растаптаць гісторыю сваю, каб пацешыць нашчадкаў магутнага суседа, - і растапталі, так затаптаўшы, зацёршы, што месцамі і зернетка жывога не засталося. Было ўпісана ў падручнікі, што, каб стаць паўнапраўнымі інтэрнацыяналістамі, трэба забыцца на матчыну мову - і не толькі забыліся, а кінуліся бэсціць яе перад дзецьмі і ўнукамі, перад цэлым светам. Тое ж, што засталіся ні з чым, жыцця, будзённага жыцця не тычылася - новы дзень прыносіў той жа, заўсёдны, клопат: зноў трэба было па званку будзільніка ўстаць, праглынуць свой сняданак, уплішчыцца ў перапоўнены аўтобус і не спазніцца на работу, восем гадзін запар укалваць ці біць лынды, робячы выгляд занятага працаю чалавека, не трапіць на вочы начальству з прыхопленым з цэха матком электраправодкі, пасля змены наскрэбці грошай на выпіўку з прыяцелем, не прапусціць чарговы фільм з тэлесерыяла...

Даніла крыху ўтрыраваў, не без таго. Але ж збрыдла ўвесь час прыкідвацца задаволеным, блытаючыся ў ліпкай павуціне слоў: «эвалюцыя», «цывілізацыя», «дэмакратыя», «урокі гісторыі»... Урокі! Хто і чаму на гэтых крывавых уроках навучыўся? Хто і ад чаго здолеў абараніцца, зноў і зноў сцвярджаючы, ці калі і не сцвярджаючы, то робячы выгляд, што нічога сур'ёзнага за масавым атупленнем, за абыякавасцю цэлых народаў да свайго лёсу, да сваёй будучыні не стаяла і не стаіць? Эпідэміі маюць звычку паўтарацца, і калі ўсе пачынаюць пагаджацца, што пагрозы новага ўвасаблення сатанінскага духу, цень якога так выразна, так страшна выявіў фашызм, не існуе, то што гэта? Слепата? Адрыжка атэістычнага выхавання? Агульны, пад дыктоўку д'ябла, дэбілізм?

Над адной шостай часткай планеты не год, не два на месцы выдраных з мясам крыжоў чырванелі пяцікутнікі зорак, крывавымі водсветамі благаслаўляючы масавыя рэпрэсіі, а нам сёння - пра забаўкі любімага народам да самазабыцця параноіка! Па ўсёй Германіі палалі кастры з кніг, выкладзеныя ў форме свастыкі, каб у хуткім часе агонь перакінуўся і на Эўропу, а нам - пра эканамічны спад і злачынную змову палітыкаў і генералаў! Гітлер і тыя, хто за ім стаяў, навязалі свету «маніхейскую вайну», што згадваецца ў Бібліі як Бітва Багоў, і прахам пяцідзесяці мільёнаў тых, што згарэлі ў крэматорыях, былі закапаны ў вечную мерзлату тундры, згнілі ў магілах ці непраходных балотах, угноеная зямля ад Курылаў да Атлантыкі, а нам, дагэтуль усё яшчэ падключаным да машыны прапаганды, - пра ўрокі гісторыі! Вось што атрымліваецца, маўляў, калі чалавек паддаецца сваім распусным інстынктам... Не, не, усё сур'ёзней. Усё значна сур'ёзней. Ёсць жа, урэшце, сведчанні. Ёсць хроніка!

Хроніка, хроніка... Чорны той дзень, калі забіты бязвінны чалавек, і няма над зямлёю іншых, і кожны яе дзень чорны, - сумна зазначалі далёкія продкі, а і гэтаму іх смутку зайздросціў Даніла. Сёння ні тысячы самых розных статыстычных кантор, ні тысячы інфармацыйных службаў і агенцтваў па ўсім свеце не спраўляюцца падлічваць ці хоць бы лічбава вызначаць колькасць штодзённых ахвяр: катастрофы, стыхійныя бедствы, рэгіянальныя войны, этнічныя канфлікты, разгул сусветнага тэрарызму, эпідэміі новых і ўсё больш небяспечных хваробаў, паўсюдны рост злачыннасці... Што гэта? Адкуль ішло? Адкуль бралася, калі і царква, і ўсе прававыя інстытуты, і ўсе сілы правапарадку, аховы здароўя і адукацыі і выхавання змагаліся за чалавека?

Чым больш абапіраўся Даніла на самыя разрозненыя факты і стараўся як мага глыбей прааналізаваць іх, тым усё рашучай прыходзіў да самім жа некалі высмеянай высновы: усім кіравала адна воля - магутная, злая воля, якая няўмольна, няўхільна падштурхоўвала чалавецтва да самазабойства, да самазнішчэння. І супрацьстаяць ёй можна не толькі перамогшы, штодня перамагаючы сваю зямную прыроду, а памятаючы, што ў кожным, з кожным, пакуль ён трымаецца за сваю душу, Бог, Яго благаслаўленне...

Матэрыялізм, хоць і трапіўшы на не вельмі ўрадлівую глебу дваццатага стагоддзя, добра пажыраваў на крыві і касцях тых, хто па сваёй волі ці пад прымусам адмовіўся ад Бога, ад боскага, нятленнага ў сабе, - і таму стаў тленам і быў растаптаны. Дзеля наступных пакаленняў, як растлумачаць потым гісторыкі тым, што ўжо самі не схочуць ні над чым задумвацца.

Навошта задумвацца? Навошта, калі яны - прах, зямля, якая стане зямлёю? Навошта імкнуцца да святла, у недасяжнае, ці занадта пільна ўзірацца ў змрок, пад ногі? Ніхто ніколі не казаў ім, аглушаным жалезным скрыгатам часу, што яны - дзеці вечнасці, а не гэтага бездухоўнага, аддадзенага ва ўладу д'яблу часу, ніхто ніколі не паказаў, што яны - дзеці неба, а не зямлі.

Бедныя, неразумныя дзеці! Грубы, груба ўведзены ў штодзённае карыстанне матэрыялізм за адно стагоддзе агаліў, спустошыў іх слабыя душы, зло, калі і не апраўданае, дык прызнанае як сіла ўсімі ідэалогіямі, раз'ядае рэштку... На кадрах, знятых Данілам падчас разгону міліцыяй моладзі, якой уздумалася зганьбіць помнік правадыру рэвалюцыі, паабчапляўшы яго пудзіламі і сімвалічнымі вісельнямі, гэта добра чытаецца: шалёны бляск вачэй, нічым не прыкрытая злосць, злосная рашучасць давесці сваю справу да канца - як на адных, так і на другіх тварах...

- Трэці раз ужо спыняешся на гэтым кадры, на гэтым твары, - закліньвае, ці што?

- А-а, Фёдараўна! - не павярнуўшы галавы, кіўнуў ён гаспадыні мантажнай. - Як думаеш: падобны гэты твар на твар чалавецтва?

- Ча...лавецтва?! - папярхнулася жанчына словам ад нечаканасці пытання. - Аксціся, Дан! Перакошаная шалёнаю злосцю морда гэтага маладога дэбіла - твар чалавецтва?

- Ну, калі прыгадаць тэленавіны хоць бы аднаго асобна ўзятага дня, - разам з крэслам крутануўся ад стала Даніла, стомлена пагладжваючы пальцамі скроні, - то любая гіпербала, любое перабольшванне не здасца гратэскам.

- Не, не, не, любчык! Толькі не такое. У пару перахрысціцца, імем Госпада баронячыся, і калі ўжо пра будучыню гаворка...

- Будучыні можа і не быць, Фёдараўна, - збіраў раскіданыя стужкі Даніла, не ўстаючы з крэсла і зрэдку зіркаючы на нечакана расхваляваную сказаным ці толькі што прагледжаным жанчыну. - Можа і не быць, вось у чым штука.

- Куды яна дзенецца, будучыня!

- Куды? А хоць бы ў прадонне, чорту лысаму пад бок, каб таму мякчэй спалася! Не дужа прывабная перспектыўка, а? - засмяяўся, але так нявесела, што старая Фёдараўна, перастаўшы спрачацца, стала прыглядвацца да яго больш уважліва. - Прабач, я крыху перабраў адведзенага часу...

- Дык я ж і прыйшла сказаць, што Сычэўскі званіў. Затрымліваецца ў міністэрстве. Так што...

- Мо пакінеш мне ключ, Фёдараўна? Пад чэснае слова? - страпянуўся ён, падняўся ёй насустрач, быццам адразу адчуўшы новы прыліў сілы. - Тады я напэўна разбяруся з усім гэтым!

- Ды з чым - з усім? - паклаўшы на стол ключ, лёгенька тузанула яго за пасівелы віхор Фёдараўна. - Не з чалавецтвам, спадзяюся? А, Дан?

- З ім, Фёдараўна, з ім, гаротным, - ужо мякка выправаджваў ён яе з пакоя, зноў засяродзіўшыся на сваіх няпростых думках, і калі дзверы зачыніліся, дадаў, быццам падбадзёрваючы сябе самога: - Некаму ж трэба некалі разабрацца! Дык чаму не мне?

 

5

 

- Час або лёс у кожнае імгненне жыцця прапануе нам самім распарадзіцца сабою. Пакахаць, паверыўшы ў сілу свайго сэрца, - ці проста знайсці ўмелага партнёра для любоўных уцех? Захаваць духоўную роднасць з каханым, нават калі жыццё разводзіць, развяло вас, - ці пагаджацца на што заўгодна, каб атрымаць сваю долю няхітрай радасці? Браць ношу адказнасці за таго, каго любіш, на сябе - ці дазваляць гуляць з сабою, як з прыгожаю цацкаю, любому сукінаму сыну з тоўстым кашальком? Выбар не становіцца менш небяспечным пасля таго, як адгародзішся ад прапанаванага пагардліваю ўсмешкаю: на шалях - тваё сэрца, твая чалавечая годнасць, меру ж сваёй залежнасці ад суседства з апраметнай яшчэ ніхто не змераў. Да канца - ніхто... І дзіўна не тое, што рана ці позна сваё права на чалавека прад'яўляе жывёльная прырода яго, плоць яго, дзіўна, што чалавеку і ў галаву не прыходзіць аспрэчыць гэта права. І ведае ж, воляю Ўсявышняга ведае, што, калі паддацца жаданням плоці, калі, адвярнуўшыся ад сваёй душы, ад яе папярэджанняў і просьбаў, кінуцца шукаць паратунку ў абдымках гарачкавай страсці гэткага ж, як і сам, гаротніка, расплата пачынае немінуча, няўхільна набліжацца. Расплата, страшная ўжо адным тым, што яе нельга пазбегнуць.

- Гнёт... Расплата... Быццам няма ў імгненнях страсці прывабнай слодычы! Ды дзеля гэтай слодычы, дзеля гэтых імгненняў у абдымках страсці шмат хто, як ваша Ірэна, гатовы на ўсё! - перапыніў разважанні Анэлі малады насмешлівы голас, хоць тая, каму ён належаў, хаваючыся за спінамі сябровак і не падымаючы галавы, не выдавала ні вельмі маладою, ні вельмі ўсмешліваю. - Цана, урэшце, можа быць якой заўгодна, але гэта - цана шчасця! У любым жа рамане, у любым відзіку... Мільёны шыкоўных, райскіх як для нас, саўкоў, пацвярджэнняў!

- Мільёны - не тыя лічбы, на якія я люблю спасылацца, - задумліва, адсутным позіркам углядвалася Анэля ў кепска асветленую захмараным небам залу, ні на кім не запыняючы ўвагу: сустракалася з кнігалюбамі, ці, дакладней, калі меркаваць па тым, хто прыходзіў на сустрэчы, з кнігалюбшамі, нячаста і без вялікай ахвоты, але калі ўжо сустракалася, ніколі не адмаўлялася ад шчырай гаворкі - не ў яе характары, як кажуць... Вось і цяпер падшуквала не прасцейшыя, а больш прыдатныя для адказу словы. - На жаль, ці, хутчэй, з вялікай ласкі Гасподняй, толькі няшчасце бывае агульным. Агульным для адной сям'і ці для мільёнаў сем'яў. Шчасце - заўсёды рэдкі, заўсёды індывідуальны набытак, і тое, што з'яўляецца для яго шчасцем, кожны вызначае для сябе сам. На самоце. Не ў хвіліны той няўтольнай насалоды, якой прагне разняволеная сваім жаданнем плоць, а ў бяссонныя гадзіны, на мяжы ночы, ужо блізкай, ушчытную набліжанай гадамі ночы, калі становяцца чутнымі ўздыхі душы.

- Занадта прыгожа!

- Занадта прыгожа, каб быць праўдаю? Так я зразумела? - павярнулася на голас Анэля, на гэты раз выхапіўшы з залы і ўтрымліваючы паглядам сваю ўпартую апанентку: нешта каля трыццаці ці адразу пасля трыццаці, яўна з племені малодшых навуковых супрацоўнікаў, мэнээсаў, як самі сябе называюць, і тое, што залішне, падкрэслена самаўпэўненая, змушае думаць пра ўсё яшчэ непераадолены душэўны надлом, сляды якога на добра дагледжаным і цяпер, пад умела накладзеным слоем макіяжу, падобным на прыгожую маску, твары, калі прыгледзецца, чытаюцца... - Можа, і прасцей трэба. Толькі якімі б, урэшце, словамі праўду ні мераць, яна ў тым, што чалавек, надзелены несмяротнаю душою, усё часцей падпадае пад уладу цела, вось гэтага тленнага цела, жывёльнага па сваёй прыродзе, і пачынае думаць, што шчасце ў служэнні яму - у адчуванні насалоды ад сытнай ежы, ад шклянкі добрага віна, ад цёплай ванны, ад грубай ласкі, якая абяцае салодкую муку любоўнага паядынку... Але што тут - ад чалавека? Чым мы ў гэтых сваіх адчуваннях пераўзыходзім жывёліну, звера? І навошта нам была дадзена душа, навошта нам дадзена Слова?

- Вы звяртаецеся да нас як прапаведніца... А «Блудніца»? Вы ж напісалі яе, Ангеліна Міхайлаўна! - скарыстала паўзу немаладая жанчына, што сядзела ў першым радзе, якраз насупраць, і па яе сцятых, злёгку скрыўленых няўмела схаваным асуджэннем вуснах Анэля вызначыла, што прыхільніцу свайго пісьменніцкага дару ў ёй ніколі не знойдзе: дзіўна ўжо тое, што яна ўвогуле прачытала аповесць і прыйшла на гэту сустрэчу. Мо адно для таго і прыйшла, каб выказаць сваю пагарду? - То ўсе не маглі ніяк нацешыцца ўзведзенаю ў ранг гераіні інтэрдзевачкаю, цяпер вось блудніца...

- Прабачце, але мне здаецца, што вы не бачыце, не адчуваеце розніцы паміж блудніцаю і прастытуткаю.

- А розніцы і няма! - злосна выгукнула тая не даслухаўшы. - Сорам ні адной, ні другой вачэй не выесць, а мы замест таго, каб прынародна плюнуць у вочы іх бессаромныя, брудную іх бялізну на ўвесь свет выстаўляем: глядзіце, дзівіцеся, людзі добрыя... Ёсць на што сярод агульнага бруду жыцця дзівіцца!

- Мар'я Пятроўна! Мар'я Пятроўна! - загукала ўстрывожаная неспадзяваным абвастрэннем гаворкі гаспадыня з такой цяжкасцю наладжанай пасля доўгіх перамоваў сустрэчы. - У сценах акадэмічнага інстытута, сярод сваіх...

- Нічога, нічога, Святлана, не хвалюйцеся! - падбадзёрыла яе спакойнаю ўсмешкаю Анэля, адчуваючы, што якраз толькі цяпер і пачынаецца сапраўдная гаворка. - Сярод сваіх адкрыта выказваюцца і згода і нязгода. І я пакрыўдзілася б за ўсіх жанчын на свеце, калі б тыя, хто прачытаў аповесць, усе ў адзін голас пачалі апраўдваць і апраўдалі гераіню. Справа не так у тым, заслугоўвае ці не заслугоўвае Ірэна апраўдання, як у тым, можна ці нельга сапраўды любіць жыццё іначай, як слепа, бяздумна, без усякіх апраўданняў. Калі можна, то павінны жыць на зямлі, сярод нас, праведнікі, праведныя чыстыя душы, і тое, што мы не бачым, не знаходзім іх, сведчыць адно пра нашу слепату. Калі ж нельга, калі такім, якія мы ёсць на сённяшні дзень, усё яшчэ нельга - то хто можа асмеліцца першым кінуць у Ірэну камень? Бог, стварыўшы чалавека, прызнаў за ім права распараджацца сваім лёсам, сваім жыццём, выбіраючы ці шлях паступовага ўдасканальвання, ці шлях граху і пакутнага выкуплення яго, і не нам, відаць, вырашаць, якому суду - людскому ці боскаму - выносіць канчатковы і неабвержны прысуд.

- Ну і чым жа на шляху згаданага граху ваша Ірэна адрозніваецца ад прастытуткі? Тым, што не стаіць на панелі? Што не бярэ за сваё ўмельства платы? Дык жа бярэ, бярэ! Не грашмі, як тая, дык насалодаю, хоць і грахоўнаю, а жаданаю. А то і ціхенькай, подленькай радасцю: вось, маўляў, і яшчэ адзін патрапіў у сіло, вось і яшчэ адзін, саграшыўшы, будзе зноў і зноў прагнуць граху і любымі сродкамі дамагацца свайго...

- Мноства людзей, і не толькі жанчын, што жылі да Ірэны, пракладвалі гэту згубную сцежку - і, аднойчы ступіўшы на яе, усё-такі ўразумець, убачыць, куды яна вядзе, і збочыць, вырвацца ці хоць бы толькі паспрабаваць вырвацца, далёка не проста і заўсёды сведчыць пра наяўнасць душэўнай сілы. Ірэна ж робіць такую спробу. Няхай і няўдалую. І перш чым судзіць яе, варта ўспомніць, што няма цяжэйшай барацьбы, чым барацьба з уласнаю плоццю, з яе патрэбамі і патрабаваннямі, - гэта барацьба ідзе скрозь і паўсюдна, і перамогі, трэба прызнаць, нячастыя...

- Яшчэ б! - зазлавала ад бяссільных спробаў давесці сваё і ад агульнай, не вельмі добразычлівай увагі прысутных тая, каго Святлана назвала Мар'яй Пятроўнай. - Усе гэтыя інтэрдзевачкі і блудніцы хутка ўвесь род мужчынскі да рук прыбяруць!

- Знайшла каго пашкадаваць, - засмяяўся хтосьці з залы. - Ім і мёдам мазаць не трэба!

- Жанчынкі, жанчынкі! Толькі не трэба нічога спрошчваць, добра? Не ўсё так проста, як часам прынята думаць, - ці то залу, ці то сябе супакойвала Святлана, хоць па ўсім было відаць, што ходам гаворкі яна ўсё-такі задаволеная. - Урэшце, магчымы іншы, больш філасофскі падыход, магчыма іншае вымярэнне - і не будзем жа мы апускацца да высвятлення адносін.

- Цалкам згодна! Гэта блудніца, іншая... - азвалася пажылая жанчына з сівымі, гладка зачасанымі і сабранымі ў невялікую куксу на патыліцы валасамі, дагэтуль спакойна, калі не абыякава, толькі зіркала са свайго кутняга ў другім радзе месца то на залу, то на залішне эмацыянальную, як ёй здавалася, Святлану, што для вучонага сакратара непажадана нават на такой неафіцыйнай сустрэчы. - У аснове сексуальнага жыцця заўсёды было штосьці дэманічнае, штосьці ад цёмнай, непадуладнай слабаму, бездухоўнаму чалавеку сілы, і ў ім ні радасці, як некаторым тут хочацца давесці, ні сапраўднай злітнасці, нават у хвіліны найбольшай блізкасці, не ўзнікае. Не ўзнікае і не можа ўзнікнуць.

- А вам адкуль...

- Не адтуль, адкуль вам, Марына, - не дала яна сябе перапыніць. - Калі вам ці аўтару кнігі здаецца, што каб спазнаць вышыню чалавечага прадвызначэння, прадвызначэння кожнае з нас, трэба вынюхаць усе куткі і закуткі апраметнай, не абмінуўшы ніводнага, то я падобных поглядаў, падобных думак не падзяляю.

- Значыцца, вы... Прабачце, не ведаю, як да вас звярнуцца!

- Алена Паўлаўна, - падказала Святлана, тут жа таропка дадаўшы: - Алена Паўлаўна Сініцкая, доктар тэхнічных навук.

- Значыцца вы, Алена Паўлаўна, - кіўнуўшы, прадоўжыла зацікаўленая паваротам гаворкі Анэля, - не згодны з воляю самога Ўсявышняга?

- Усявышняга згадваюць тады, калі не знаходзяць сваіх уласных аргументаў. Прабачце, але, абараняючы чалавека, чалавечае прадвызначэнне (а тут, як вы разумееце, недарэчны падзел на мужчын і жанчын), лепш прыгадаць Шэкспіра, які напісаў свайго Ліра, каб давесці нам, грэшным, што нельга скінуць разам з каралеўскаю мантыяй каралеўскую годнасць і застацца каралём, - спакойна, упэўнена, быццам прыслухоўваючыся да гучання свайго добра пастаўленага голасу, гаварыла Сініцкая, ведаючы, што яе слухаюць, выслухаюць да канца. - Адно з двух: або мы разумныя, духоўныя істоты, шлях якіх, жыццё якіх вызначаюць вечныя, абсалютныя для гэтага свету каштоўнасці, або мы невядома чые стварэнні - гліна ў руках ліхадзеяў-самазванцаў, якія ўзяліся ляпіць, пералепліваць нас па сваім узоры, і тады жыццё наша не варта ні асаблівых намаганняў, ні прытворнага шкадавання аб страчанай мэце.

- Мы, па сутнасці, гаворым пра адно і тое ж, - усміхнулася Анэля на яе залішнюю сур'ёзнасць. - Для таго, каб чалавекам стаць, трэба, каб Бог быў.

- Трэба, каб мы, чалавекі, былі здольнымі прызнаць, што не толькі пагадзіліся на пекла і жывём па яго законах, а самі стваралі і стварылі гэтыя законы, узвёўшы ў прынцыпы, зрабіўшы этычным крэда чыста біялагічную неабходнасць. Бі-я-ла-гіч-ну-ю! Вы ніколі не назіралі за драпежным вадзяным жуком, Ангеліна Міхайлаўна? Дык вось, у барацьбе з рыбамі, малюскамі, нават саламандрамі, ён, гэты жук, застаецца пераможцам толькі дзякуючы магутнай сківіцы і атрутнаму рэчыву, якім іх забівае. Ужо не скажу, не ведаю, ці адчувае ён сам пры гэтым насалоду, назіраць за сыходам гэтай барацьбы да млосці непрыемна. А задумацца: хіба мы жывём не па таму ж прынцыпу - хто дужэйшы, хто найлепш узброены, у таго і ўсе правы? Нават права дыктаваць свае законы, сваю волю, сваю мараль ці, калі быць дакладнай, амаральнасць.

- Усё паўтараецца - усё, што не было выпакутавана да канца і кожным.

- Трэба перастаць пакутаваць і пачынаць думаць!

- І як гэта вы, Алена Паўлаўна, сабе ўяўляеце? - сачыла Анэля за тым, каб голас не выдаваў залішне насмешлівым. - Выходзіць пастанова ці, таго лепш, усясветны ўказ перастаць пакутаваць і пачынаць думаць - і прырода чалавечая адразу мяняецца? Няўжо вы сапраўды думаеце, няўжо сапраўды верыце, што хтосьці ці штосьці можа перашкодзіць чалавеку самому пражыць сваё жыццё, самому выпіць да дна яго горкую чашу, самому абпэцкацца ўсёю яго граззю, самому грашыць і выйсці або не выйсці на толькі яму бачную дарогу? Чалавек перастае пакутаваць, толькі перастаўшы змагацца са сваім лёсам. Але тады - прабачце, якраз толькі тады - становіцца ён сыравінаю прыроды, глінаю, пра якую вы згадвалі.

- Я не ведаю, што вы маеце на ўвазе, гаворачы пра лёс, - свідравала яе позіркам Сініцкая. - Сёння стала модным даводзіць усім і кожнаму, што чалавек не варты свайго прадвызначэння і вечная яго роля, навязаная яму лёсам ці тымі, хто ходзіць апошнім часам у яго валадарах, - роля змагара і пакутніка. Яшчэ б высветліць, за што ён змагаецца! За новую ролю на той адпушчаны яму кароткі прамежак, які мы называем жыццём? За прыход новага рэжысёра, якога лягчэй было б падмануць сваёю ўяўнаю барацьбою? За права па-ранейшаму заставацца сляпымі і глухімі да ўсяго, што выходзіць за рамкі будзённага, абывацельскага разумення? Аднойчы нараджаемся, аднойчы паміраем... Так, здаецца, сцвярджае ваша гераіня?

- Так яна, не здолеўшы пазбегнуць чарговага паражэння, спрабуе сябе суцешыць. Суцяшае... І гэта хоць і слабое, але, пагадзіцеся, адзінае суцяшэнне, калі баяцца таго, што можна ўбачыць, расплюшчыўшыся і зазірнуўшы за край.

- За край чаго? - не пасміхнулася яна ў адказ на Анэліну ўсмешку. - За край якой такой невядомай бездані, калі нават рай і пекла даўно даследаваны і абчапляны знакамі дарожнай бяспекі? «Гэта грэх...», «Гэта смяротны грэх...», «Будзьце міласэрнымі адзін да аднаго...». Хто калі зважаў на падобныя знакі? Ужо ж не такія, як Ірэна.

- Ірэна - адна з нас, прыемна ці непрыемна нам гэта прызнаваць, - пасур'ёзнела Анэля. - І нават вам, Алена Паўлаўна, цяжка будзе не пагадзіцца, што і жыццё Ірэны, і яе прага адчуць усю вабнасць і ўсю непрымальнасць прапанаванага ім, і яе пошук суцяшэння, хоць бы самага прымітыўнага, у той ці іншай ступені знаёмы, а то і ўласцівы многім. І якім бы ўрэшце прывабным ні з'яўляўся для каго-небудзь з нас свет, якім бы палкім ні было час ад часу жаданне адвярнуцца ад яго, грахоўнага, груба матэрыяльнага і часта злачыннага ў сваім пасягальніцтве на чалавечую душу, - гэта эпоха, з усёй яе граззю і крывёю, наша, і мы не можам, не зможам жыць далей, ненавідзячы і яе і сябе саміх. Я згодна, згодна з вамі: трэба пачынаць думаць, трэба задумацца над прычынамі гэтай усеагульнай нянавісці, гэтага агульнага і невытлумачальнага бяссілля там, дзе патрэбна сіла - сіла супрацьстаяння, сіла памкнення за межы адпушчанага, за межы бачнага і звыклага. Вось толькі што - што змусіць чалавека задумацца? Уласныя яго пакуты - пасля таго, як стануць нясцерпнымі? Гібель навакольнай прыроды? Пагроза гібелі ўсяго - усёй планеты? Цуд новага прыходу Месіі? Увацарэнне Антыхрыста? Я, на жаль, не ведаю адказу. Я шукаю яго - і пакуль што не знайшла.

- І не знойдзеце, калі будзеце корпацца ў бруднай бялізне высокапастаўленых блудніц!

- Такая добрапрыстойная жанчына, як вы, Мар'я Пятроўна, - апярэдзіла Анэлю з адказам Сініцкая, - не павінна б увогуле чытаць падобную аповесць, але калі ўжо чытаеце, то не лічыце для сябе залішняю працаю падумаць, для чаго яна пісалася.

- І так ясна, - буркнула тая, яшчэ больш падціскаючы скрыўленыя пагардаю і выцягнутыя ў адну тонкую рыску вусны.

- Мне - не зусім ясна, - адварочвалася ад яе і, тым самым як адсякаючы далейшыя пярэчанні, прадоўжыла Сініцкая. - Хацелася б, каб Ангеліна Міхайлаўна патлумачыла, як, якім чынам Ірэне, мне - любой з нас! - выбрацца з нянавісці да сваёй эпохі і да сябе, калі памятаць, што эпоха сцінаецца ўсяго да некалькіх дзесяткаў гадоў, адпушчаных нам на раду...

- Ну-у-у, нават калі б я ведала пэўны, зусім пэўны адказ, вы не прынялі б яго, Алена Паўлаўна, - душою, нутром не прынялі б! І не таму, не толькі таму, што ніхто нікому ніколі не верыў на слова і ўсе скрозь патрабуюць (патрабавалі ў самога Ісуса Хрыста!) неабвержных і шматлікіх доказаў і сведчанняў. Кожны за сябе вырашае сам. Кожную хвіліну жыцця. Адмаўляючыся ж ад выбару - адмаўляецца ад жыцця. Па крайняй меры, ад жыцця свядомага.

- Але калі ваша аповесць - не проста даніна модзе, моднаму літаратурнаму накірунку, то яна - яшчэ адно сведчанне супраць чалавека, супраць жанчыны, - гнула сваё Сініцкая, і нельга было вызначыць, чым выклікана яе ўпартае жаданне заглыбляцца ў невырашальную тут і цяпер праблему. - Так, так, яшчэ адно сведчанне супраць. Бо калі думаць, калі жыць перакананай, што ніхто нікому нічым не абавязаны і можна абысціся, абыходзіцца з сабою так, як уздумаецца ў кожную новую хвіліну, то гісторыя не толькі асобнага чалавека, а і гісторыя ўсяго чалавецтва ідзе да свайго сумнага завяршэння.

- Зямля - месца жыцця, а не суду... Так, здаецца, сцвярджаюць філосафы? - паддавалася кірунку гаворкі Анэля і адчувала пэўную незадаволенасць. - Літаратура рэдка аспрэчвае гэта сцвярджэнне, хоць і імкнецца адлюстраваць не толькі знешняе, вонкавае жыццё, а і ўнутранае.

- Я не суджу вашу Ірэну, тым больш вас, Ангеліна Міхайлаўна! Мне ў нейкі момант здалося, што ставячы пытанне: «Навошта нам была дадзена душа, навошта нам дадзена Слова?», вы ведаеце адказ ці хоць бы накірунак пошуку яго.

- Накірунак?! Вы сур'ёзна думаеце, Алена Паўлаўна, што накірунак усё яшчэ трэба шукаць, што ён не вызначаны для чалавека з самага пачатку, спрадвеку і на ўсю яго гісторыю наперадзе?! Мне здавалася, што мы гаворым пра адно...

- Я гавару пра безадказнасць! - залішне рэзка зрэагавала на Анэліны словы Сініцкая. - Пра безадказнасць асобы. Пра безадказнасць тых, хто бярэцца вызначаць параметры чалавечай душы. Бо калі думаць - прабачце, паўтаруся! - калі жыць перакананай, што ніхто нікому нічым не абавязаны і можна абысціся, абыходзіцца з сабою так, як уздумаецца кожнаму ў кожную новую хвіліну жыцця, гісторыя чалавека, гісторыя чалавецтва ідзе да свайго завяршэння. Сумнага, прама скажам, завяршэння. І справа не ў тэрмінах, якія, па нашых мерках, могуць быць аграмаднымі, а ў вызначаным, агульным для ўсіх шляху.

- Матэрыялізм - магутнае, але не ўсёмагутнае вучэнне, - не без цікаўнасці разглядвала Анэля Сініцкую, якая страціла калі і не раўнавагу і сваю непахісную ўпэўненасць, то ўжо халодную непадступнасць напэўна: твар злёгку паружавеў, позірк са светла-шэрага стаў зіхотка-сталёвым, голас пацяжэў і выдаваў амаль мужчынскім. - Па крайняй меры, спрэчка паміж тымі, хто вядзе сваё паходжанне ад дарвінаўскай малпы, і тымі, хто шукае сваіх продкаў сярод анёлаў, далёка не завершана. Што ж да вызначанага і агульнага для ўсіх нас шляху... Тут у нас з вамі, Алена Паўлаўна, найбольшыя разыходжанні. Свядома ці несвядома, чалавек заўсёды ведаў, што ён на Зямлі, у гэтым матэрыяльным свеце, госць, чужынец, вялікі незнаёмец і невядомы - у першую чаргу для самога сябе. Што за яго, чалавека, за несмяротную душу яго змагаюцца розныя сілы - сілы Зямлі, таго хаосу і мораку, з якіх яна створана і якіх не зжыла, і сілы Нябесныя, сілы Святла. І ён, чалавек, у гэтай барацьбе не пешка: выбар - зноў я вяртаюся да ўжо неаднойчы выказанай сёння думкі! - за ім. За ім самім.

- Вашай перакананасці можна пазайздросціць, - задумліва церабіла край спінкі пярэдняга крэсла Сініцкая, не пазіраючы на Анэлю, хоць даўно ўжо, забыўшыся на залу, на прысутнасць іншых, бачыла і чула толькі яе. - Аднаго вы не ўлічваеце: каб вырашаць, як вы кажаце, за сябе самога, чалавеку трэба асмеліцца быць сабой, асмеліцца рэалізаваць сябе, такога, як ёсць, адзінокага перад Богам, бязмежна адзінокага ў аграмаднасці свайго намагання паверыць у Яго, у сваёй адказнасці за няўменне паверыць... Прасцей - адмовіцца і ад мэты і ад намаганняў.

- Са-мо-му! Зноў-такі - самому адмовіцца, Алена Паўлаўна! - звярталася ўжо толькі да Сініцкай і Анэля. - Яшчэ Іаан Залатавуст казаў: мы перамагаем ці бываем пераможаны не з-за сілы праціўнікаў - дэманаў, ці слабасці памагатых - анёлаў, а па ўласнай волі. Калі адны і другія схіляюць нас на свой бок: Светлыя Анёлы да дабра, а злачынныя дэманы да зла, наша воля, надзеленая свабодаю, выбірае тое, чаго хоча. Таму што ні Бог, ушанаваўшы нас свабодаю, не прымушае, ні д'ябал не мае над намі прымусовае ўлады. На сваім рашэнні мы ці робім добры ўчынак, ці грашым... Па сваім рашэнні, па сваёй волі! Вось у чым віна чалавека, віна кожнага з нас, чым бы ні апраўдваліся мы перад людзьмі і Богам. Скрозь жа выбіраем лягчэйшы шлях, а лягчэйшы - гэта ўніз, гэта падзенне, а не пад'ём, і як, якімі словамі пераканаць сябе ці каго іншага ў неабходнасці зрабіць намаганне, рабіць новыя і новыя намаганні, каб спыніцца, зірнуць угору, паспрабаваць перамагчы слабасць у нагах, слабасць у душы - задача не з простых. Інакш - шэдэўры ў літаратуры, у любой галіне чалавечай творчасці сустракаліся б часцей.

- Зноў ваша філасофія: каб стаць чалавекам, трэба, каб Бог быў... - хмыкнула, не дужа шукаючы новыя аргументы, Сініцкая, ужо гатовая адступіць. - Вы нават не заўважаеце, што пярэчыце сама сабе!

- Чым жа, цікава?

- У разважаннях, даволі абстрактных, прама скажам, вы ўшчэмліваеце чалавека паміж дзвюма магутнымі сіламі, цёмнаю і светлаю, па сутнасці, змушаючы яго выбіраць паміж д'яблам і Богам; у аповесці ж паказваеце яго (у дадзеным выпадку - яе!) рабом плоці, зманлівых плоцкіх уцех і верыце, што гэта павінна змусіць усіх астатніх спыніцца і зірнуць угору. Не вельмі стыкуецца, праўда?

Словы прагучалі не толькі занадта рэзка, але і злосна, і Анэля, якая не чакала такой рэакцыі, у першы момант нават разгубілася. Рукою, жэстам утрымала Святлану, якая зноў памкнулася ўмяшацца, але адказала не адразу.

- Прымаю папрок. Тыя пяць гадоў, што прамінулі пасля напісання аповесці, не ўсталі сцяною паміж мною тою, ранейшай, і сённяшняй, - павярнулася Анэля да залы, раптам адчуўшы і агульную насцярогу, і агульнае напружанае чаканне яе адказу і завяршэння гаворкі: цікаўнасць у любы момант магла абярнуцца, калі ўжо не абярнулася, недаверам, і трэба было вяртацца на зямлю і спрабаваць штосьці ў настроі жанчын змяніць, тым больш што сустрэча заканчвалася. - Мажліва, сёння я і не пісала б «Блудніцы». Але не таму, што збаялася б ці не схацела сказаць, што чалавек усё яшчэ - у большасці выпадкаў, як і ў выпадку з Ірэнаю, - бяссілы раб сваёй плоці, раб плоцкіх уцех. Сёння я паспрабавала б сказаць гэта іначай. Мацней! Выразней! Каб нікому не здалося, што штосьці ўтойваю ці баюся прызнаць, што мы, мы ўсе заблудзіліся, даўно заблудзіліся на шляху да саміх сябе.

- Вы не зразумелі... Алена Паўлаўна не хацела... - памкнулася штосьці змякчыць, штосьці паправіць Святлана, але так няўпэўнена, так няўдала, што тут жа, так нічога і не патлумачыўшы, адступілася, аціхла.

- Не сённяшнім днём вядома, - не павярнулася да яе Анэля, як не заўважыўшы спробы перапыніць яе, - што мастацтва павінна прыўздымаць чалавека, падымаць яго з гразі, гукаючы да святла, на светлы шлях духоўнага развіцця, духоўнага станаўлення. Павінна! - і не можа. Часцей за ўсё не можа. І тлумачэнне простае: час, асяроддзе, акружэнне мастака - тыя ж, што і ва ўсіх... Дух, каб расці, павінен змагацца, увесь час супрацьстаяць іржы, што яго раз'ядае, а замест гэтага - міжволі, хочацца думаць! - увесь час шукае паслабленняў, адкладваючы і адкладваючы наступны крок, наступны неабходны зрух, зрух - угору, з самога сябе. Гэта - дакладна ў дачыненні да любога. І да мяне таксама. Так, так! І хочацца, і мусіш вырвацца за межы, здаецца, назаўсёды акрэсленага круга і ўзняцца над самой сабою, каб вырваць, выдраць свае думкі, сваіх герояў з будзённасці, з бяссілля, згубнага і для іх і для будучыні, а жыццё трымае, зямныя рэаліі не пускаюць. І марна супакойваю сябе тым, што ўсяму свой час - нават калі да яго стагоддзі і стагоддзі, што расце, вырастае толькі тое, што пасеяна, і пасеяна ў добрую, угноеную глебу, што сейбіт можа і не дачакацца ўраджаю, але справу ягоную, тым не менш, ніхто за яго не зробіць, - суцяшэнне, як бачыце, даволі слабое...

- Мы ўдзячны вам! Удзячны за шчырасць, - заспяшалася скарыстаць зручны момант Святлана, якая даўно ўжо стаяла каля стала, побач з госцяю, і чакала. - Думаю, няшмат знойдзецца сярод пісьменнікаў тых, хто адкрыта, з такою гранічнай шчырасцю сказаў бы тое, што вы, Ангеліна Міхайлаўна, - і ў сваіх аповесцях, і сёння, тут, у гутарцы з намі.

Анэля, раптам адчуўшы, што невядома адкуль узніклая незадаволенасць усім сказаным, усім перажытым за гэтую гадзіну больш нагадвае стому, цяжкую і невытлумачальную, толькі кіўнула. Што яна хацела давесці і каму? Чаму кожны раз трэба тлумачыць, неяк вытлумачваць тое, што, калі прыгледзецца, ляжыць на паверхні? Дзе мяжа чалавечага неразумення і ці можа яна - яна, Анэля! - думаць, што мяжу гэту перайшла?

Пытанні, як звычайна ў такія хвіліны, нахлынулі, загучалі ўсе разам, патанаючы ў балючым гуле, што рос, разрастаўся ў ёй і вакол яе, каб тут жа вярнуцца сумненнямі, старымі, непераможанымі і, як цяпер здавалася, ужо непераможнымі сумненнямі, ад якіх яна марна спрабавала адгарадзіцца ці хоць бы адвярнуцца: кожная спроба толькі паглыбляла ўтвораную ў душы бездань, пасля кожнай спробы выбірацца з гэтай бездані было ўсё цяжэй...

- Можна аўтограф, Ангеліна Міхайлаўна?

- Падпішыце, калі ласка!

Абавязковыя пасля завяршэння сустрэчы кветчыны, словы ўдзячнасці, просьбы і прабачэнні амаль не закраналі Анэлінай увагі: машынальна штосьці адказвала, падпісвала падсунутыя кнігі, усміхалася, ведаючы, у гэту хвіліну напэўна ведаючы, што ніколі не паддасца больш ні на чые ўгаворы - і пойдзе на сустрэчу з людзьмі, з зацікаўленымі ў такой сустрэчы людзьмі толькі пасля таго, як напіша задуманае. Калі здолее напісаць...

- «Страсці па Марыі»... Так будзе называцца наступная кніга, - адказала на чыёсьці пытанне і, міжволі ўздрыгнуўшы ад нечаканасці сваіх слоў, адчула, як папаўзлі па спіне халодныя мурашы перасцярогі: ні таго, адкуль узялася, кім агучана назва, ні таго, які твор, які сюжэт адпавядаў бы такой назве, яна не ведала.

 

(«Трэці дзень, як пакінула Марыя Назарэт... Ужо і канец вандроўкі блізіўся, а глыбокае ўнутранае здранцвенне, якім змяніўся прыпадак, наступ нячыстай сілы там, бліз гарадка, на адным з навакольных яго ўзгор'яў, не адпускала яе, па-ранейшаму скоўваючы і рухі і думкі. Знясіленая, абыякавая да ўсяго вакол, ішла, сунулася ўслед за збітаю пыльнаю сцяжынаю, зрэдку ўспамінаючы і тут жа, ужо ў наступнае імгненне, забываючы пра голад ці смагу, да якіх заўсёды ўмела ў тых ці іншых абставінах прызвычаіцца, а тут як бы і не адчувала зусім, зрэдку, адно каб яшчэ глыбей усвядоміць сваю самоту, сваё адчужэнне ад усіх, набліжаючыся да купкі гэткіх жа, як і яна сама, паломнікаў, і тут жа адыходзячыся, хаваючыся ў цяньку прыдарожных алеандраў ці скал.

Чаго баялася, чаго старалася пазбегнуць, старонячыся людзей, тоячыся заўсёды недзе паблізу, вытлумачваць, неяк вытлумачыць не імкнулася, ды ніхто нідзе і не дапытваўся ў яе ні пра што: ішла і ішла сабе... Ці мала хто ішоў у горад гарадоў палесцінскіх! Ужо ж, вандроўка няблізкая і нялёгкая, кожны, хто ў яе выпраўляўся, цярпеў ад спёкі і смагі - змушаны быў цярпець. І хутчэй бы ўжо шумная вясёлая кавалькада моладзі, а не адзінокая самотніца выклікала нечыю пільную ўвагу і абурэнне: на гэтым апошнім прамежку, ад Сіхема да Ерусаліма, шлях праходзіў паблізу старадаўніх свяцілішчаў, пакідаючы крыху ўбаку Сілаамскую купель і Віфезду, і ўрачыстасць, чаканне ўрачыстага прыходу раніцы, калі, прайшоўшы астатнія колькі вёрст, уступяць яны ў Ерусалім, у галоўны храм яго, патрабавалі і пэўнай засяроджанасці і пэўнага душэўнага напружання ад усіх. Мінуць жа і гэты вечар, і гэта ноч напярэдадні заўтрашняга, доўгачаканага дня!

Час, як скрозь у гэтых краях, не прыспешваў ніводную сцежку, ніводнага падарожнага - суцемкі, паглынуўшы сонца, павольна ўцягваліся, шчаміліся ў вузкую, змрочную, авеяную старымі легендамі лагчыну. Аіп-эль-Гараміа... Спрадвеку адметны сваёю меланхоліяй куточак, быццам зашчэмлены паміж скал, зрэзаных устаўленымі, умураванымі ў іх грабніцамі, дзе, здавалася, з самога каменю тачылася, бруіла цёмная, чорная вада. Ціхі звон, больш падобны на ціхі плач, быў ледзьве чутным - хутчэй ужо ўгадваўся! - а адчуванне шчымлівага смутку, прадчуванне блізкіх слёз не пакідала Марыю. Яна не заўважала, што слёзы ўжо арасілі вочы і, набрынялыя гэтым смуткам, праліліся, пабеглі ўніз па шчоках, - знайшоўшы ўкрыты ад шляху закутак, скурчыўшыся, сцяўшыся ў балючы камячок, уплішчылася ў падножжа скалы, у засень пыльнага галінастага алеандра і спінаю, усёй істотаю сваёю ўслухоўвалася ў ледзь чутныя згукі, у ціхі плач вады.

Паветра, загусаючы тут, унізе, няспешна, лена цадзіла праз сваё цьмянае кіселістае мроіва няяркае святло ўсё яшчэ нябачнага з-за навіслых скалаў месяца - усё ў гэтым мроіве здавалася хісткім, няпэўным, амаль нерэальным. Міжволі ўзнікала думка, што шарай гадзіне не будзе канца, што ноч так і не праціснецца сюды, у вузкую шчыліну лагчыны, прыкрыўшы, замураваўшы іх зверху. Адно і бараніла - адчуванне нязвычнасці гэтых хвілін, свяшчэнны страх перад блізкасцю святых для кожнага паломніка ў Ерусалім мясцін, і ледзь толькі згадвала пра гэта Марыя, у душы ў яе штосьці трымцела, пачынала ціхенька, няўпэўнена адгукацца на разліты вакол смутак.

Нічога жывога вакол - камень і камень! Ды яшчэ прах далёкіх продкаў, прах мінулых гадоў, стагоддзяў ці мо нават тысячагоддзяў, пакланіцца якому ішлі і ішлі з усёй Палесціны ў гэту лагчыну плачу, да гэтых каменных грабніц - быццам не было ні для каго з іх будучыні, не было і не будзе...

Не, не! Дасвеццем, яшчэ да ўзыходу сонца, рушаць паломнікі далей, у запаведаны не толькі ім, а і ўсім будучым пакаленням горад, і марна сёння, тут, у Аіп-эль-Гараміа, староніцца Марыя людзей; разам з імі, прыкрыўшыся зорным небам, начаваць ёй на мулкіх яго камянях, разам з імі, не раз азірнуўшыся на нячутны кліч гэтых камянёў, ісці далей, несучы насустрач раніцы малітву, бязгучную малітву сэрца. Вось і трэба трымацца бліжэй. Не ўступаць у гаворку, не адкрываць нават перад жанкамі захутанага да самых вачэй твару і ўсё ж трымацца бліжэй, хоць бы на адлегласці голасу: раптам пачуе што якое пра Назараніна і абвешчаны ім прыход Царства Божага?

Ужо хацела падняцца, як зусім непадалёку, за пяць-шэсць крокаў ад яе, адразу за скалістым выступам, які разгароджваў два невялікія пляцы ўздоўж шляху, зашархацелі пад нечымі цяжкімі ступакамі каменьчыкі - і сэрца сцялася, абмерла ў баязлівым чаканні: сюды кіраваліся тыя двое ці, не абмінаючы выступу, спыняцца? Ужо ж, не так лёгка ў пагусцелых суцемках заўважыць пад скалою каго старонняга, а перасцерагчыся не зашкодзіла б...

- Усё лепш - далей ад людскога статка... Льга пагаманіць перад сном больш вольна, ні на каго не азіраючыся, - запыніўшыся і пачаўшы даволі шумна масціцца нанач там, у шырокай расколіне за выступам, лёгкім смяшком аздобіў свае словы адзін з іх, і Марыя, пачуўшы, успомніўшы гэты насмешлівы голас, міжволі здрыганулася, уздрыгнула ўсім целам. Зляканая, нават памкнулася адпаўзці, адсунуцца - напэўна, проста кінулася б наўцёк, хоць у адзін, хоць у другі бок, калі б не боязь выдаць, выкрыць сябе, сваю прысутнасць канчаткова, а той працягваў: - Запаветы, традыцыі, укаранёныя, ушанаваныя столькімі пакаленнямі звычаі... Пустое ўсё! Вынік пустаслоўя ўбогіх, не навучаных нечаму іншаму схаластаў! Майсей гаварыў пра прыход Месіі, а не пра ўладу фарысеяў.

- І табе падавай Месію, сына Давідава! - прыцішыўшы голас, прабурчаў другі, і адразу было відаць, што кірунак распачатай гаворкі не падабаўся яму, але ён не хацеў, не асмельваўся гэтага паказаць адкрыта, каб не нарвацца на насмешку. - Як сказіліся ўсе, чакаючы цуду. Ды, калі задумацца, ужо само жыццё чалавечае - цуд. Вось гэта ноч, што ціха апускаецца на Аіп-эль-Гараміа, - цуд. Калі хочаш, маладосць наша, маладое гарэнне наша, Сімон, таксама цуд... Не згодзен?

- Майсей нічога не гаварыў пра цуд, ён гаварыў пра прыход Месіі, - не адступаўся Сімон ад таго, з чаго пачаў, так, быццам яму збрыдлі за дзень і ўласнае прытворства, і чужое глупства, з якім выхаванне змушала лічыцца, і цяпер ён вольны выказвацца пра самае набалелае. - Пасля прышэсця Майсея, пасля ўсёй славы і ўсіх жахаў, звязаных з гэтым прышэсцем, калі, абрушваючыся адна на адну, гінулі цэлыя нацыі, ва ўсіх на вачах разбураліся, крышыліся неба і зямля, нішто містычнае ўжо не можа ўяўляцца немагчымым або звышнатуральным.

- Ты... ты адмаўляеш цуд?! Ты верыш тым кніжнікам, якія сцвярджаюць, што ўсё ў свеце адбываецца па законах прыроды, падуладных толькі прарокам ці не падуладных нават ім?

- Чаго ты так перапужаўся, Сід? - засмяяўся той, і засмяяўся шчыра. - З любой кнігі - а то табе, згорбленаму над імі каторы ўжо год, гэтага не ведаць! - можна вычытаць і адно, і другое, і трэцяе... І, па мне, чым бясконца мусоліць старонкі Закона, на якіх сабраны не старажытныя законы Юдэі, а розныя, рознага кшталту ўтопіі, скарожаныя гадамі прадпісанні ды добранамерныя падлогі часоў цароў-піетыстаў, лепш часцей прыгадваць кнігі Данііла. Напісаная невядомым экзальтаваным юдэем эпохі Анціоха Эпіфана, юдэем, які недарэмна ўзяў сабе імя старажытнага мудраца і правіцеля, яна, па крайняй меры, адкрывае перада мною перспектыву. Даволі прывабную перспектыву, трэба сказаць.

- Што ты маеш на ўвазе? - варочаўся і пахрустваў шорсткімі пад бокам каменьчыкамі названы Сідам: яму было яўна няўтульна побач з гаваркім прыяцелем.

- Што? Толькі тое, што, кім бы ні з'яўляўся аўтар гэтай кнігі, ён, першым асмеліўшыся абвясціць увесь ход сусветнай гісторыі, змену, крах на яе працягу чатырох імперый не больш як з'явамі, падпарадкаванымі лёсу юдэйскага народа, быў і застаецца сапраўдным філосафам.

- Але ж у выкладзенай ім канцэпцыі развіцця чалавецтва як паслядоўнай змены гэтых чатырох «сусветных» царстваў, перш чым наступіць вечнае царства Божае, названа толькі адно з іх. Першае. Вавілонскае! - запярэчыў, не хочучы адстаць ад яго і дэманструючы веданне таго, пра што ішла гаворка, Сід. - Ты ж не збіраешся сказаць, што ўсе наступныя...

- Я збіраюся сказаць менавіта гэта! Пасля таго як Юдэя дасць свету новага прарока, Месію, Рымская імперыя разваліцца.

- Цс-с-с! Цішэй... Цішэй, Сімон! І ў скалаў могуць вушы аказацца...

Марыя мала што з пачутага разумела і, ужо крыху супакоіўшыся пасля раптоўнага перапуду, услухоўвалася ў гаворку толькі таму, што міжволі стала нябачнаю сведкаю яе. Не затыкаць жа вушы, каб нічога не чуць! Ды і ссумавалася па людскіх галасах за час свайго адзінокага бадзяння... Нават тое, што шлях аднаго з юнакоў ужо скрыжоўваўся з яе, Марыінаю, сцежкаю, і скрыжоўваўся недарэчна, груба, успрымалася неяк менш балюча. Хоць калі ўспомніць, што гэта ён, менавіта ён збудзіў, справакаваў прыціхлых было ў ёй дэманаў...

Успамінаць не хацелася. Адкінуўшыся, прылёгшы крыху вальней, падняла вочы на неба, сярод россыпу зорак, чыстых і ясных, пашукала паглядам ужо кранутую невялічкай шчэрбінай поўню і не знайшла. След яе быў добра відзён - срэбнымі водсветамі ляжаў на верхніх вострых зубцах скалы, што высілася насупраць, самую ж поўню хавалі, відаць, каменныя навесы сцяны, пад якою знайшла сабе прытулак Марыя. Выйдзе, выплыве, каб зазірнуць сюды, у лагчыну, але пазней - мо толькі каб на сон іх усіх дабраславіць...

- Злітуйся нада мною, Божа, паводле ласкі Свае і дзеля вялікае міласэрнасці Свае... - прыйшлі на вусны словы малітвы, і стала шаптаць іх Марыя, не адрываючы пагляду ад неба. - Абмый мяне ад усіх правінаў маіх, ачысці мяне ад усіх грахоў. Бо свае правіны я ведаю і ўсе мае грахі ўсцяж перада мною: прад Табой, прад Табой адзіным я зграшыла і благое ў вачах Тваіх учыніла, так што Ты справядлівы ў слове Сваім і беззаганны ў судзе Сваім. Злітуйся ж нада мною, Божа!

- Бог... Ды хто ён такі, каб сцвярджаць, што Бог жыве ў ім?! - перапыніў яе малітву зычны абураны вокліч, і Марыя, зноў змушаная міжволі ўслухоўвацца, насцярожылася. - Сын Іосіфа, простага назарэцкага сталяра, а туды ж! - Сын Божы...

- Ты марна кіпяцішся, Сід. Мы гаворым пра вучэнне, якое прэтэндуе на навізну і ўсясветнасць.

- Вучэнне! Усясветнасць! Якія словы, каб апраўдаць, прыўзняць дамарошчанага прарока! Ён, бачыце, Сын Божы і адчувае Бога ў сабе, бярэ са свайго сэрца тое, што яно яму гаворыць пра Яго. Ён, ты ж разумееш, заўсёды з Богам: не бачыў, але чуў, чуе Яго, не маючы патрэбы ні ў громе і полымнай купіне, як Майсей, ні ў знамянальнай буры, як Іоў, ні нават у аракуле, як старажытныя грэкі... Няўжо ты сапраўды верыш ва ўсю гэтую лухту, якую ён далдоніць перад купкаю разявак? Ён жа, твой Назаранін, прапаведуе перад імі не свае перакананні, а сябе. Сябе самога!

- Тое, што гаворыцца, ніколі не мела ніякага значэння, - спакойна, з усёю пераконанасцю, відаць, уласціваю яму, запярэчыў Сімон. - Заўсёды важна тое, што робіцца. У тым, што робіцца, - усё!

- Але што, што робіцца? - ніяк не мог узяць сябе ў рукі Сід, хоць крыху і прыцішыў голас. - Не думаеш жа ты, што ўсе роспаведы, усе байкі пра тое, што Назаранін злечвае невылечных хворых...

- Назаранін, - перапыніў яго той, не даўшы дагаварыць, - не проста абвяшчае прывабную ідэю, ідэю культу, заснаванага на чысціні сэрца і на братэрстве людзей, але і пацвярджае яе штодня сваімі паводзінамі і сваімі дзеяннямі. Можна не прымаць, не прыняць яго і ягоную ідэю - і шмат хто, як і ты, не прымае! - але не прызнаць вышыню, высокі сэнс прапанаванага людзям можа толькі ці зусім ужо невук, не знаёмы ні з адной філасофіяй, ці, прабач, сляпы, аслеплены сваёю нязгодаю.

- Ну, ну! - пакрыўджана буркнуў Сід. - Новы дзень - новыя павевы...

- Хутчэй ужо: усё новае - забытае старое. Памятаеш жа, у Ісайі: «Нашто мне мноства ахвяраў вашых? - гаворыць Госпад. - Я спатолены ўсёспаленнем ягнятаў і тукам адкормленай скаціны... Куродым агідны мне... Вашы рукі поўныя крыві... ачысціцеся. Адпрэчце злыя дзеянні вашы ад вачэй маіх, перастаньце чыніць зло, навучыцеся рабіць дабро... тады прыходзьце».

- Ісайя не называў сябе Госпадам.

- Ісус Назаранін таксама, - даводзіў сваё Сімон. - Ён сцвярджае толькі, што голас Госпада гучыць у грудзях ягоных і кожны, хто ачысціцца сэрцам і будзе спавядаць дабро, пачуе яго. Ён проста перакананы, што сапраўднай веры, сапраўднай рэлігіі не патрэбны ні жрацы, ні знешняя абраднасць, бо і вера, і гэта рэлігія высноўваюцца выключна на сардэчным памкненні, на непасрэдным з'яднанні сумлення з Айцом Нябесным... Што ва ўсім гэтым так абурае цябе? Хіба ты разам са мною не смяяўся з двурушніцтва фарысеяў, якія ў часе малітвы паварочваліся, каб пераканацца, што хтосьці дзівіцца на іх? Хіба не абураўся, як і я, тым, што яны мацавалі да сваёй апраткі асобыя меціны, па якіх усе павінны былі пазнаваць у іх дабрачынцаў? Хіба не адварочваўся, бачачы ўсе крыўлянні іх фальшывай наскрозь набожнасці?

- «Царства Божае сярод вас ёсць...» Гэтым, гэтымі словамі, відаць, спакусіў цябе Назаранін.

- Не спакусіў, а змусіў задумацца, Сід. До-обранька задумацца, - не адразу адказаў ён, заварочаўшыся. - І я ж у сябе неаднойчы пытаўся: навошта патрэбны пасрэднікі паміж чалавекам і Богам? Бог зазірае толькі ў сэрца, у сумленне чалавека, навошта ж тады ўсе ачышчэнні, абрады, датычныя выключна цела яго? Каму патрэбна форма, гэтая пустая форма, што, маючы на мэце садзейнічаць рэлігійнасці, заглушае яе? Не, не, Сід! Я аднойчы слухаў Назараніна, і тое, што ён прапаведуе, міжволі змушае задумацца. Не адразу, дык потым, калі застаешся сам-насам з сабою.

- На аднаго рабіна болей, на аднаго меней... Колькі тых, хто быў гатовы абвясціць сябе царом юдэйскім, прайшло па гэтай зямлі, ужо і не ўспомніць!

- Тут іншае... Расказваюць, жыхары Галілеі ўздумалі аднойчы царом яго сваім назваць, дык жа сышоў ад іх Ісус, жыў некаторы час самотнікам у гарах. Вось і выходзіць: не царом юдэйскім ён хоча быць, а, царства Божае абвяшчаючы, свабоду духу сцвердзіць.

- Так мы ў хуткім часе дагаворымся да таго, што гэты Назаранін і ёсць Месія.

- Хто тое знае!

- Ды ты што, Сімон? Ты што?! - заёрзаў Сід, нарэшце ўсвядоміўшы, што ўсчатая Сімонам гаворка даўно перастала нагадваць спрэчку двух вучняў Іаана Хрысціцеля. - Хто ж гэта пры сваім розуме ўверуе ў сына простага сталяра?

- Народ даўно называе яго сынам Давідавым, Сынам Божым...

Стала ціха. Так ціха, што аглушаная нязвыкласцю, нязвыклаю вучонасцю іх гаворкі Марыя нават не паверыла напачатку сваім вушам. Варухнулася, пачула шархаценне адзежы і ўздыхнула: стаміліся, самі, відаць, стаміліся ад высвятлення таго, што і так ясна... Сын Бога і ёсць Сын Божы. Таму і з'явіўся сярод людзей, каб навучыць іх дабру, таму і злечвае ад хваробаў і чарвяточын розных у душы, каб прывесці да царства Божага. Вось і трэба да яго, Назараніна, за ім ісці...

- Ісці! ісці! - ледзь чутным шолахам азвалася на яе думку цішыня, і цяжка было вызначыць: у кранутым лёгкім павевам ветрыку вецці алеандра нарадзіўся гэты шолах, ці над ім, у паветры, наскрозь зіхоткім ад месячнага святла, ці яшчэ вышэй - там, дзе, адцясніўшы, разрэдзіўшы зоркі, стаяла аграмадная, ледзь не ад краю да краю бачнага адсюль неба поўня.

Марыя, чамусьці ўсхваляваная раптоўна так жыва, так блізка ўбачаным небам, забыла і пра юнакоў, і пра міжволі падслуханую іх гаворку: яно, неба, хацела ёй штосьці сказаць - гаварыла! - і трэба было толькі ўгледзецца, услухацца, каб разгледзець нябачнае, пачуць нячутнае. Яшчэ хвілінку... Яшчэ адну хвілінку перачакаць!

Павекі цяжэлі ад напружання, з якім узіралася ў твар поўні, у белы яе твар, і цяжка было не паддацца жаданню звесці іх, заплюшчыцца. У нейкі момант Марыя, нават заплюшчыўшыся, працягвала дзівіцца таму, што святло не знікла, рэзь у вачах не аціхла - адно здалося: ужо не яна ў поўню, а поўня ў яе ўзіралася, неяк загадкава ўсміхаючыся.

Зрушыліся, пачалі рассоўвацца скалы - і вось ужо яны на вачах рассыпаліся, асыпаліся долу, агаляючы каменныя грабніцы, якія саслізгвалі ўніз, чапляліся адна за адну і знікалі пад грудамі ўзнятага пылу. Дзіўнага, срэбнага пылу, што імгненна, цяжкімі высокімі хвалямі застываў усцяж па ўсім гарызонце, і абсяг, прасцёрты перад Марыяй, хутка пачаў нагадваць застылае, закамянелае мора. Пустыню! Бязмежную, ніколі не бачаную пустыню!

Шэпт, шолах, які не аціхаў увесь гэты час, гучнеў, станавіўся ўсё больш выразным, усё больш рытмічным. Шорх-шорх! шорх! шорх! Быццам ішоў, ледзьве выцягваючы ногі з глыбокага пяску, сунуўся хтосьці цяжкі, грузны. Але колькі ні азіралася, колькі ні ўглядвалася Марыя ўдалячынь, нікога, нічога не бачыла - пясок і пясок, белыя ў святле поўні хвалі яго...

Хоць не. Штосьці ж, што нагадвала самі гэтыя хвалі, рухалася! Рухалася адусюль. З усіх бакоў адначасна. І калі позірк прызвычаіўся да сляпучага бляску, стала відаць, што гэта ішлі, сыходзіліся на месца пераможанай пустыняю лагчыны людзі, мноства людзей - кожны ў калісьці белай, а цяпер зношанай шэрай апратцы, кожны з напоўненаю пяском карзінаю на плячы, яны ішлі і ішлі да невядома кім і калі вызначанага цэнтра, каб высыпаць там з карзіны пясок і знікнуць, растварыцца ў яго ззянні, саступаючы шлях іншым. Шэраг за шэрагам, хваля за хваляю! Рос, вышэў, хаваючы іх, пагорак, а яны слепа, ці самаахвярна, ішлі і ішлі, і гэта было так страшна, так захапляльна і страшна, што сэрца рвалася на часткі.

Што гэта за пагорак і па чыім загадзе, па чыёй волі насыпаўся, становячыся могільнікам для натоўпаў і натоўпаў людзей, спытаць не было ў каго, апроч Госпада, і Марыя пытала ў Яго. Пытала - а адказу не атрымвала. Ці не чула. І адчуваючы, што сэрца вось-вось разарвецца, апошнім намаганнем ірванулася што было сілы туды, да людзей, услед ім, не разумеючы, што яе ўтрымвае, не пускае.

Ззянне шэрхла, святло загусала - змываючы, сціраючы ўсё толькі што адкрытае пагляду, сплывала, падымалася кудысьці ўгору, і пагляд, затуманены набеглымі слязьмі, міжволі цягнуўся за ім, пакуль не зачапіўся за краёк поўні, якую вось-вось павінен быў закрыць аграмадны чорны цень скалы, навіслай над шляхам...»)

 

6

 

Зала, у якую нечакана трапіў Даніла, амфітэатрам узвышалася над невялікаю, падобнаю на рассечаны папалам квадрат пляцоўкаю, выбрукаванаю няроўнымі, адшліфаванымі за стагоддзі мноствам падэшваў мармуровымі плітамі, і нагадвала б універсітэцкую аўдыторыю, калі б... Калі б мела хоць якія сцены! Сцен не было. Ніводнай. Ні з аднаго боку. Так, нібыта зала з яе цяжкімі лавамі і шырокімі каменнымі прыступкамі, якія, рассякаючы прастору, трыма радыусамі спускаліся паміж імі ўніз, вісела ў пустаце. Менавіта ў пустаце, таму што ні гарадскога, ні сельскага краявіду - нічога, што нагадвала б зямныя, ці хоць бы і незямныя, рэаліі, Даніла вакол не бачыў. Мёртвае шэрае мроіва, што то ледзь заўважна пакалыхвалася, выплёскваючыся і размываючы няроўную лінію круга, то зноў нерухома, цьмяна застывала.

Імгненне, другое, трэцяе... Зала на вачах напаўнялася людам, па ўсіх прыкметах, не тутэйшым: жоўта-аранжавыя кароткія хітоны, што паходзілі на старажытныя тунікі, лысыя ці гладка паголеныя чарапы...

- Рым, дый годзе! - буркнуў не так здзіўлены, як зацікаўлены Даніла, разважаючы, куды, у якую такую ложу ён трапіў. Усе - у аднолькавым аблачэнні, усе - на адзін твар, усе позіркі скіраваны ўніз, на сцэну амфітэатра, дзе ўжо з'явіўся не толькі шырокі, гладка адпаліраваны стол, але і гаспадары яго, гаспадары ўсяго, што тут адбывалася ці адбудзецца.

Даніла матлянуўся да аднаго з жоўта-аранжавых:

- Што тут такое, а? Хто вы такія?

Не атрымаўшы адказу (той і галавы да яго не павярнуў!), адышоўся да другога, да трэцяга.

- Чаго мы тут сабраліся? Якое, чорт вазьмі, на дварэ стагоддзе? Можа, хто-небудзь усё-такі скажа?

Ніхто не абазваўся. Ніхто нават не зварухнуўся. Але калі Даніла, абураны тым, што яго ігнаравалі так адкрыта, так нахабна, памянуў нячысціка, гэта азвалася ў зале: спярша пачуўся ціхі, ледзь чутны шолах - так, бы вецер прашархацеў, кранаючы, перагортваючы нябачныя старонкі часу, потым у шолаху гэтым пачаў пазнавацца хоць і прыглушаны, але шэпт, напружаны шэпт дзесяткаў людзей, спалоханых нечым, бачным і зразумелым толькі ім, яшчэ ж праз колькі імгненняў, у цішыні, якая зноў усталявалася, выразна, хутчэй за ўсё, знізу, з-за стала, прагучала адрасаванае яму, Данілу:

- Сядай!

«Куды?» - мільганула ў думках: усе ж лавы былі занятыя, і ніхто з прысутных, быццам аслупянелых у пакорным чаканні далейшага, не пасунуўся і на міліметр...

- Сядай!! - загрымела, скаланаючы залу, здавалася, ужо адусюль, з усіх бакоў.

Даніла не ведаў, чаму не мог, не меў права не паслухацца, і прыспешыў крокі, спускаючыся па шырокіх прыступках уніз і вышукваючы позіркам незанятае месца: павінна б было яно быць і для яго, калі загадана сесці.

- Мо пасунешся? - прапаноўваў то аднаму, то другому, хутчэй машынальна, па ходу. - Мо тут, з краю, можна неяк прыткнуцца?

Зала маўчала. Пад пільнымі позіркамі дзевяці гаспадароў, што сядзелі за сталом і сваёй нерухомасцю нагадвалі гэткіх жа каменных, як і стол, ідалаў, ніхто з жоўта-аранжавых не зварухнуўся, і Даніла пачынаў злаваць: нечага ж ён зазваны сюды, дык мо скажуць нарэшце чаго?

Калі спусціўся ўжо амаль да самага нізу і ўладны загад сесці прагучаў трэці раз, непадалёку, якраз насупраць стала, убачыў прагал у шэрагах жоўта-аранжавых, памкнуўся туды і, хоць тут жа аказалася, што прагал і быў прагалам, каменным узвышэннем сярод шчытна ссунутых вакол лаваў, шукаць далей, азірацца не стаў. Заазіраўся, ужо апусціўшыся на край узвышэння: насцярожаныя, нерухомыя твары, сярод якіх трапляліся, як яму здалося, і некалі знаёмыя. Праўда, чым больш Даніла ўзіраўся ў іх, тым менш прыгадваў, пазнаваў: не твары, а маскі...

Сядзець было мулка. Нязручна і мулка. І, агледзеўшы цяжкую тоўстую пліту, на якую апусціўся, пацікавіўся ў бліжняга суседа, для большай пэўнасці, каб не ўздумаў адмоўчвацца, штурхануўшы таго ў плячо:

- Куды мяне ўсадзілі? Што гэта за пліта пасярод залы?

- Ахвярны стол. Тут у час рытуалу спальваюцца выбраныя з натоўпу ахвяры, - не расцяўшы вуснаў, адказаў ці падумаў той, і тым не менш Даніла пачуў і заёрзаў.

- Вось нават як... Ну, ну!

- У старажытнасці, у грэкаў, розум заўсёды абмяжоўваў волю, мы ж урэшце дамагліся таго, што ўкаранілі парыў, памкненне волі ў розум, ад чаго той стаў смертаносным, - пачаў гаварыць хтосьці з дзевяці, хоць Даніла мог бы паклясціся чым заўгодна, што ніводзін з іх не тое што рота не раскрыў, а нават не змаргнуў. - Яшчэ паўстагоддзя таму Чорны Ордэн не мог, хоць мог і павінен быў перамагчы гэту цывілізацыю закаснелых у сваіх грахах эгаістаў, цывілізацыю, якую раз'ядае і раз'есць кароста пошлых, плоцкіх, усё больш распусных уцех, прыкрытых, а то ўжо і не прыкрытых вузкім фігавым лісцікам маралі. І тое, што не перамог, што ні крывавыя сталы пытак, ні вісельні, ні печы крэматорыяў не дапамаглі перамагчы, гаворыць толькі за тое, што мы былі тады не гатовы прыняць Валадара, што звышчалавек з'явіцца на Зямлі адно пасля таго, як мы, пасвечаныя, зменім раўнавагу сіл...

- У свеце вакол нас няма нічога немагчымага, - прадоўжыў другі, яшчэ больш нізкі голас. - І мы, ідучы супраць Прыроды і Бога, раскрыем усе свае прыхаваныя магчымасці, каб валодаць не толькі сабою, а і светам.

- Бач, чаго захацелі! - абурана выгукнуў Даніла, прыўздымаючыся, і тут жа адчуў, што пліта, на якой сядзеў, зварухнулася і ледзь заўважна пачала нахіляцца, хіліцца адным краем уніз, павольна выгінаючы ўслед за гэтым рухам залу. - Думаеце, так вам і дадуць глуміцца над намі? У кожным з тых, кім вы пагарджаеце, жывая, нягледзячы ні на што, усё яшчэ жывая душа, і дзе б, у якой гразі мы ні поўзалі, яна, душа, - той храм, дзе можна ўстаць на калені і ўбачыць над сабою чыстае неба і воблік Святой Багародзіцы, убачыць, як яна плача, аплакваючы Сына свайго, па слепаце сваёй укрыжаванага намі, аплакваючы ўсіх нас. Чуеце вы, жоўта-аранжавыя?! Не вы, а мы - людзі! Мы, мы!!! Хто вы такія, каб абвяшчаць сябе нашымі гаспадарамі, каб дыктаваць нам?

Стараючыся ўтрымацца на нагах, не ўпасці, каб не скаціцца ў бездань, што адкрывалася пад нагамі, зеўраючы халоднаю цемраю, Даніла ўжо не гаварыў, а крычаў. Крычаў усё грамчэй, усё адчайней - быццам ад таго, ці здолее, ці паспее ён выплеснуць у гэту залу, у нябачную прастору над ёю ўсю сабраную ў душы горыч, усю сваю нязгоду надалей, да скону, заставацца сляпым і глухім, залежаў лёс усёй светабудовы. Залежала ж, відаць, толькі гэтая хвіліна адчаю, адчайнага памкнення вырвацца за межы бачнага і да канца не зразумелага, бо раптам мёртвае шэрае мроіва, якое ўтрымвала залу, пачало святлець, падымацца, падымалася яно сцяною - адною цёмнаю, нідзе ніводным акенцам не асветленаю сцяною.

- Што ж не ўстаеш на калені? Вось ён, твой храм - аточаны высокаю сцяною закутак!

- Не перад кімсьці - перад намі ўкленчыш.

- Не было б сатаны, вы ніколі не згадвалі б, не згадалі б Бога, а туды ж... Кленчы, казюрка, кленчы і памятай, перад кім!

- Ды вы! Вы! - захлынаўся крыкам збіты з ног гэтымі галасамі Даніла і ўсё ж працягваў крычаць, крычаў, падаючы, правальваючыся ў цемру...

- Што? Ніяк не можаш са сну выцерабіцца?

«Са сну! Мне ўсё прыснілася!» - будзіла, тузала яго няўцямная думка і, ужо прачынаючыся, усведамляючы, што прачнуўся, Даніла не спяшаўся расплюшчвацца: нехта ж яго і тут, у яго ўласнай кватэры, пасярод раніцы, знайшоў і пацвельваўся!

- Не нехта, а я, цень твой, - азваўся на думку хтосьці з глыбіні пакоя, і Даніла, як уджалены, ускочыў на ложку, злосна азіраючыся. - Мы ж ужо добра знаёмыя, ці не так?

- Не зразумеў.

- Няўжо? - з'едліва пакпіў усё яшчэ нябачны злыдзень. - Няўжо ў гэтай грудзе кніг не знайшлося ніводнай, дзе было б ясна, не двухсэнсоўна сказана, хто ёсць хто ў гэтым, заўсёды трохмерным для бязмозглых свеце? Усё мае два бакі...

- І ты, канешне ж, з таго боку? - круціў галавою Даніла, які не мог вызначыць, адкуль кожны раз чуўся голас: то ад акна, то з-за стала, то аднекуль з-за кніжнай паліцы. - З таго боку? З адваротнага?

- Ага.

- Чаго ж хаваешся? Давай - з'яўляйся! матэрыялізуйся! увасабляйся! Ужо ж цікавей будзе гутарыць, у твар табе зрэдчас зазіраючы.

- У твар! На кім гэта ты сёння твар бачыў? - зглынуў глухі кароткі смяшок злыдзень і, паступова становячыся калі і не зусім, то ўсё-такі даволі акрэслена бачным, у пошуку зручнейшай позы стаў паёрзваць у крэсле, спінай да акна: то перакідваў адну нагу на другую, то зноў мяняў іх месцамі, то, свабодна выпрастаўшы абедзве, адкідваўся на спінку. - Што за манера ўсё абмацаць позіркам, пакратаць рукою, перш чым паверыць? Адкуль гэта вечнае ваша: чаго нельга ўбачыць, таго не існуе? Нездарма Князь заўсёды пагарджаў вамі!

Утаропіўшыся ў злыдня, які без ценю сумнення ўзяў сабе ягонае, Данілава, аблічча, Даніла слухаў зусім старэчую буркатню яго і ніяк не мог змусіць сябе паставіцца да таго, што адбывалася на вачах, сур'ёзна, цвяроза - і верыў, і не верыў: спярша недарэчны сон, потым недарэчны госць...

- Спадзяюся, ты не настолькі бязмозглы, каб думаць, што свет, што ўсе вы ў гэтым свеце не варты нашае пагарды? Адным і магу суцешыць, што Князь, і пагарджаючы людзьмі, не пакідае іх. З нашаю дапамогаю - не пакіне.

- Яшчэ б ён пакінуў! - абурэнне дапамагло Данілу нарэшце пераадолець шок ад здзіўлення і загаварыць. - Дзень і ноч думае пра нас, бедных, імкнучыся сілком, гвалтам уратаваць нас ад саміх сябе і, адцяўшы ад Бога, ператварыць у сваіх рабоў, у пакорных служак сілаў зла!

- Фу! Ну навошта паўтараць даўно аспрэчанае і аджыўшае? Светабудова, пры ўсёй сваёй велічы і складанасці, не падзяляе дабро і зло - па сутнасці, не ведае іх. Даўно вядома, што як драпежнік, так і ягоныя ахвяры кіруюцца адным біялагічным законам, дакладна вызначаючы любы час. Любы час, і любых яго насельнікаў. І вы - нездарма гэта стагоддзямі ўбівалася ў вашы галовы! - усяго толькі звычайныя, плоцкія, чуйныя да ўсіх праяў пачуцця стварэнні, з якіх ніколі не атрымаецца ні сапраўдных святых, ні сапраўдных грэшнікаў. Ні-ко-лі! Супярэчлівыя ва ўсім, вы не ўмееце і не хочаце разумець сутнасці рэчаў, жывяце абы жыць, мітусіцеся абы толькі не задумвацца... Хіба можна, хіба трэба з вамі лічыцца?

- Чамусьці ж лічыцеся, - буркнуў Даніла, у нечым згодны з госцем і гэтаю, нават частковаю, згодаю не задаволены, і падаўся да цыгарэт і запалак. - Чамусьці ж пішчом лезеце ў душу, дакопваючыся да самага цёмнага і гнуснага... Калі б і сапраўды чалавек уяўляў сабою эфемерны прадукт прыроды, пасля якога, як пацвельваўся з сябе самога ці з нас Дастаеўскі, нічога, апроч лапухоў на магіле, не застанецца, дык табе, ці твайму Князю, і ў галаву не палезла б спакусіцца такою непатрэбнаю старызнаю, ці не так?

- Так, ды не так, хлопча, - моршчыўся, учуўшы цыгарэтны дым, якога не любіў, злыдзень. - Не ты ж да мяне цяпер прамаўляеш, а твая прага апраўдання - апраўдання за кошт чаго заўгодна. Абвінаваціць ва ўсім, ва ўсіх грахах сваіх, былых і будучых, нячыстую сілу - вялікага розуму не трэба: абвінавачвай і кайся, кайся і абвінавачвай... Хоць пра што я? Сёння вы і на гэта не здатныя! Носіцца кожны сам з сабою, як з пісанаю торбаю, а сам, спускаючыся па кругах пекла, па кругах страсцей сваіх і стараючыся на гэтым спуску апярэдзіць іншых, шукае хоць бы цень таго, каму можна аддаць - так, так, нават не прадаць, як вадзілася, а аддаць, уперці, часта і з прыплатаю, - сваю несмяротную душу.

- Заўсёды можна стаць зноў бязвінным, калі ўсвядоміць свой боль і сваю віну і адпакутаваць іх да канца, - не вельмі ўпэўнена запярэчыў Даніла, усё яшчэ не звыкшыся з тым, што змушаны гаварыць, спрачацца з прывідам.

- Па-кут-нікі! - хмыкнуў той, не хаваючы пагарды. - Усё, чым пакутуеце, не варта і слова гэтага. Грошай прагнеце, танных узнагарод, улады над такімі ж вечнымі жабракамі, як і самі, а туды ж...

- Ужо ж, не д'яблаву адроддзю абвінавачваць чалавека!

- Ужо ж, не чалавеку абвінавачваць д'ябла! - тым жа тонам прадоўжыў злыдзень. - Бо якая, якая, калі задумацца, мэта ў Князя Цемры? Дагадзіць, дагаджаць вам, двухногім. Не разумею, чаму вы называеце яго Злым Духам: ён жа адно і робіць скрозь - задавальняе вашы нікчэмныя патрэбы, выконвае вашы самыя гнусныя жаданні. Адзін хтосьці ўсёю сілаю душы прагне абагаціцца - калі ласка: тут жа падкажам, пакажам, дзе ўзяць багацце, у каго адабраць ці ўкрасці. Другі хтосьці ўсёю сілаю душы імкнецца выбіцца ў начальнікі - тут жа, не прамарудзіўшы, падкажам, навучым, на што заплюшчваць вочы і як абыходзіцца з хлуснёю. Трэці сатанее ад дакукі і неўтаймоўнага самалюбства - тут жа падсунем якую-небудзь рэвалюцыйную ідэйку: ламай, пераўтварай рэчаіснасць!

- Во, во! - пачуўшы з'едлівы смех, зазлаваў Даніла. - Прага ўлады, прага славы, прага грошай... Падбухторваючы, пацвельваючыся, вы не прамінеце скарыстаць іх, каб прынізіць чалавека, каб звесці чалавецтва да аднароднай бяздумнай масы, якой можна лёгка і беспакарана кіраваць. Аднаму золата сыпанеце, другому дапаможаце па спінах да жаданае ўлады дакараскацца, з трэцяга ўсясветнага крывасмока выгадуеце... А вось жа пахваліцца перамогаю не можаце, усё яшчэ не можаце, так што не ўсё ў гэтым свеце безнадзейна.

- Чым бы дзіця ні цешылася... хоць бы і ўласнаю слепатою...

Голас злыдня гучаў зноў як бы сам па сабе - у крэсле ніхто больш не сядзеў, але Даніла не заўважаў гэтага, бо, сарваўшыся з месца, нейкі час мераў пакой нервовымі крокамі.

- Лёс, прызванне чалавека не заўсёды вызначаюць яго жаданні, над якімі вы займелі гэткую ўладу, - рукою, у такт крокам, адсякаў ён зрушаную, закручаную вакол сябе імклівым рухам прастору. - Лёс чалавека, і тым больш чалавецтва, прадвызначаны, і прадвызначаны не вамі, не вашым Князем. І марна круціцеся ўвесь час пад нагамі, марна спрабуеце завалодаць слабымі душамі нашымі: чым ніжэй мы падаем, чым страшнейшым уяўляецца заўтрашні дзень, тым большым пратэстам абернецца некалі адчай. Недалёка той час, калі дух чалавека ўгневаецца і кожны ўсвядоміць нарэшце, што павінен змагацца не з бліжнім сваім, а з самім сабою і з тым хаосам, з той цемраю, што імкнецца паглынуць планету.

- Ды хто ўсвядоміць? Хто будзе змагацца? Варта своечасова змяніць, як мяняюць бірку на штанах, алтар, і тое, што было пад забаронаю, што дасюль лічылася гнусным і ганебным, стане дазволеным і жаданым: забойствы, гвалт, цынічныя здзекі, сексуальныя адхіленні і масавая распушчанасць...

- Прадказальнік, маць тваю... - спатыкнуўшыся аб словы лаянкі, застыў пасярод пакоя Даніла і калі з гнеўным, перакошаным тварам павярнуўся да злыдня, каб паслаць яго туды, дзе чэрці коней пасвяць, то ўбачыў, што таго ў пакоі няма і вылаяўся ў свой адрас. - Самы час камусьці з нас дваіх брыгаду з псіхушкі выклікаць!

Сплюнуў. Тузануў, падсоўваючы бліжэй да сябе, крэсла і стомлена гэпнуўся ў яго. Правёў рукамі па твары, сціраючы міжвольнае ўзрушэнне. Расслабіўся. Потым з ледзь чутным уздыхам адкінуўся на спінку. Нават вочы на міг заплюшчыў, каб нічога і нікога не бачыць.

«Сам з сабою спрачаюся... каторы ўжо дзень...» - падумаў з горыччу, з незнаёмым адчаем.

- Хочаш, каб пашкадаваў? - рагатнуў, зноў з'яўляючыся ў яго, Данілавым, абліччы - толькі цяпер у другім канцы пакоя, на крайку канапы, злыдзень. - Ці мо па дабраце душэўнай падказаць, дзе хаваеш ад самога сябе ратавальную пляшку гарэлкі?

- Смерць была адзіным, што доўгі час не выклікала сумнення, а і тут, выходзіць, прамашка, - азваўся не так на словы, як на іх гучанне Даніла, сумна ўзіраючыся ў свайго бясцелага і ўсё ж добра бачнага суразмоўніка, з'яўленне якога хоць і пацвердзіла даўно зробленыя высновы, але не радавала, чамусьці зусім не радавала. - І ў смерці, выходзіць, ніякай пэўнасці.

- Чаму ж ніякай? - перастаў пасміхацца злыдзень. - «Спавядаючы дабро, чалавек павінен узвысіцца да Бога, імкнучыся быць несмяротным у зле - зліцца з Сатаною. Вось два полюсы, якія прыцягваюць душы, а паміж імі гаруе і памірае, не пакідаючы па сабе памяці, большая частка людства, ні для чаго не прыгодная частка...» Хочаш, назаву, у якой з тваіх кніг гэта сцвярджаецца? Падсалоджаная, канешне, пілюля, але шанец дае.

- Шанец? Ты пра што? - згадваў і так і не згадаў, каго, выхваляючыся перад ім сваёй адукаванасцю, злыдзень працытаваў.

- Пра тое, што гульня ў хованкі з гісторыяй звычайна заканчваецца паражэннем. Агульным паражэннем - і чалавека, і гісторыі. Трэба выбіраць. Трэба раз і назаўсёды выбраць...

- Бога ці д'ябла? - закончыў за яго Даніла, моршчачыся ад болю і ўсё ж не перапыняючы гаворкі.

- Службу дабру ці злу, - удакладніў той. - І ты некалі зрабіў свой выбар!

- Не! - усхапіўся Даніла, каб тут жа цяжка гэпнуцца назад. - У мяне яшчэ ёсць час. У мяне яшчэ ёсць крыху часу.

Губляючы ўпэўненасць, змоўк. Так, быццам раптам стала не хапаць ні слоў, ні паветра. Ды і каму было даводзіць, як сам, сам ні ў чым больш не ўпэўнены?

- Няўжо так нічога і не зразумеў? - грэбліва разглядваў яго цяпер злыдзень, незаўважна і для самога сябе, і для Данілы мяняючыся абліччам, неяк уціскаючыся і драбнеючы, усё больш паходзячы на старога служаку з племені Люцыфера. - Хто не давярае сіле, заключанай у ім самім, у каго няма гэтай сілы, той імкнецца замяніць яе, запоўніць утвораную пустату ўсім, што мы - з чыстай дакукі, трэба сказаць! - яму падсоўваем: прагаю да грошай ці любоўных уцех, нянавісцю да любога, хто яму здаецца шчаслівейшым ці разумнейшым, імкненнем да бліскучых бразготак, якімі слава ўпрыгожвае і вянец героя і шапку скамароха. Навошта такому барацьба за сваю душу? Навошта ён такі, Богу ці д'яблу? Прах, тлен... Адпрацаванае касмічнае смецце!

- Мне ўспрымаць твае словы як камплімент? - чыркнуў Даніла запалкаю, прыкурваючы згаслую цыгарэту, і прагна зацягнуўся дымам. - Я ж, адчуваецца, табе патрэбен. Уведаць бы яшчэ своечасова для чаго, а?

Дым прыемна казытаў горла, выдыхнуты ж, выпушчаны - блакітнымі колцамі доўга раставаў у паветры. Так доўга, што хутка пачало здавацца, што пакой запаўняецца ім, што ўсё вакол набывае невыразнасць, становіцца расплывістым, і ў гэтай расплывістасці, у блакітна-шэрым мроіве знікае, знікла ўсё толькі што перажытае, усё сказанае і пачутае. Мяккае пакалыхванне цішыні расслабляла, супакойвала, вяртала сілу...

- Гэ-эй! Ты не адказаў, - гукнуў свайму госцю Даніла і, не дачакаўшыся адказу, незадаволена перасмыкнуў плячмі, павярнуўся да канапы. - Сышоў, ці што?

Цішыня ўсплёснула і стала ападаць, сцінацца вакол яго. Рух гэты, ціск гэты станавіўся ўсё больш і больш адчувальным, адгукаючыся ва ўсім целе рэзкім пякучым болем, і праз колькі імгненняў Даніла ўжо не спраўляўся з ім: проста сядзеў, абхапіўшы галаву рукамі, пахітваючыся, і чакаў. Калі ў шоргаце, у лёгкім пакалыхванні паветра пачуўся перш ціхі, а потым гучны, абразлівы смех нябачнага, але ўсё яшчэ прысутнага тут, у пакоі, госця, з цяжкасцю падняў унураную галаву, утаропіў у пустату перад сабой пагляд.

- Няўжо так нічога і не зразумеў? Ха-ха-ха! Няўжо так і не зразумеў старога злыдня?!

 

7

 

Выбіраць, як відаць, не даводзілася: невядома адкуль узніклая і так неасцярожна выпушчаная заўчасна на волю думка пра новы і такі нечаканы сваім паваротам да далёкай гісторыі твор нядоўга жыла сваім, не залежным ад Анэлі жыццём, нагадваючы аб сабе то музычным фрагментам з канцэрта духоўнай музыкі, то старым фрэскавым сколкам, адбітак якога трапляўся на старонцы разгорнутага часопіса, то пачутым у якой-небудзь з перадач ці проста на вуліцы імем, даволі распаўсюджаным і сёння. Марыя... Марыя з Магдалы... Не мінула і тыдня, як падказка стала перакананнем, што зварот да жыцця яе, да лёсу яе неабходны, што нездарма яна непрыкметна завалодала ўсімі думкамі Анэлі, раз ад разу ўсё настойлівей прыспешваючы, як бы падштурхваючы: шукай! варушыся! распачынай працу! Вось толькі - чым пачынаць? Як? На што абапіраючыся? Гэтага Анэля нават уявіць усё яшчэ не магла.

Не два ж дзесяцігоддзі - два тысячагоддзі ўсталі паміж ёю і Марыяй Магдалінай, і ніводнай сцежкі, ніводнага агеньчыка ў цемры! - толькі кліч, ледзь чутны і невядома адкуль даляцелы. Ці то яе, Анэлю, пагукаў хтосьці з далёкай эпохі, ці то ёй самой раптам зарупіла дагукацца, дацягнуцца да той, чыя мука, чыя вера збудзілі некалі ў яе ў душы такую ўсёпаглынальную, такую ачышчальную любоў, якой не ведала датуль жаночае сэрца...

- Салют, Ангеліна!

- А-а, прывітанне, - кіўнула, пазнаўшы Ксеню Жудзь, паэтку, воляю аднаго са сваіх заступнікаў даволі прызнаную, па крайняй меры, у калялітаратурных колах.

- Ты так задумалася, што я ўжо хацела абмінуць цябе, каб, Божа збаў, нейкім чынам не перашкодзіць, спудзіўшы натхненне, але...

- Але? - чамусьці крыху грэбліва разглядвала Анэля некаторы час яе залішне экстравагантны касцюм: шалік, банцік, бярэмак танных, без густу падабраных пацерак... - Што за гэтым «але»?

- Бар. Дзверы ў бар, - засмяялася, і смех здаўся Анэлі гэткім жа фальшывым, як і аздобленая рознымі фінціфлюшкамі прыгажосць, у якую, як ні дзіўна, верыла ў свае сорак не толькі сама Ксеня, а і сёй-той з яе паклоннікаў. - Хто гэта перад адчыненымі дзвярмі ў бар думае пра лёс выдуманай напярэдадні гераіні?

- Прабач. - Анэля заўважыла ў дзвярах насупраць, праз усю залу, Дана і, рашуча скіраваўшыся ў бар, нават галавы да залішне вясёлай суразмоўніцы не павярнула: пагаманілі!

Хтосьці гукнуў яе адразу за дзвярмі - не пачула, хтосьці заступіў дарогу - не падняўшы вачэй, памкнулася абмінуць.

- Ну не-е! - аблапіў яе, дыхнуўшы ў твар лёгкім перагарам, ён, і Анэля пазнала Сцёпіна, якога даўно не бачыла і цяпер проста не прызнала. - Такую рэдкую пташку ў гэтых краях...

- У гэтай наскрозь пракуранай зале, ты хацеў сказаць? - усё яшчэ цягнулася яна цераз яго плячо паглядам туды, дзе толькі што стаяў Дан і цяпер нікога не было. - Не аматарка, ты ж ведаеш!

- Але пасядзець з сябрамі... ну, няхай з былымі сябрамі! - паправіўся, звёўшы бровы, - ты ж можаш. Пачыналі разам, у літаратуру як-ніяк разам уваходзілі.

- Мяркуеш, увайшлі? - не ўсміхнулася і яна.

- А цябе гэта хвалюе? Мне асабіста - даўно напляваць, - адвёў вочы Сцёпін, хоць абдымкі не паслабіў і рук з плячэй не зняў. - Праўда, я, як ты, ніколі не імкнуўся ў класікі...

- Вазьмі для той, што імкнецца ў класікі, каву, а?

- Канешне, канешне, - адразу замітусіўся ён, шукаючы грошы. - Ты сядай дзе-небудзь. Я зараз! Айн мамэнт!

Матлянуўся да стойкі, а яна, вітаючыся з кім кіўком галавы, з кім жэстам злёгку прыўзнятай рукі, падсела да вольнага століка. Бліжэй да акна. Каб мець перад вачмі не кагосьці з тых, хто з дня ў дзень ашываўся тут, у бары, дэманструючы такім чынам прыналежнасць да літаратуры, а ўнутраны дворык з невялікім фантанам, абсаджаным кустамі руж. Фантан не працаваў, але ружы яшчэ не зусім паадцвіталі...

- Ангеліна, можа, да нас далучыцеся? - гукнула праз усю залу Ксеня.

- Не, не, дзякуй, - кіўнула. - Я ўсяго на хвілінку.

Хвілінка расцягнулася хвілін на дзесяць: нешта не давала ёй сёння па-свойску - рэзкім непрыняццем, выказаным ці нявыказаным, або з'едліваю ўсмешкаю ўтрымваць Сцёпіна на пэўнай адлегласці, як рабіла звычайна. Шкадоба не шкадоба... Апусціўся, канешне, апускаецца... Мармыча, адхлёбваючы прынесеную для сябе гарэлку, пра абставіны, у якіх апынуўся, у якіх апынулася літаратура, пра задуму, якую ўсё ніяк не можа ўвасобіць... А як моцна, як таленавіта некалі пачынаў!

- Спадзяюся, ты не пакрыўдзішся, калі я пайду? - кранулася яго рукі, нерухома, неяк бездапаможна прасцёртай да яе праз увесь стол. - У Дана прагляд новай стужкі... Мне б хацелася яго знайсці яшчэ да пачатку прагляду.

Ён ніяк не азваўся, і праз тры-чатыры крокі Анэля міжволі азірнулася: сядзіць, па-ранейшаму прыкрыўшы далонню пустую чарку, у одуме пазірае ўслед.

- Ты калі-небудзь згадваеш горы?

- Горы? - сумелася на імгненне. - Рэдка... Мы неяк абавязкова пагаворым, Алесь! Іншым разам.

- А пыхі, пыхі колькі! На та-бе, вы-ку-сі... - пачула кінутае кімсьці ў спіну ўслед за злосным смяшком і толькі злёгку перасмыкнула плячмі: абы Сцёпін не ўздумаў корчыць з сябе на падпітку абаронцу яе гонару!

Злавіла сябе на гэтай думцы праз некалькі крокаў, ужо ў дзвярах, і, пачуўшы ззаду шум, паварочвацца не стала. Дзесьці на другім паверсе, у зале для прагляду, а мо нават і ў апаратнай, у кінамеханіка, які рыхтаваў да работы апаратуру, нервова паглядваў на гадзіннік Дан, і ёй трэба было быць недзе паблізу. Няхай і не на вачах, але паблізу. Каб Дан менавіта цяпер, у гэтыя вось хвіліны адчуў, адчуваў, што яны па-ранейшаму ў адной звязцы...

- Ты калі-небудзь згадваеш горы?

Пытанне, зноў дагнаўшы Анэлю ўжо ў зале, прагучала, паўторанае, як здалося ў першае імгненне, не ў думках, а кімсьці з гэтай, напалову пустой залы, і яна заазіралася. Здзівілася свайму руху, адзначыла, што зусім не відаць знаёмых твараў: публіка сабралася хоць і багемная, але не тутэйшая, не літаратарская. Што ж да пытання... Справа не ў пытанні, а ў тым, што падчапіла, што выцягвала яно з душы. І выцягвала ж! Нацяжэнне, напружанне, спачатку непрыкметнае, станавілася ўсё больш адчувальным, усё больш відочным. Міг-другі - і лопне па ўсёй паверхні запона, якою Анэля адгароджвалася ад мінулага, ад успамінаў, - яна ўжо лопалася, ірвалася, няроўнымі вострымі краямі сваімі ўпіваючыся ў цела, раптам, без страчанай, вырванай стромым адхонам з-пад ног апоры, цяжкое і бясформеннае.

- Да-аан!! - заціснула, паспела заціснуць далонню рот, крык, перш чым ён выбухнуў у ёй тым, перажытым дзевяць гадоў назад жахам, і захлынулася, страціла кантроль над дыханнем, як страціла яго, сарваўшыся ў скальны разлом тады...

Ведала ж, верыла, што Дан не дасць ёй упасці і, разбіўшыся, назаўсёды застацца ў вузкай, бяздоннай камяністай расселіне, што ён утрымае канат, пакуль падаспее падмога, пакуль хлопцы замацуюцца на скале непадалёку і пачнуць падцягваць, выцягваць іх абаіх наверх, а жах, неадольны жах не даваў дыхаць, блытаў думкі, спыняў сэрца - першае ж, што ўсвядоміла: забіла сваё дзіця... Нічога не сказала, выпраўляючыся ў Цебярду, пра сваю цяжарнасць Дану - і вось забіла, забіла ненароджанае іх дзіця!

Канат нацягнуўся, уздрыгнуў і, зрушыўшыся, павольна, па міліметру, папоўз угору - трэба было дапамагаць, трэба было тут, у цемры, вобмацкам шукаць хоць бы якую невялічкую, нябачную апору для рук ці ног і, напружваючыся, падцягвацца. Уверх і ўверх. Да святла, якое ўгары, над ёю, якое чамусьці жухне, чэзне ў вачах...

- Людзі жывуць у рэальным свеце, і ўсе іх сілы ідуць на тое, каб проста жыць... Наіўнае апраўданне! Наіўнае і бездапаможнае. Жыве, прагне выжыць і жыць усё жывое вакол, а вось жа ніводная самая ядавітая гадзюка, ніводны самы люты драпежнік у пошуку ежы ці лепшага месца пад сонцам на сабе падобнага не кідаецца, - уварваўся ў свядомасць дыктарскі голас, і Анэля атрэслася ад успаміну і паспрабавала засяродзіцца на тым, што праменілася з экрана, на словах, якія агучвалі першыя кадры. - Ці часта мы над гэтым задумваемся? Ці часта ўвогуле задумваемся, калі прымаем усё, што з намі адбываецца, за рэальнасць?

Словы, прамоўленыя спакойным, калі не абыякавым, голасам, ужо самі па сабе выклікалі няўцямную, неакрэсленую, хоць і адчувальную трывогу, а за імі ж, то запавольваючыся - адно што не спыняючыся, то быццам вырываючыся з рытму і раздзіраючы на шматкі час, ішлі кадры. Конныя казакі, нястомна сцябаючы праваруч і леваруч нагайкамі, разганялі натоўп дэманстрантаў - нячутныя крыкі і стогны збітых з ног людзей закручваліся чорным шалёным смерчам і, зносячы, разбураючы ўсё на сваім шляху, дасягалі глухога, зацягнутага крывавымі хмарамі неба - неба нястрымным ліўнем абрушвалася на зямлю, маланкамі рассякаючы яе ўздоўж і ўпоперак, і вось ужо ўзляталі, крамсалі, уздыблівалі прастору над ёю выбухі снарадаў - асколкі, камякі зямлі асыпаліся долу і застывалі, на вачах ператвараліся ў франтавыя, забітыя калонамі салдат вермахта і калонамі палонных чырвонаармейцаў дарогі, якія зацягваў дым пажараў, - усплёскі агню выдзіралі з дыму, з цемры царкву, каб тут жа, за хуткаю зменаю кадраў, усе пяць купалоў яе, сарваныя страшным выбухам, рассыпаліся, асыпаліся, усё больш запавольваючы імгненні, уніз, у натоўп, на галовы сучасных, модна апранутых разявак, што дзівіліся на расстрэл парламенцкіх сценаў, адразу пачарнелых ад сажы...

І музыка! Музыка, якая не тое што не адпавядала зместу гэтых кадраў хронікі, а кантраставала з ім, быццам пасмейваючыся, пацвельваючыся і з гісторыі, і з іх, даволі кепскіх яе вучняў... Анэля не адразу вызначыла, што фрагменты ўзяты са знакамітага «Пятрушкі» Стравінскага, але дух падмосткаў, дух тэатра, нягледзячы на ўсю дакументальнасць некалі адзнятага, улавіла, міжволі, у душы, пратэстуючы. Хоць супраць чаго, калі запытацца, пратэставала?

- Тварам да сцяны! Рукі за галаву! Тварам да сцяны!..

Сцяна быццам напаўзала на камеру, не з шарэнгі затрыманых падчас праверкі, а са свайго нутра выварочваючы, выломваючы то чыёсьці дэфармаванае блізкасцю аб'ектыва плячо, то чыюсьці потную, у кропельках цёмнага поту, патыліцу, то напружаную, уцягнутую спіну, па якой ад натугі прабягалі дрыжыкі.

- Каму сказана, маць тваю?! - выплёўвае аднаму з затрыманых пад рабрыну кароткі ствол аўтамата, і калі боль, пратэст, раптоўная шалёная нянавісць разварочваюць, паварочваюць тварам да камеры таго, каму ў гэты міг усё роўна, што здарыцца з ім ужо ў наступны момант, твар мала чым нагадвае чалавечы.

Смех ахоўніка прыглушаны шчыльнаю маскаю, смех музыкі - і падае, падае ўніз, на іх, кранутае лёгкімі аблачынкамі неба, каб недзе над самымі галовамі разбіцца аб тоўстыя ржавыя краты, якімі зямля ад іх адгарадзілася.

Было незразумела, дзе і як здолеў Дан падобнае зняць, але на ўсім працягу руху камеры, руху пагляду, дзве прасторы - зямлю і неба - разгароджвалі краты: камера спрабавала прарвацца ўверх - і ўпіралася ў тоўстыя жалезныя пруты, адварочвалася ад іх - і ад неба! - і слізгала па аголеных макаўках арыштантаў.

- Тварам да сцяны! Рукі за галаву!

- За што апынуўся тут, пытаецеся? Дык жа вядома, грамадзянін начальнік, - хмура зіркаў спадылба адзін з шарэнгі, шыракалобы, гадоў дваццаці пяці. - За тое, што нарадзіўся на свет, не паспеўшы ні ў каго спытаць, для чаго.

- Ну, ты, разумнік! Лепш тых чатырох, каго прышыў, успомні!

- А што іх успамінаць? - буркае.

- Раптам сустрэнецеся...

Ахоўнік, ашчэрыўшыся, смяецца. Адным ротам. У вачах - ні іскрачкі. Пуста і цёмна. І гэта цемра, быццам выцякаючы, выплёскваючыся пустым і змрочным паглядам, захліствае ўсё, паказанае так натуральна блізка, што міжволі хочацца адхінуцца, адхіснуцца.

- Раптам сустрэнецеся... Раптам сустрэнецеся... Раптам сустрэнецеся?!

Музыка спрабуе разарваць цемру, вымкнуць на прастор і не можа. Зрэдку то ў адным, то ў другім разрыве з'яўляецца край сцяны з калючым дротам над ёю, і зноў клубіцца змрок, у якім не адразу выяўляецца, становіцца бачным твар натоўпу. Так, так, менавіта не натоўп, хоць камера здымае сагнаных міліцыяй у натоўп дэманстрантаў, а твар яго, шматаблічны і безаблічны адначасова.

Чуваць патрэскванне рацый і праз патрэскванне - галасы:

- Бачыш таго, у капелюшы? Барадатага, у саламяным капелюшы?

- Побач з журналістамі? Засёк.

- Трымай яго на кантролі. Не давай працаваць на лідэра.

- Можа, тых гарластых дамачак рассяродзіць, шэф? Каб не дужа націскалі.

- Адставіць. Там, сярод іх, наша...

Натоўп збіваўся ў кучу, шчыльнеў - было такое ўражанне, што невядома як запісаныя і агучаныя цяпер перамовы па рацыі нейкім чынам уздзейнічалі на людзей. Уражанне, нічым не вытлумачальнае, ды нічым, нічым канкрэтным, па сутнасці, і не пацверджанае.

Галасы, як і натоўп, змыла чарговая хваля музыкі, і на кожны ўсплёск яе ў сцяне, якую ўяўляў сабою экран, адчыняліся дзверы, і, здавалася, проста сюды, у залу, груба ўпіхваўся хтосьці з толькі што затрыманых недзе на вуліцы ці ў адным з прытонаў начнога Менска. П'яны з рассечанаю шчакою, за ім - бомж, які крыва ўхмыляўся, косячы вокам на свайго маладзенькага праважатага з дубінкаю, потым двое, адзін за адным, падлеткаў з ачмурэлымі, шалёнымі ад прынятага наркотыку вачмі, потым хтосьці яўна з нахабных вакзальных дзялкоў, і яшчэ адзін п'яны, збіты і пакамечаны...

Калі ў кадр з адчыненага ў кабінет лекара акна хлынула ранішняе, злёгку ружаватае святло, уздыхнула, відаць, хаваючы ўздых, не толькі Анэля. Не, трывога не аціхла, проста чаканне стала менш напружаным. Хоць, магчыма, і дарэмна.

- Віктар Захаравіч, усе сродкі масавай інфармацыі мусіруюць факты ўсё больш шырокага распаўсюджвання наркотыкаў. Опіум, гашыш, канапля, макавая саломка... Але ж гэта, нават у тых маштабах, якія набывае іх кантрабанда і вытворчасць, дробязь у параўнанні з новым хімічным прэпаратам ЛСД, выпуск якога, пакуль што падпольна і, як кажуць, у нас пад бокам, наладжаны на адным дзяржаўным прадпрыемстве. І каб слова ад каго! Што вы як лекар пра гэта думаеце?

- Калі ўлічыць, калі ўявіць маштабы таго, што адбываецца, трэба прызнаць, што ідзе вайна, развязаная супраць чалавецтва.

- Супраць чалавецтва?! Але...

- Баюся, што не перабольшваю. Рукамі і розумам адных людзей нішчыцца розум, адбіраецца воля, а потым і само жыццё ў другіх, і на службу гэтаму знішчэнню пастаўлена ўсё. Уся навука. І хімія ў тым ліку.

- Але кім, кім пастаўлена, Віктар Захаравіч? Урадам? Спецслужбамі? Адной чыёй-небудзь спецслужбай? Дык жа нават этымалагічна слова «служба» паходзіць ад слова «служыць». Міжволі біблейскую ісціну ўспомніш!

- Вось-вось! Як і ў вас, малады чалавек, ніякіх іншых спасылак у мяне няма. Усё было сказана. Сказанае яшчэ можна пачуць.

- Мяркуеце, яшчэ можна?

Пытанне завісае ў паветры, і, на вачах крышталізуючыся, паветра пачынае нагадваць сетку, становіцца металічнаю сеткаю, якая ловіць, вылоўлівае з прасторы гукі, галасы, радыёхвалі - гэткая аграмадная павуціна, сатканая нябачным гаспадаром! Яна пакалыхваецца, знікае (на наступных кадрах правады ператвараюцца ў трубкі і правадкі аперацыйнай, дзе ідзе складаная аперацыя на сэрцы), каб зноў завесіць неба, захапіўшы ўжо крыху большую яго плошчу. Новае пакалыхванне - і новы зямны малюнак: густая сетка дарог, запруджаных машынамі ўсіх марак і калібраў, якую змяняе вялікая карта на сцяне цэнтральнай дыспетчарскай службы бяспекі. Павуціна расце, зацягвае ўсё неба - і праз яе, праз хаос радыёэфіру прабіваецца, гучыць сухая каманда:

- Адсякайце іх ад шляху! Ад помніка!

Перш чым камера зрушваецца і апускаецца, каб зноў паказаць плошчу, запоўненую людам, у кадры, за сеткаю антэн, нейкі час, некалькі доўгіх імгненняў жухне, згасае раскалыханы ёю сонечны шар, сонцападобны твар...

- Геніяльна! - не вытрымлівае, уголас выгукае хтосьці ў зале, і Анэля чуе і не чуе сказанае, бо ўжо зноў, як пакліканая ўспамінам, выпадае з рэальнасці.

Жухне, згасае ўгары, над ёю, над краямі расселіны святло, і свядомасць трымаецца, утрымваецца толькі нітачкаю Данілавага шэпту - не крыку, а ціхага шэпту-ўгавору: «Святло не згасае для тых, хто да яго імкнецца, хто, нягледзячы ні на што, да яго набліжаецца. Крок, яшчэ адзін невялічкі крок, яшчэ адно намаганне... Святло не згасае, бачыш? Яно чакае наступнага нашага руху. Вось так... Вышэй! Яшчэ на пядзю вышэй!»

- Дан! - гукае яна...

- Людзі, успомніце, хто вы, адкуль ідзяце! Асмельцеся зірнуць на ўсё, што чыніцца з вамі, каб ператварыць вас у біямасу, з вышыні свайго чалавечага росту! - заглушыў думкі ўзрушаны голас, і хоць увесь экран запаўняла неспакойная людская маса і было не вызначыць, хто з гэтае масы, з самай гушчы яе звяртаецца да ўсіх астатніх, гэта чамусьці не ўяўлялася важным, важнейшым за словы. - Вас апрацоўвалі і апрацоўваюць праз усе сродкі масавай інфармацыі, з дапамогаю самай сучаснай камп'ютэрнай тэхнікі, ператвараючы ў зомбі, паслухмяных сваім гаспадарам. Трэба не баяцца, не баяцца ўспомніць, што вы людзі!

Анэля ўглядвалася ў экран, спрабавала і ніяк не магла вызначыць, хто гаварыў, да каго звяртаўся, каго ў гэтым натоўпе ці ў гэтай зале называў людзьмі, як на ўсіх тварах чыталася нецярпімасць, злосная нецярпімасць і гатоўнасць кінуцца ў бойку па першым жа загадзе. Кругамі разыходзілася цёмная злосць - усё шырэй і шырэй, праз усе запоны і міліцэйскія заслоны, уцягваючы ў свой вір увесь горад, усю зямлю. І вось ужо не натоўп віраваў на плошчы, а аграмадная цёмная зграя варання кружыла над зямлёю. Калі ж рух стаў запавольвацца, стала відаць, што гэта хмары, крывава-чорныя хмары скручваліся ў шалёны смерч, гатовы абрушыцца ўніз, на зямлю; смерч, відаць, і абрушыўся б, калі б у гэты момант камера не застыла...

Нават пасля таго, як у зале ўспыхнула святло, і хвіліну, і другую экран, на якім чарнела джала застылага вогненнага смерчу, не гаснуў.

 

(«Ранак займаўся марудна, быццам бы нехаця, і Марыя, не-не і зіркала на даўно пасвятлелы край неба, адкуль павінна было выкаціцца сонца, чакаючы, прагнучы з'яўлення яго з кожнаю хвілінаю ўсё нецярплівей. Калі ўжо? Ці хутка? Не магла ж яна ўступіць у свяшчэнны горад раней, чым сонца, а сцены ерусалімскія ўжо высіліся ў далечыні, пасярод пустыні, вабячы да сябе пагляд, вабячы і змушаючы трымцець усхваляванае ўрачыстасцю гэтых хвілін сэрца.

Ерусалім! Белы, у белым мроіве раніцы, адсюль, з камяністых узгоркаў, ён здаваўся цудоўным, лёгкім міражом, які мог растаць, знікнуць ад першага ж павеву ветру знізу, з лагчыны Мёртвага мора, і не знікаў толькі таму, што, як і яна, Марыя, чакаў узыходу сонца. Іх звязвала гэта чаканне, звязвала - і трымала ў некаторым аддаленні: як не сваёю воляю Марыя запавольвала крокі, а то і спынялася ненадоўга каля аднаго з камянёў, то азіраючыся на неба, то дзівячыся на якую-небудзь калючку ці яшчарку пад нагамі. Калючка як калючка, яшчарка як яшчарка, а нечым жа чаплялі пагляд, змушаючы задумацца, узгадаць, колькі самых розных людзей прайшло гэтым шляхам, не пакінуўшы па сабе ні следу, ні памяці. А калі нейкі след, нябачны і неадчувальны, і заставаўся пасля кожнага паломніцтва, хто сёння памятае пра тыя натоўпы паломнікаў, хто шукае пакінутыя імі сляды, як шукае яна, Марыя, след прарока, Сына Божага? А ён ішоў тут, ступаў па гэтых сцёртых, збітых камянях! І калі б уведала, калі б толькі знайшла, па якіх, - здаецца, самы пыл, самыя камяні пад нагамі цалавала б...

Пыл пахнуў тлом ночы, а што ад яго, яшчэ не ўгрэтага цёплымі промнямі, цягнула халадком, Марыя не заўважала. Як не заўважала, што знарок, наўмысна марудзіць, ніводнага разу не памкнуўшыся прыспешыць крокі. Спакой сышоў на яе душу, ніколі раней не знаны спакой, і боязна было парушыць яго якім-небудзь лішнім, непатрэбным рухам. Ці нават уздыхам.

Вось-вось павінна было ўзысці сонца! Нішто не парушала ўрачыстага чакання прыроды - ніводзін гук, ніводзін рух. Паломнікі, за якімі ішла Марыя ад самага Назарэта, даўно схаваліся за звівамі шляху і цяпер, няйначай, ужо дасягнулі адной з паўночных брамаў у горад. Ззаду, на ўсім прасцягу, які льга ахапіць паглядам, у маўчанні ляжала пустынная камяністая лагчына. Побач - адно апусціць вочы - застыла пад нагамі дарога, бязлюдная ў абодва канцы, якімі яна ўпіралася ў неба, ды камяні паўзбоч. Камяні, якія столькі ўсяго бачылі на сваім вяку, што нікому з жывых не ўпомніць, не ўявіць - адно ўкленчыць, калі надарыцца, як ёй, Марыі, апынуцца тут, сярод пасівелых ад пылу валуноў, сустракаючы новы дзень, новае сонца, і памаліцца. З усім палам душы памаліцца за святую, абраную Богам зямлю і за тых, каго нарадзіла і народзіць яна ў славу Яго.

Не прамаўляла ўхвальных слоў Госпаду, не ўспомніла слоў гэтае малітвы Марыя - і малілася. Апусціўшыся на калені, схіліўшыся перад святлом, якое разгаралася, палымнела на ўсходзе, бязгучна, палка малілася. Чула, як спявала яе сэрца, паўтараючы радасна: «Госпадзе! Госпадзе, Божа мой!» - і, здавалася, ім, сэрцам, бачыла, як не над узгор'ем, не над блакітным усплёскам Мёртвага мора далёка ўнізе, каля падножжа скал, а над ёю, у грудзях у яе, святлеючы, разгараючыся ўсё ярчэй, узыходзіла сонца. Нясцерпна гарачае ззянне знутры, аднекуль з глыбіні рвалася ўгору, абпальваючы грудзі, прапальваючы іх наскрозь, а болю не было. Ці калі і быў, то не адчуваўся, не ўспрымаўся: вакол успыхвалі белыя, блакітныя, ружовыя прамяні, і ў іх блісках - гэтымі зіхоткімі бліскамі! - расло, шырылася неба. Хутка нічога, апроч неба, апроч сонца ва ўсё, ад краю да краю, неба, ужо не было...

Госпад прымаў, прыняў яе пакаянне і не адштурхваў, як адштурхвалі, асуджаючы, людзі! Госпад выслухае ўсё, што яна скажа, што можа сказаць толькі Яму? Але што, што Марыя магла сказаць, калі так неспадзявана прычаканая радасць захліствала, захліснула яе? Аб чым, аб якой ласцы магла яна прасіць, як не было большай ласкі, большай міласці Гасподняй, як тая, якою Ён ужо адарыў яе, вывеўшы на гэты шлях?

«Госпадзе! Госпадзе, Божа мой!» - плакала перапоўненае ўдзячнасцю сэрца, і слёзы змешваліся са святлом, якое праменілася вакол, і не гасілі яго. Святло толькі ўсплёсквала, празрыстымі языкамі сваімі ўскідваючыся над шляхам, і потым доўга, некалькі здоўжаных палётам імгненняў ападала і зноў ціха, бязгучна струменілася, струменіла сваё ззянне па валасах, па дрогкіх плячах Марыі.

- Час малітвы прайшоў, сястра. Пойдзем з Богам.

Голас, грубы, шорсткі на слых, крануўшыся свядомасці, чамусьці не напалохаў: ці то раптам здаўся знаёмым, некалі чутым, ці то проста і не мог бы ў такі момант здацца чужым, пагрозлівым і, адно разбіўшы ўтрапенне, з якім колькі ўжо часу яна малілася, зрушыў, адсунуў мяжу ўспрымання навакольнага свету. І трэба было, сабраўшыся з сіламі, падымацца. Падымацца і ісці. Услед за тою, што пагукала яе, што, маючы над ёю нейкую патаемную ўладу, чакала непадалёку.

- Мы калі-небудзь ужо сустракаліся? - няўпэўнена спытала Марыя. - Але тады...

- Тады я павінна б ведаць, хто ты, і асцерагчыся ад размовы, так? - павярнулася неспадзяваная спадарожніца, адкрываючы пачарнелы, зрэзаны глыбокімі зморшчынамі твар, і Марыю ўразілі не так гэтыя цёмныя, амаль чорныя зморшчыны-расколіны па ўсім твары, як цёмны зіхоткі позірк глыбока схаваных вачэй: штосьці не тутэйшае, ледзь што не тагасветнае, незямное, таілася ў ім, і ўгадаць, а тым больш усвядоміць, што іменна, было немагчыма. А старая ўжо ўсміхалася - самімі куточкамі вузкіх, так і не расцятых для ўсмешкі вуснаў. - Ты тая, каго называюць Марыяй Магдалінай, і, канешне ж, я ведаю цябе. Як ведаю ўсё, што табе наканавана на гэтым вяку, да канца дзён тваіх.

- Ве...даеш? Але адкуль? - пралепятала Марыя, ні ў чым у гэты момант не ўпэўненая: ні ў тым, што бачыць, ні ў тым, што чуе ці пачуе.

- Не табе пра гэта пытаць, не мне адказваць. Адно скажу: нездарма ты сэрцам адчула прыцягненне камянёў гэтых на шляху ў Ерусалім і, абраўшы самотнае месца для ранішняга малення, светлымі, чыстымі слязьмі пакаяння аплакала ўсё, што было і будзе. Вечны - гэты шлях, вечныя - сведкі таго, што тут не за такім далёкім часам адбудзецца, гэтыя камяні, - углядвалася яна ў Марыю, у одуме, непрыкметна аддаляючыся, застаючыся як бы ззаду: на крок, на два крокі, на тры... - Вернешся ты сюды, але вернешся іншаю. А да таго дня нішто не стане табе перашкодаю, нішто не спалохае цябе. Ідзі, сястра. Ідзі з Богам. І помні: асцерагацца трэба не людскога асуду, не людскога гневу, а гневу Гасподняга...

Словы яшчэ не аціхлі, а старой ужо нідзе не было - ні паблізу, ні воддаль. Быццам і не звярталася яна толькі што да ўсхваляванай Марыі, быццам не ішла побач, хаваючы горкую ўсмешку ў куточках моцна сцятых вуснаў!

І раз, і другі раз азірнулася Марыя на пустынны камяністы шлях, што, здавалася, дыміўся ад сонца, а потым, зусім нечакана, яна забыла пра дзіўнае здарэнне, пра дзіўную сустрэчу ў часе малітвы: белымі, зіхоткімі сценамі ўставаў перад ёю горад, слынны Ерусалім - і, зрушанае нецярпеннем, ужо білася, ірвалася яму насустрач сэрца. Хвіліна, другая - і яна ўступіць у горад і пройдзе па яго вуліцах і шырокіх плошчах, яна паклоніцца ўсім яго святыням і патрапіць, нарэшце патрапіць на след таго, за кім ішла і прыйшла сюды, каб назваць яго сваім Госпадам, Госпадам сэрца свайго...

- Куды прэш?

Адштурхнутая злосным воклічам, адхіснулася, падняла вочы на ахоўніка, не так грознага, як няўклюдна самавітага ў сваіх даспехах, утрымала ўжо гатовую распусціцца на твары звыкла-гуллівую ўсмешку, якой звычайна ўмела карысталася.

- Паломніца я... Здалёк... Мне б у храм трапіць да апоўдня, вось я і...

- Вось ты і прэшся, ад пылу не атросшыся, не да брамы, праз якую ідуць паломнікі, а напрасткі да Залатых варотаў! Зашмат гонару для такой, як ты... Пшла адсюль!

- Куды ж мне? - шчыльней захінаючыся шалем ад цікаўных вачэй яго, адышлася Марыя на колькі крокаў.

- Да мяне ў абдымкі не хочаш? - рагатнуў ён, па-свойму зразумеўшы тое, што яна вандравала сама, адна, і цяпер ужо больш пільна разглядваючы яе з вышыні свайго росту. - А то давай, пацешу! У крыўдзе не будзеш!

Смех, да якога далучыўся яшчэ чыйсьці, гэткі ж грубы і нахабны, як падхліснуў Марыю: кінулася прэч, не разбіраючы дарогі, і спынілася, аддыхалася крыху толькі хвілін праз пяць, калі ўбачыла, што непадалёку, каля прыдарожнай крыніцы, тоўпіліся іншыя паломнікі - хто бліжэй да чыстага халоднага струменю, каб напіцца, спатоліць смагу, хто на крок-другі далей, каля краю вадаёма, каб хоць крыху асвяжыцца, асвяжыць вадою твар.

«Нельга адасабляцца і заставацца адной: незаўважна прайсці сваім шляхам можна толькі ў натоўпе, сярод натоўпу паломнікаў», - мільганула, злёгку падбадзёрыўшы яе, думка, і Марыя ўчапілася за падказку, што называецца, абедзвюма рукамі. Так, так, няхай не змагла яна ўтрымаць у грудзях асветленую ранішняй малітваю радасць, але не паддацца, не паддавацца ні страху, ні былой сваёй слабасці магла. Усё ж, чаго просіць, чаго будзе прасіць у Госпада: стрымаць, утрымаць дэманаў, уселеных у яе, каб не накінуліся ўсе разам і не растузалі, не разадралі цела, выдзіраючы на пацеху д'яблу душу яе, перш чым яна знойдзе Назараніна і кінецца яму ў ногі, молячы аб літасці. Абы яны не завалодалі, не паспелі завалодаць ёю да таго, як вымаліць яна дараванне і збавенне!

- Пра тое, каб прыслаў Госпад на зямлю сына Свайго, трэба плакаць і прасіць усім дзень і ноч - тады пачуе і злітуецца над намі.

- А кажуць жа...

- Што? Што кажуць? - шчыльней абступілі маладую галілеянку астатнія, і Марыя, незаўважна ад іх, таксама наблізілася, каб што якое пачуць.

- Кажуць, ужо прыйшоў, ужо ходзіць па зямлі пасланы да нас сын Божы, трэба толькі пазнаць яго сярод людзей і ўсім народам пакланіцца яму.

- Ды пазнаць пазналі б! Адно сустрэць...

- Не скажы! Пазнаць яго толькі сэрцам можна: з выгляду ж гэткі, як і ўсе мы.

- І ёсць тыя, хто пазнаў, Марфа?

- Напэўна, ёсць, калі пайшлі чуткі скрозь па ўсёй зямлі Ханаанскай. Расказваюць, быццам бы стары Сімон яшчэ немаўлём трымаў Сына Божага на руках, а цяпер, разам з Аннай, дачкой Фануіла, у якой прызнаюць прарочыцу, усе дні свае праводзіць тут, каля храма Ерусалімскага, у пасце і малітвах, адно каб Госпад не дапусціў, не даў яму пайсці з жыцця раней, чым убачыць, што збыліся спадзяванні народа Ізраіля.

- О-о-о...

- Мо і прычакаюць, як думаеш?

- Няхай бы ўжо хутчэй над галовамі дзяцей нашых рука Госпада прасцерлася!

- А мой дабраверны, ледзь толькі нагадваю яму пра дзяцей, адно талдычыць: не ў дзецях сваіх мы застаемся, а ў справах сваіх у славу Госпаду.

- Мужчыны скрозь справамі прыкрываюцца!

- Ім - справы, нам - малітвы...

Гаворка станавілася будзённаю і нецікаваю, і Марыя, напіўшыся і акрапіўшы твар, падалася крыху ўбок, да невялікай ручаіны, каб абмыць стомленыя ногі. Далучылася да жанчын толькі тады, калі ўсе рушылі да варотаў. Душэўны ўздым, душэўнае хваляванне саступілі простай цікаўнасці, і яна неяк не адразу заўважыла, што не толькі без страху, а і без асаблівага трымцення, як трэба б, дзівіцца на старажытныя сцены, узведзеныя некалі Саламонам, а то і самім Давідам, на шчыльную забудову Ніжняга горада і вялікую каменную браму, пад якой яны пройдуць туды, куды вядуць усе шляхі, усе сцежкі - да свяшчэннай гары Сіон.

Калі ж заўважыла, усвядоміла, разгублена кінулася даводзіць сэрцу, папракаючы яго за глухату: «Я ж у Ерусаліме! На свяшчэннай зямлі каля падножжа Сіона!», але сэрца не адгукалася, маўчала. І разгубленасць расла, вырастаючы ўкруг нябачнаю сцяною адчужэння. Адчужэння ад людзей. Ад горада. Ад яго камянёў, сярод якіх нежывымі выглядалі рэдкія пальмы ці пустэльнікі-карагачы. Ад галасоў і пахаў вакол, што, здавалася, дзіўным чынам змешваліся, спалучаліся, утвараючы неверагоднае, амаль невыноснае для ўспрымання месіва.

Не, Марыя чула нейкія асобныя воклічы, крокі ці нават пабразгванне цяжкіх рымскіх даспехаў на кім-небудзь з легіянераў, калі яны праходзілі паблізу ад малітоўна схіленых над святымі камянямі паломнікаў. Яна ўлоўлівала то пах хлеба, то пах духмяных траў з боку храма, ад алтара, да якога прынеслі чарговую ахвяру, то п'янлівы водар раздушанага на нагрэтай сонцам пліце вінаграда. Але ўсё зноў і зноў патанала ў цяжкім кружэнні гарачага неба, каб тут жа, ужо ў наступнае імгненне, стаць тым хмельным месівам, ад якога кружылася галава і глухла, мярцвела сэрца.

Непадалёку, за спінаю, хтосьці засмяяўся - і Марыя сцялася як ад удару, не асмельваючыся ні павярнуцца, ні адгарадзіцца ад смеху словамі малітвы.

- Гэтыя галілеяне так сіляцца паказаць сваю набожнасць, што пара ад схіленых каркаў валіць!

- Во, во! Ці можа быць што добрае з Назарэта?

- Прарока свайго хочуць падсунуць Юдэі...

- Прарока, ха-ха-ха! - весела перакочваўся смех ад аднаго да другога.

Абурэннем змяніўся страх Марыі, абурэннем і прыкрасцю, што не можа яна, жанчына, ні адказаць гэтым самаўпэўненым гараджанам такімі ж колкімі словамі, ні хоць бы пасмяяцца з іх слоў, з іх насмешкі, як мог бы хто з мужчын. Мо хіба не было на плошчы ў гэту хвіліну мужчын?

Задзірлівы малады смех ці яшчэ штосьці, чаго Марыя не бачыла, выклікала ледзьве прыкметны рух на плошчы - рух не так заўважаўся, як успрымаўся. Так, быццам сярод натоўпу, у самай гушчы яго ўзнікла няўцямная трывога і, узнікшы, расла, пагражаючы вось-вось выбухнуць. Пагражаючы і - выбухнуўшы. Праз клацанне зброі, праз цяжкі тупат легіянераў - перш чым паломнікі кінуліся ўроссып, хто куды, ціснучыся бліжэй да сцен ускрай плошчы, - пакаціўся спалох па дрогкіх спінах, і вось ужо ўзляцеў над плошчаю, перакрыўшы ўсе гукі, зычны, крыху вісклівы голас:

- Рымскія прыхвасні! Прыхвасні, якія забылі, што яны юдэі - Богам абраны народ, і, кінуўшы пад ногі легіянераў свяшчэнны Закон Майсея, дазволілі ўзвесці Іраду гэты палац, гэтыя калоны, аздобленыя святатацкімі выявамі жывёлін! Хіба мала праклёнаў лягло на народ Юдэі, што ён, прагнучы новых, моліцца на свяшчэннай гары, над якою распасцёр крылы гэты ненажэрны арол?

Марыя, адкінутая ахопленым панікаю натоўпам да сцяны, сілілася хоць што-небудзь з таго, што рабілася на запоўненай людам плошчы, разгледзець, і спярша нічога, апроч іх шумнай мітусні паблізу адной з каменных будынін, не бачыла. І толькі калі ўзброеныя доўгімі дзідамі ваяры воклічамі, лаянкаю, а то і злоснымі пінкамі ці ўдарамі разагналі тых, хто прамарудзіў і апынуўся на іх шляху, а крык, які перамяжоўваўся цяжкімі ўдарамі па гулкаму каменю, зноў завалодаў яе ўвагаю, Марыя прыкмеціла на адным з порцікаў, над якім як знак рымскага валадарства быў прымацаваны вялікі драпежны арол, мужчыну з кувалдаю. Хто ён такі, гэты фанатычны паслядоўнік Майсея, і як апынуўся там, на вышыні, ніхто, напэўна, не ведаў, а ён, ведаючы пра свой канец і карыстаючыся тым, што не так проста яго адтуль было адразу спароць, малаціў па сцяне, па адным з распасцёртых арліных крылаў і крычаў натоўпу, усім тым, што ў страху разбягаліся:

- На праведніках зямля стаіць, крывёю іх ахвярны агонь узгараецца, а вы, як рабы, самі спіны пад бізуны рымскіх наёмнікаў падстаўляеце, не гатовыя прыняць пакуту, прыняць смерць за веру сваю, і таму няма на вас благаслаўлення Гасподняга...

Воіны, утварыўшы адну жывую лесвіцу, а потым і другую, па спінах, па плячах караскаліся ўгору, на стрэшку порціка - і вось ужо з дзідамі, скіраванымі яму ў грудзі, кінуліся на смельчака, прыперлі яго да сцяны пад напалову абабітым каменным крылом і, праткнутага, наколатага адразу на некалькі вострых дзідаў, узнялі над сабою.

Радасным крыкам азваліся на гэта астатнія.

- Вобзем яго! Скідвайце ўніз!

- Сюды яго!

- Добрая туша, каб праверыць, ці вострая, ці не затупілася наша зброя!

Не заўважаючы, не ўсведамляючы свайго руху, прасоўвалася Марыя ўздоўж сцяны, ушчытную да яе, у накірунку вясёлага натоўпу воінаў. Уздрыгнула, здрыганулася, калі цяжка ўпала долу праткнутае некалькімі дзідамі, скрываўленае і, хутчэй за ўсё, мёртвае ўжо цела. Здрыганулася, уплішчыўшыся ў сцяну, яшчэ раз, калі, аддаўшы труп на здзек сваім воінам, той, хто камандаваў імі, зычна загадаў:

- Усім, хто апынуўся паблізу і чуў, як гэты фанатык зневажаў Рым і нашага вялікага Цэзара, наблізіцца і кінуць свой камень у пакаранага!

«Не! - крычала ўсё ў яе ўнутры. - Не! Даволі!..», а людзі ўжо сунуліся з усіх бакоў на плошчу, камяні ўжо ляцелі ў забітага юдэя, ператворанага ў крывавы кавалак мяса, - і кожны камень, як здавалася Марыі, рассякаючы скуру, крывавячы перш адзенне, а потым і камяні вакол, трапляў у яе. Яна заплюшчвалася, яна засланялася рукамі і ўсё роўна бачыла, як пырскала круга кроў, як ярка ўспыхвалі гэтыя пырскі, гэтыя пляміны крыві на камянях, ператвараючыся ў языкі полымя, што ўсё раслі, вышэлі, пакуль не закрылі, не захліснулі агнём неба...»)

 

8

 

- Вогненны смерч, які можа абрушыцца на зямлю і спапяліць яе, утрымліваецца адно напружаннем, намаганнем волі чалавецтва, кожнага асобнага чалавека? Ты гэта хацеў сказаць, Дан, завяршыўшы фільм здоўжанаю, мёртваю паўзай? - ледзь не з парога спытала Анэля, устрывожаная тым, што Дан не застаўся на абмеркаванне сваёй новай работы і потым, па тэлефоне, нічога не патлумачыў. - Чаму не схацеў, не паспрабаваў пасля прагляду ўсчаць гаворку, такую неабходную сёння ўсім? Чаму збег, даўшы падставу не толькі для трывогі, а і для насмешак?

- Ну-у, пайшло-паехала! - усмешліва назіраў ён за яе крыху мітуслівымі рухамі, стоячы ў калідорчыку ў жартаўлівай позе вышкаленага швейцара. - Можа, мадам пройдзе ў пакой?

- Можа, усё-такі адкінем знаёмы і заўсёды крышачку фальшывы тон? - прыхінулася на міг Анэля шчакою да яго пляча. - І ты і я - кожны з нас у пошуку сваёй ісціны пасталеў за гэтыя гады сустрэч і несустрэч - пасталеў, ці, калі хочаш, пастарэў, і калі ўсё, пра што збіраўся пагаварыць, па-ранейшаму сур'ёзна...

- Праходзь. Уладкоўвайся ў якім з крэслаў. Гарбата толькі што завараная і астыць яшчэ не паспела.

- Во як! Думала, траплю на абяцаны мне прагляд кінадакументаў, а тут - чай, пачастунак... Што-небудзь не так, Дан?

- Усё не так, сонейка, - адсунуўшы крэсла, жэстам запрасіў ён яе прысесці. - Усё як ёсць. Так што сядай зручней: гаворку, відаць, нельга адкладваць і надалей, і мне не хацелася б, каб штосьці засталося незразумелым ці недагавораным.

Перш чым самому апусціцца ў крэсла насупраць, прайшоў да канапы і, узяўшы падушку, прыкрыў ёю тэлефонны апарат, што стаяў на падлозе.

- Перасцярога, калі ўспомніць пра сучасныя сродкі вышуку і праслухоўвання, слабая, і ўсё ж... Дзякаваць Богу, табе не абавязкова тлумачыць усё спачатку.

- Сёе-тое патлумачыць усё ж давядзецца, - няўцямна сачыла Анэля за спакойнымі немітуслівымі рухамі Дана, дзівячыся гэтаму незнаёмаму ў ім спакою. - Чакала ўбачыць стол, завалены падрыхтаванымі для паказу кінастужкамі, а ўсюды пуста, як толькі што пасля засялення кватэры: сцены ды што якое з мэблі...

- У кватэры, не чакаючы гаспадара, пабывалі госці - пасля іх візіту вымыў, вычысціў усе іх сляды сам, - наліваў гарбату ў кубкі Дан. - Тлумачэнне задавальняе?

Анэля, азіраючыся вакол так, быццам хацела штосьці дагэтуль не ўбачанае ўбачыць, не адказала, і ён прадоўжыў:

- Мажліва, адзняты мной за гэтыя гады матэрыял, які ніякая цэнзура, ахоўваючы інтарэсы дзяржавы, а не чалавека ў гэтай дзяржаве, ніколі не дазволіла б скарыстаць для свабоднага паказу, і быў бы наглядным пацвярджэннем таго, што я пры сваім розуме і нічога не выдумляю, але, спадзяюся, табе, Анэля, падобныя пацвярджэнні не патрэбны і ты прымеш і зразумееш усё, што я скажу.

- Канешне, канешне. Мы ўсе пад каўпаком, хоць гэта... - павяла яна рукою.

- Гэта я перажыў. Як бачыш, - паспрабаваў Дан усміхнуцца на яе жэст. - Колькі стужак яшчэ раней здолеў перадаць адной з тэлекампаній, астатняе... Астатняе будзе надзейна ахоўвацца ў адпаведных архівах, так што за тое, што згубіцца, хвалявацца не выпадае. Тым жа, што тут і тут, - крануўся пальцамі лба і грудзей, - хачу, каб не прапала, падзяліцца з табою: мо спатрэбіцца і будзе карысным. Не ў жыцці, дык у рабоце.

- Лічыш, што нічым дапамагчы табе не магу?

- Мне ўжо не трэба дапамагаць. Каму іншаму, калі дагукаешся, дакрычышся да яго, мо чым-небудзь і дапаможаш, напісаўшы праўдзівую, страсную кнігу, - няспешна падліў ён у кубкі гарбату, і гэтая няспешнасць, гэты ўнутраны спакой яго толькі цяпер успрыняліся Анэляю з усёю сур'ёзнасцю: нямала, відаць, давялося перадумаць, пераасэнсаваць, калі ўсё знешняе, наноснае раптам знікла, выявіўшы ў Данілу штосьці, што было няпроста нават вызначыць. - Перакананы, ты сама неаднойчы разважала над тым, над чым і я, вось толькі пагаманіць нам не даводзілася, дасюль неяк не давялося.

- Маеш на ўвазе ўсясільную службу бяспекі? - грэла рукі кубкам з гарбатаю Анэля.

- Маю на ўвазе бяссілле чалавека, - узіраўся ў яе Дан, - і не адно перад рознымі службамі, сярод супрацоўнікаў якіх шмат гэткіх жа падманутых ці ніколі ні ў што і не пасвечаных, як і ўсе астатнія. Не, не, Анэля! Калі паспрабаваць правесці прамую, ды няхай сабе і крывую, лінію ад самога сябе - праз самога сябе! - далей ці вышэй, па прыступках улады, ад якой так ці іначай залежыш, не адразу, але даволі хутка ўпрэшся ў сцяну. Нябачную. Неадольную, калі сыходзіць з нашых, зямных, мерак.

- І за гэтай сцяною - ці бязмежжа жыцця, ці бязмежжа нябыту?

- І за гэтай сцяною - той ці тыя, хто сапраўды кіруе ўсім і ўсімі на зямлі.

- Чакай, чакай, Дан! - адсунула кубак усхваляваная нечаканым паваротам гаворкі Анэля: сама ж пакутавала, шукаючы адказы на падобныя загадкі, і калі ўжо шукаць іх разам... - Ява сённяшняга жыцця, гэтага царства ўсеагульнага адчужэння, рэдка каму ўяўляецца светлаю, так, але...

- Але ці не лепш засляпіцца на ўсё, што за ёю, і нават не спрабаваць убачыць што-небудзь далей за свой нос? Сцяна і сцяна, маўляў... Не мы яе ўзводзілі, не нам яе разбураць - чаго тут дужа галаву ламаць?

- Ты падмяняеш мае пытанні сваімі.

- Прабач, - заўважыўшы, што з кубка, які ён няўцямна пакручвае перад сабою, выплёскваецца гарбата, адсунуў яго на сярэдзіну стала, - гэта працяг спрэчкі з самім сабою, распачатай не сёння, але і па сёння незавершанай... Ну, ды не ў гэтым справа! Урэшце, усе сумненні, усе пытанні рана ці позна зводзяцца да пытання пра прыроду ўлады, пра існаванне Бога і Супрацьбога і іх нябачны і неабвержны суд над намі. Мажліва, яго, гэта пытанне, нават не мае сэнсу ставіць, пакуль для чалавека застаюцца нявырашанымі простыя праблемы жыцця, сумеснага існавання. Вось толькі ўсё менш часу наперадзе, і, баюся, не толькі ў мяне.

- Для таго, каб чалавекам стаць, трэба, каб Бог быў.

- Што?

- Успомнілася, як у час маёй сустрэчы ў адным з акадэмічных інстытутаў агульнымі намаганнямі была зроблена выснова, - патлумачыла, гучней паўтарыўшы сказанае, Анэля. - Ты, бачу, таксама пакутуеш ад таго, што, як і ўсе, няздольны ні да канца паверыць, ні цалкам адмовіцца ад веры.

- Я гавару не пра веру, а пра веданне.

- Не верыш, а ведаеш? - міжволі ўсміхнулася яна. - Ведаеш - што?

- Зло, якое павінна зжыць чалавецтва, - метафізічнае зло.

- Не зразумела.

- У Бібліі - так, так, спашлюся, хоць ты і ўсміхаешся, на Біблію! - сказана, што перш чым наступіць царства Божае, на зямлі на нейкі час пад якім заўгодна імем увацарыцца Антыхрыст. І калі памятаць, што так названы адзін з Іерархаў, у кім увасобіцца, у кім увасоблена цёмная сіла - сіла, процілеглая той, што рухае светабудову, і яна можа стаць галоўнай, ёсць над чым задумацца. Ды і навукова даўно даказана: тое, што не мае роўнага сабе супрацьдзеяння, існаваць не можа, і плюс-мінус - ключ не адно да матэматычных загадак. Як толькі ў любой праяве жыцця, у любой з'яве адна сіла знішчае другую, адзін бок паглынае другі - знікае сама з'ява. Знікае, бо знікае біпалярнасць, неабходная для існавання. Сёння ж... - уздыхнуў, выроўніваючы дыханне, якое раптам стала перапыняцца, - сёння не пра якую-небудзь з'яву ці праяву жыцця гаворка, а пра самое існаванне жыцця на зямлі, пра наша існаванне або неіснаванне!

- Ты знайшоў пацвярджэнні? - з непрыхаванаю трывогаю ўзіралася Анэля ў Данілаў пацямнелы твар.

- Пацвярджэнні? Ды яны ва ўсіх на вачах! Масавыя псіхічныя захворванні і сексуальныя адхіленні, п'янства, наркаманія, эпідэміі братазабойных войнаў, прыроджаны дэбілізм... Мне працягваць? - не справіўшыся з голасам, які па-здрадніцку ўздрыгнуў, скарыстаў Даніла паўзу для таго, каб зрабіць колькі глыткоў са свайго кубка.

- Але так было заўсёды, Дан. На ўсім працягу гісторыі. З большай ці меншай жорсткасцю ў адносінах да чалавека, - не разумела Анэля.

- У адносінах да чалавека... Гэта ты дакладна заўважыла, - тут жа адгукнуўся ён. - У чыіх адносінах? Вось пытанне. Я шмат здымаў. Сярод адзнятага шмат жахлівага - жахлівых у сваёй праўдзівасці, у сваёй аголенасці кадраў. І гэта такая малая драбязінка ў сведчаннях пра наш век, пра наш час, што і гаварыць было б не варта, калі б не балючая перакананасць: людзі ў слепаце сваёй, у бяздумнасці сваёй адварочваюцца ад праўды, ад любой праўды пра саміх сябе.

- Лічыш, выраджэнне чалавека - працэс незваротны?

- Згодны з тымі, хто лічыць, што працэс развіваецца занадта хутка, - задумліва адхлёбваў Даніла астылую гарбату, наўрад ці заўважаючы гэта, бо калі прадоўжыў, кубак як бы завіс у паветры перад ім. - Біпалярнасць як аснова існавання ўсяго жывога - з'ява навуковая, выказванне: «Свет трымаецца на праведніках» - з таго ж разраду, засноўваецца на тым жа вялікім законе светабудовы.

- Ты хочаш сказаць: колькасць праведнікаў нейкім чынам павінна адпавядаць колькасці... - Анэля не дагаварыла, як папярхнуўшыся думкаю, і цяпер ужо зірнула на Дана з недаўменнем: яшчэ паўгода таму яму і ў галаву не прыйшло б не тое што разважаць пра падобныя рэчы ўголас, а і думаць пра іх. - Ну, пра якіх праведнікаў можна гаварыць сёння, Дан? Адкуль ім узяцца?

- У кожным з нас жывуць і праведнік і злыдзень, і калі не чапляцца да вызначэння...

- Справа не ў вызначэнні, згодна. І ўсё ж нічога, нічога з таго, пра што мы гаворым, нельга даказаць, давесці нават з дапамогаю логікі, калі не адштурхвацца ад веры, калі заведама не прыняць на веру існаванне Бога. Ці Ўсявышняй волі, калі так табе больш падабаецца.

- Мажліва, - узіраўся ў кубак, у рэшту гарбаты на дне яго Даніла, не падымаючы на Анэлю вачэй. - Зло, як сцвярджаюць філосафы, не з'яўляецца самастойнай субстанцыяй і, будучы вынікам скрыўленай волі, зжырае, выгрызае чалавека знутры, спакваля і непрыкметна, пакуль ад яго не застаецца пустая, нікому не патрэбная абалонка. Выпаўзень!

- Выпаўзень? - перапытала яна няўцямна, хоць і зразумела, пра што ён гаварыў. - Пустая, высахлая змяіная скура?

- Во, во! Сама змяя даўно мёртвая, з'едзеная, выпетраная мурашамі, а скура рухаецца, напоўненая ўяўным дзейсным жыццём, - азваўся Даніла. - І калі пагадзіцца, што мы... што я... Ты разумееш, пра што я! Вось і вынікае: хіба не прыйшоў час спытаць у сябе, ці варта працягваць? Так ці амаль так выглядае ўсё збоку.

- З чыйго боку, Дан? І пры чым тут біпалярнасць, пра якую ты так і не дагаварыў?

- Прабач, - чарговы раз адсунуў ён свой кубак, атрасаючыся ад здранцвення. - Аднаго свайго знаёмца з племені нячысцікаў неяк недарэчы ўспомніў. Хоць мо не так і недарэчы, як на першы погляд здаецца. Бо плюс-мінус - ключ не толькі ад разгадкі таямніцы светабудовы, але і ключ да разгадкі чалавека, кожнага асобнага чалавека, і калі мінус перамагае, пераважае...

- Здаецца, нешта пачынае праясняцца.

- Перш чым на зямлю прыйдзе Антыхрыст, у чалавеку павінен перамагчы антычалавек - іначай ні прыход, ні ўвацарэнне Антыхрыста, ці як яго там назавуць, немагчымыя, разумееш? Гэта так проста, што часцей за ўсё нават не прыходзіць у галаву. Вось і не заўважаем або робім выгляд, што не заўважаем, што цяпер - ды каб жа толькі цяпер! на працягу ўсёй гісторыі! - ідзе жорсткая, бескампрамісная барацьба дзвюх розных сіл, двух розных пачаткаў: барацьба за чалавека ці антычалавека, і мы ў гэтай барацьбе, як часцей за ўсё выглядае, пешкі. Пераважна - проста пешкі.

- Сумная выснова! Прызнацца, я таксама нямала думала пра гэта, - зноў неадрыўна сачыла Анэля на нетаропкімі рухамі Дана, якімі той увесь час быццам адгароджваўся ад нечага. - Толькі апошнім часам, пасля нядаўняй аварыі, пачало здавацца, што нельга сабраць, з'яднаць у адно пакутліва непакорны, не падуладны асэнсаванню свет, калі не звяртацца да сілы невытлумачальнай і непазнавальнай - да Бога. А звяртацца, звярнуцца не магу. Усё яшчэ не магу.

- Немагчымасць і непазбежнасць веры? - хмурыў бровы Даніла. - Магчыма, можна абараніцца ад уласнага бяссілля і набытаю ці запазычанаю вераю. Але я, Анэля, крыху пра іншае. Ці дакладней - крыху з іншага боку.

- Не верыш, а ведаеш?

- На жаль, ведаю мала. Занадта мала, каб сцвярджаць што-небудзь пэўнае. І ўсё ж... - Ён на колькі імгненняў задумаўся і, калі прадоўжыў, голас яго паглушэў, - вопыт чалавека, які хоць і не здолеў прыстасавацца да жыцця і падышоў да самага краю бездані, за якім морак і невядомасць, але падышоў не ўсляпую, - сяго-таго варты, Анэля. Я толькі апошнім часам гэта зразумеў. Пазнавата, трэба сказаць...

- Што ты маеш на ўвазе?

- Што? Толькі тое, што за краем бездані - сама бездань. Крок туды, крок сюды... Накірунак не мае значэння. Бо і адваротны ход - крок назад, далей ад небяспечнага краю, які льга зрабіць у горы, у адчаі, у жаху, нарэшце! - нічога не адмяняе, не ратуе. Гэта рашучасць Каіна. Калі здаецца, што дастаткова забіць чалавека, і не абавязкова каго іншага, а хоць бы чалавека ў самім сабе, адрокшыся, адмовіўшыся ад усяго таго, што паціху-паволі пераўтварала цябе, ператварала з неразумнай жывёліны ў духоўную істоту... Не, не! Лепш ведаць, бачыць, што варта скарыцца, падпарадкавацца гарачай, потнай ад страху, мізэрнай і неагляднай, як ноч, першааснове сваёй жывёльнай сутнасці - і надломіцца, бразне вобзем тая доўгая лесвіца, па якой чалавек у табе караскаўся да неба, і разам з ёю бразнешся вобзем і ты! Відушчаму лягчэй зрабіць выбар...

- Ты цяпер гаворыш, як той, каго загналі ў кут і прыперлі да сцяны.

- Ды няма, няма, Анэля, сцяны. Бездань! Бездань вакол, якую калі і не бачу, то адчуваю, і часам так выразна, што мароз па скуры, - перасмыкнуў Дан плячмі. - Калі б раней, калі б адразу адкрыліся вочы і стала чуйнаю душа, мажліва, і паспеў бы ўведаць таямніцу наканаванага, таямніцу шляху, цяпер жа... Цяпер адно і магу - папярэдзіць, хоць бы каго ў гэтым свеце папярэдзіць пра небяспеку, пра пагрозу самавынішчэння: нас, чалавекаў, асляпляюць нашымі ж страсцямі, нашымі ж сумненнямі ў сваім прадвызначэнні, і тым лягчэй ператварыць у простую біямасу і прымусіць служыць там і тым, каму будзе на тым ці іншым прамежку шляху вызначана.

- І ты ведаеш, пра каго гаворыш? - старалася не паказаць узніклага раптам страху Анэля. - Ведаеш, хто на сённяшні дзень сапраўдныя гаспадары зямлі?

- Ведаю, што тыя, каго мы ў той ці іншай краіне прымаем за гаспадароў, - толькі служкі, свядомыя, а часцей несвядомыя служкі грозных цёмных сіл, і калі б льга было...

- Можа, гэта ўсё проста фантазіі - твае і не твае? Пішуць жа сёння, выдаючы фантастыку за рэальнасць, пра што заўгодна! Ні ў адным са стагоддзяў не ўзнікала гэтулькі самых розных вераванняў, сектаў і цэнтраў акультных і псеўдаакультных навук, як у нашым, - любая спроба разабрацца ва ўсім выдае, па меншай меры, наіўнаю.

Анэля не знаходзіла патрэбных, адзіна патрэбных у гэтую хвіліну слоў - разумела гэта і ад таго яшчэ больш нервавалася: то краналася аціхлай на стале Данілавай рукі, то, быццам апёкшыся аб яе, адхіналася і пачынала нервова церабіць пальцамі край сурвэткі, не заўважаючы, што ссоўвае і камечыць яе, то ў пошуку нейкай, хоць бы слабай, апоры хапалася за кубак з астылаю гарбатаю і толькі пасля таго, як некалькі цяжкіх кропель выплёскваліся на сподак, пакідала кубак у спакоі.

- Ты не хочаш працягваць гэту гаворку? - заўважыў Дан яе спалох. - Ты баішся?

- Не ведаю. Напэўна... - рабіла адчайныя намаганні, каб узяць сябе ў рукі, Анэля. - Такое адчуванне, быццам раптам апынулася ў шторме, у буры пасярэдзіне акіяну і цяжкія хвалі не-не і захлістваюць з галавою - ні ўдыхнуць, ні выдыхнуць, а ты... Ты - недзе за ўсім гэтым, і не адзін...

- Прабач, я агаломшыў цябе, яўна пераацаніўшы свае здольнасці растлумачыць усё ясна і даходліва.

- Не, не, справа не ў тлумачэннях, Дан, гэтых або іншых, - уздыхнула яна, адчуўшы нечаканую палёгку і не шукаючы прычыны гэтага: палягчэла - і дзякаваць Богу... - Не сённяшнім днём, не цяпер адчула я мяжу, край нейкай новай і, як здавалася, недасяжнай рэальнасці, а ўсё марудзіла, усё ўглядвалася ў хісткую цямрэчу перад вачмі, у любую хвіліну гатовая заплюшчыцца і калі і не адступіць, то ўжо ж неяк абараніцца ад таго, што за ёю хаваецца, усімі сваімі старымі ўяўленнямі. Чакала... А чаго? Сённяшняй гаворкі? Тваіх слоў? Разумення, што я проста баялася, проста спалохалася?

- Калі ты думаеш, што мне не было страшна... - узяў Даніла яе рукі ў свае, супакойваючы. - Калі думаеш, што мне не страшна... Сам шлях, сам час падводзіць да краю, і, мажліва, гэта апошні на вяку свядомы выбар.

- Але ў чым, у чым выбар, Дан? Паміж чым і чым выбіраць, калі не валодаеш ні былым, ні, тым больш, будучым? І рукі ж ніхто не падасць, каб вывесці.

- Вось тут ты, як і ўсе, памыляешся: рука заўсёды знаходзіцца, вось толькі мы рэдка ўсведамляем, чыя яна і куды незаўважна падштурхвае, патрафляючы самым гнусным нашым жаданням. Чалавечая прырода, маўляў... Жывеш, пакуль проста жывеш... Не варта лішні раз задумвацца, як льга знайсці асалоду і наталенне ў самым простым... Хто не чуў у сабе і для сябе падобных апраўданняў!

- Зноў твой «плюс-мінус»?

- Угу. Толькі цяпер, напрыканцы жыцця, я ведаю, што ад мяне залежала ў свой час выбраць «плюс», - адкінуўся на спінку крэсла Даніла, не зводзячы з Анэлі пагляду, і гэты раз не адно і ў рухах яго, а і ў твары ўбачылася Анэлі дзіўная, неўласцівая яму пакора - пакора лёсу, ці што? - Гэта азначала б супрацьпаставіць сябе многім і многім, мажліва, нават самому лёсу свайму, але затое сёння я не шкадаваў бы аб страчанай мажлівасці.

- Загадка на загадцы! Баюся, у мяне зноў галава кругам пойдзе, - паспрабавала ўсміхнуцца Анэля.

- Анэля, сонейка! Ды зірні ты на сябе, на сваю працу над кнігамі, паспрабуй вытлумачыць, адкуль што бралася. Тлумачэнне, як ні дзіка прагучыць, адно, усяго адно: здольнасць пісаць, здольнасць тварыць - гэта здольнасць бачыць, адчуваць, асэнсоўваць, хоць і падсвядома, нябачнае, невядомае, недапушчальнае для іншых. Усе байкі пра вывучэнне жыцця для кожнага новага твора - байкі для недасведчаных. Дар творцы - гэта дар духоўнага бачання, духоўнага прадбачання, калі хочаш!

- І выбраўшы «плюс», што значыць дабро, любоў...

- Во, во! Ты разумееш. Ты ўсё разумееш!

- Але ж такім і быў некалі наш выбар, Дан. Такім, а не іншым. Мо хіба... Канешне, канешне, - зглынуўшы паўзу, заспяшалася Анэля з тлумачэннямі, быццам не яму, а сабе тлумачыла, павінна была штосьці важнае вытлумачыць, - гады бралі сваё: зашмат памылак, усё меней сілы духу і волі, каб іх не паўтараць, і ўсё ж... І ўсё ж, галоўным, што для цябе, што для мяне, нягледзячы на ўсе ўступкі і адступленні, заўсёды заставалася работа, творчасць. З дня ў дзень, з года ў год штосьці рабілася. Рэдка - так, рэдка! - на мяжы магчымага, але яшчэ радзей - у разліку на грошы, на чые-небудзь шчадроты. Сёння ж, калі прыйшло разуменне мэты, калі нарэшце вырысоўваецца шлях...

- Шляху якраз і няма, - ціха, ледзь чутна запярэчыў ён, перапыняючы занадта палкую Анэліну прамову, і здалося: ціхае гэта пярэчанне ўзарвала цішыню.

Раптам стала чуваць, як цяжка, праз стогны і пакашліванне матораў, сунецца паўз акно стомлены гарадскі вечар, як лопаецца, трушчыцца ў яго пад коламі паветра - раз за разам, усхліп за ўсхліпам, імгненне за імгненнем.

«Гэта ж гадзіннік! Гадзіннік лушчыць імгненні, сплёўваючы шалупінне на падлогу!» - прыйшло нечакана ў галаву крыху літаратурнае і ўсё ж дакладнае вызначэнне таго, што ўспрымалася зрокам і слыхам, і Анэля міжволі перасмыкнула плячмі, атрасаючыся: чагосьці Дан недагаворваў - чаго?

- Шлях заўсёды ёсць, - сказала ці падумала, баронячыся ад неўсвядомленай і тым не менш неабвержнай на гэты момант праўды паражэння перад былым, перад пражытым і непражытым, і Дан ніяк не адгукнуўся на яе словы, на яе думку: моўчкі сядзеў насупраць, пазіраючы кудысьці паўз яе, за яе, і што ён там, на сцяне ці за сцяною, бачыў, і сам бы, напэўна, не вызначыў.

Маўчанне доўжылася і доўжылася, усё больш нагадваючы глыбокае, незразумелае здранцвенне, і калі яны разам, удваіх, адначасова памкнуліся вырвацца з яго, рухі падаліся няўклюднымі, сутаргавымі. Дзынкнуў, пакаціўся па стале, пакідаючы на сурвэтцы цёмныя кроплі недапітага чаю, кубак. Зарыпела занадта рэзка хіснутае крэсла. Бразнула, зачыняючыся ад павеву ветрыку, прыадчыненае ў вечар акно.

- Шлях заўсёды ёсць, - паўтарыла Анэля ўголас, гучна, і сама страпянулася ад сваіх слоў, ад сваёй рашучасці. - Заўсёды! Да самага канца. Адно не памыліцца, не памыляцца ў выбары - учора, сёння, заўтра... Нам проста бракуе веры. Веры ў працяг. У свае сілы. У талент, атрыманы ад Бога не на пацеху, а на пакуту. І якою б банальнаю ні выглядала гэта ісціна, яна ўсё ж ісціна, Дан.

- Пакута бывае і бясплоднаю. Марнаю, - адгукнуўся ён нявесела, і ў позірку, скіраваным на Анэлю, мільганула і згасла няўцямная, амаль няўлоўная трывога. - Асабліва калі не ведаеш, з-за чаго, дзеля чаго пакутуеш.

- Няўжо ты здаешся, Дан? Няўжо так лёгка здаўся?

- Справа не ў гэтым. Зусім не ў гэтым.

- А ў чым?

- У тым, што нельга, аднойчы выпусціўшы з рук нітачку свайго лёсу, свайго шляху, спадзявацца, самаўпэўнена думаць, што дойдзеш да мэты - дойдзеш, што б, урэшце, ні здарылася. Здараецца ж тое, што павінна ў такім выпадку здарыцца: ты адкінуты назад, далёка назад, і раптам пачынаеш разумець, што ні на што ўжо не хопіць сілы. Крок, другі - і бездань! І сарвешся!

- Што ты гаворыш? Што ты такое гаворыш?

- Сарвешся. Ці хто-небудзь, каму ты будзеш нават удзячны за гэта, падштурхне, - прадоўжыў ён, знешне ніяк не зрэагаваўшы на яе трывожныя воклічы. - Штосьці было не так... усё было не так, калі не знаходзіш адказу на галоўнае: дзеля чаго? Дзеля чаго ўсё? Няўжо толькі дзеля таго, каб нарадзіцца, жыць і памерці пад рогат якога-небудзь са злыдняў, узгадаванага, як высвятляецца, ва ўласнай душы? Кажаш: веры бракуе... Мажліва. Ды і адкуль ёй, веры, было ўзяцца, калі само жыццё, здаецца, адно і даводзіла табе скрозь: чарвяк... ты толькі чарвяк пад нагамі ў Бога ці ў д'ябла...

- Ты ніколі так не думаў.

- Я так жыў. Як цяпер, як толькі цяпер, напрыканцы гульні, разумею.

- Гульні?!

- Прайгранай гульні, - сумна ўдакладніў Дан, - даўно, калі не з самага пачатку, прайгранай. І не абвінаваціш жа ў пройгрышы жыццё, хоць і мярзотнае ў самых драпежных сваіх праявах, але ніколі ні ў чым не вінаватае; правілы, па якіх мы гуляем, хто ў д'ябла, хто ў самога Бога спадзеючыся выйграць, выбіраем мы самі - адны па невуцтве і слепаце, другія з-за залішняй самаўпэўненасці.

- Ты хацеў выйграць у... - не закончыла фразы, не асмелілася закончыць, Анэля, агаломшаная раптоўнаю здагадкаю і не хочучы ёй верыць.

- Інакш я ніколі не зрабіў бы таго, што зрабіў, - кіўнуўшы, змусіў ён сябе адказаць.

- Мажліва, зрабіў бы штосьці большае!

Словы, хоць і вырваліся ў Анэлі міжволі, як бы самі сабою, прагучалі суха, жорстка: Дан неяк хваравіта страпянуўся, паволі, усе больш запаволенымі рухамі, выпрастаўся і ўпершыню адкрыта, не хаваючы ні любові, ні мукі сваёй, зірнуў на яе. Зірнуў так, быццам хацеў папрасіць аб нечым вельмі важным і не змог - не змог, і цяпер, пасля гэтых слоў яе, ужо не зможа.

 

9

 

І дзень мінуў, і другі, і трэці, а Анэля ўсё перажоўвала ўзніклую пасля іх гаворкі і так і не вызначаную да канца трывогу: лёс Данілы яе хваляваў, за сваю ўласную бяспеку, не хочучы прызнавацца ў гэтым нават сама сабе, спалохалася, ці мо і сапраўды было за яго разважаннямі, за сказанымі і несказанымі словамі штосьці да такой ступені сур'ёзнае, што ні сёння, ні заўтра, ні праз гады не здолець адмахнуцца, адгарадзіцца?

Адмахвацца яна і раней не вельмі каб адмахвалася - проза, праўда жыцця, як кажуць, не дазваляла, а вось загарадкі... Скрозь, не так, дык так, а спрабавала бараніцца, адгароджвацца, каб кожны раз, сутыкнуўшыся з чымсьці незразумелым ці непрымальным, паспець адступіць, застацца крыху ўбаку, каб, Божа збаў, ніхто не здумаў пасягнуць на яе самакаштоўнасць, на яе адзіноту. І калі пагаджацца з Данам, што ні самакаштоўнасці, ні адзіноты ў прыродзе проста не існуе, то... То што? То і яна, як усе скрозь, проста пешка, проста марыянетка ў нечыіх спрытных руках, якой адно і дазволена - пачуваць сябе зрэдчас задаволенаю і ў меру гордаю сабою? - як жа! асо-оба-а! індывідуальнасць!

Не, не, усё ў ёй пачынала пратэставаць ад адной думкі пра такое нечуванае і, як выходзіла, непапраўнае паражэнне чалавека: трывога ўзнікла - значыцца, ёсць выйсце, павінна быць недзе нейкае выйсце!

- Вас слухаюць! - мармытнула ў знятую тэлефонную трубку і не адразу ўсвядоміла, што чуе ў адказ глухі працяглы гудок: званілі ў дзверы.

Матлянулася ў прыхожую.

- Ты, Соня?

- І не адна, - адгукнулася сяброўка, і Анэля, адчыняючы дзверы, міжволі зірнула на гадзіннік: няўжо ўжо вечар?! - Як? Ты яшчэ не гатова? Лёнік, ты толькі зірні на яе: стаіць, усміхаецца... Нас жа чакаюць, Анэля! Можна сказаць, у твой гонар шыкоўны прыём з мноствам гасцей наладжаны!

- Я зусім забыла, што абяцала пайсці з вамі на гэту вечарынку, - падстаўляла яна шчаку для пацалунку. - Давядзецца, напэўна, ужо вам самім...

- Ну не! Як, па-твойму, я буду выглядаць, паабяцаўшы прывесці літаратурную знакамітасць, а з'явіўшыся з Лёнікам, хоць і мілым ва ўсіх адносінах, але, папраўдзе...

- Можа, я ўвогуле лішні? - азірнуўся ўжо з пакоя той, і па ўсім адчувалася, што ён даўно звыкся і з падобным тонам у адносінах да сябе, і з бясконцымі кпінамі і папрокамі ў свой адрас.

- Колькі ў мяне часу? - перапыніла іх пікіроўку Анэля. - Хвілін дзесяць ёсць?

- Давай, давай! Магу дапамагчы, як хочаш, - корпалася ў паперах у яе на стале Соня, перабіраючы раскіданыя кнігі і газетныя выразкі. - Рэлігійнымі сектамі зацікавілася? Вось ужо справа пустая, калі думаць пра новы бестселер! Каму сёння патрэбны ўсе гэтыя вывіхі свядомасці?

- А ты, як звычайна, адразу да маіх намераў прынюхвацца пачынаеш? - незадаволена гукнула з-за дзвярэй Анэля. - Колькі раз цябе прасіла!

- Усё-ўсё-ўсё! Я толькі зірнула. Хутчэй, па звычцы.

- Ангеліна, вы ўжо чулі пра наш новы скандал? - гукнуў у бок спальні, дзе Анэля пераапраналася, Лёнік. - Уся кінастудыя гудзе, як развярэджаны вулей...

- Скандал? Што ты маеш на ўвазе? - тут жа забыўшыся і на паперы, якімі зацікавілася, і на Анэлін папрок, павярнулася да яго Соня. - Нічога ж нібыта не казаў ні ўчора, ні сёння... Што там? Новая звада паміж рэжысёрамі?

- Што новага можа быць у гэтым старым свеце? Чарговы раз кінутую ўрадам падачку ў некалькі мільёнаў не падзялілі, - з'явілася ў дзвярах Анэля, агладжваючы цёмна-ліловую сукенку з прыгожа акрэсленым глыбокім дэкальтэ з такім выглядам, быццам была не задаволена і сукенкаю, якая ёй муляла, і гасцямі, і сваёю згодаю пайсці з імі. - Вечна адно і тое ж: у аднаго - неацэнныя заслугі перад народам, у другога - магутныя заступнікі з асяродку высокапастаўленых чыноўнікаў.

- Бяры вышэй! - не хаваючы захаплення, зіркаў на яе, так нечакана пераўвасобленую ў прыгожую свецкую львіцу, Лёнік. - Заступніцтва такіх усёмагутных сілаў ускрылася, та-акі-іх...

- Якое заступніцтва? - тузала яго Соня, незадаволеная эфектам ад Анэлінай сукенкі.

- Якое? Высокае. Высокаэфектыўнае і высокааплатнае, - цешыўся хвілінаю Лёнік, якому нячаста выпадала выглядаць значным і цікавым у сваёй значнасці.

- КДБ, ці што?

- Тут галоўнае, каму яно, гэтае заступніцтва, адрасаванае.

- І каму, чорт вазьмі? Ты можаш нарэшце сказаць, каму?

Анэля, раптам як праваліўшыся ў паветраную яму (яна, і не ведаючы, ведала, чыё імя зараз прагучыць!), чула і не чула галасы Соні і Лёніка, іх кепска разыграную перад ёю спрэчку вакол усё яшчэ неабвешчанага факта - займалася тварам, звыкла, машынальна наносячы лёгкі макіяж, і пальцы яе ледзь заўважна ўздрыгвалі, тонкія вейкі пад імі трапяталі.

«Дан стаў не патрэбны сваім гаспадарам, - мільганула ў думках, - і яго імя, яго самога кінулі на пацеху публіцы: ешце! Абгрызайце ўсё да апошняй костачкі! А гэныя ўзрадаваліся, завішчэлі, толькі і чакаючы...»

- Анэля, ты што... Ты ведала?!

Сонін вокліч, у якім чыталіся і недаўменне, і своеасаблівая разгубленасць, разбіў вакуум, у якім яна на некалькі кароткіх імгненняў апынулася, і Анэля падняла на сяброўку, на яе адбітак у люстэрку, у сябе за плячамі, позірк, не здзівіўшыся ні яго нечакана спакойнай задуменнасці, ні словам, прагучалым як бы самі сабою:

- Прабач, я задумалася і, баюся, не знаю, пра што ты так усхвалявана пытаеш.

- Дык гэта ж Дан, твой Дан быў усе гэтыя гады работы ў кінастудыі сексотам!

- А хто не быў?

- Ну-у, знаеш!

- Знаю. У гэтай краіне інакш не выжывалі.

- Але ж мы: ты, я... - Соня запнулася на паўслове і, адварочваючыся ад яе задужа пільнага позірку, найграна засмяялася. - Жартачкі ў цябе, Анэля! Я падумала ўжо, што ты ўсур'ёз...

- Ніколі не гаварыла нічога больш сур'ёзнага, - перабірала Анэля сваю няхітрую біжутэрыю, больш не пазіраючы на крыху збянтэжаную сяброўку.

- Задужа катэгарычна, вы так не думаеце, Ангеліна? - умяшаўся, не даў патухнуць гаворцы Лёнік. - Мільёны людзей і ў гэтай краіне з вамі не пагадзіліся б.

- Ні ў палітыцы, ні ў мастацтве, наколькі мне вядома, лік не ідзе на мільёны, - павярнулася яна да яго разам з крэслам, нечакана ўзбуджаная працягам гаворкі. - Наадварот. Кожнаму ў дзяржаўным гадавальніку скрозь былі адведзены яго ўласныя яслі, што ж да саломы... Што да саломы - тут ужо хто колькі ўхопіць! Вось і штурхаліся, хто бліжэй да рук гаспадара, хто бліжэй да чужога, ужо адваяванага ці адабранага ў суседа, праціскаючыся. Галоўным было - не дужа вытыркацца, са строга адведзеных межаў не выбівацца: наперадзе каго іншага, але не вышэй дазволенай рысы...

- На каго ты злуешся? Не мы... Не Лёнік, дык хто-небудзь іншы табе сказаў бы, - занервавалася Соня, адчуўшы, што гаворка становіцца задужа сур'ёзнай і вечар можа быць сапсаваны. - Урэшце, хто для цябе сёння Даніла? Былы муж. Бы-лы! І ўжо ж ён як-небудзь разбярэцца.

- З чым?

- З чым, з чым! З усім, што выплыла.

- А-а-а, - насмешліва працягнула Анэля, хаваючы за насмешкаю злоснае непрыняцце і не такой ужо нечаканай, калі разабрацца, навіны, і падкрэслена абыякавай да гэтай навіны сяброўкі. - Адкуль выплылі, кім так удала і своечасова падкінуты ўсім на пацеху пільна падабраныя звесткі, публіку, як зазвычай, не цікавіць.

- Мяне цікавіць, - не стрывала, пакрыўджана фыркнула Соня, - ідзём мы на прэзентацыю з табою ці без цябе.

- Без мяне, калі Лёнік не патлумачыць таго, што сказаў.

- Ляпнуў дурань не падумаўшы, а ты...

- Тлумачыць асабліва няма чаго, Ангеліна, - праігнараваў Лёнік абразу, нават не азірнуўшыся на надзьмутую, хмурую Соню, якая мусоліла памадаю скрыўленыя ў капрызнай грымасцы вусны. - Па студыі гуляюць паперкі - даносы на сяго-таго, як прынята ў нас гаварыць, падпісаныя Данілам. Нібыта ім... І хлопцы завяліся. Патрабуюць выключэння яго з Саюза.

- А сам Дан - што? Неяк зрэагаваў? - сціскала рукі на грудзях Анэля, хаваючы хваляванне, але хваляванне, прычыну якога вызначыць не магла, расло.

- Ніхто ні разу за гэтыя дні яго ў студыі не бачыў, Ангеліна. Яно і зразумела...

- Зразумела?!

Трывога, услед за хваляваннем, вырвалася гнеўным воклічам, і ў пакоі адразу як пацямнела: ні Соні, якая павольна паднялася з крэсла і, зразумеўшы, што самы час ісці, падалася да стала, да сваёй раскрытай сумачкі, ні Лёніка, які ў разгубленасці адступаў перад яе раптоўным гневам, Анэля не бачыла. Ёй трэба было пазваніць. Ёй трэба было тэрмінова дазваніцца да Дана!

«Прыляцелі! Закаркалі! І рукі і ногі выцершы аб таго, каго звалілі ў іх на вачах, чысценькімі выстаўляюцца! А таго, што Дан... Таго, што Дан...»

Думку заклініла, закліньвала паміж доўгімі гудкамі, што абрываліся недзе ў прасторы, у пустаце, і яна зноў і зноў чаплялася за яе, набіраючы знаёмы нумар і ўслухоўваючыся ў гудкі, у маўчанне за імі. Штосьці здарылася. Што?

Адказу не было. Памяць бездапаможна выштурхвала са сваёй патаемнай глыбіні то адзін шматок успаміну, то другі, і ніводзін з іх нічога не тлумачыў. Хоць, пэўна, было нейкае тлумачэнне таго, што адбывалася: Дан гаварыў пра кагосьці са знаёмых нячысцікаў... Яна яшчэ думала: ён жартаваў...

- Божа мой! - вырвалася ў Анэлі разам з балючым уздыхам. - Божа мой!

- Мы пайшлі, Анэля, - ужо ад дзвярэй гукнула, не хаваючы свайго расчаравання, Соня. - Ты дарэмна так хвалюешся: Дан, павер ужо мне, гэтага папросту не варты.

- Табе адкуль... - не дагаварыла, заўважыўшы, што гатова кінуцца, што кінецца, калі тая не зачыніць за сабою дзверы, на сяброўку з кулакамі.

Бразнулі дзверы. Дзынкнуў, азваўшыся, тэлефон.

- Алё! Алё! - схапіла трубку, усхвалявана загукала Анэля і тут жа, пачуўшы чужы голас, згасла. - Не, гэта не салон пракату, вы памыліліся.

Памыліліся... Яны абое памыліліся, узводзячы і ўзвёўшы неадольную сцяну паміж мінулым і будучым: думалі, што ад мінулага адгароджваліся, а адгарадзіліся ад будучыні, і цяпер ужо позна... Час не спыніўся, не! - ён з шалёнаю сілаю, зносячы ўсе палі і апоры, хлынуў назад, і ў варонку, утвораную яго нястрымным смерчам, уцягвае, можа ўцягнуць усё здзейсненае і няздзейсненае, збытае і нязбытае. Усё! Мажліва, нават само жыццё.

- Аднойчы гэта павінна было здарыцца.

- Што? - спалохана азірнулася Анэля на прагучалы, як ёй здалося, за спінаю голас.

У пакоі, канешне ж, было пуста, і, апусціўшыся ў крэсла, яна паспрабавала ўзяць сябе ў рукі, каб усё спакойна абдумаць. Што зразумеў Дан, падводзячы рысу пад усім пражытым, і чаго ён не разумеў? Чаго спалохалася яна, Анэля, падчас іх апошняй гаворкі? А яна ж спалохалася, прызнавалася сабе ў гэтым альбо не...

Не, не! Нездарма ў Дана, колькі яна яго ведала, душа была не на месцы. Сувяззю з органамі, якая б там, урэшце, ні была гэта сувязь, падобную пакуту з самім сабою не вытлумачыш: добры дзесятак знаёмцаў сваіх магла назваць Анэля з тых, чыё супрацоўніцтва з сумна знакамітымі службамі ні ў каго не выклікала сумнення, - і ўсе гэтыя знаёмцы хадзілі ў шчасліўчыках лёсу, шчодра карыстаючыся яго паслугамі, а Дан...

«Дан проста дурань! Дурань, якому ўздумалася пагуляць у хованкі са служкамі д'ябла...» - змусіла сябе падняцца з крэсла, зазлаваўшы раптам на тое, што міжволі шукае апраўдання таму, чаму апраўдання, па ўсіх чалавечых мерках, папросту няма і быць не можа, - мо хіба іншаю меркаю трэба мераць.

Сцягнула, кінула на спінку крэсла вячэрнюю, так і не скарыстаную сукенку. Прайшла ў спальню, дзе засталіся знятыя колькі хвілін таму джынсы і світэр. Доўга, не заўважаючы іх на крайку ложка, шукала апратку паглядам і, у гэту першую хвіліну так і не адшукаўшы, крутанулася перад люстэркам - прэч ад яго, незадаволеная тым, як выглядала. Хоць гэта цяпер было не важна, зусім не важна...

 

Дзіўна, нечакана і ў нечаканым месцы яны з Данам некалі пазнаёміліся: на мяжы паміж ноччу і раніцаю, на золку, высока над соннаю Ялтаю, дзе на скале, над ёю, - здавалася, у яе, Анэлі, на плячах, - ляжала пабляклае і ўсё яшчэ поўнае рассыпаных круга зорак неба. І неба, і яна, Анэля, і мора далёка ўнізе, якое хутчэй угадвалася, чым бачылася, чакалі ўзыходу сонца. Сонца, што афарбуе першыя хвіліны новага дня непаўторнымі ў сваім харастве фарбамі. Дзеля гэтых хвілін падымалася Анэля сюды, на скалу, дзеля сустрэчы з фантастычным, незямным хараством гэтых хвілін не спала, правёўшы кароткую летнюю ноч сам-насам з цішынёю і сваім чаканнем. Вось-вось ужо ўзломіць край цішыні ручаінка святла... Абы толькі не зацягнула якраз у гэты момант далягляд смуга!

- Не падмане нас чаканне? Як думаеце?

Голас прагучаў так блізка, што Анэля міжволі ўздрыгнула, сцінаючыся пад накінутым на плечы спальнікам: нікога ж нідзе ўсю ноч не было... Павяла вачыма, перш у адзін бок, потым у другі, і калі нарэшце ўгледзела за колькі крокаў ад сябе, на самым крайку невялікай пляцоўкі, юнака ў паношанай, даўно выцвілай штармоўцы, напачатку вырашыла не азывацца, не адказваць: не на прыморскім бульвары сустрэліся, каб свецкасць манераў адно аднаму дэманстраваць!

- Гэтымі днямі толькі дзве групы выходзяць на маршрут, - не паварочваючыся, быццам даваў ёй магчымасць супакоіцца, прадоўжыў ён, перакананы, што знаёмства адбудзецца. - У складзе якой з дзвюх, калі не сакрэт, маладая паненка збіраецца штурмаваць крымскі хрыбет? Мажліва, нам давядзецца...

- Не давядзецца! - абарвала яго Анэля не даслухаўшы. - Была б вам шчыра абавязаная...

- Лаўлю на слове, - засмяяўся юнак, - і змаўкаю!

Голас аціх. Растварыўся ў цішыні, што, здавалася, не проста пагусцела - загусла. Анэля нават падумала пра тое, што ёй прымроіліся і гаворка і хлапечая постаць за колькі крокаў ад сябе, але згаданая постаць па-ранейшаму цямнела на тым жа месцы, дзе і была, Анэлін позірк не-не і саслізгваў час ад часу ўбок, чапляўся за яе - і раздражненне расло.

- Вы не маглі б адысціся крыху далей? Замінаеце.

- Прапаную, - не павярнуўся ён, дэманструючы ледзь што не абыякавасць і да яе слоў, і да яе прысутнасці, - далучыцца да мяне: якраз тут, дзе я стаю, а не там, дзе вы сядзіце, - тая кропка, у якой на колькі імгненняў сыдуцца зямля і неба. Дзеля гэтых імгненняў я падымаўся сярод ночы на ўзвышша, і калі вы хочаце...

- Я хацела б быць тут у гэту хвіліну адна, - не здолела Анэля прыхаваць раздражнення, хоць і не разумела, што яно больш нагадвала - крыўду, нават не крыўду, а нічым не абгрунтаваную прэтэнзію. - Прабачце, калі прагучала задужа катэгарычна.

- Што вы, што вы! Я вам не гавару чаго-небудзь падобнага толькі таму, што атрыманае некалі ў маленстве выхаванне перашкаджае, - усміхаўся ён, павярнуўшыся і адкрыта разглядваючы яе. - Выхаванне, ды яшчэ ўласцівая, як сцвярджаюць ва ўсім свеце, беларусу талерантнасць.

- Беларусу? Вы таксама з Беларусі?

- У вас дзве-тры хвіліны, каб, устаўшы побач са мною, апынуцца ў чароўным крузе і далучыцца да цуду нараджэння хараства, - ужо зноў пазіраў юнак у бок мора. - Смялей, зямлячка! І хутчэй. Сонца вось-вось вымкне ў прастору першыя свае промні, першыя свае зіхоткія парасткі.

Хутчэй! хутчэй! - трымцелі, біліся ў паветры (ці мо ў яе ў сэрцы?) словы, і не разумеючы ні прыроды тае сілы, што ўзняла яе, падштурхнула, скіроўваючы да незнаёмца, ні нечакана моцнага ўзрушэння свайго, ужо праз момант апынулася Анэля на крайку скалы, на крайку зямлі, здаецца, гатовая ступіць далей, за край яе, і ўзляцець, паляцець насустрач святлу, насустрач свайму шчасцю.

«Шчасцю?! Якому шчасцю?» - у самы апошні момант мільганула недзе глыбока ў свядомасці, але мільганула і знікла, да канца не ўсвядомленае ці не расчутае, і яна тут жа забыла і пра сваё ўзрушэнне, і пра насцярогу, што папярэднічала яму. На вачах адбывалася штосьці неверагоднае: шырэла, расло, паглынаючы яе, неба - і трэба было зрабіць толькі крок, толькі адзін-аднюткі крок насустрач...

Ад кроку ўтрымаў Анэлю чыйсьці мяккі, амаль незаўважны дотык, але і не зроблены ёю рух прадоўжыўся - прадоўжыўся позіркам, памкненнем, радасцю. Так, так, радасцю! Бо што, як не радасць, незнаёмая і ўсёабдымная, захліснула, захліствала яе? Срэбныя ніці святла трымцелі, плылі на яе - праз яе, Анэлю! - кудысьці ўгору, назад і ўгору, і яна чамусьці бачыла ўсе іх, усе адначасова, аднамомантна - і наперадзе, і збоку, і ззаду, і проста перад сабою, і яны, гэтыя ніці, не толькі свяціліся, ззялі якімсьці незямным ззяннем, але і гучалі. Звінелі. Ціхенька вызвоньвалі штосьці недасягальнае для слыху і ўсё-такі чутнае, выразна чутнае кожны міг.

Яшчэ адзін міг - і вымкне, вырвецца з іх гушчару першы промень, - падказала, падказвала сэрца, і Анэля падалася яшчэ крыху наперад; услед за прыкаваным да ўсходу, да пасвятлелага на ўсходзе неба паглядам: вось яно, сонца! Яно прарастае!

Пэўна, яна не стрымала, не ўтрымала сэрца - і яно гучным радасным воклічам узляцела, паляцела над прастораю - у вышыні ж, над ёю, затрымцеў першы ружовы, яшчэ кволы парастак раніцы. Потым другі, трэці, чацвёрты! Ружовыя, блакітныя, аранжавыя, залатыя водбліскі рассыпаліся круга, напаўняючы прастору зіхценнем, і калі Анэля, скараючыся няўмольнаму і як бы не свайму жаданню, павяла паглядам, то ўбачыла, што яна акружана вясёлкаю - знаходзіцца ў самым цэнтры ўтворанага шырокімі дугамі вясёлкі круга, і круг ледзь заўважна шырэе, расцінаецца, выпускаючы яе, паварочваючы яе ў бок чароўнай бела-залатой кветкі сонца, што паволі, проста на вачах, пачынала распускацца...

- Сэрца, якое прычынілася да цуду падобных імгненняў, перажыве сваю смерць.

- Што? - не зразумела Анэля.

- Калі верыць старой легендзе, цяпер і вы і я перажывём сваю смерць - патлумачыў ён, непрыкметным рухам не так рукі, як пляча, адхінаючы яе ад краю абрыву.

- Вы верыце ў старыя легенды? - прыходзіла ў сябе Анэля пасля перажытага, і калі нарэшце заўважыла, што стаіць занадта блізка ад хлопца і ад абрыву, тут жа рушыла назад, да кінутага на камені спальніка.

- У мяне нават імя, ад якога патыхае старасветчынай, - Да-ні-іл? Як? Адпавядае?

Яна не адказала. Складвала спальнік, зрэдку зіркаючы на яго, бо хоць ён і не раздражняў яе, як кольвечы, колькі хвілін таму, але і не натхняў на гаворку: прыгожы, самаўпэўнены, перакананы ў сваёй абранасці і... «І патэнцыяльны дурань, - мільганула ў душы, - якому не засцерагчыся ад падробак пад чый-небудзь больш значны, чым у яго, лёс!»

Думка нават ёй самой падалася несправядлівай, і калі юнак, адкрыта назіраючы за ёю, за ўсімі зрухамі на яе твары, здавалася, да канца яснымі, зразумелымі яму, апусціўся на сколак валуна, непадалёку, змусіла сябе перастаць мітусіцца і таксама прысесці на адзін з камянёў.

- Гатовы біцца аб заклад, што і ў паненкі рэдкае, не вельмі звыклае для вуха сучаснікаў імя.

- Адкуль... - пачала і не скончыла Анэля, міжволі весела рассмяяўшыся.

- Ну, вось бачыце! - усміхаўся той. - Параскева... Прадслава... Ангеліна... Любое з гэтых імёнаў можа належаць вам!

- А калі мяне завуць Святланай?

- Не-а.

- А калі - Агрыпінаю?

- Агрыпінаю?! - падыгрываў моманту Дан. - Ну не! Для Агрыпіны вы задужа рамантычная. Накінуць на плечы белыя строі - і чысты анёлак... Вы Ангеліна! Угадаў?

- Анэля, калі папросту. І вы ведаеце гэта, як ведаеце ўсё астатняе, - хацела Анэля разыграць крыўду і не здолела. - Давайце памаўчым, а?

- Я знікаю, - азваўся Дан ужо са сцежкі, якая вяла ўніз, знікаючы, як раствараючыся ў сляпучым ззянні раніцы. - Знікаю толькі для таго, каб вярнуцца!

- Каб вярнуцца? - перапытала Анэля ў цішыні - у згадкі, якая нічога не тлумачыла, і цішыня не адказала.

Ніяк, нічым не адказала. Быццам у пытанні быў і адказ...

 

(«- Назаранін вярнуўся. Чулі?

- Сорак дзён і начэй, кажуць, блукаў па пустыні адзін, самотнікам. Думалі ўжо, не вернецца...

- Прыйшоў. Зноў прапаведуе, што ўсё будзе так, як скажа праз яго, праз Сына свайго, Гасподзь. Мо і будзе... ды не абернуцца словы яго пракляццем народу юдэйскаму!

- Пракляццем?! - міжволі вырвалася ў Марыі, і жанчыны, непадалёку ад якіх яна запынілася, усе тры, разам павярнуліся да яе, змусіўшы захінуць твар ад іх цікаўных позіркаў і прадоўжыць: - Хіба магчыма па волі Госпада такое?

- Між людзей усё магчыма, Марыя.

- Адкуль... - крутанулася яна на мужчынскі голас, што прагучаў ззаду, з-за спіны, не пазнаўшы яго, і яшчэ раней, чым усвядоміла свой рух, змоўкла, здранцвела ад адной думкі, што гэта мог быць голас Сімона ці яшчэ каго, з кім яна...

Нікога за спінай не было. Нікога - на добрую мілю вакол. Марыя ўжо вырашыла, што ёй пачулася, як толькі што сказаныя кімсьці словы зноў прагучалі. Цяпер - з вуснаў адной з жанчын, старэйшай з іх трох.

- Між людзей усё магчыма, асабліва між тых, што сэрцамі аглухлі. А пракляцце, як і ў часы Майсея, на ўсіх ляжа, усе пакараныя будуць, калі не прызнаюць Госпада. Калі ўбачаць - і не прызнаюць, як можа здарыцца...

- Толькі б убачыць!

- Убачыш, калі ўсім сэрцам пажадаеш убачыць.

Зноў - гэты голас. Зноў ускалыхнулі над ёю паветра мякка прамоўленыя словы і аціхлі, чакаючы яе адказу, яе руху. Марыя не адказала. Не павярнула галавы. І ўжо ў наступны момант адчула, як усё ўнутры напружылася, напялася, падымаючы, выціскаючы з грудзей уздых, цяжкі і скрушны: столькі дзён і начэй у дарозе, а ўсё не можа дайсці, усё не знаходзіць знаку блізкай прысутнасці Госпада... Мо двойчы пачуты незнаёмы голас - знак?

Жанчыны пайшлі ў бок паселішча, зрэдку азіраючыся на яе. Ці то пазналі ў Марыі адну з вечна асуджаных і збаяліся прадоўжыць гаворку, каб ненарокам не ўзяць на сябе частку сораму і віны, ці то самі судзілі прыблудную спадарожніцу, якую прымалі за нямую, а тут раптам пачулі палкія воклічы, невядома да каго звернутыя: «Толькі б убачыць!..» Ужо ж, не гэткай, як яна, убачыць Госпада!

Жанчыны пайшлі, а Марыя так і засталася стаяць, дзе стаяла, не ведаючы, куды падацца. Куды, як і ў Капернауме не знайшла яна Назараніна? Назад? У Магдалу, да самых стрэхаў зарослую пылам і заўсёды абыякавую да яе, да яе пакуты? Не, не! Лепш ужо тут, каля вады, застацца, чакаючы цуду, з малітваю ў сэрцы чакаючы з'яўлення таго, каго назаве яна сваім Госпадам. Яна дачакаецца, сэрцам чуе, што дачакаецца: нездарма ж вяла і прывяла яе сюды сцежка!

Высокі светлы дзень дагараў над Генісарэцкім возерам, ніводнага залатога пёрка свайго не ўпусціўшы ў цьмяную, пакрытую рабаціннем хваляў ваду яго. І хоць цяпер, у гэтую вось хвіліну, здавалася, льга было пералічыць усе да аднаго - перабраўшы іх паглядам, пералічыць і прысвоіць, Марыя ведала: міне і гэта хвіліна, і наступная - і пачнуць гаснуць прамяні, знікаць, растварацца ў далечы недасяжнай ужо і для пагляда. Пакуль жа... Пакуль жа цягнуўся пагляд да іх чыстага ззяння, да хараства, імі асветленага, - і ціха, не чуючы сваіх слёз, дзівілася на ўсё душа. Менавіта душа, бо гэта ў ёй, у душы, расло захапленне гэтай нечаканай блізкасцю да неба, гэтым прадчуваннем любові, ні святла якой, ні сілы якой уявіць яна не магла. Не магла, ды і не хацела, зачараваная ўжо адно тым, што адкрывалася, адкрылася ёй вось у гэтыя хвіліны, у гэты адвячорак, поўны чакання і няўцямнай, няўлоўнай трывогі.

Хоць не, не трывогі! Адчуванне аказвалася падманлівым і ўзнікала, відаць, толькі таму, што паветра было напоўнена трымценнем - так, быццам у нябачных струменях і струменьчыках адвячорка бязгучна вызвоньвала само святло, само залатое святло. І ледзь толькі ўскідвала Марыя галаву, каб глыбей зачэрпнуць яго паглядам, трымценне перадавалася ёй, напаўняла яе - і цяжка было справіцца з незнаёмым, радасным хваляваннем.

«А то ніколі раней не бачыла, як зацвітае ўсімі сваімі промнямі, перш чым пачаць згасаць і апускацца за пагоркі, сонца!» - змякчала, суцішвала яна мяккім папрокам радасць, спрабуючы адвесці ад неба, ад ззяння яго поўны слёз і адно што не аслеплы пагляд, і тут жа, праз слёзы, усміхалася на гэтую сваю спробу. Высокі, светлы дзень дагараў над ёю - высокае, светлае пачуццё ажывала ў спакутаванай, змарнелай душы, чаму ж не радавацца? Чаму не плакаць? Чыстыя гэта слёзы, пакаянныя. І няхай не знайшла дагэтуль Марыя Ісуса Назараніна, Бог, Сынам Якога ён сябе называе, і яе, Марыю, бачыць, і яе суцяшае, адвячоркам гэтым перад ёю, перад яе паглядам паўстаўшы: ва ўсім жа Бог, на ўсім Ягонае благаслаўленне - і трэба любіць, трэба толькі любіць усё вакол - так, як любіла б самаго Госпада свайго! Адкрыта. Усім сэрцам. Без вечнай аглядкі на людзей, добрых ці нядобрых...

Вось зноў стаяла яна, Марыя, тварам да сонца, а здавалася - тварам да Госпада. Бо плакалі вочы, і спявала ў грудзях сэрца, і светлыя слёзы перамешваліся са зразумелымі, чутнымі толькі сэрцу словамі песні, складзенай ім для гэтага бязмежжа ў хвіліну любові, у хвіліну радасці - і што іншае магла б яна, Марыя, зрабіць цяпер?

Саслізгнуў з валасоў, потым з плячэй і застыў доле, у пылу, лёгкі шалік яе - Марыя не заўважыла; зашархацелі, азваўшыся на першы яе няўпэўнены крок да вады, пацеркі на шыі - не пачула; лізнула, астудзіла хваля пыльныя, збітыя за дарогу ногі яе - ні палёгкі, ні холаду не адчула. Ды і не прыслухоўвалася яна да сваіх адчуванняў, не пад ногі пазіраючы, а ўгору, у неба, завабленая яго хараством, пагуканая яго бязмежжам.

- Э-э-э! Ты куды сабралася, Марыя?

- Хоць бы падол вышэй падаткнула, не сябе, дык хітон свой прыгожы пашкадаваўшы!

- Ці ў кампанію каго-небудзь з сабою ўзяла! Хоць бы і мяне, калі нікога іншага пад рукою!

Вясёлыя, гучныя галасы рыбакоў уварваліся ў яе думкі, у цішыню так раптоўна, што Марыя ад нечаканасці нават уздрыгнула, спатыкнуўшыся аб свой наступны крок і міжволі ўнурыўшы плечы. Калі ж пад смех і нязлосныя кпіны мужчын павярнула ў іх бок галаву, адчула, як дранцвее шыя - як паступова дранцвеюць шыя, рукі, плечы... Штосьці не так? Штосьці здарылася ці здарыцца ў наступнае імгненне?!

Смех, жарты, жартаўлівыя воклічы, звернутыя да яе... Марыя і чула і не чула іх, намагаючыся вырвацца з раптоўнага здранцвення, не паддацца страху перад магчымым новым прыступам ліхаманкі, які зноў кіне яе ў абдымкі д'ябла: д'ябал жа адступіўся, адступаўся ўсе гэтыя дні!

Паволі, ледзьве перастаўляючы ногі, што заграбалі не адно ваду, а і цяжкі мокры пясок, сунулася яна, выбіраючыся на бераг, на сушэйшае, - і, здавалася, не падала толькі таму, што ўтрымваў чыйсьці пагляд, чыйсьці нямы загад, перададзены паглядам. Крок, яшчэ крок! Перад тым як, скурчаная болем, упала, усё-такі ўпала Марыя непадалёку ад купкі рыбакоў, маланкаю рассекла апошні свядомы міг думка - нават не думка, а ўсведамленне, нечакана ўсвядомленае перакананне: там, сярод іх - Назаранін...

- Госпадзе!!!

Увесь боль душы, уся сіла чакання і спадзявання на паратунак, уся прага выліць, выказаць нарэшце сваю любоў і выказаць таму адзінаму, хто прыме яе, прыме і не адштурхне, зліліся ў гэтым ціхім, больш падобным на стогн, воклічы - і раскалолася, пачала асыпацца, засыпаючы ўсё вакол цішыня. Марыя чула кожны нячутны зрух, кожны ўсплёск яе - і чамусьці зусім не чула жудаснага болю, які курчыў, ламаў цела толькі што, колькі імгненняў назад, - самога цела свайго не чула, не адчувала!

Напружыла памяць, напружвала зрок, каб зачапіцца паглядам хоць за што-небудзь - за грудку мокрага пяску, за сучок ці каменьчык, але ўсе яе намаганні ні да чаго не прыводзілі. Не было пад ёю ні пяску, ні самога берагу... Яе самой не было!

Агаломшаная нечаканым усведамленнем (бо і сапраўды ж у яе, Марыі, засталося толькі адчуванне сябе - не звыклае, добра асязальнае цела, якое можна пакратаць ці пагладзіць, а толькі адчуванне таго, што жывая, але жыве недзе па-за ім, па-за целам, і, значыць, па-за рэальнасцю), стала ціха, бязгучна шаптаць нейкія словы, нейкія забытыя замовы. Шаптала, а ўслухоўвалася не ў шэпт, а ў цішыню, і страху ў душы ў яе не было. Чамусьці не было.

Вось ужо ўсплыла, паплыла над безданню нябачнага лёгкая аблачынка, белізною сваёю, формаю сваёю ўсё больш нагадваючы пяро. Пяро нейкай аграмаднай птушкі - калі з'яўляліся калі-небудзь на свеце такія дзівосныя птушкі! - якое не цьмянела, не знікала, як чакалася, а толькі мяняла нахіл, злёгку прыўздымаючыся і рухаючыся ў такт з рухам чыёйсьці нябачнай, але, па ўсім відаць, цвёрдай рукі. Марыі ў нейкі момант здалося, што яна чуе, як яно ціхенька парыпвае, рухаючыся...

- Няйначай, у нябеснай канцылярыі апынулася! - сказала, ці толькі падумала, і засмяялася.

І смех яе, рассыпаўшыся круга вясёлымі залатымі іскрачкамі, засвяціў, раззяў прастору - прастора пачала праяўляцца, станавілася ўсё больш выразнаю і пазнавальнаю, хоць Марыя магла б паклясціся, што ніколі не была ў падобных мясцінах, ніколі не бачыла ні бясконцай раўніны, якая адкрывалася вачам, ні дзіўных вастраверхіх збудаванняў скрозь па ёй, ні аграмадных крылатых ільвоў побач з імі.

Ніколі не бачыла - і пазнавала? І імкнулася менавіта сюды, каб штосьці ўразумець? Уразумець - і тым самым зрушыць, змяніць штосьці ў сваім лёсе?

Пытанні, ледзь-ледзь акрэсліўшыся ў свядомасці, згаслі - і Марыя ў той жа момант забыла пра іх: пагляду, ушчытную набліжанаму да незнаёмай зямлі, адкрывалася новая карціна, новае зямное імгненне. І ў ім, у гэтым імгненні, здоўжаным і бязмежным, проста ў яе на вачах разыгрывалася страшная драма. Так, так, драма! Бо што ж яшчэ, калі супрацьстаялі адно аднаму зямное і нябеснае, чалавечае і боскае - любоў і любоў?!

Мужчыну і жанчыну ў прыгожых белых строях, аздобленых багатымі падвескамі з пацерак, і высокімі, падобнымі на белыя кветкі, галаўнымі ўборамі, хоць і падзяляла нябачная рыса нязгоды і супрацьстаяння, звяла і ўтрымвала побач страсць. Страсць служэння Богу ці таму крылатаму льву, каля якога яны стаялі... І не толькі гэтая страсць! Мужчына («Эгіпецкі жрэц!» - падказкаю выплыў забыты спомін) быў, як ясна ўбачыла Марыя, апантаны і іншаю, зямною і больш зразумелаю ёй страсцю - любоўю да той, што адвергла, адвяргала яго, як толькі што адвяргала ўзвышаную, узнесеную над усімі жывымі і мёртвымі абранасць яго, верхавенства яго ва ўсіх зямных і Божых справах...

«Ніхто, каму адкрыліся таямніцы піраміды, не можа пакінуць яе і застацца жывым! - не расцінаючы вуснаў, прамаўляў жрэц, і Марыя чамусьці не здзіўлялася ні таму, што чула тое, што ён прамаўляў, ні таму, што тут жа суаднесла названую ім піраміду з адным з вастраверхіх збудаванняў непадалёку. - Сярод касты жрацоў не можа быць здрадцы, гатовага вынесці і аддаць на глумленне натоўпа свяшчэнны агонь завешчаных нам ведаў!»

«Пра якія натоўпы ты гаворыш, Лот?»

«Тое, што стане вядома аднаму рабу, стане ў хуткім часе вядома ўсім».

«Ты баішся страціць сваю ўладу? Ты сапраўды верыш, што людзі ніколі не спасцігнуць даўно спасцігнутае і прысвоенае намі, невялікаю купкаю пасвечаных?»

«Лю-дзі? Тыя, каго ты называеш людзьмі, - скрозь пагарджаныя багамі рабы, змушаныя, падобна неразумным валам, з году ў год, з веку ў век круціць кола вызначанага для іх лёсу. Намі, Каіса, вызначанага! Мною, калі хочаш! - калі ўжо гаварыць пра зямны гэты дзень...»

Марыя сцялася, як сцялася тая, з горда ўзнятаю галавою, каго суровы, з кранутым жорсткасцю, жорсткім непрыняццем уласнае мукі тварам жрэц назваў Каісай.

«Зямны дзень хутка згарае. І гэты згарыць».

«Сіла застанецца! - па-ранейшаму не расціскаў вуснаў Лот, хоць словы гучалі яшчэ грамчэй, яшчэ больш жорстка. - Сіла застанецца з тымі, хто адораны ёю, каб імкнуцца стаць упоравень з багамі, і пакляўся ахоўваць таямніцу гэтага вялікага дара. Ты была сярод іх, Каіса».

«Была?»

«Я мог бы адвесці ад цябе кару, калі б...»

«Не! Я хоць і вырасла ў доме фараона, а не хачу забыць, што паходжу з людзей - з тых, кім ты пагарджаеш, Лот, кім ты заўсёды пагарджаў. Ім не даступныя нашы веды, так, але яны могуць любіць і любяць дадзенае ім багамі жыццё, якім бы цяжкім, якім бы жабрацкім ні было яно. За адно гэта яны заслугоўваюць таго, каб крыло Гора распасціралася і над імі».

«Крыло Гора сцерла з каменю - і з памяці - імя таго, хто замуціў твой розум».

«Ты паслаў яму смерць? Ты забіў яго?»

«Я? - засмяяўся жрэц, і Марыя здрыганулася, пачуўшы гэты горды, выціснуты з халодных грудзей смех. - Азірніся, няшчасная! Над месцам тваёй уласнай пагібелі кружаць сокалы».

«Смерць не адбярэ ў мяне сведчання супраць цябе, Лот-забойца!»

«О, тут ты памыляешся! Той, хто міласцю Гора ўзышоў на вышэйшую ступень, як я, здолее засцерагчыся і ад будучыні. Не мне, а табе, Каіса, трэба б выказаць у гэту хвіліну страх: незлічонымі пакутамі будуць вызначацца ўсе твае нараджэнні - кожны твой прыход у гэты свет... Я ўсё сказаў».

Апошнія словы прагучалі ўжо як бы ў пустаце: лагчына, наколькі магла ахапіць яе паглядам Марыя, уяўляла сабою бязлюдную, бязводную пустыню, над якой, паступова апускаючыся ўсё ніжэй і ніжэй, кружлялі сокалы. Два... Не, тры! Тры аграмадныя, па ўсіх зямных мерках, сокалы з распасцёртымі крыламі, якія бачылі сваю здабычу і не адпусцяць...

Калі Марыя прыгледзелася, то і яна ўбачыла там, унізе, на згубленай сярод сыпучых пяскоў сцяжыне, адзінокую постаць жанчыны, не адразу пазнаўшы ў ёй Каісу: без жрэчаскага галаўнога ўбору і багатых падвескаў, у даўгім, парваным знізу хітоне, распатланымі, зблытанымі ад ветру валасамі прыкрывала яна твар ці то ад сляпучага сонца, што біла ў вочы, ці то ад хуткіх, мігатлівых ценяў крылаў, якія вось-вось заслоняць сабою неба, і ўпарта прасоўвалася наперад. Ведаючы свой канец, разумеючы ўсю марнасць сваіх уцёкаў, ішла, прадзіралася скрозь імгненні, яшчэ адпушчаныя ў гэтым жыцці, - і ніводны балючы стогн, ніводны горкі ўздых не вырваўся ў яе з грудзей.

- Госпадзе! Дапамажы, Госпадзе! - шаптала, прасіла за яе Марыя, пакуль у нейкі момант не адчула, не стала адчуваць, што гэта яна - яна, Марыя, а не бунтоўная эгіпецкая жрыца, спакойна, горда ідзе насустрач сваёй смерці, просячы Госпада аб літасці, аб літасці да тых, хто заставаўся.

Цені аграмадных крылаў сышліся над галавою - яна ўбачыла сябе, акружанаю пасланымі ўслед выканаўцамі волі жрэчаскай касты з мячамі напагатове, сцялася, чакаючы першага ўдару, і пачула голас вярхоўнага жраца, прысуд, ім абвешчаны:

- Ты прымеш гвалтоўную смерць, Каіса, і з гэтага часу, з гэтага дня, дзе б і калі б ні аднавілася тваё жыццё, яно будзе падуладнае мячу нашаму!

- Я не Каіса! - закрычала ў адказ. - Я не Каіса, і Гасподзь чуе мяне!

Крык скалануў нябёсы - цішыню, якая зноў шчытна ахінала іх, засланяючы толькі што ўбачанае, толькі што перажытае Марыяй, і ад яе пагляда, і ад яе свядомасці, і тут жа сталі чутнымі іншыя гукі, іншыя імгненні. І ў адным з гэтых імгненняў, у тым, аб якое Марыя спатыкнулася, усё яшчэ быў чуцен смех рыбакоў, вясёлы і нязлосны, усё яшчэ жыла ўсвядомленая ёю радасць чаканай і неспадзяванай сустрэчы з Госпадам.

Павольна, не атрасаючыся ад пяску, які наліп да мокрага падола, падымалася яна з зямлі, і калі паднялася і спакутаваным паглядам сустрэлася з паглядам Ісуса, гатовая кінуцца да яго ног, пачула насмешлівыя словы, сказаныя ім аднаму са сваіх вучняў:

- Вазьмі жменю пылу з-пад ног і дай яго гэтай жанчыне, каб было на што памяняць ёй свае пацеркі. Сапраўды, у попеле гэтым зямным больш святла, чым у яе камянях, бо з попелу магу стварыць камень, а з каменя - толькі пыл.

«Пацеркі? Але ж я надзела іх, каб пры сустрэчы з ім...» - мільганула ў яе ў думках, і думка раптам стала нясцерпнаю, задушліваю: Марыя пачала задыхацца - так, быццам згаданыя пацеркі душылі яе, пераціскаючы горла.

Адчайным рухам тузанула яна іх, зрываючы з шыі, і калі сарвала, з уздыхам палёгкі кінула, адкінула іх як магла далей ад сябе. Пацеркі, пэцкаючыся ў пяску, рассыпаліся, раскочваліся круга яе пад адабральны шум галасоў - і з кожным імгненнем, з кожным памкненнем Марыі да Хрыста лягчэла ў яе на душы. Было такое ўражанне, што вызвалялася, вызвалілася нарэшце душа з коваў пракляцця, якое на ёй ляжала, і распаліся, упалі долу ланцугі сораму і людской пагарды - святло хлынула ў яе, святло Хрыста ачышчала яе, ачысціць...

- Госпадзе, ты прымаеш муку маю цяжкую, прымі і маю любоў да цябе - з гэтага часу і павек! - самі вырваліся з грудзей цяжкія малітоўныя словы, напоўніўшы вочы яе слязьмі, праліўшы слёзы гэтыя радасцю...»)

 

10

 

Данілу трэба было штосьці ўспомніць - штосьці, што не паддавалася ні вызначэнню, ні тлумачэнню і мучыла яго, балела ў ім, робячы нясцерпнымі, нясцерпна балючымі кожны рух, кожны ўздых. Калі б яшчэ хоць трошкі святла! Калі б хоць адзін праменьчык святла ў бязмежнай, бяздоннай цемрадзі, у якой апынуўся! Адну чорную хвалю змяняла другая, другую - трэцяя... Лёгкае пагойдванне іх не закалыхвала, чамусьці нават не закалыхвала, як бывала раней - заўсёды! - калі цяжка, цяжкім моракам навальваўся сон, і зноў, кожны раз, вяртаўся боль, цягучы і нясцерпны. І чаплялася за гэты боль жыццё ці - наадварот - выцякала ім з паламанага, паглынутага цемраддзю цела, каб кінуць яго тут, у вечным забыцці, нікім не апазнаным і нікім не аплаканым, Даніла не ведаў. Не ведаў і, напэўна, ужо не ўведае: адну чорную хвалю змяняла другая, другую - трэцяя... І ўсе яны - і першая, і другая, і да бясконцасці! - застывалі, камянелі вакол, цяжкою, неадольнаю сцяною ўздымаючыся вышэй і вышэй. Так звычайна ў гарах... Пры падзенні ў расселіну...

- Ты чуеш мяне? Ты чуеш мяне, Дан?

Хтосьці гукаў у чарнату... З чарнаты - у чарнату...

- Дан! Гэта я, Анэля. Ты чуеш мяне?

Анэля! Імя выплыла з забыцця кволай, цёплай іскрачкай, і Даніла паспрабаваў варухнуцца, варухнуць вуснамі, каб не даць ёй знікнуць, каб злёгку, самім нячутным дыханнем сваім раздзьмухаць яе і асвятліць хоць невялічкі куточак памяці. Яшчэ здзівіўся, што не адчуў болю.

- Укол павінен падзейнічаць, але гарантаваць што-небудзь, як вы разумееце, цяжка.

- Дзякуй, доктар.

Галасы дасягнулі свядомасці - і не закранулі яе: Даніла што было сілы чапляўся за толькі што прагучалае імя, баючыся забыць яго, страціць. Анэля... Гэта ж ёй, ёй павінен ён дапамагчы выбрацца, выкараскацца адсюль!

Думка палыхнула так ярка, што працяла, прапаліла тоўшчу цемры, - і ў разрыў, у невялікі разлом, які паціху, ледзь заўважна шырэў, пачало праціскацца, зацякаць густое, цьмянае святло. Даніла яшчэ нічога не мог у ім як след разгледзець, але гэта было святло, першыя пробліскі яго, і калі напружыцца, напружыць аслаблую памяць...

Пагляд упіраўся ў сцяну. У цяжкую каменную сцяну - у скалу, уздыбленую ўсім сваім цяжарам над ім з лёгкім, амаль не адчувальным тут, унізе, нахілам некуды назад - назад і ўгору, дзе на адным з нешырокіх карнізаў скалы павінна была ўжо замацавацца з дапамогаю крукоў Анэля. Павінна была - і, відаць, не змагла. Нешта ў яе там не атрымлівалася - мо крук не ішоў у камень? - і Даніла чакаў, колькі доўгіх, здоўжаных чаканнем хвілін услухоўваўся ў кожны рух, у кожны згук наверсе.

Калі трос уздрыгнуў і пачаў нацягвацца, напінацца, Даніла яшчэ раз праверыў уласную страхоўку: ці вытрымае ў выпадку чаго? Крукі трымаліся моцна, ніводны не варухнуўся.

- Што там, Анэля? - нягучна гукнуў угору.

- Ніжняя апора...

Пачуў ён ці мо толькі адчуў Анэлін спалох за сказаным, але той міг, калі канат рэзка тузануўся, вырываючыся з рук, рукі апярэдзілі: мёртвай хваткай счэпленыя ў адзін тугі неразрыўны вузел вакол страховачнай пятлі, яны стрымалі, утрымалі рух каната, імклівае саслізгванне яго ўніз, каб ужо ў наступнае імгненне паспрабаваць замацаваць як мага надзейней. Думка пра тое, што Анэля сарвалася, што гэта яе страхоўка не вытрымала і цяпер, у гэтыя першыя імгненні, усё - самое жыццё яе! - залежыць ад яго, Данілы, ад яго сілы і вытрымкі, прыйшла ўжо потым, пасля таго, як усё патрэбнае і адзіна магчымае ў яго становішчы было ўжо зроблена. Зроблена інстынктыўна, зусім падсвядома - і іначай, відаць, па-просту і не атрымалася б: калі не страх, то няўпэўненасць скавала б ад адной толькі думкі, што там, у пашчы глыбокай расколіны, над цёмнай безданню - Анэля, яго Анэля!

- Утрымаешся, Дан? Пратрымаешся, пакуль мы спусцімся крыху ніжэй і пачнём падцягваць абоіх?

У пытаннях, у даляцелых словах - непрыхаваная трывога, але дыхаць Данілу стала лягчэй: хлопцы дапамогуць, дапамога не прамарудзіць, і трэба толькі правільна разлічыць свае сілы. І сачыць, сачыць за дыханнем, за яго рытмам! Выб'ецца з дыхання - не зможа вытрымаць напружання.

Не ставала паветра. Паветра... і яшчэ святла. Святло шэрхла ў вачах, часам у ім ужо нельга было нічога ўгледзець: калыхаліся, знікалі, зноў з'яўляліся перад вачмі невыразныя пляміны то шэрага, то рудаватага колеру - і каб які-небудзь абрыс за імі! Адразу - прагал, адразу - пустата, у якой танулі ўсе гукі, усе Данілавы гуканні.

Ды і да каго б ён цяпер дагукаўся? Патрэбнае імя выплыла з чарнаты - і зноў у ёй згінула, і наўрад ці яму яшчэ раз цяпер успомніць!

- Успомніць? А навошта старацца што-небудзь успамінаць? Слухай, як цікаюць, асыпаючыся доле, твае апошнія імгненні, і ні аб чым не турбуйся. Усё ў нашых руках, і мы побач, і мы чакаем, калі можна будзе...

- Шмат хочаце, нячысцікі! Прэч адсюль, прэч!

- Як гэта прэч? Як гэта прэч, калі мы столькі пашчыравалі, каб ён, перш чым стаць мерцвяком, стаў нашаю здабычаю?

- Ён не стаў!

- Я не стаў! Я не хачу! - сіліўся ўключыцца ў добра чутную раптам гаворку нябачных гасцей сваіх Даніла, а вусны не расціскаліся, словы не ішлі, захрасалі ў горле - і разумеў жа, добра разумеў, пра што гаворка, і хацеў сказаць, і задыхаўся, захлынаўся і гэтымі так і не вымаўленымі словамі, і горкімі, не выплаканымі за жыццё слязьмі, якія падступалі, падступілі вельмі блізка і ўсё-такі ніяк не маглі праліцца, выліцца і хоць так аблегчыць душу.

- Дан, ты мяне чуеш?

Знаёмы, ужо чуты крыху раней голас прабіваўся да яго свядомасці, адсунуўшы, засланіўшы тое, што толькі што было на слыху, - і не мог адгукнуцца Даніла, папрасіць счакаць якую хвіліну, не перашкаджаць: штосьці вельмі важнае адбывалася побач - не на вачах, так, але побач з ім, калі не ў ім самім... Каб яшчэ камеру яму цяпер, хоць бы самую прымітыўную!

- І што? Зняў бы і пакінуў чалавецтву здымкі апраметнай? - адгукнуўся хтосьці на яго думку, каб тут жа з'едліва засмяяцца, схіліўшыся да самага вуха Данілы. - Не выйдзе, галубок. Ніколі ні ў кога не выходзіла. А і выходзіла неўзнарок, з-за чыёй-небудзь нядбайнасці, - заўсёды і своечасова знаходзіўся той, хто засвечваў адзнятую плёнку.

- Зробленае застаецца, - запярэчыў Даніла, хоць і не прызнаўшы голасу, але зразумеўшы, з кім гаворыць. - Усё роўна, нягледзячы ні на што, застаецца.

- Ага. У магіле работнічка. Жменяю смярдзючага праху.

- Не па прах жа мой ты прыйшоў, не ад мяне за сваім ценем хаваешся...

- Хаваюся?! - чмыхнуў злыдзень, з'яўляючыся, дакладней - праяўляючыся, з цемры, тым самым міжволі разрываючы яе шчыльную запону. - Ад каго б гэта мне хавацца ў сваіх уласных уладаннях, а? Ад цябе, жыццём раздушанага чарвяка?

- Ад мяне.

Гэта не ён, не Даніла, сказаў, не ён падумаў - ды і не на яго ж зрэагаваў, сцінаючыся, на вачах змяншаючыся і хутаючыся ў свой цень, злыдзень, каб праз момант - перад кімсьці, хто непрыкметна наблізіўся і, па ўсім відаць, усур'ёз намерваўся аспрэчыць яго ўладу, - адступіць, яшчэ шчытней падступіць да Данілы.

Вакол жа крыху пасвятлела - і святлела з кожным імгненнем усё больш, так што хутка Даніла ўжо мог цішком агледзецца. Праўда, гэта яму амаль нічога не дало, бо ні рэчаў, ні якіх-небудзь сценаў ці чыйго-небудзь знаёмага або незнаёмага абрысу не ўбачыў. Нават злыдзень знік. Як растварыўся ў мроіве, хоць і падсвечаным аднекуль зверху, але па-ранейшаму густым і нерухомым.

- Гэ-э-эй! - паспрабаваў Даніла гукнуць, гукнуў у пустату над сабою, і нячутны, хутчэй за ўсё нават не прагучалы кліч яго не скрануў, не скалыхнуў прастору. - Як я тут апынуўся, а? Куды мне цяпер?

Ніхто не адказаў. Ніхто не збіраўся яму адказваць, і Даніла, адчуваючы ўсё большы ціск гэтага невыноснага далей маўчання, гэтай гнятлівай пустаты вакол, памкнуўся хоць крыху прыўзняцца, тузануўся што было сілы ўгору - і застагнаў ад болю. Ад болю, які вярнуўся і зноў паласаваў усё цела...

- Ён не чуе мяне, доктар.

- Я нічога не абяцаў. Упасці з такой вышыні... З такою чарапною траўмаю... Цуд ужо ў тым, што жыццё не пакінула яго адразу пасля ўдару аб зямлю.

- Але ж Дан не можа адысці вось так, без адзінага слова!

- Вам лепш пакінуць палату, Ангеліна Міхайлаўна. Паўгадзіны, якія мы спрабавалі выйграць у смерці, мінулі.

- Не, не!

Даніла напружваў слых, напружваўся, каб уразумець што якое з абрыўка пачутае гаворкі, і нічога не разумеў: чыясьці згадка аб смерці, за якую зачапілася свядомасць, гасіла ўсе яго спробы, усе яго думкі. Аб чыёй смерці яны гаварылі? Пры чым тут смерць, калі трэба толькі правільна разлічыць свае сілы і трымаць, утрымваць канат, пакуль не падаспее дапамога? Хлопцы ўжо спускаюцца...

- Хутчэй! Хутчэй! - шаптаў пакусанымі ў кроў вуснамі. - Я пратрымаюся... Пратрымаюся колькі трэба!

Сцяна побач, каторы ўжо раз стаўшы бачнаю, здрыганулася і паволі, па міліметру, папаўзла ўгору, пакідаючы яго ў пустаце, сам-насам з гулкаю пустатою, куды па кроплі - перш ледзь чутна, а потым гучней і гучней, пакуль лёгкі шум не перайшоў у грукат, у абвальны грукат, ад якога закладвала ў вушах, - тачылася яго, Данілава, кроў. Тачылася з пакусаных вуснаў, з абадраных, да мяса садраных далоняў - ён не бачыў, ён чуў!

- Не бойся, Анэля! - прамаўляў, перамагаючы шум, перамагаючы боль ва ўсім целе. - Святло не згасае для тых, хто да яго імкнецца, хто, нягледзячы ні на што, да яго набліжаецца. Зрух, яшчэ адзін маленькі зрух, яшчэ адно намаганне... Святло не згасае, бачыш? Яно чакае наступнага нашага зруху. Вось так... Вышэй! Яшчэ на пядзю вышэй! Толькі не трэба баяцца, родная!

Сцяна не так сунулася, не так успаўзала ўгору, як нахілялася, адхіналася некуды назад. За плячо - за межы яго позірку - і назад: туды, адкуль яны пачыналі пад'ём. Даніла разумеў, што гэта толькі здавалася з-за таго, што павяло, вяло ў бакі яго самога. Ад занадта вялікага напружання, ад занадта вялікага жадання ўтрымацца, не абваліцца ў бездань, упусціўшы канат, на якім павісла за колькі метраў унізе ад яго Анэля, кружылася галава - і ўсё плыло перад вачмі, і ў вачах паступова згасала святло...

Не, не! Ён жа выбраўся з расселіны! Ён раптам выразна ўспомніў, што выбраўся з расселіны ўслед за тым, як Анэлю падцягнулі, выцягнулі на небяспечнае месца хлопцы!

Згадка, яркая і нічым, нікім ужо не абвержаная, рассекла, разарвала густое ліпкае мроіва над галавою - і Даніла ўбачыў, нарэшце ўбачыў неба, аграмадную прастору яго, якая клубілася, віравала над ім, то ўздымаючыся, уздыбліваючыся ледзьве не за межы бачнага, то апускаючыся зусім нізка і нагадваючы адно палымянае крыло нейкага фантастычнага птаха. Хоць не, хутчэй ужо, крылатага каня... Ці нават коней... У нейкі момант выявы двух коней, двух вершнікаў сталі такімі выразнымі, выразна бачнымі, што Даніла больш не сумняваўся: над ім - у яго на вачах - ішла бітва. Смяротная, калі прыгледзецца, бітва...

- Госпадзе! Ён адкрыў вочы... Дан! Ты чуеш мяне, Дан?

Прагучаў Анэлін голас: Анэля гукала яго... Але ж цяпер важней, чым закончыцца сутычка вершнікаў, адзін з якіх быў у цёмным, ледзьве не чорным плашчы, другі - у белым... Яны змагаліся за яго, Данілу! - прыйшло раптам яснае ўсведамленне таго, што адбывалася, і міжволі захацелася заплюшчыцца, заплюшчыць вочы. Але якраз гэтага і нельга было рабіць, калі Даніла хацеў, каб спраўдзілася спадзяванне на яго хоць у гэтую апошнюю хвіліну: ён жа не адзін! Як ён мог паверыць, як ён мог падумаць, што пакінуты ўсімі? Што пакінуты самім Усявышнім?!

- Яны ўсё яшчэ змагаюцца за мяне... За маю душу...

- Пра што ты, Дан? - як мага ніжэй схілілася над ім Анэля, каб не прапусціць ніводнага слова, ніводнага гуку ці ўздыху. - Хто змагаецца?

- Пасланнік... пасланнік у белым... - выціскаў з сябе Даніла апошнім намаганнем волі. - Божы пасланнік і служка... д'ябла... Я не знаю, хто пераможа... Дапамажы... Дапамажы яму...

- Не адыходзь, Дан! Чуеш? - няўцямна шаптала Анэля, чуючы і не чуючы яго словы, яго развітальныя словы і просьбу, цяпер, у гэтую вось хвіліну, незразумелую. - Я люблю цябе, Дан... Я заўсёды цябе любіла! Чуеш? Ты яшчэ чуеш мяне?

 

11

 

Вакол смерці Дана хадзіла шмат чутак. У самазабойства - у тое, што Дан, напалоханы разаблачэннем, сам выкінуўся з акна, не верыў ніхто: не такім чалавекам ён быў, каб пасля першага ўдару ў спіну скалупнуцца, не паспрабаваўшы даць здачы ці хоць бы сур'ёзна агрызнуцца. Ды і з падобнымі разаблачэннямі, трэба сказаць, даўно ўсе звыкліся: скрозь было няцяжка абвінаваціць у супрацоўніцтве з органамі дзяржбяспекі ледзьве не кожнага другога з тых, хто круціўся ў інтэлігенцкіх колах, - а вось жа не валяліся штодня ўздоўж вуліц трупы! І часы, як кажуць, не тыя, і грахі...

Канешне, у чужых грахах разбірацца, на шалях Усявышняга іх узважваючы, - не зямная справа, што ж да часу, то ўсе, і жывыя і мёртвыя, - яго дзеці; і хто з просьбаю, хто з пакутлівым пытаннем, хто з пракляццем на вуснах, а кожны, рана ці позна, на калені ім быў пастаўлены. Сам не ўставаў - калені надломваліся, цяжару жыцця не вытрымаўшы, пасля ж... Пасля што ўжо каму! Адзін рукавы закасваў, на новую работу настройваючыся, другі зямныя сцежкі перабіраць пачынаў, сваю сярод іх шукаючы, трэці паціху-памалу співаўся, па душы сваёй патаптаўшыся. А яна, Анэля...

- Няўжо ў самым галоўным мы падманутыя - у тым, хто мы?! - вырвалася ў яе не так у працяг сваіх думак, як ад адчаю, ад адчайнага непрыняцця пустаты, вакууму, з якога не магла выбрацца, выдрацца нават на хвіліну, нават цяпер, у прысутнасці даўняга сябра. - Хто мы, а? Хто мы ёсць на гэтай зямлі?

- Ты пра што? - адгукнуўся Алесь, падаўшыся да яе паглядам, і калі яна не адказала, падняўся і, наблізіўшыся, па-сяброўску паклаў рукі ёй на плечы, лёгенька трасянуў. - Ці то са мной гаворыш, ці то сама з сабою каторую гадзіну запар, а я адно разумею: з'ехаць табе трэба, адпачыць.

- Куды з'ехаць? Ад чаго адпачыць? Ты не разумееш. Як і я, - сцепанула Анэля плячмі, нібы атрасаючы яго рукі. - Але, у адрозненне ад цябе, я хачу, хачу зразумець!

- Што?

- Самае галоўнае. Тое, хто мы, урэшце, такія. Адкуль і чыёй воляю з'явіліся на зямлі. Чаму нічога пра сябе не ведаем і не памятаем. Чыім судом асуджаныя на гэтае жыццё, за якое з такім адчаем чапляемся, да самага канца баючыся зірнуць у вочы ўласнай смерці...

- Ну-у, Анэля! - развёў рукамі Алесь, разыгрываючы лёгкае расчараванне пачутым. - Хто можа знаць адказы на вечныя пытанні? Ды і пытанні больш нагадваюць забаўкі так і не пасталелага чалавечага розуму...

- Забаўкі? - павярнулася яна да яго так імкліва, што жаласна рыпнула крэсла. - Во, во! Мажліва, у тым і прычына. Мажліва, у тым і разгадка таго, чаму дасюль - за ўсю гісторыю! за столькі тысячагоддзяў! - не знойдзены адказы.

- Мяркуеш, яны могуць быць знойдзены?

- Павінны быць знойдзены! Іначай... - Анэля атрэсла задуменне, перш чым яно зноў займела над ёю сілу, скоўваючы і думкі, і словы. - Іначай чалавеку, чалавецтву не выжыць - само сябе пахавае пад абломкамі цывілізацыі. І Дан ведаў гэта, адчуў гэта ў поўнай меры першым з нас. Першым і пайшоў.

- Ты ўпэўнена, што мы ўжо можам пра гэта гаварыць? - крыху адышоўшыся, узіраўся Сцёпін у Анэлю, не хаваючы трывогі: вось ужо другі тыдзень усе згадкі пра Дана выклікалі ў яе слёзы, і потым надоўга наступала дэпрэсія. - Ты ўпэўнена...

- Ні ў чым я, на жаль, не ўпэўнена, - горыч выплеснулася ў словах раней, чым Анэля паспела яе зглынуць. - Ні ў чым. І хоць плач, хоць уголас крычы - а ні слёз, ні балючага крыку ён ужо не пачуе.

- Табе трэба памяняць абставіны.

- Мне трэба нешта рабіць з усім гэтым. І мусова, неадкладна, пакуль туга не выела, не выгрызла ўсё з сярэдзіны, усё да рэшты. І разумею ж, разумею, а не магу ні думак, ні сілу сабраць, каб нарэшце асмеліцца на што-небудзь.

- Дан аб чым-небудзь... аб чым-небудзь папярэджваў цябе? - не прамарудзіў ён спытаць пра тое, што муляла ўжо столькі дзён. - Мо які намёк? Якое прадчуванне таго, што неўзабаве адбудзецца? Мо было штосьці за ўсім гэтым?

Пытанні, прыспешваючы, падганяючы адно другое, адгучалі, і ў пакоі надоўга ўсталявалася цішыня. Сцёпін нават міжволі сумеўся: што, як не своечасова, як задужа рана крануўся імі самага балючага? Ён жа нічога не ведаў. Дакладней, ведаў тое, што ведалі (ці думалі, што ведалі) усе, не зрабіўшы і кроку, каб высветліць пра трагічнае здарэнне з сябрам хоць крыху больш, ці хоць крыху больш пэўна. Дадзеныя медэкспертызы і заключэнне крыміналістаў - няхай толькі ў самым вузкім коле студыйнага начальства - абнародаваны, па іх выходзіла: слядоў гвалту на целе не было, і яму, Сцёпіну, і ў галаву не прыйшло б дамагацца нейкай большай праўды. І ў каго дамагацца? Дзеля чаго? Дзеля праславутай ісціны?

У нейкі момант ён нават засаромеўся сваіх думак (быццам зусім і не засмучаны смерцю Дана!), але момант прыйшоў і прайшоў, адно і абудзіўшы ў душы шкадаванне ад таго, што нельга не тое што напіцца, а хоць бы глынуць чаго моцнага: калі б і знайшлася якая кропля ў Анэлі, дык жа абяцаў ёй на ўсе гэтыя дні... І не тут жа, не ў Анэлі, піць!

- Прабач, я штосьці не так ці не тое спытаў?

- Ты верыш у тагасветнае жыццё, у магутныя тагасветныя сілы? - адказала яна пытаннем на пытанне, і штосьці ў Анэліным твары, у яе паглядзе ўтрымала Сцёпіна ад залішне паспешлівага адказу, змусіўшы схаваць, зглынуць звыклую пры подобных паваротах гаворкі ўсмешку і перачакаць, дачакацца, калі Анэля прадоўжыць. - Не верыш... Ведаю, што не верыш. І ніхто звычайна не верыць, пакуль не сутыкнецца з імі.

- Мяркуеш, Даніла...

- Ён быў пры сваёй памяці ў самыя апошнія імгненні.

- І што?!

- Гэтага не раскажаш, Алесь, - перапыніўшы паўзу, што павісла пасля яго воклічу, не змагла, усё-такі не змагла нічога патлумачыць Анэля, хоць напачатку і збіралася: як? якімі словамі? Не было ні патрэбных слоў, ні патрэбнай душэўнай сілы, ні... ні поўнай веры, як бы і чым бы яна ад гэтай думкі каторы ўжо дзень ні баранілася. - Мо як-небудзь пазней. Калі сама здолею разабрацца, дзе праўда, дзе толькі цьмяны водсвет яе.

- Не давяраеш, - спахмурнеў Сцёпін, ці то расчараваны (гэты раз па-сапраўднаму), ці то нават злёгку пакрыўджаны. - Некалі жыццё сваё неаднойчы сіле маёй давярала, цяпер... Што ж, і гэта прымаю. Як прыняў у свой час усё іншае. Як прыму што заўгодна, абы памятала, абы хоць зрэдку згадвала, што я...

- До, Алесь! - стомлена, не зірнуўшы ў яго бок, перапыніла яна гатовае прагучаць прызнанне... - Не пра тое гаворыш, і сам цудоўна гэта ведаеш.

- Прабач. Як чорт за язык цягне.

- Чорт і цягне.

Ён папярхнуўся. Ад нечаканасці папярхнуўся глытком паветра і доўга не мог пракаўтнуць яго, каб неяк адгукнуцца, зрэагаваць на словы, моўленыя тонам, які не выклікаў сумнення ў тым, што гэта не жарт. «Яна што? Яна сапраўды пачынае з глузду з'язджаць, як сёй-той ужо намякае?» - мільганула ў галаве, і, перш чым усё ўнутры пахаладзела ад адной толькі думкі пра магчымасць падобнага фіналу гэтай гісторыі з Данам, вылаяў сябе самымі апошнімі словамі: не, каб плячо надзейней падставіць, абараніць! Пераканаць, калі спатрэбіцца, што ўсе гэтыя спробы ўкапацца ў сябе, у сваю душу, нічога не даюць, нічога не дададуць да ўжо вядомага: смерць, як вядома, ні часу, ні сцежкі не выбірае...

- Смерць не выбірае ні часу, ні сцежкі, - сказаў, абы штосьці сказаць, не маўчаць, як маўчала Анэля, зноў адгароджаная не толькі ад яго, а і ад усяго на свеце сваімі думкамі. - Ты зашмат думаеш пра Дана... пра тое, што здарылася. Хоць падобнае можа здарыцца з кім заўгодна і калі заўгодна і азначае адно: смерць. Трагічную, як у дадзеным выпадку? Так. Заўчасную? Так. І ўсё-такі, усё-такі, Анэля, неабвержную.

Яна ніяк не азвалася. Ні словам, ні рухам.

- Яшчэ невядома, які канец нас чакае, - прадоўжыў, чамусьці пачынаючы злавацца. - Гэткі? Горшы? Пакутнейшы? Не знаю. Адно знаю, у адным пераканаўся: ні ў жыцці, ні ў смерці мы ні Богу, ні чорту лысаму не патрэбны, што б самі пра сябе ні думалі, кім бы самі сябе ў той ці іншы момант жыцця ні ўяўлялі. Палітыкі, канструктары, пісьменнікі... Што мы можам прыдумаць, сканструяваць, калі, уяўляючы сабою самую складаную, самую дасканалую канструкцыю прыроды, адно тое і робім, што ўвесь час ламаемся, ламаем, крышым штосьці ў сабе - хто пад акампанемент шалёных завыванняў натоўпаў, якія выступаюць ад імя народаў, хто моўчкі і зацята, пад іржавае рыпенне ўласных шкадаванняў і нязжытых сумненняў? А яшчэ ж і ганарымся тым, што чынім, - як жа! Разумнікі! Мыс-лі-целі!

- Табе муляе выпіць?

- Ш-што? - нечакана перапынены, ён падумаў, што не пачуў, і перапытаў.

- Звычайна ты пачынаеш злаваць невядома на каго ці на ўсіх агулам, калі смага запячэ ў грудзях, - стомлена, ледзьве не праз сілу патлумачыла Анэля, яўна прымушаючы сябе прадоўжыць гаворку, але Сцёпін, заведзены і ўласнымі выказваннямі, і яе, як яму здалося ў гэты момант, несправядлівым, нічым не абгрунтаваным папрокам, нічога не заўважаў.

- Ты... ты марна ставіш на мне крыж!

- Але-есь!

- Што - Алесь? Што?! Ты некалі паставіла крыж на маім каханні, а цяпер ставіш яго на мне, - не даў ён сябе перапыніць, шпацыраваў перад ёю па пакоі, туды-сюды, ад акна да канапы, і то рэзка пры кожным павароце ўзмахваў рукамі і ненатуральна пільна, зацята сачыў за гэтымі ўзмахамі, то, як апамятаўшыся раптам, спрабаваў счапіць іх на грудзях, каб ужо праз момант забыць пра свой намер. - Я даўно для цябе, як і для ўсіх астатніх, закончаны п'яніца. Не без здольнасцей, не без былых, хоць і невялікіх, заслуг у літаратуры, так, але гатовы прапіць - ды чаго там! мажліва, ужо прапіў! - свой неданошаны талент з любым сабутыльнікам, што трапіць у патрэбную хвіліну пад руку. Калі б не Данілава смерць, мы б ніколі - прызнайся, ніколі? - не сустрэліся б тут, у цябе, для гэтай гаворкі. Пра што табе сёння са мною гаварыць? Пра што пытацца, як усё даўно ясна? А што ясна? Што табе ясна? Думаеш, аднаго Данілу мучыла нязгода з наканаваным і ўласнае бяссілле перад ім? Думаеш, толькі яму пякло, выпякала вантробы ўсведамленне, што ён - пешка, гэткая ж, як і іншыя, пешка ў нечыіх руках? Вып'еш - лягчэй... Няхай ненадоўга, на дзве-тры гадзіны, але лягчэй. І, павер, дзеля гэтай палёгкі, дзеля дзвюх-трох гадзін адхлання, няхай сабе і горкага, а то і гнусненькага падчас, нічога не шкада. Нічога! Бо ў тую хвіліну, калі да канца цверазееш і пачынаеш разумець, што ты, усёмагутны чалавек, слынны ў сваіх колах літаратар, - проста мяшок костак, якія любы мярзотнік у любы момант твайго жыцця можа беспакарана вытрасці на сметнік эпохі, усё аддаў бы, усё гатовы аддаць за ўпамянутыя гадзіны адхлання - самую душу заклаў бы, здэцца, хоць чорту, хоць д'яблу лысаму.

- Не завялікая цана, Алесь?

Анэля спытала ціха, ледзь чутна, але ён пачуў. Пачуў і, як спатыкнуўшыся аб сказанае, застыў пасярод пакоя.

- Цана? - перапытаў, спрабуючы павярнуць, зрушыць раптам пацяжэлую, як захраслую ў яе словах думку. - Цана ніколі не бывае большай за тую, якую можаш заплаціць.

- Заплаціць - каму? - Словы прагучалі так нячутна, быццам увогуле не былі сказаны, але зноў, як толькі што, колькі хвілін таму, узарвалі цішыню, і асколкі, цёмныя аскепкі яе пасыпаліся круга Алеся, на яго...

- Якая розніца каму? - агрызнуўся, успрыняўшы свае адчуванні як невядомую, нябачную пагрозу, што сыходзіла, здавалася, адусюль. - Богу, д'яблу... жыццю! Я не збіраюся драматызаваць сітуацыю, у якой апынуўся, дзякуючы свайму нараджэнню на свет. І табе, шчыра кажучы, не раю.

- Канешне, канешне, - азвалася Анэля спакойна. Спакойна і ў вышэйшай ступені абыякава, як адгарадзіўшыся ад яго і ўсяго ім сказанага гэтаю абыякавасцю, і цяпер канчаткова. - Ты ідзі цяпер, Алесь, добра? Дзякуй.

- Я...

- Нічога не трэба больш гаварыць. Бывай!

«Бывай! Бывай... Бывай...» - паддражніла яе пустата - цішыня, якая ў пустаце, што адразу пасля адыходу Сцёпіна быццам паглыбела, - стала гулкай і нахабнай: кожны гук, кожны шолах (нават нячутны шолах думкі!) доўжыўся, шматкроць множыўся на адлегласці пагляду і, множачыся, вяртаўся да Анэлі ўжо змененым, няясным і таму амаль не пазнавальным. І яна не магла ні перапыніць гэту незразумелую гульню нейкі час, ні прыняць, усміхнуўшыся з яе ці над самой сабою, - усё больш нервова ўслухоўвалася, лавіла няяснае водгулле даўно апалых слоў ці не паслухмяных ужо яе волі думак і бяссільна адчувала, што глухне, што з кожным новым імгненнем усё больш глухне, і калі не зробіць адчайнага намагання...

- Ні Богу, ні чорту мы не патрэбны, што б самі пра сябе ні думалі! - на ўвесь пакой прагучалі вернутыя памяццю Алесевы словы, і Анэля балюча сцепанула плячмі, страпянулася і, не зважаючы на нерашучасць, падняла галаву.

«Ні Богу, ні чорту? Ну не! Ніхто ў свеце з гэтым не пагодзіцца. Няхай толькі ў душы, а і ён, Сцёпін, не пагодзіцца, колькі б і як бы ні выстаўляўся перада мною са сваім знакамітым бязвер'ем», - абурылася штосьці ў ёй, і гэтае штосьці было, няйначай, самім жыццём, якое якраз абурэннем, якраз нязгодаю гэтай нагадвала пра сябе, пра тую сілу, якую любой, нават самай чорнай тузе не так лёгка адолець у падобнай спрэчцы, і Анэля не стрымала ўздыху.

 

(«- «Любіце! Усё астатняе прыйдзе!» - гэтаму, калі не памыляюся, вучыць вас Назаранін?

Голас, які яна пачула з-за спіны, здаўся Марыі незнаёмым, але калі павярнулася, то адразу пазнала таго, з кім сцежкі не-не і зводзілі яе апошнім часам то ў адным месцы, то ў другім: малады гараджанін-ганарлівец, які любіць паразважаць над чужымі словамі... Сімон! Так, так, яго менш гаварлівы спадарожнік па вандроўцы ў Ерусалім называў юнака Сімонам!

- Бачу, ты цяпер не баішся мяне, Марыя, як колісь, калі адштурхнула, не дазволіўшы дакрануцца да сябе.

- Хіба я цябе баялася, гараджанін? - не адвяла яна пагляду, адно ў глыбіні яго, недзе глыбока-глыбока, скалыхнуліся ў ім дзве гарачыя іскрачкі, два гарачыя водбліскі неба.

- Не мяне? А каго ж тады? - засмяяўся ён. - Як я памятаю, там, у гарах, апроч нас дваіх, нікога не было. Каго ж ты так напалохалася?

- Таго, хто ў тую хвіліну прагнуў авалодаць намі абоімі, і, учуўшы мой страх, накінуўся на мяне, і тузаў, і раздзіраў маё цела ў цябе на вачах, - спакойна патлумачыла Марыя, як не заўважаючы насмешкі ў ягоных словах. - Ён і цяпер тут... Выглядвае з-за твайго пляча!

- Хто? Д'ябал? Ты д'ябла ўбачыла так блізка? - міжволі азірнуўся Сімон цераз плячо, раз і другі, хоць у яго ў голасе, у яго словах спалоху Марыя не пачула. - Убачыла - і не баішся, што зноў патрапіш у яго абдымкі?

- Пасля таго як літасць Гасподнюю адчула я, грэшная, і мне дазволена цалаваць пыл пад нагамі Збавіцеля, д'ябал не асмеліцца... не асмельваецца больш, - усяго на імгненне запнулася Марыя, а і за гэтае імгненне тут жа папракнула сябе ў душы. - А на тваім месцы, гараджанін...

- Не называй мяне гараджанінам!

Што раптам прарвалася ў воклічы Сімона - лёгкае раздражненне, няўцямны містычны страх перад тою сілаю, якая так моцна, так непазнавальна змяніла блудніцу з Магдалы, ці, як здавалася, не тое і не другое, а даўно адкінутая, а тут ускіпелая гордасць («З кім яна размаўляе такім тонам?»), ён і сам не сказаў бы, але прарвалася - і прарвалася! Ні ў першы, ні ў наступны момант Сімон аб гэтым не пашкадаваў. Падумаў нават, што была б ягоная воля, то знайшоў бы і словы, каб як след адсцябаць імі гэту наваяўленую праведніцу Ісусаву, і сілу, каб, як некалі, уволю пакамячыць яе, адвёўшы, адцягнуўшы куды-небудзь убок...

Штосьці ў прамільгнулай думцы зачапіла свядомасць, муляючы яму, і Сімон азірнуўся на яе. «Была б мая воля....» - выплыла з памяці яшчэ і яшчэ раз, і ён адчуў, як гнеў варухнуўся ў душы. Была б?! А што, хіба яе ўжо не было?

Уражаны, як падсцёбнуты раптоўна гнеўным абурэннем супраць таго, што адбывалася з ім нібыта і не па ягонай волі («А тады па чыёй?!»), рашуча ступіў да Марыі, якая па-ранейшаму спакойна, зноў, як і да гэтага, не зважаючы на яго, сядзела ў цяні раскідзістай смоквы.

- Ты... Ты... - Рука, гатовая ўчапіцца ў Марыю, павісла ў паветры, не крануўшыся нават пляча яе, словы захраслі ў горле, перашкаджаючы дыханню, і толькі неймаверным намаганнем волі здолеў ён прадоўжыць і закончыць фразу: - Ты, мажліва, сама сябе ўявіла пасланніцаю Бога?

- «Усе мы пасланцы Бога на гэтай зямлі», - гаворыць Уладыка, - памарудзіўшы і сабраўшыся з думкамі, адказала Марыя, як не заўважаючы яго агрэсіўнага жэсту. - Хіба ты не чуў яго? Ён жа для ўсіх прамаўляе.

- Калі ён гаворыць для такіх, як ты... - не закончыў Сімон пачатае фразы і адвярнуўся, а потым і адступіў і хоць пагарда ў яго на твары засталася, у душы яўна панавала разгубленасць і недаўменне: ён, Сімон, сын Рафаіла, уступіў у спрэчку з жанчынаю, з блудніцаю? Ён - мала таго што не атрымаў свайго! - саступае ёй у гэтай спрэчцы?! Але тады за ёю... Тады той, хто дазволіў ёй наблізіцца да сябе, і сапраўды, як сцвярджае Іаан Пустэльнік, сын Давідаў, Сын Божы?!

- Чаго ты так напужаўся? Сам жа шукаў пэўных пацвярджэнняў - вось і знайшоў. Тая, што вырасла ў блудзе, стала недатыкальнаю і, як не целам, то духам дужэйшаю за цябе... Чым не пацвярджэнне Божай сілы і магутнасці? Самы час кінуцца ў ногі Назараніну, прызнаючы ў ім усёмагутнага Госпада! Ён чакае і цябе... і дачакаецца, ці не праўда? Ты ж ужо гатовы бегчы!

Смех, здзеклівы і гучны, чуўся адусюль, з усіх бакоў, падштурхваючы Сімона то ў спіну, то ў грудзі, і ён, гэты смех, як і толькі што прагучалыя словы, маглі належаць каму заўгодна, але не Марыі з Магдалы, - тут і сумнення не ўзнікала. Значыць...

Сімон азірнуўся на жанчыну: яе пад дрэвам ужо не было. Пайшла.

- Мо яна проста звідзелася табе? Не дапускаеш?

Зноў той жа з'едліва-мяккі голас, у якім адкрыта вызвоньвала новая насмешка.

- А табе што за справа? - буркнуў, яшчэ раз, цяпер ужо больш пільна, азіраючыся, хоць і быў перакананы, што нікога паблізу не ўбачыць. - Звідзелася не звідзелася... У мяне з ёю свае рахункі.

- Ну-у, да рахункаў хоць і не вельмі далёка, а яшчэ не дайшло, - паглушэў голас неяк вельмі ўжо па-змоўніцку, і Сімон міжволі гідліва перасмыкнуў плячмі: толькі змовы з д'яблам яму не ставала! А той, лёгка прачытаўшы яго думкі, нягучна рагатнуў і прадоўжыў шэптам, з глухім, непрыемным прысвістам: - Перш табе трэба стаць патаемным вучнем Ісуса, пахадзіць вакол ды навокал, паслухаць: пачуеш няма-а-ала цікавага - такога, што не табе аднаму з цягам часу добрую службу саслужыць, а і нам.

- Дарадца, ты ж разумееш! - абурыўся, як яму здалося, уголас Сімон. - Ды мне, мажліва, ужо даўно даспадобы ідэі Назараніна! Ды я, калі хочаш, у захапленні ад вучэння, якое ён так палка паўсюдна прапаведуе!

- ЁН... ЁН прапаведуе, а не ты! Вось чым ты, сын Рафаіла, ніколі не задаволішся! Ты, разумнейшы, значна лепш адукаваны за гэтага самаўпэўненага сталяра з Назарэта, не можаш, не зможаш пагадзіцца на другасныя ролі побач з ім. Ні сёння, ні заўтра, ні праз гады. Так што паслухай мяне...

- Не труць душу, пракляты! Згінь! - пракрычаў ці толькі прашаптаў, знясілены гэтаю няўцямнаю, паводле ўсіх яго ўяўленняў - немагчымаю гаворкаю Сімон, і калі раптам убачыў, што пасля заклінання ў вачах пачало святлець, так, быццам да яго вярталася страчаная колькі імгненняў таму прытомнасць, шчыра, па крайняй меры, напачатку, узрадаваўся. - Згінь! згінь! згінь!

- Апрытомнеў, бачу... Прапанавала б глыток крынічнай вады, ды ты ж, пэўна, не возьмеш з маіх рук. Так што выбачай, гараджанін.

Лыпнуўшы на яе вачмі (Марыя па-ранейшаму сядзела перад няхітрым і ўсё яшчэ не кранутым сваім сняданкам у цяні смоквы, за якіх паўкроку ад яго), Сімон нейкі час не мог уцяміць ні сэнсу пачутага, ні сэнсу таго, што адбылося ці адбывалася: з кім ён гаманіў? з кім гамоніць? чаму, адышоўшыся даволі далёка ад гэтага месца, зноў апынуўся тут, пад раскідзістаю смокваю?

- Адпусціў?

Марыя Магдаліна ўсміхалася, і гэты раз ні яе ўсмешка, ні яе пытанне чамусьці не абурылі, не падаліся крыўднымі, хоць пра што, пра каго яна пытала, Сімон не зразумеў. Не зразумеў, але, перш чым павярнуцца і пайсці ў Капернаум, куды кіраваўся, злёгку, самімі вуснамі, усміхнуўся ў адказ. Як падзякаваў за штосьці, чаму не было ні формы, ні наймення. А за што?

Марыя працягвала нейкі час паглядам сачыць за юнаком, які таропка шыбаваў уверх па сцяжыне, але думала ў гэту хвіліну, як і ва ўсе папярэднія, зусім не пра яго: шмат такіх, як гэты Сімон, блукала на зямлі юдэйскай у пошуку Госпада, не знаходзячы яго, а яна, Марыя, знайшла - знайшла і цяпер павек, да самага апошняга дня свайго, калі закрыюцца яе вочы, будзе бачыць Яго, будзе ўкленчваць перад Ім, каб абмыць Яго ногі слязьмі радасці, слязьмі любові сваёй. Не адштурхнуў яе Ісус, святлом слова свайго выгнаў з цела яе і з душы ненажэрных злыдняў, што губілі і згубілі б яе ў хуткім часе, - і цяпер бачыць Марыя гэта святло, адчувае жыватворную, пераўтваральную сілу яго, дзе б ні знаходзілася, чым бы ні займалася. Падыме, прыгадаўшы словы малітвы, пагляд ад зямлі - і дзівоснае, незямное святло шчодра ліецца ў душу, напаўняючы, перапаўняючы яе, і няма слоў, каб выказаць шчасце падобнай хвіліны.

Хіба спадзявалася калі-небудзь Марыя, што пасля столькіх дзён прыніжэння і пагардлівай, заўсёды схаванай ад вачэй дня ласкі на ложку для любошчаў з такою сілаю ўспыхне ў ёй ніколі не знаная любоў? Любоў не адно да Госпада, якая ўсё-такі скрозь, праз усе гэтыя гады, жыла недзе ў глыбіні яе сэрца, але і любоў да людзей, часта грубых і несправядлівых у слепаце сваёй, але і любоў да ўсяго жывога, існага, якога ні ў сваёй маладой гардыні, ні ў сваёй прыніжанасці не заўважала раней навокал.

Не заўважала, а яно жыло, квітнела і пладаносіла, штогод, штодзень - штоміг! - ахвяруючы свае кветкі, свае плады людзям, птушкам і насякомым, ахвяруючы без шкадавання, і нават з радасцю, бо, можа, Бог і стварыў іх для гэтай ахвяры, неабходнай і неаплатнай. Якая плата, калі ўсё аплачана наперад - зіхоткім святлом зорак уначы, цяплом, чыстай перадсвітальнай расою, птушынымі спевамі, сонечным ззяннем?

- Не адшчыкнеш крошку хлеба ад свайго акрайца для згаладалай гаротніцы, Марыя? Не давалачы мне ўжо сваіх костак да няблізкага селішча.

Павярнула галаву да той, што прамаўляла да яе, называючы па імені, і побач, літаральна побач з сабою, убачыла старую з далёкага пасёлка пракажоных, якая абгрызенымі каростаю рукамі цягнулася да яе, да хлеба, які яна трымала. Першым, яшчэ не ўсвядомленым жаданнем было - адхіснуцца, аддаць хлеб і адхінуцца як мага далей, пазбегнуўшы тым самым дотыку страшных, пакрытых глыбокімі язвамі рук, і, калі б у гэты момант не пачуўся Марыі нявыказаны папрок Ісуса, то і адхіснулася б. Потым, мажліва, прысаромленая, і пашкадавала б, але ў гэты момант...

- Прысядзь, - папрасіла нягучна, але рашуча, любоўю, любоўю і шкадаваннем перамогшы няўцямны і па-чалавечы такі зразумелы страх свой. - Прысядзь, я пераламаю акраец папалам, як зрабіў бы Госпад наш, калі б надарылася яму апынуцца побач.

- Ён заўсёды побач з тымі, хто помніць пра яго.

- Святая праўда, сястра, - падала Марыя пракажонай разламаны акраец.

- Бачу, не баішся страшнай заразы маёй.

- Ісус, Госпад наш, вучыць: не тая зараза, што цела нявечыць, а тая, што нутро раз'ядае, чалавека, душу ягоную асляпляючы і нішчачы, - адказала, не здолеўшы стрымаць уздыху, які рваўся з грудзей, Марыя, і не так у словах, як ва ўздыху гэтым знайшла нечаканую палёгку. - Вось ты назвала мяне імем, мне дадзеным, а таго не ведаеш, якімі гнойнымі язвамі дагэтуль душа мая пакрыта.

- Ведаю, Марыя. Ачышчаецца ўжо душа твая, - адгукнулася пракажоная, так і не адкусіўшы ад узятага ў яе крышана. - Ачысціцца яна з Божаю помаччу, калі не згасне ў табе запалены вераю агонь. Ачысціцца - і ўзляціць насустрач новаму жыццю, услед за галубкаю срэбнакрылаю...

- Услед за галубкаю? - няўцямна перапытала Марыя, не зводзячы пагляду з галубкі, якая апусцілася перш на плячо пракажонай, потым, узмахнуўшы крыламі, - на руку, у якой трымала тая пададзены ёй хлеб. - Думаеш, яна прыляціць некалі па мяне, па маю душу, і не збаіцца апусціцца на маю руку, як апусцілася на тваю, шукаючы твайго благаслаўлення?

- І яе, і цябе благаслаўляю я, Марыя, тут, на зямлі Галілеі, - з гэтага дня і навекі. Імем Госпада...

Штосьці ў вобліку пракажонай змянілася, відочна пачало мяняцца пасля моўленых ёю слоў, але перш чым Марыя ўбачыла, усвядоміла гэта, невядомая сіла падштурхнула яе да жанчыны, змусіла схіліцца да раз'едзеных праказаю рук, каб прыняць благаслаўленне - благаслаўленне неба, благаслаўленне самога Госпада».)

 

12

 

- Перш чым на зямлю, перад тым, як увацарыцца на ёй Царства Божае, прыйдзе Антыхрыст, у чалавеку павінен перамагчы антычалавек. Вось і ідзе ўжо колькі стагоддзяў - на працягу ўсёй гісторыі людства! - жорсткая, бескампрамісная барацьба дзвюх розных сіл, двух пачаткаў - барацьба за чалавека ці антычалавека на зямлі, і мы ў гэтай барацьбе, як часцей за ўсё выглядае, пешкі. Пераважна - проста пешкі.

- Ты гаварыў мне ўжо гэта, Дан.

- Гаварыў. Але ты не паверыла мне, як цяпер не верыш сабе.

- З чаго ты ўзяў? - шукала яна яго паглядам і не знаходзіла, ледзянеючы ад раптоўнай згадкі, ад страшнай у сваёй праўдзівасці думкі: Дана няма! - ён жа загінуў, ён разбіўся вось ужо два тыдні таму...

- Я прыйшоў, Анэля. Прыйшоў у твой сон, каб дагаварыць недагаворанае, - адказаў ён на яе думкі, на яе спалох, - бо мы не закончылі размовы, памятаеш? Давай вернемся крыху назад, адновім усё, што было ў той дзень, у дзень нашае сустрэчы, апошняй - як высветлілася.

Голас ненавязліва, з прыхаванаю пяшчотаю вызваляў Анэлю са здранцвення, выяўляючы, праяўляючы з кожным новым імгненнем штосьці са знаёмай, памятнай рэальнасці таго дня, калі яна прыйшла да Данілы пасля прагляду яго апошняга фільма: паўпустая кватэра, стол, на якім дымяцца кубкі са свежазаваранаю гарбатаю, тэлефонны апарат на падлозе побач з канапаю, прыкрыты падушкай, партрэт, яе, Анэлін, партрэт на сцяне...

- Партрэта не было, Дан.

- Хіба? - з'явіўся ён за сталом, на крэсле насупраць, з лёгкаю ўсмешкаю на твары, якая хутчэй угадвалася, чым бачылася, і Анэля, забыўшыся ў гэты момант, што ўсё адбываецца ў сне, радасна падалася да яго. - Не дакранайся да мяне, Анэля! Добра? Мы ўсё-такі знаходзімся па розныя бакі хісткай, нябачнай мяжы паміж двума светамі, і ў мяне мала часу... У нас абаіх мала часу!

- Мой дом усё больш нагадвае келлю, адгароджаную ад свету сценамі адзіноцтва, - ціха, ледзь чутна паскардзілася, з тугою ўзіраючыся ў такі знаёмы, у такі родны Данілаў твар.

- Гэта найлепшыя ўмовы для работы над кнігаю, якую ты распачала.

- Ты ведаеш?

- Таму і прыйшоў, - пацвердзіў ён кіўком галавы. - Таму і гавару: ты не можаш адступіцца, не павінна адступацца ад гэтай працы, нават калі цябе чакае паражэнне. Паражэнне - гэтаксама пэўны вынік.

- Вынік чаго?

- Твайго жыцця. Тваёй барацьбы, Анэля, - спакайней, суровей прадоўжыў Даніла. - «Плюс» і «мінус», на якія я спасылаўся ў мінулай размове, - не толькі Бог і Супрацьбог, Бог і д'ябал, а і ўсе тыя зямныя і незямныя сілы, што стаяць за кожным з іх, што змагаюцца за кожнага з іх, і кожнага з нас... Без гэтай барацьбы, без барацьбы святла і змроку, не было б руху, немагчымаю стала б эвалюцыя. Вось толькі... Толькі дзе тая залатая сярэдзіна, той залаты сярэдні шлях, які абміне пагрозу ўсеагульнай пагібелі чалавецтва, усё-такі абміне? Вось над чым ты павінна разважаць, калі хочаш, каб твайму зроку - твайму духоўнаму зроку! - адкрыліся глыбіні не толькі былых, а і будучых стагоддзяў.

- Мяркуеш, падобнае магчыма?

- Гэта ведаеш, гэта ўведаеш, прайшоўшы свой шлях да канца, адно ты сама, - не адвёў ён пагляду. - Я ж хачу сказаць: раўнавага парушана! - зло распаўзлося, распаўзаецца па свеце, рыхтуючы, усімі магчымымі і немагчымымі сродкамі прыбліжаючы прыход Антыхрыста, і дваццатае стагоддзе, гэты вось час на зломе яго, з усімі сваімі катастрофамі і катаклізмамі, - другое пасля разгулу інквізіцыі папярэджанне, сур'ёзнае папярэджанне нябесных сіл. Ты не можаш не бачыць гэтага, Анэля!

- Але ж бачыць тое, што адбываецца, не азначае бачыць шлях, усведамляць выйсце... Я і для сябе часам не знаходжу яго.

- На тваім стале рукапіс.

- Да яго не падступіцца, Дан, - зноў паскардзілася, шукаючы спачування. - Хто я такая, хто я ўрэшце такая, каб мець права сказаць ці хоць бы паспрабаваць сказаць больш таго, што сказана, што такімі праведнікамі сказана?!

- І ім, павер, было нялёгка і няпроста, - незаўважна для сябе пачаў аддаляцца ён ад Анэлі, як бы змяншаючыся і зліваючыся з паветрам, і толькі спалох у яе на твары, у яе ў вачах вярнуў яго назад. - Гасподзь пасылае на зямлю праведніка (ці яны самі - з любві да людзей - пакідаюць нябесны свет), яшчэ раз выпрабоўваючы іх веру, іх любоў, іх волю да барацьбы з усім злым, з усім цёмным у чалавеку і ў яго акружэнні. Але дух, нават вялікі дух, матэрыялізаваўшыся, усё больш апускаючыся ў матэрыю і грубеючы, на пэўны час «забывае» сваё высокае паходжанне, сваё высокае прызначэнне і змушаны як бы з самага пачатку расціць, гадаваць у сабе «нябеснага чалавека». Калі ж на пэўным прамежку шлях яго становіцца свядомым, асэнсаваным, ён жахаецца таго, што бачыць, і з гэтага моманту і да канца застаецца палкім заступнікам людзей перад Госпадам. Пакутуючы ад людской злосці, зайздрасці, нянавісці, усё ж просіць за іх перад Госпадам.

- Ты гаворыш як той, хто паверыў... каму вярнулі веру.

- Вярнуць можна толькі тое, што некалі кімсьці адабрана, - ледзь чутна прамовіў Дан, адказваючы не так на яе словы, як на цьмяны ўсплёск якойсьці са сваіх думак. - Я ж, як бачыцца сёння, сам, па сваёй волі аддаў. І веру, і веданне.

- Веданне чаго?

- Таго, што жыццё, з якога вынута жыццё духу, - мёртвае для будучыні.

Такі глыбокі смутак азваўся ў Данілавых словах, адбіўся ў яго на твары, што сэрца Анэліна сцялася ад жалю, ад любові і жалю не адно да яго, а нейкім чынам і да сябе, сляпой, падманутай спярша ўяўным, зручным ва ўсіх адносінах бяссіллем сваім перад яго, Данілавай, бядою, потым - яшчэ больш уяўным, гучным поспехам сваіх кніг. Якім поспехам? У каго? Дзеля чаго? Мажліва, не было ў яе на сённяшні дзень гарчэйшага граху...

- Перамога д'ябла ў тым, што ён здолеў, усё-такі здолеў пераканаць людзей, што яго не існуе, - зноў загаварыў Дан, як спахапіўшыся раптам. - Не так клапоцячыся пра тое, каб грашылі, як пра тое, каб не бачылі граху і заставаліся грэшнікамі, ён усё робіць, каб адцягнуць, адвабіць людзей ад іх прызначэння, збіць з прадвызначанага для кожнага шляху, і, ператварыўшы іх у свае зямныя копіі, спомсціць, чарговы раз спомсціць Богу, усяму Гасподняму воінству: вось яны, маўляў, вашы чалавекі! Чарвякі! Усяго толькі чарвякі ў пыле і праху жыцця, ім наканаванага!

- І ты лічыш, гэта віна? Нязбыўная віна наша? - з цяжкасцю, праз сілу адгукнулася на яго словы, адчуваючы, як штосьці ў ёй перашкаджае, працівіцца працягу гэтай гаворкі, і ніяк, нічым не вытлумачваючы гэтага.

- Нязбыўная? Хто знае! - пахітаў ён галавою. - І я ж, як шмат хто, выбраў некалі для сябе лягчэйшы шлях, не думаючы, што гэты шлях вядзе ўніз.

- Ты не апраўдаўся, Дан? - ціха-ціха спытала Анэля, баючыся падняць на яго вочы.

- Гаворка не пра мяне, - падаўся ён да яе паглядам, аграмаднаю сілаю, у яго ўкладзенаю, змушаючы слухаць, даслухаць сябе. - Гаворка нават не пра цябе, Анэля. Небяспека, пагроза навісла над усёю планетаю, і гэтая пагроза павялічваецца з дня ў дзень, з году ў год. Парушана раўнавага, сілы зла сталі значна пераважаць, і д'яблу ўсё лягчэй, усё прасцей падштурхваць чалавека да пагібелі. Не толькі да ўласнай пагібелі, калі ён губіць сваю душу, а і да пагібелі свету, усяго чалавецтва, бо пошасць бязвер'я - распусты, ім выкліканай, зжырае свет, яго прастору, і ўсё меней часу застаецца, каб штосьці змяніць, штосьці карэнным чынам выправіць.

- Хіба што-небудзь залежала ад цябе? Хіба што-небудзь залежыць ад мяне?

- Канешне. Пагукала ж цябе з памяці, з даўно забытага табою твая гераіня! - напружваў усю волю Дан, каб яшчэ на некалькі хвілін прадоўжыць іх спатканне. - Разам з ёю ты пройдзеш яе пакутным шляхам, праз боль, праз радасць дачынення да тых вялікіх падзей спасцігаючы, што дух, каб расці, павінен змагацца, увесь час супрацьстаяць галасам, нашэптванням - спакусам, якія, як іржа, раз'ядаюць яго. Супрацьстаяць, а не шукаць паслабленняў, адкладваючы і адкладваючы наступны крок, наступны, неабходны зрух. Новы зрух - угору. На больш высокую прыступку свядомасці. За межы рэзка акрэсленага часам ці яго абставінамі круга.

- Але ж гэта толькі словы! - з адчаем чаплялася Анэля за яго голас, за яго ўпэўненасць, бо сама ў гэту хвіліну ўжо ні ў чым не была ўпэўнена: Дан, прывід яго, яшчэ толькі што такі падобны да рэальнага Дана, знікаў, раставаў проста на вачах... - І нават не ведаю, ці ты гаварыў, ці ты гаворыш цяпер са мною.

- Я люблю цябе, Анэля. І тут... і цяпер... - глушэў голас. - І магу адно папярэдзіць: нішто не здольна абараніць нас, нішто! Толькі наша душа, здатная на любое зло, можа супрацьстаяць злу.

- Што мне рабіць, Дан? Што мне рабіць?! - гукала Анэля ўжо ў пустату, у бездань, над якою не бачыла нават сябе самую.

Гукала, не спадзеючыся на адказ, але Дан адказаў.

- Не адступайся ад распачатай кнігі. Шукай свой шлях да Бога. І помні - помні! - што д'ябал і яго адроддзе існуюць, што яны побач з кожным з вас у любую хвіліну, і толькі ад вас саміх, ад вашае духоўнае, душэўнае сілы залежыць, ці адолееце вы яго, ці дапаможаце нябеснаму воінству ўратаваць зямлю...

- Да-ан! Не знікай! Не адыходзь назаўсёды!

 

Хтосьці затыкаў ёй рот, гвалтоўна заціскаў яе крык, не даючы яму раздзіраць, разадраць на момант адкрытае перад паглядам бязмежжа - бязмежную пустату... Анэля прачнулася з гэтым адчуваннем і, хоць тут жа ўсвядоміла, што сама, сама стрымлівала крык, у страху, сутаргава прыціснутаю што ёсць сілы да вуснаў потнай далонню, - усё яшчэ няздольная расплюшчыць вочы, нейкі час, цэлую вечнасць, як ёй здалося, выцярэблівалася з ліпкага бяспамяцтва, у якое патрапіла: аднекуль жа яна вярнулася, нечага ж яна спалохалася там...

«Ты спала. Ты проста нечакана заснула сярод белага дня, не распрануўшыся», - падказваў заўсёды гатовы ўсё вытлумачыць і абясквеціць здаровы сэнс, і самае лепшае, няйначай, было б яму паверыць і на гэты раз. Хоць чаму - самае лепшае? Чаму, урэшце, не паспрабаваць калі ўжо не вярнуцца ў сон, то хоць бы вярнуць убачанае, перажытае ў ім?

Жаданне, па ўсіх зямных мерках, вар'яцкае - яна разумела. І ўсё ж разумела і іншае: яна павінна ўспомніць, аднавіць у памяці толькі што, няхай сабе і ў сне, пачутае: ад гэтага залежала як не ўсё яе далейшае жыццё.

 

(«Марыі не спалася. Ці то таму, што горы не адпускалі, не адпусцілі іх, стомленых і шчаслівых гэтай стомаю, і ўсе разам, як было неаднойчы, яны вырашылі не спускацца, не шукаць нанач прыстанку ў Назарэце, а застацца тут, сярод камянёў і зорак, і цяпер прыткнуліся, прыхінуліся хто дзе, адпачываючы; ці то таму, што не спаў Ісус, Госпад іх. Не спаў, і не застаўся сярод вучняў сваіх, як прасілі яго, а падаўся на гару Фавор - у ноч, у адзіноту, асветленую толькі ціхім зорным ззяннем.

І думкамі не асмелілася б Марыя суправаджаць яго, а няўцямнае, незразумелае трымценне ў душы расло, мацнела з кожнаю хвілінаю - і яна не ведала, што рабіць, як супакоіцца. Штосьці здарылася? Штосьці неўзабаве павінна было здарыцца? Але што - што?! - як нічога ні ўчора, ні сёння не паказвала на тое? Хіба што незразумелае бяссонне яе...

Трэцюю ноч не магла Марыя звесці вачэй, адно рабіла выгляд, што кладзецца спаць разам з іншымі: завялася, смылела ўсярэдзіне нейкая чарвяточына ці, пасля таго, як, паслухмяныя волі Ісуса, рушылі яны ад берагоў Генісарэцкага возера ў далёкі непрыветны Ерусалім, не-не і абзывалася душа на яшчэ амаль што і не адчувальную трывогу - ідзі дый усё! Яна не ведала. Яна і думаць не думала ні пра якую магчымую альбо нават і ўяўную небяспеку (Гасподзь жа з імі! Гасподзь іх не пакіне!), а душа - штораз за сваё: каб пачуць, трэба маўчаць і слухаць... Нават вельмі далёка - недастаткова далёка: глыбокія вытокі жыцця, глыбейшыя, чым жыццё або смерць...

Чые гэта былі словы? Чые думкі? Усё навокал дыхала непарушным спакоем: скалы, кусты рададэндрану, якія ляпіліся да іх, цяпер, цёмначы, нагадваючы бясформенныя каменныя адросткі, чорны, рэзка акрэслены нават на цёмных камянях, цень блізкай горнай вяршыні, зорная мітусь за ім - менавіта за ім, а не над ім, як было на самай справе. Адно і ўспрымалася, што невыразнае, мутнавата-блакітнае свячэнне вышыні там, куды ледзь-ледзь дацягваўся позірк. Нават ветрыку не было чутна. Так, нібыта нідзе, ніяк не варушылася цёплае, настоенае на травах паветра, аграмаднаю празрыстаю глыбаю вось так, знянацку, пасля раптоўнага, хоць і чаканага прыходу ночы, застыўшы пасярод гор, пасярод цішыні. Да раніцы. Ці да сканчэння веку.

Няўтульна было Марыі. Мулка. І не таму, што, звыклая за час пастаянных вандровак да любога, самага нечаканага прыстанішча і самай цвёрдай падсцілкі для начлегу, раптам стала прыслухоўвацца да цела, да яго патрэбаў і адчуванняў. Цела даўно жыло сваім жыццём, заўсёды крыху адасобленым ад усяго, што адбывалася з ёю, Марыяй, ці - таго больш! - у яе ў душы, і нішто, звязанае з ім, не мела асаблівага значэння. Скрозь, калі трэба было напіцца ці апаласнуць засмяглы на сонцы твар, трапляўся па дарозе ручай, скрозь, калі нагадваў пра сябе голад, пагляд тут жа знаходзіў у засені дрэў усыпаную пладамі смакоўніцу ці фінікавую пальму...

Так было спрадвек. Воляю Ўсявышняга так ішло ад пачатку свету: сілаю зямлі, зямных пладоў насычалася ўсё жывое вакол - і сіла гэта была невымернаю, невычэрпнаю. Нават у пустыні, сярод пяскоў, ні на міг не перапынялася жыццё!

Іншая справа - душа. Смагу душы, апаляючы і наталяючы яе, мог здаволіць толькі нябачны, усюдыісны нябесны агонь, голад яе магло насыціць толькі слова Ўсявышняга. Слова, што самым дзіўным чынам убірала ў сябе ўсё: гады і адлегласці, зоркі і вогнішчы, ваду і вецер, чары і стварэнні рук чалавечых, падуладных тленню, зямную і незямную мудрасць. І яе, Марыіна, імя, і імя любога з людзей, і сапраўднае імя сонца, крыніцы ці яшчэ ненароджанага дзіцяці - усё гэта толькі бачныя ці нябачныя склады, згукі, з якіх складалася адзінае вялікае Слова, і яго, гэтае Слова, нетаропка, нячутна шаптала зорная ноч - нетаропка, пад лёгкі перазвон промняў пакалыхвала над ёю зорнае святло. Вось толькі як, як пачуць яго сярод гэткіх прастораў?

Колькі ні ўслухоўвалася, як ні напружвала слых Марыя, а нічога не чула. Нічога, апроч глыбокай цішыні, у якой патаналі імгненне за імгненнем, хвіліна за хвілінаю - у якой патаналі мінулае і будучае. І чым далей, тым больш невыносным станавілася гэта раптоўнае, нязвыклае адчуванне сваёй адлучанасці, свайго глыбокага адчужэння ад часу: не-не і пачынала здавацца, што яна, Марыя, патрапіла ў пастку, пастаўленую невядома калі і кім тут, пад гэтым небам, і замест таго, каб паспрабаваць выбрацца з яе, адно бяздумна дзівілася вакол.

«Што гэта са мною, Госпадзе? Маліцца трэба, маліцца разам з Табою...» - звярнулася ў думках да таго, да каго імкнулася ўсім сэрцам, але маліцца, прыгадаўшы якую з малітваў, не магла.

«Я зараз падымуся, разбуджу Марфу!» - супакойвала сябе і не рухалася, не рабіла і самага малога намагання, каб зрушыцца з месца. Штосьці ўтрымвала, штосьці перашкаджала, скоўваючы да такой ступені, што ў хуткім часе і думкі сталі рассыпацца, раскочвацца круга, перш чым яна ўсведамляла іх.

А яшчэ - святло! Сляпучае, мёртвае ў сваёй нерухомасці святло, ад якога ніяк не захінуцца!

- Ты патрапіла ў пастку ночы, у павуціну халоднага месячнага святла, - прарваўся да яе свядомасці ўнутраны голас, і здалося: ковы крыху паслаблі.

- Дапамажы, Госпадзе! - усёю сілаю душы, перамагаючы раптоўны пякучы боль у грудзях, гукнула, зноў і зноў гукала яна ўвысь, не чуючы ўласнага голасу, не чуючы нават лёгкага водгулля цішыні ў адказ. - Дапамажы!

У нейкі момант, пасля чарговага палкага звароту свайго, адчула: ковы апалі, нічога больш не ўтрымвала, нічога не перашкаджала... Марыя, як не верачы свайму адчуванню, падняла руку, павяла галавою і толькі тады пачала падымацца - абапіраючыся на камень, каля якога праседзела вось ужо колькі часу, паднялася, нетаропка выпрасталася, развінаючы здранцвелыя ад доўгай нерухомасці плечы, як развінула б крылы...

- Крылы?! - міжволі адгукнулася на не вельмі выразную думку, паварочваючы галаву, каб зірнуць цераз плячо, і як аслепла: яшчэ нядаўна нябачная з-за каменя і таму быццам адсутная, на адзін толькі міг выбліснула, на паўнеба - ва ўсё неба! - паўстала перад ёю аграмадная поўня, але і гэтага кароткага імгнення, як аказалася, было дастаткова, каб захлынулася Марыя блякла-жоўтым мёртвым святлом, якое хлынула на яе - праз яе! - зверху, адусюль...

Несвядома, і на міг не задумаўшыся, ступіла яна насустрач яго нястрымнай хвалі. Крок. І яшчэ крок, і яшчэ! Паток святла звужаўся. Відочна звужаўся. Калі ж, невядома чаму ўзрадаваная гэтым, яна памкнулася наперад, насустрач яму, і думкаю - перад ёю, перад усё яшчэ сляпым паглядам яе (хоць Марыя ж бачыла, бачыла святло!) затрымцеў, прадоўжыўся некуды ў бязмежнасць ужо толькі прамень, даволі шырокі прамень блякла-жоўтага, ніколі не бачанага святла, які нечым нагадваў высечаны ў скалах, праз скалы, праход.

«Гасподзь не пакіне мяне», - падбадзёрыла сябе і, не чуючы ў душы ні страху, ні нерашучасці - не разумеючы, што знаходзіцца ў шоку і амаль не ўсведамляе, што робіць, смела ступіла далей, ва ўтвораны промнем і выразна акрэслены ім праход цераз ноч, у ноч.

Рух нечакана прадоўжыўся. Цяпер ужо без яе ўдзелу. Адно і адчула Марыя, што, падхопленая нябачнай віхураю, нябачным магутным смерчам, уплішчваецца, з шалёнаю хуткасцю ўкручваецца ў пранізаны, прабіты ў змроку дзіўным святлом праход. Паспрабавала расплюшчыць вочы, што неяк самі сабою заплюшчыліся ў нейкі момант, - не атрымалася. Сабраўшы ўсю волю, усю душэўную сілу, стала разлепліваць, раздзіраць непаслухмяныя павекі - рэзкі рух яе вярнуўся назад, сцебануў па твары, перапыняючы ўсе далейшыя намаганні. І ўсё ж, перш чым адчула яна сапраўдны страх перад тым, куды яе нястрымна несла, яна ўбачыла (як ужо там і з дапамогаю чаго і каго, але ўбачыла), што прамень - шлях, які ён так выразна пазначаў, - усё яшчэ ледзь прыкметна звужаючыся недзе далёка наперадзе, уцягваў, усмоктваў яе ў бяздонную глыбіню, у чорнае бяздонне, адкуль, магчыма, звароту ўжо не было.

- Не! Я не хачу!!! - памкнулася крыкнуць, гукнуць у гэту бездань, і так і не зразумела, гукнула альбо так і не змагла выціснуць з грудзей ніводнага гуку, не пераадолеўшы знешняй ці ўнутранай, хоць і несвядомай, забароны. Якая забарона? Чыя? Чаму?

Пытанні, хутчэй за ўсё, нават не акрэсліліся ў свядомасці: усё адбывалася так хутка, так імкліва, што, чым бы ні вымяраць перажываемае - імгненнямі ці стагоддзямі, зачапіцца не было за што. Часу, у яго звыклым вызначэнні, па-просту не існавала. Мо яна сама перастала існаваць і, сваёю ці не сваёю воляю парушыўшы, перайшоўшы мяжу паміж рэальнасцю і сном, апынулася па-за ўсім, што ведала і разумела, - у невядомым, не бачаным дагэтуль свеце.

Рух доўжыўся, а тым часам застылыя імгненні не перацякалі адно ў адно - усё адбывалася аднамомантна, усё было ўсім у кожнай новай праяве і калі неяк і чаргавалася, то не ва ўсведамленні, а ў вызначэнні ўсвядомленага.

Тое, што зрок яе быў павернуты цяпер, у гэтыя імгненні, усярэдзіну, у душу, што гэта з душы яе, з глыбіні свядомасці ўсплывалі, выплывалі зменлівыя, няўстойлівыя ў сваёй зменлівасці карціны, адлюстраванні некалі недзе перажытага і забытага, патанулага ў бяспамяцтве, Марыя не падазравала. Прамень, пазначаны ім шлях уцягваў, усмоктваў яе ў бяздонную глыбіню, у чорнае бяздонне - над ім, над ёю віравала прастора, пастаянна, раз за разам выплёскваючы насустрач пагляду згусткі часу, гарачыя згусткі жыцця - і што за ўсім гэтым павінна было ўбачыцца, што з усяго гэтага ёй трэба было ўразумець, яна не ведала.

А ўжо і прастору ўгары, над ёю, і ўсё навокал зноў захліствалі хвалі святла. Святла ўсё больш яркага, усё больш сляпучага. І як ні прымружвала Марыя вочы, як ні адгароджвалася раз-пораз моцна сцятымі, сплюшчанымі павекамі ад балючага, нясцерпнага ззяння яго, яна нічагуткі, апроч вялізнага вогненнага шара, які рос, разрастаўся, імкнучыся паглынуць і неба, і зямлю, не бачыла. Здавалася, і сама яна вось-вось успыхне, выбухне гарачым усплёскам агню, і знікне, растворыцца ў зіхоткім бязмежжы.

Вогненны шар набліжаўся з неймавернай хуткасцю, але, што самае дзіўнае, набліжаючыся, цямнеў, згасаў, каб у нейкі момант пачаць ператварацца, на вачах ператварыцца ў аграмадны чорны валун, які, крыху нахіляючыся, навісаў над безданню. Калі яна сутыкнецца з ім...

Уражаная, агаломшаная раптоўным пераўтварэннем святла, не зважаючы на рэзь у вачах, з няўцямным страхам узіралася Марыя ў гэты валун, у адкрытую пагляду бездань, у блякла-жоўтую павуціну святла, што пагражальна калыхалася зусім побач, аблытваючы яе, паглынаючы яе, каб сцягнуць, скінуць уніз, і, здавалася, камянела...

Ёй трэба было супакоіцца. Скарыцца таму непазбежнаму, што чакала яе, і супакоіцца.

Усё ж навокал дыхала непарушным спакоем: скалы, кусты рададэндрану, якія ляпіліся да іх, цяпер, цёмначы, нагадваючы бясформенныя каменныя адросткі, чорны, рэзка акрэслены нават на цёмных камянях цень блізкай горнай вяршыні, зорная мітусь за ім...

 

- Няпраўда! Гэта не адсюль!

Карціна, вернутая ёй са споміну, з яе далёкага, як цяпер уяўлялася, перажывання, чамусьці напалохала Марыю больш, чым усё астатняе: навокал жа ляжала пустэча, якая калі і нагадвала нечым бачаную некалі пустыню, то толькі тым, што спрэс, да самага гарызонту, лінія якога ўгадвалася за яе сцяною, позірку не было за што зачапіцца.

Хоць не! Варта было Марыі прыгледзецца больш пільна, з большаю насцярогаю, як з блякла-жоўтых суцемкаў, сям-там асветленых дрогкімі мітуслівымі агеньчыкамі, выступіў гмах, які нагадваў аграмадную, паваленую набок гару: абрыс яго, усё больш выразны ў скіраваным на яго позірку і з двух бакоў, у два розныя бакі агранены прамымі, вострымі схіламі, то набліжаўся - і тады на нейкі час засланяў сабою далячынь, пустату, з якой яна была злеплена, то зноў аддаляўся - і тады пагляд пачынаў натыкацца на іншыя, гэткія ж паваленыя гмахі, абрысы якіх былі крыху больш сцёртыя адлегласцю.

Марыя паспрабавала вызначыць, што яны ёй нагадвалі, але адзінае, што падказвала памяць: піраміды, двухканечныя піраміды... Ад падказкі так і муляла адмовіцца, хоць паваленыя гмахі і сапраўды, калі прыгледзецца, нагадвалі піраміды з дзвюма процілеглымі, раскінутымі ў розныя бакі вяршынямі, рэзка акрэсленымі прамымі, без аніводнай зазубрыны гранямі, - ну адкуль тут, у дзікай пустэчы гэтай, было ўзяцца пірамідам?!

«Гэта зубы Вогненнага Дракона, і той, хто не ведае...»

«Каго вы прынеслі? Дзе Відушчы, па якога вас пасылалі?»

«Але ж нам было сказана: арыентавацца на аграмадную энергію, якая выпраменьваецца...»

«На энергію! Не на тую мізэрную рэштку яе, што захавала нейкім чынам поле гэтай істоты!»

«Мы не маглі памыліцца».

«Вы памыліліся! Вы прынялі адбітак Відушчага, адбітак яго сілы за саму сілу, і як вынік, перад намі толькі брудны, аблытаны ўздоўж і ўпоперак парванымі валокнамі згубных зямных энергій згустак чалавечага болю і страху. Усё, ці амаль усё, чым быў, чым валодаў некалі прынесены вамі дух, страчана ім, на працягу ўсяго некалькіх інкарнацый страчана і забыта».

«Але адкуль тады ў яго такі моцны экран? Прыняць на сябе пасланы намі прамень і не згарэць у ім...»

«Сілу ўтрымвае сіла. Тут - сіла пачуцця, мацнейшага за страх смерці».

«Любоў, якую прынёс і сцвярджае на Зямлі Відушчы?»

Крутануўшыся, каб убачыць, зразумець, адкуль магло сыходзіць пачутае, з якога яна мала што ўразумела, і нечакана ўсвядоміўшы, што ні галасоў, ні хоць бы аднаго якога згуку не чула, ды і не магла ў гэткай скразной пустэчы нейкім чынам пачуць, Марыя схаладзела ад жаху: што гэта? Дзе яна знаходзілася? Каму належалі нячутныя і нейкім дзівосным чынам пачутыя ёю галасы?

«Сыходзячы з уласцівасцей светланоснай энергіі, сыходзячы з усіх нашых разлікаў, мы не маглі памыліцца і ўсё ж памыліліся?! - рэхам перакочваліся ў ёй чыесьці словы, а Марыя і ўздыхнуць не магла, каб перавесці дыханне, не тое што азвацца. - Нешта тут яўна не тое. Трэба больш пільна абследаваць здабыты экземпляр».

«Хто перашкаджае? Глядзіце і выказвайце свае меркаванні».

«Пучок энергіі ў гэтым энергетычным кокане ўсё яшчэ пульсуе. Праўда, крыху глыбей, чым звычайна можна ў такіх выпадках назіраць. Глыбей і рытмічней».

«Месца пульсацыі адпавядае органу, які ў зямлян прынята называць сэрцам».

«Жанчына...»

«Жанчына?!»

«Гэта відочна. Якраз воляю сэрца, воляю любові сваёй да Хрыста апынулася яна на шляху пасланай энергетычнай хвалі, і калі гэта простая выпадковасць...»

«Ты разважаеш, як разважаў бы зямлянін!»

«Гаворка не можа ісці пра выпадковасць. Сілы валодаюць магнітнымі палямі на ўсіх кірунках расшырэння Сусвету, і ніводзін пучок энергіі не можа ні ўспыхнуць, ні згаснуць без іх удзелу, па волі выпадку».

«Значыць, мы маем справу з унікальным... сэрцам!»

«Мажліва. Аднак біцца яму ўжо нядоўга».

«Так, гэта відаць. Але калі крыніца энергіі не вычарпана да канца, яна адраджаецца - і новая энергія, новая сіла шляхам трансмутацыі карэнным чынам змяняе ўсю істоту. Цяпер або пазней. Па маіх меркаваннях, у дадзеным выпадку такая магчымасць пакуль яшчэ не страчана».

«Ну-у-у... Занадта доўгі шлях наперадзе і, улічваючы згубную агрэсіўнасць большасці зямных энергій...»

 

«Агрэсіўнасць», «трансмутацыі», «пучок энергіі»... Чужыя, незнаёмыя словы ўрываліся ў яе свядомасць з такою сілай, што Марыя чула, як штосьці з тонкім, ледзь адчувальным звонам увесь час лопалася ў ёй, у яе ўсярэдзіне. Здавалася: хвіліна, другая - і напружанне, з якім яна ўслухоўвалася ў сябе, у тое, што ўспрымалася не слыхам, а глыбокім унутраным чуццём яе і як бы само сабою выбухне, разнёсшы, знішчыўшы ўсё вакол дарэшты. Каб за што-небудзь, хоць за што-небудзь зразумелае, зямное льга зачапіцца думкаю!

Жаданне, не толькі не названае, а і не да канца ўсвядомленае, штосьці ў Марыі, у яе ўспрыманні рэальнасці і нерэальнасці таго, што адбывалася, усё-такі зрушыла.

- Вы!!! Чуеце? Хто вы такія, каб кінуць мяне ў гэтай пустыні? - крыкнула (ёй здалося, што крыкнула) яна ў блякла-жоўтыя суцемкі, у пустату, якую яны хавалі.

Нішто не азвалася ў адказ. Нішто не зварухнулася. Гэтак жа сурова цямнелі воддаль паваленыя гмахі дзіўных двухвяршынных пірамід, гэтак жа мітусліва памігвалі над імі і крыху ўбаку ад іх дрогкія жоўтыя агеньчыкі, падобныя да зямных начных светлякоў. Галасы ж не з'яўляліся, зніклі...

- Я не баюся вас, чуеце? - плакала, чула, як слёзы абпякаюць шчокі яе, Марыя. - Не баюся! Са мною Госпад наш, Ісус Хрыстос!

- Марыя! Марыя!

Яе хтосьці гукаў? Хто яе мог адсюль пагукаць?

- Марыя! Табе лепей? Ты апрытомнела?

Лыпнула вачмі - Марфа. Заклапочаная. Устрывожаная нечым.

- Што здарылася? - спытала, падымаючыся.

- Ты была як мёртвая, - няўцямна, як не верачы сабе, вачам сваім, пагладжвала Марфа яе па плячы. - Мне не спалася, і я прыйшла збудзіць цябе, каб разам чакаць Ісуса, дзівячыся на святло, якім ахінулася гара Фавор.

- Святло?! - адчула, як кальнула штосьці ў сэрца, Марыя. - Дзе? Дзе ты бачыш яго?

- Глядзі! - абняўшы Марыю за плечы і тым самым змусіўшы ступіць за сабою, зрабіла Марфа колькі крокаў у бок ад валуна, пад якім знайшла яе. - Глядзі сама!

Непадалёку, за якія паўвярсты ад іх, на фоне перадсвітальнага неба, крыху пацямнелага ад таго, што страчвалі яркасць і ўжо быццам прышэрхлі рассыпаныя круга па ім зоркі, свяцілася, дзіўна ззяла гара Фавор, з вяршыні якой вырываўся, струменіўся ўгору, у бязмежную вышыню сноп яркага белага святла...»)

 

13

 

Дні міналі не мінаючы... Дакладным ці ўяўным было гэта ўражанне, але ніводзін з дней пасля Данілавай гібелі не магла Анэля пражыць, перажыць да канца - у працы ці бяздзейнасці, каб потым звыкла, з лёгкасцю, спіхнуць яго ў мінулае: доўжачыся, расцягваючыся да поўнай празрыстасці, да поўнай безаблічнасці, ніводзін з іх быццам і не пакідаў Анэлю, і ўсе яны тоўпіліся, бязладна грувасціліся вакол. Ад гэтага, ці яшчэ ад чаго, усё цямней, усё беспрасветней станавілася ў доме. У доме і ў душы. І далёка не заўсёды знаходзілася сіла, каб хоць неяк супрацьстаяць гэтаму гвалту - і тады прыходзіў адчай, і супраць адчаю нічога не дапамагала.

Канешне, яна разумела, што сціналася, змрачнела не сама рэальнасць пражываемага, а яе ўспрыманне яго: ва ўсім адчувалася няпэўнасць, нейкая размытасць, і што б ні адбывалася, што б ні прыгадвалася, у адзін з момантаў яно магло раптам пачаць мяняцца, змяніцца да непазнавальнасці, і Анэлі кожны раз трэба было рабіць аграмаднае намаганне, каб уразумець, усвядоміць тое, што праплывала перад паглядам, уцягваючы яе ў даўно перажытае, а то і забытае. Так, быццам час пераставаў успрымацца і заставаўся толькі рух - рух не так назад, у мінулае, як у той бок, куды вабіла неадольная туга, куды імкнула завабленая бяздоннем гэтай тугі душа.

Шукаючы ж прычыну, дакопваючыся да сутнасці, рана ці позна прыходзіла да адной і той жа думкі: усе гэтыя гады Дан - свядома ці несвядома - засланяў, бараніў яе ад сутычак, ад адкрытых балючых сутыкненняў з рэчаіснасцю, аголенаю да самага цёмнага, да самага чорнага свайго нутра, і толькі цяпер стала ясна, што, не сціхаючы ні на дзень, ішла і ідзе барацьба, жорсткая, бескампрамісная барацьба за яе душу, за яе несмяротную душу, і хто ўрэшце выйдзе з гэтай барацьбы пераможцам - яна, Анэля, ці невядомы, невядома адкуль узніклы раптам пасрэднік паміж ёю і лёсам, наканаваным ёй у гэтым свеце, - сёння, відаць, не сказаў бы ніхто. Мажліва, сведкаў гэтай барацьбы ўвогуле не было і быць не магло, мажліва, сведкамі з'яўляліся і Зямля і Неба - Анэлі ж усё часцей здавалася: яна адна, адна на ўвесь белы свет.

Адна, заўсёды адна... Адчуванне не так палохала, як непакоіла: чаго яна раптам так засяродзілася, так засяроджвалася на гэтым? Хіба не пражыла ўсе апошнія гады ў адзіноце, у пустой кватэры, па якой хоць рэха ганяй? Хіба не адзінотаю баранілася скрозь ад усіх замахаў на свой час, на свой спакой? Ды і як - хоць ёй, хоць каму іншаму - іначай і жыць, выжыць сярод абсурду крыклівага, тлумнага кірмашу, у які людзі даўно ператварылі жыццё?

«Чалавек - храм Божы...» Так брудна сёння было ў гэтым храме, так насмечана і напаскуджана, што часта і па смерці нябогі не знаходзілася чысцейшага месца для простай памінальнай свечкі! І ўсё ад таго, што душэўная слепата, душэўная лянота некалі так лёгка спакусілі і цяпер усякі раз спакушалі, асабліва не задумваючыся, скінуць з сябе, з душы сваёй груз адказнасці за вызначаны Тварцом шлях, за свой духоўны рост?

Пытанні пакідалі горыч, гарчылі, але Анэля не спяшалася адступацца, паварочваючы іх, падсвечваючы іх і так, і гэтак. Усё нібыта ясна - а пагаджацца не хацелася, усё нібыта не ў адной кнізе, не адным філосафам даўно і дасканала вытлумачана - а штосьці змушала шукаць і свае тлумачэнні. Шукаць, і чарговы раз не знаходзіць, і баяцца раптам, нечакана знайсці...

«Перамога д'ябла ў тым, што ён здолеў пераканаць людзей, што яго не існуе», - гаварыў Дан. Гаварыў хоць і не са сваіх слоў, але так пераканана, быццам ведаў напэўна, быццам сам неаднойчы пабываў за рысаю дазволенага простаму смяротнаму, не спалохаўшыся ці не паспеўшы спалохацца той цаны, якую давядзецца заплаціць і якая магла аказацца празмернаю.

Празмернаю... Мажліва, меру трэба было шукаць у процівазе. У тым, што ўраўнаважвала гэта яго страшнае веданне, - у прызнанні існавання Бога.

Будова простай клеткі, якую льга любому ўбачыць пад моцным мікраскопам, нагадвае будову Галактыкі - хіба магло такое аказацца выпадковасцю, выпадковым супадзеннем? Што перашкаджала ім, разумным, духоўным істотам сваёй Галактыкі, асэнсаваць і гэта, і ўсё іншае, што можна бедным чалавечым розумам асэнсаваць, і адчуць за ўсім, ва ўсім волю Божую, Бога? Запытацца, што?!

А вось жа не адчувалі. Часам падсвядома і прагнулі адчуць, але, слепа патыцкаўшыся нейкі час то ў адзін, то ў другі бок, адступаліся. Жыццё, прырода, пол, страх перад адзінотаю, перад пакінутасцю людзьмі і небам і пры жыцці, як і па смерці, зноў змушалі, падштурхвалі чапляцца за сабе падобных, ціснуцца, шчаміцца ўсярэдзіну, у гушчу натоўпу, які прагнуў мець (і звычайна меў!) свайго лідэра, тытулаванага або нетытулаванага правадыра - няхай сабе і часовага, а пасрэдніка паміж іх жыццём і Тым, хто некалі стварыў яго.

«Верыць! Падпарадкавацца! Змагацца!» - чарговы раз кідаўся ў натоўп заклік - і натоўп паслухмяна сцінаўся, збіваўся ў гурт, у статак, і каму ўжо тут азірацца на сваю пакінутую ў змроку душу! Паціху канала яна, зашчэмленая сярод гэткіх жа пакінутых і бяссілых душ, недзе паміж вечным страхам смерці і звыклаю абыякавасцю да ўсяго, слепа і ўсё ж з гатоўнасцю паддаўшыся вадзіцельству ілжэзбавіцеля, надзеленага моцнаю воляю, які не прапаноўваў, а гвалтам навязваў свой шлях да вызвалення ад зямных і душэўных пакут.

Ілжэзбавіцелі... О, такія знаходзіліся, заўсёды абавязкова знаходзіліся! Нездарма ж перад стосам купленых уранку газет ці перад экранам тэлевізара ўсё часцей узнікала ўражанне, што апошнія гады стагоддзя, якое выпала на іх жыццё і завяршала чарговае тысячагоддзе гісторыі чалавецтва, будуць непамерна цяжкімі, непамерна складанымі, што прыход новага і значна больш страшнага за ўсіх вядомых у гэтай гісторыі дыктатара сапраўды набліжаўся, і ахвяраў, мо і не такіх крывавых, як у саракавыя, але гэткіх жа шматлікіх і жахлівых, чакаецца не менш.

Уражанне не знікала і пазней, пасля таго, як Анэля заставалася сам-насам са сваімі думкамі. Наадварот, тады яно станавілася яшчэ больш устойлівым, яшчэ больш трывожным. За прамінулыя пасля апошняй сусветнай вайны паўстагоддзя свет узгадаваў не аднаго прэтэндэнта на чорны прастол, і ўзвышэнне, прыход аднаго з іх да ўлады нічога іншага не азначаў бы, як усясветнае ўвацарэнне Антыхрыста, прадказанага яшчэ ў Бібліі. Прадказанага - і не пачутага. Ні тады, ні цяпер. І трэба б зноў біць у званы, даводзіць... Вось толькі каму даводзіць? Чым даказваць, калі і ўласнаю смерцю нельга нічога нікому даказаць?

Не, не! Некалі трэба рашуча сказаць сабе: мост, які звязвае любога з іх з вечнасцю - з тым берагам, на якім стаіць Госпад, чакаючы верных запаветам Ягоным, кожны праходзіць у адзіноце. Сам. Калі, канешне, праходзіць, нідзе не спатыкнуўшыся, ні на адзін міг не аслепшы ад болю...

- Не аслепшы! - міжволі паўтарыла Анэля ўголас, і нягучны вокліч гэты вярнуў яе да рэальнасці, у рэальнасць шэрага, пахмурнага адвячорка над Свіслаччу, на адной з яе набярэжных: выйшла з дому, каб пахадзіць уздоўж ракі, ачысціць душу ад цяжкіх думак, а сама заблукала ў такі гушчар іх, з якога можна так ніколі і не выбрацца без праважатага.

- Маё шанаванне, Ангеліна Міхайлаўна. Нечаканая, але, як заўсёды, прыемная сустрэча!

«Вось і праважаты», - сумна ўсміхнулася ўслед адляцелай думцы Анэля, паварочваючыся да Рудзіча, дырэктара аднаго з буйных выдавецтваў, чый голас, а потым і мажную («гіпербалізаваную», як штораз адзначала, дзівячыся на празмерную самаўпэўненасць гэтага гноміка з былой наменклатуры) постаць яго, што цяпер засланяла добры кавалак паркавага краявіду, адразу пазнала.

- Добры вечар. Добры вечар, Сымон Якаўлевіч! - адгукнулася, глыбей засоўваючы рукі ў кішэні пінжака, каб, чаго добрага, не ўздумалася старому сваімі тоўстымі, вечна мокрымі, як абсліненымі, вуснамі прыкласціся да адной з іх, а то і да абедзвюх, як ён меў звычку і часцяком рабіў. - З працы пехатою прайсці захацелася пасля тлумнага дня?

- Рэдкая мажлівасць, ведаеце... Але як не скарыстаць, калі выпадае? - узіраўся Рудзіч хітравата прыжмуранымі вочкамі ў Анэлю, заўважыўшы, няйначай, і яе глыбока схаваную, адрасаваную яўна не яму ўсмешку, і засунутыя ў кішэні і нязвыклыя да такога сховішча рукі, і крыху, самую крышачку змушаную прыязнасць, выказаную не так яму самому, як яго прынятаму ў інтэлігенцкіх колах іміджу - з-за пасады, якую займаў: хто ўжо хто, а ён, прайшоўшы ў свой час не адзін калідор аграмаднай адміністрацыйнай структуры, чытаць па тварах людзей навучыўся! - Не чакаў, не чакаў сустрэць сваю знакамітую аўтарку... Відаць, перашкодзіў нейкім чынам, так знянацку ўварваўшыся ў ваш роздум?

- Не паверыце, але я шчыра ўдзячна вам за гэта, - узяла сябе ў рукі Анэля, каб настроіцца на кароткую і ў любым выпадку карысную гаворку. - Здараецца, не так лёгка адцерабіцца ад ужо даволі збрыдлых думак: куды ні пойдзеш - яны тут як тут, быццам так і ішлі следам.

- Ну-у, калі гаворка пра новую кнігу... - развёў той сваімі кароткімі рукамі і адразу стаў яшчэ больш падобны на гноміка. - Хоць і прынята сцвярджаць, што ўсё новае - толькі забытае старое, але гэта не пра вас, Ангеліна Міхайлаўна. Не, не, не пра вас! І ўсё, што вы схочаце прапанаваць... Калі ласка! Буду рады. Кантракт магу заключыць загадзя. Хоць заўтра!

- Нават не пацікавіўшыся задумаю аўтара? - прыняла прапанаваную гульню Анэля, спрабуючы разгадаць загаданую ёй загадку. - Раптам прынясу тое, што акажацца і не да густу, і не да часу?

- З аўтарам вашай кваліфікацыі і вашага накірунку творчасці можна падпісваць кантракт не гледзячы!

- А калі накірунак змяніўся і кваліфікацыя падвядзе? А? - усміхалася Анэля. - Як тады? Усё роўна выдадзіце?

- Куды ж я, стары, у такім выпадку падзенуся! - засмяяўся Рудзіч, як бы незнарок перш крануўшыся яе локця, а потым як упіўшыся ў яго. - Толькі ж чуткамі зямля поўніцца, і я чуў, што кніга, якую вы пішаце...

- Да кнігі яшчэ далёка, Сымон Якаўлевіч! - тузанулася Анэля прэч - не так ад рук яго, як ад слоў: хітраваў стары служака ці сёе-тое нейкім чынам пранюхаў?

- Далёка, кажаце? - як і не заўважыў Рудзіч яе рэзкага руху, проста адвёўшы руку. - Але ж ідзе работа? Рукапіс ужо ў рабоце, ці не так? І мяркуючы па назве...

- Калі вы ведаеце назву майго будучага твора, то вы ведаеце больш за мяне, - ледзьве стрымлівалася яна, каб не кінуцца прэч ад хітравата прыжмуранага на яе старога. - Яшчэ ж нават задума не да канца акрэслілася, так што не толькі з выдаўцом, а і з кім з сяброў было б зарана пра яе гаварыць.

- Наконт сяброў, улічваючы ўзрослую канкурэнцыю, не скажу, а выдавец, асабліва зацікаўлены ў новай кнізе, заўсёды, на любым этапе работы, можа быць карысным, - нецярпліва таптаўся вакол Анэлі Сымон Якаўлевіч, заходзячы то з аднаго боку, то з другога - услед за яе паглядам, нагадваючы ў гэту хвіліну няўклюднага паляўнічага, які ўчуў здабычу. - Тым больш калі аўтар - прабачце, аўтарка! - асмельваецца крануць дагэтуль нікім з нашых не крануты пласт гісторыі. «Страсці па Марыі» - гэта, я вам скажу, не абы-што ў любым выпадку!

Анэля спрабавала стрымаць сваё абурэнне і, хоць словы ўджалілі яе, уджалілі нечакана балюча, выціснула з сябе ўсмешку.

- Гэта не тое, пра што вы думаеце.

- Я, як і шмат хто з сур'ёзных кнігавыдаўцоў сёння, думаю не толькі пра тое, як і чым падагрэць сексуальную занепакоенасць добрай часткі насельніцтва планеты, але і пра тое, што пакінуць наступнікам, - жмурыўся Рудзіч, змусіўшы-такі яе суцішыць сваю хуткую хаду, больш падобную на ўцёкі, і хоць на хвіліну запыніцца непадалёку ад парапета. - І ўзрост, як кажуць, абавязвае, і сякі-такі набыты інтэлект...

- І пры чым тут я?

- Вы?! Вы, Ангеліна Міхайлаўна? - засмяяўся той, і смех яго выдаваў шчырым. - Ды ў вас жа на твары, на вашым прыгожым твары напісана, што душа б'ецца-пакутуе над вечнымі пытаннямі быцця! І ў спалучэнні з вашым талентам...

- Дзякуй за веру ў мой талент, - змусіла сябе скрануцца з месца і рушыць далей Анэля, хоць цяпер і няспешна, чамусьці нягледзячы на раздражненне, якое міжволі ўвесь час выклікаў Рудзіч, нават крыху супакоеная - словамі яго ці смехам... Не гэта было, урэшце, важна! - Адно магу паабяцаць: як толькі пачне вырысоўвацца з задуманага штосьці больш пэўнае, я не буду шукаць іншага, апроч вас, выдаўца. З тым дазвольце і развітацца: намерваюся вярнуцца тым жа шляхам, якім прыйшла.

- Маё шанаванне, - пакланіўся той, хаваючы задаволеную ўсмешку, але Анэля ні гэтай яго ўсмешкі, ні чыста тэатральнага паклону ўжо не бачыла.

 

(«Святло кожнага новага дня згасала так хутка, што, здавалася, міналі не дні, а імгненні - самыя шчаслівыя, самыя трывожныя імгненні з тых, што зведала Марыя, паўсюдна суправаджаючы Ісуса і яго вучняў. Так, так, самыя шчаслівыя і самыя трывожныя! - хоць ні шчасця свайго, ні шчымлівай, няяснай трывогі сваёй яна быццам бы і не заўважала ў будзённых клопатах і гаворках. Паглядам, чуйным слыхам - усёю істотаю сваёю лавіла кожнае слова Госпада, кожны рух яго і жэст, а рукі рабілі звыклую работу, вусны прамаўлялі звыклыя фразы, крокі звыкла запавольваліся, прапускаючы наперад Пятра ці Іаана: яна ж - толькі жанчына, яна - пыл пад нагамі Яго!

Колькі разоў сэрца вырывалася з грудзей, кідаючыся насустрач светламу, зіхоткаму позірку Ісуса, каб напоўніцца святлом яго і ўзляцець, узляцець над зямлёю, на недасяжную вышыню - туды, куды імкнуліся, дзе луналі яго думкі, і ўсякі раз Марыя адчувала, як гэты позірк, гэтыя думкі мякка вярталі яе назад, на зямлю. Яшчэ не час... Яшчэ рана... Яшчэ не выпакутавана права на свой шлях да Бога, да царства Божага...

І доўжыўся цяжкі камяністы шлях па ўзгорках зямлі Ханаанскай, праз спякотныя дні і бяссонныя ночы, і ці той гэта быў шлях, што прывядзе да Царства Божага, ці ўсё яшчэ не той, Ісус не гаварыў. Не гаварыў, хоць то адзін, то другі з яго вучняў падступалі да яго з пытаннямі. А нашто было і пытацца, як верыш, як ведаеш, што любое з прадбачанняў, любое з прадказанняў Настаўніка збудзецца?

Не, не, што да яе, Марыі, то яна не аб тым бы спытала Ісуса, каб магла, каб асмелілася. Зусім не аб тым. Глыбокім смуткам былі ахутаны ўсе апошнія дні, праведзеныя ў Ефроне, а не два ж, не тры дні прамінулі пасля таго, як спыніліся яны тут, у гарадку, нанач - трэці тыдзень заканчваўся, Пасха набліжалася, а быццам бы і не да свята ўсім. І хады той засталося - перш чым вечар падлічыў бы пройдзеныя імі зранку вёрсты, апынуліся б у Ерусаліме, на ўскрайку яго, у Віфлееме, у доме Марфы, а Ісус марудзіў. Усё адкладваў і адкладваў дзень, калі рушаць яны нарэшце да залатой брамы святога горада - на славу ці на ганьбу...

Слава ішла паперадзе яго, ганьба... То падоўгу гаварыў з імі Ісус, павучаючы, то надоўга замаўкаў, задумваўся, а і ў часе гаворак, і яшчэ больш у хвіліны задумення яго, бачыла Марыя, што неспакойна ў яго на душы, што душа яго, якая дасюль не ведала ні смутку, ні сумненняў, цяпер смуткавала і пакутавала.

Яшчэ не выпакутавана права на свой шлях да Бога, да царства Божага? Але ж не ім, не Сынам Божым!

- І самая яркая іскра на далоні Ўсявышняга - толькі іскра, калі не ўспыхнуць ад яе святла, ад яе агню мірыяды людскіх душаў, што гінуць і загінуць у змроку сваёй адлучанасці, адарванасці ад Яго!

- Што? - страпянулася Марыя, пачуўшы звернутыя да яе словы Ісуса, і ціхі вокліч патануў у бязгуччы перадсвітальнай гадзіны: усё навокал спала, у глыбокай дрымоце сваёй трызнячы пра вечны рух у Бязмежнасць... Ісуса ў доме не было.

- Госпадзе, - зашаптала, прыціскаючы рукі да грудзей, дзе шалёна калацілася сэрца, - не пакідай нас, не пакідай мяне без Слова Твайго!

- Слова Божае пачуеш ты, калі будзеш услухоўвацца ў сэрца сваё, Марыя, бо гэта ў ім, у сэрцы, голасам яго адгукаецца табе вечнасць. Ідзі за ім, за голасам...

- Я хачу ісці за табою, Госпадзе! - не вымавіла, бязгучна выдыхнула яна. - Гэта ж Твой голас гучыць ува мне, Тваё слова адгукаецца на кліч маёй любові.

- Ідзі за ім, за голасам гэтым.

- Куды? - кідалася Марыя па пакоі, ахутаным змрокам, не знаходзячы, не бачачы выйсця. - Куды, Госпадзе?

- Не пытайся... Ідзі! Я буду гаварыць з табою, - цішэў, прападаў голас, і ў страху, што ён змоўкне, знікне, памкнулася Марыя вонкі, з дому, напрасткі - і хоць не бачыла перад сабою запоны, якая завешвала дзверы, запона адхінулася, выпускаючы яе ў світанак.

Колькі хуткіх крокаў - і адступіла сцяна суцемкаў, і роўнае, незнаёмае святло (быццам нябачнае цяпельца падсвечвала паветра аднекуль знізу, з-пад камяністага долу) акрэсліла, наблізіла да яе даўно, хто ведае калі расколаты маланкаю валун, ад якога сыходзіла ледзь заўважнае ззянне.

«Там Ісус!» - кінулася Марыя да валуна, але каля яго і за ім нікога не знайшла і пачала разгублена азірацца.

«Датуль, пакуль буду ў сэрцы тваім, я буду побач. Заўсёды. У любую хвіліну, - вярнуўся голас, і цяпер ён гучаў у ёй, у ёй самой. - Я і цяпер побач, і калі зазірнеш у сэрца...»

«Госпадзе, каля ног тваіх хачу быць, пылам пад нагамі тваімі! - укленчыла яна перад Ісусам - перад вобразам яго, узніклым з паярчэлага ззяння непадалёку, за колькі крокаў ад сябе, упершыню за ўвесь час не напужаная раптоўным яго з'яўленнем прад вачамі душы. - Хто я такая, каб мець шчасце ісці за табою, слухаць цябе?»

«І ў табе Бог, Марыя, і на табе Яго ласка, - загаварыў да яе Ісус, жэстам стрымаўшы, утрымаўшы на месцы. - Не адно зямное жыццё пражыта табою, не адно наперадзе, і кожнае даецца для выпрабавання душы, для ачышчэння».

«Дзень і ноч мне трэба маліцца, каб ачысціцца ад грахоў сваіх, а і іх не хопіць... У сэрцы ж - толькі любоў і ўдзячнасць за тое, што адкрыў мне вочы душы, што дазволіў быць побач з табою!»

«Не я дазволіў, Усявышні пажадаў, каб сышліся сцежкі нашы ў адну, і потым, калі возьме Ён мяне да сябе...»

«Госпадзе!»

«І потым, - мякка прадоўжыў Ісус, - калі возьме Ўсявышні мяне да сябе, каб не перарваўся шлях, а прадоўжыўся. Сведчаннем тваім пра ўсё, што адбудзецца, прадоўжыўся. Вераю тваёю чыстаю ў Сына Божага. Любоўю. Пакутаю, якую прымеш за яе».

Голас гучаў ціха, з ціхім смуткам, які адгукаўся ў душы ў Марыі гарачымі слязьмі, што ўсё ніяк не маглі праліцца, і яна слухала моўленыя Ісусам словы, і балючы водгук іх у грудзях, і ўсё баялася штосьці важнае, штосьці самае важнае прапусціць, не пачуць: да яе, да яе адной звяртаўся Гасподзь у гэту хвіліну - з яе і спытае некалі!

«Ты адна нават у думках не адрачэшся ад мяне і тады, калі ў самых верных вучняў маіх з'явяцца сумненні, - і шмат што табе за гэта даруецца, Марыя, і цяпер, і пазней, у іншым жыцці».

«У іншым? Не тут? Не на гэтай зямлі?» - няўцямна перапытала яна, разумеючы і не разумеючы таго, што чула.

«Бог Бацька! Свет вялікі, і ўсюды, ва ўсім - воля Божая. Ты адчуеш яе, гэту волю, і скарышся ёй. Як скараюся я».

«Ты... Ты ведаеш, што чакае цябе ў Ерусаліме? - усклікнула Марыя, раптам, на адно кароткае імгненне, убачыўшы крыху воддаль, над Ерусалімам, страшны, крывавы водсвет неба, занадта нізкага, каб думаць, што памылілася. - Ведаеш - і пойдзеш?!»

«Усё, чаго нельга выкупіць радасцю, радасным служэннем Ісціне, выкупляецца пакутаю. Пакутаю і...»

«І смерцю?» - спалохана цягнулася яна паглядам да Ісуса.

«Не смерцю, не! Для таго, у кім Усявышні, смерці няма, Марыя, і не пра смерць я гавару, а пра раптоўны страх перад ёю, якім міжволі ахінаецца душа перад блізкім расстаннем з гэтым светам, з дзівосна ўвасобленым у ім хараством вечнага спадзявання і вечнага пераўвасаблення, - сачыў ён за адною з пасвятлелых на ўсходзе аблачынак, і ўсё ж Марыя была ўпэўнена, што ён бачыў і яе, і яе яшчэ больш узрослую пасля яго слоў трывогу. - Важна не тое, калі і як завершыцца зямны шлях, а тое, ці дойдзеш ім да вызначанае мэты, ці спраўдзіш лёс, табе наканаваны».

«Але ж гэта не пра цябе, Госпадзе, а пра нас, грэшных», - з усёю палкасцю душы сваёй адгукнулася на пачутае Марыя.

«Тут, на зямлі, і я - адзін з вас».

«Не, не! Ты - Гасподзь, нам пасланы, Настаўнік і Заступнік наш перад небам!»

«Я - адзін з вас, Марыя, і хоць стаў абраннікам Усявышняга і выконваю волю Яго, паказваючы тым, хто прагне святла, хто прагне Ісціны, шлях у новыя часы, шлях у царства Божае, усё ж не магу, як у гэту хвіліну, не пытаць ва Ўсявышняга - зноў і зноў! - ці стане сілы ў мяне, ці не пакіне Айцец мяне, ці не пазбавіць падтрымкі, калі раптам паддамся болю і аслабну ўвязненым у зямной гэтай плоці духам?»

«Ты... ты сумняваешся ў сваёй боскасці? - пытала і чула, як дранцвее ўсё ўсярэдзіне ад кашчунных слоў гэтых. - Але ж усе мы памятаем, як ты падымаў хворых, уваскрашаў мёртвых, пяцю боханамі хлеба карміў натоўпы галодных! Хіба не доказ гэта сілы тваёй, праўды тваёй, Госпадзе?»

«Ты гаворыш пра сілу Ўсявышняга, Марыя, пра сілу, дараваную мне».

«Табе! Табе, а не камусьці з нас, смяротных, дараваную, Ісусе! Ніхто ніколі не зможа зраўняцца з табою - ні цяпер, ні ў згаданыя табою і бачныя табе аднаму часы, калі ўсе, усе як ёсць, прызнаюць у табе Госпада нашага. Прызнаюць - і паклоняцца, як кланяемся мы, з пакораю і любоўю».

Бязгучныя палкія словы ішлі з самое душы, дзіўным чынам пачынаючы гучаць, перш чым Марыя ўсведамляла, адкуль яны браліся, - і міжволі дзівілася яна ў кожнае наступнае імгненне іх нечаканай смеласці, іх перакананасці: яшчэ ж колькі хвілін таму ні ў чым, абсалютна ні ў чым не была пераканана, а тут гаварыла так, быццам ведала... быццам і яна ведала...

«За ўвесь род чалавечы гаворыш, ці не так? - лёгенька пакпіў Ісус, сумна ўсміхаючыся. - Не баішся нараканняў, а потым і пракляццяў нявернікаў, якімі яны засыплюць нават дол, у якім спачынеш? Нішто не выклікае ў сляпых большай нянавісці, чым вера, чым шчырая вера нечая ў Таго, хто ведае, ведае шлях і хоча асвятліць яго для іншых... Шмат цёмнага, жывёльнага дагэтуль у душах людскіх, шмат мерцвякоў ходзіць сярод жывых, на жыццё, на самую волю іх да жыцця пасягаючы».

«Але ж табою сказана: пакіньце мерцвякам хаваць сваіх мерцвякоў - і ідзіце за мною!»

«Дык ці ж просты гэта шлях, ці просты выбар? Можа здарыцца і так, што выбару не будзе. Не застанецца... - бязгучна маліўся Ісус за ўсіх, пра каго гаварыў. - Не застанецца, бо са згоды людзей, з дапамогаю чорнага звярынага таўра ператвораных у бяздумных рабоў д'ябальскай сілы на Зямлі надоўга ўвацарыцца не пасланнік Божы, а Антыхрыст».

«А так можа здарыцца, Госпадзе? - у страху ўсклікнула Марыя, малітоўна прыціскаючы раптам пацяжэлыя рукі да знямелых, скамянелых грудзей. - Бог дапусціць, Бог можа дапусціць, каб людзі ператварыліся ў нелюдзей?!»

«Азірніся, Марыя. Адпусці свой пагляд, не трымайся за яго - і ты ўбачыш...»

Пакорная яго голасу, азірнулася і - аслепла. Аслепла ці то ад святла, такога яркага і пранізлівага, што вочы самі сабою заплюшчыліся, ці то ад слёз, што апярэдзілі святло на адно кароткае імгненне, каб так і не здолець праліцца, не прабіцца праз набраклыя ім, цяжкія вейкі.

«Што ты бачыш? Скажы, што ты бачыш там, за сцяною святла?» - падбадзёрваў голас.

Марыя ўжо хацела сказаць, адказаць, што нічога, апроч гэтай сцяны святла, не бачыць, але не паспела. Ці не асмелілася... Нешта ж яна павінна была ўбачыць, калі Ісус спадобіў!

Перашкаджалі слёзы. Хоць не! - не так слёзы, як рэзь у вачах, імі выкліканая... Ёй трэба адолець гэту рэзь, змагчы, каб нішто не перашкаджала!

«Гавары, Марыя!»

«Бачу зорку... - няўпэўнена прамовіла яна, не паглядам - душою ўзіраючыся ў першыя, яшчэ не зусім выразныя абрысы нейкай іншай, па-іншаму асветленай рэальнасці. - Аграмадную жоўтую зорку, што, утвараючы агароджу, усімі промнямі сваімі цягнецца ўніз, да залатога бярэмка саломы, на якой... На якой ляжыць немаўлятка. Промні такія густыя, што праз іх зусім не праціскаецца начны змрок, і яны... Вось ужо промні разыходзяцца, каб прапусціць, падпусціць да дзіцёнка трох усходніх вешчуноў з дарамі».

«З вялікімі, незямнымі дарамі», - падтрымаў яе аповед голас, хоць наўрад ці чула яго ў гэты момант Марыя: перад вачамі душы яе разгортваліся поўныя жыцця карціны, адна ярчэйшая за другую, і словы не паспявалі, перасталі паспяваць за імі. То зусім побач, усяго за некалькі крокаў ад яе, скакалі легіянеры, пасланыя Ірадам у Віфлеем - горад, над якім толькі што стаяла аграмадная жоўтая зорка, то ўжо бачыла, здавалася, не пасланнікаў Ірада, напалоханага нараджэннем Месіі, а самую смерць, што гуляла па гарадскіх вулачках, выдзіраючы ў мацярок немаўлятак, каб падняць, нанізаць іх цельцы на крывавыя мячы свае.

Ледзь пракаўтнула, ледзь зглынула балючы ўздых свой Марыя, а за плачам і енкам, якія раўчукамі дзіцячай крыві сплывалі ўслед за пацямнелым ад людскога гора сонцам, проста на вачах паўстаў новы горад - адкрылася новая зямля, і з самага сэрца гэтай зямлі рос, падымаўся слуп зіхоткага святла. Незямнога святла! - бо ў ім, у гэтым святле, рос, падымаўся, набіраючыся сілы, пасланнік Божы, у якім сэрцам пазнавала яна Ісуса, Госпада свайго.

«Госпадзе!» - бязгучна малілася, бачачы, як, акружаны натоўпам ашалелых ганіцеляў сваіх, узводзіўся Ісус на вяршыню гары, адкуль будзе звергнуты ў чорную бездань, як глуміўся натоўп над спакоем яго, над спакойнай упэўненасцю яго ў сваёй сіле. І вось ужо павярнуўся Ісус да іх тварам, і ступіў насустрач, і, сумна ўсміхаючыся, спакойна пайшоў праз натоўп, каб праз імгненне-другое знікнуць з вачэй, зліцца з нябеснаю прастораю. І ашчэрыўся, зароў натоўп ашалелых ад злосці людзей, кінуўшыся следам за ім, - то ў адзін, то ў другі бок кідаліся яны ў слепаце сваёй, пакуль, сабраўшыся, не рушылі ў горад гарадоў, у Ерусалім, куды павінен быў рана ці позна скіравацца Ісус.

Абмерла Марыя ад балючага прадчування таго, чаго баялася, - і не пазірала б, не бачыла б, што павінна было адбыцца там, пры новай сустрэчы іх з Ісусам, а не магла не пазіраць, паглядам душы сваёй прыкутая, словам Госпада абавязаная...

«Распні яго! Распні на крыжы побач з разбойнікамі!» - патрабавалі сотні, тысячы ахопленых лютаю нянавісцю юдэяў, гнеўна плюючы, шпурляючы камяні на вузкую камяністую сцежку, па якой валок на гару аграмадны драўляны крыж свой Ісус - ён, надломваючыся пад цяжарам ношы сваёй, не хаваў больш пакуты, пакутаваў і трываў. Трываў і маліўся, просячы Бога не за сябе, а за іх, сляпых і бяздушных: «Даруй ім, бо ў гневе сваім не ведаюць, што твораць...»

- Даруй ім, бо не ведаюць, што твораць!

- Госпадзе!!! - ірванулася Марыя напярэймы, не помнячы сябе, не помнячы, што Ісус толькі што быў побач, за тры крокі ад яе, - і балючы вокліч гэты вырваў яе з толькі што перажытага імгнення: святло, толькі што яркае, згасла, убачаная карціна раставала, растала ў суцемках.

У жаху расплюшчыўшы вочы, Марыя ўбачыла, што ляжыць, уткнуўшыся ў ціхі плач свой, на шорсткай камяністай сцяжыне. Падняла галаву, адштурхнуўшыся ад зямлі паглядам: неба над ёю толькі пачынала світаць - адно што павыразнелі, сталі афарбоўвацца бляклым ранішнім блакітам рэдкія аблачынкі.

«Што гэта было? Я спала? - спрабавала яна адцерабіцца ад горкай згадкі і падняцца. - Я заснула тут, каля валуна, і плакала ў сне ад бяссілля, ад бяссілля і болю?»

- Прыйшоў час ісці ў Ерусалім. Сёння і рушым.

- Сёння? - рэхам паўтарыла Марыя, і толькі потым усвядоміла, што гэта сказаў Ісус. Сцялася ў пругкі камячок, гатовая да чаго заўгодна, павярнулася на голас: перад ёю, за якіх тры крокі ад яе, сядзеў, падкурчыўшы пад сябе ногі, Ісус, і сумная ўсмешка асвятляла яго твар. - Ужо сёння, Госпадзе?!»)

 

14

 

Калі ёй пазванілі і жаночы голас сказаў, што тэлефануюць з кінастудыі, Анэлю як варам аблілі: штосьці здарылася! штосьці з Данам! І хоць памяць тут жа падказала, што самае горшае з таго, што магло здарыцца з Данам, ужо здарылася, сэрца, заглушаючы ўсё прагучалае ў наступную хвіліну, не супакойвалася.

- Вы мяне чуеце?

- Так, так, - змусіла сябе хоць крыху засяродзіцца. - Прабачце, нахлынулі раптам успаміны... і я нават не спытала, з кім гавару.

- Людміла Фёдараўна. З мантажнай, дзе звычайна працаваў, калі трэба было зманціраваць чарговы фільм, Дан, - памякчэў голас. - Тэлефаную, бо сёння ўранку, прама скажу - зусім выпадкова, у адным з тэхнічных даведнікаў у стале знайшла пісьмо. Пісьмо, адрасаванае вам. Спярша, як водзіцца, думала адправіць па пошце...

- Не, не! Я заеду, - падхапілася Анэля. - Калі вы дазволіце... Калі сустрэнеце мяне на ўваходзе, я буду літаральна праз паўгадзіны.

- Дамовіліся. Прыязджайце.

Сувязь адключылася, і яшчэ раней, здаецца, кінулася Анэля да гардэроба, каб замест піжамы, у якой была, нацягнуць якую з больш прыстойных блузак. Хоць бы крапчатую, з крэпдэшыну.

«Пісьмо? Пісьмо ад Дана - праз паўтара месяца пасля яго смерці?» - кружылі, закружвалі яе адны і тыя ж словы, адны і тыя ж пытанні, і як яна выскачыла з дому, як перахапіла на вуліцы, адразу на рагу, нейкага прыватніка на «Жыгулях», як і чым расплачвалася з ім, выбіраючыся з машыны, амаль не ўсведамляла. Пісьмо! Дан пісаў ёй і проста не паспеў... не паспеў ні адправіць яго, ні праз каго-небудзь перадаць!

- Ну як тут не здзівіцца, што вы некалі развяліся і так доўга жылі ў разводзе!

- Што? - не зразумела Анэля, зірнуўшы на старую, на якую наткнулася адразу, ледзь толькі адолела прыступкі, што вялі да ўвахода на кінастудыю.

- Кажу: дзіўна, што вы столькі гадоў былі ў разводзе з чалавекам, які кахаў вас і якога, калі я, старая, не памыляюся, кахалі вы, - уздыхнула Фёдараўна. - Ды чаго ні здараецца з намі, неразумнымі!

- Вы казалі пра пісьмо, - не магла Анэля дапяць, на што тая скардзілася. - Гэта так нечакана. Гэта дапаможа.

- Чаму дапаможа? - узіралася ў яе старая, па-ранейшаму не вымаючы рук з кішэняў патрапанай джынсавай курткі, што была на ёй. - Чаму гэта сёння магло б дапамагчы, калі ні для чаго пры жыцці не спатрэбілася?

- Нам жа не давядзецца падымацца, праўда? - не чула яе Анэля, хоць з пачуцця прыстойнасці ці, хутчэй, па завядзёнцы, і старалася неяк падтрымаць гаворку, як ёй здавалася, зусім не патрэбную ні адной з іх, ні другой.

- Дан усё імкнуўся разабрацца з чалавецтвам, а выйшла, што не разабраўся, не здолеў разабрацца нават з сабою, са сваімі пакутнымі сумненнямі.

- Пры чым тут чалавецтва? - утаропілася Анэля ў яе, вылавіўшы са сказанага толькі самае гучнае слова і не здолеўшы схаваць свайго неўразумення ні за ўсмешкаю, ні за мякчэйшым тонам.

Тая не адказала. Не адказвала. Паўза павісла над імі, здавалася, вонкава, і ўсё доўжылася і доўжылася, непрыкметна пачынаючы ціснуць на плечы.

- Вы што... вы пажартавалі наконт пісьма? - прыходзіла ў сябе Анэля, гатовая ў гэты момант ці то засмяяцца, ці то заплакаць, ці то проста адвярнуцца ад пранізліва-сумнага пагляду дзівакаватай старой і пайсці назад, у жыццё, з якога гадзіну таму вырваў яе нечаканы тэлефонны званок.

- Вазьміце, - падала Фёдараўна выцягнуты з кішэні канверт. - Мне хацелася, каб вы крыху супакоіліся, перш чым... Бывайце! Усяго добрага.

- Дзякуй, - машынальна адказала, не зірнуўшы ўслед. Потым як спахапілася («Што ж гэта я!»), зрабіла колькі крокаў уперад, каб яшчэ на колькі імгненняў затрымаць жанчыну, падзякаваць, але тая ўжо зачыніла за сабою цяжкія ўваходныя дзверы.

Канверт, на якім рукою Дана былі напісаны яе адрас і імя, апякаў дрогкія пальцы, быццам прыспешваючы, - Анэля ўжо хацела адкрыць яго, адкрыць проста тут, на ганку кінастудыі, але ў апошні момант не змагла. Штосьці перашкаджала.

«Так, так! Трэба ехаць дамоў. Там, на самоце...»

- Вы не падкінеце мяне да цэнтра? - спусціўшыся з прыступак, таропка спытала грывастага (яўна з кіношнікаў) юнака, які адкрываў дзверцы «Вольва», прыпаркаванай у парушэнне ўсіх правіл ледзь не пад самым ганкам. - Я спяшаюся.

- Я таксама, - зіркнуўшы на яе з-за пляча, кіўнуў той, хоць па ўсім было відаць, што яшчэ імгненне да таго, як нехаця азірнуўся, збіраўся адмовіць. - Сядайце. Нельга ж не ўважыць знакамітую пісьменніцу, нават калі спяшаешся.

- Вы... - запнулася Анэля на першым жа слове і вырашыла не працягваць, ні аб чым яго не пытаць - наогул, па магчымасці, не ўлазіць у гаворку: падвозіць і падвозіць! яна, урэшце, расплаціцца! заплаціць, колькі скажа!

Пальцы церабілі канверт, нервова намацваючы паласу склейкі, і калі тая нечакана лёгка пачала разыходзіцца, расклейвацца, марудзіць далей не было сэнсу. Забыўшыся і на юнака, які вырульваў машыну на праспект, і на самую машыну, у якой апынулася дзякуючы таму, што яе гаспадар аказаўся аматарам сучаснай літаратуры і пазнаў яе, Анэля ўчапілася ў канверт паглядам, прыспешваючы ліхаманкавыя рухі.

«Ну ж! Ну!» - паўтарала і паўтарала, і калі двойчы складзены папалам лісток паперы нарэшце апынуўся ў руцэ, спярша адчула слабасць, лёгкую слабасць, якая, была ўпэўнена, хутка міне, і нішто, нішто ўжо не перашкодзіць ёй выслухаць Дана. Апошні раз у гэтым жыцці выслухаць...

«Шлях заўсёды ёсць, - сцвярджала ты з усёю палкасцю чыстай сваёй душы не далей як учора, і сёння... Сёння я не запярэчыў бы табе, Анэля. Не запярэчыў бы, хоць, пэўна ж, ты ўкладвала ў словы зусім не той сэнс, які бачу я. Але хто знае! Шлях - для ўсіх - адзін, адзіны, і, відаць, не важна, дзе, як і на працягу колькіх жыццяў блытаюцца людскія сцежкі вакол, паблізу ці воддаль, пакуль не патрапяць на яго. Ведаць бы яшчэ, што і гэта, цяперашняе, жыццё - не апошняя спроба! Што будзе дадзены яшчэ хоць бы адзін шанец!

Ну, ды я пра іншае хацеў... Пра тое, пра што так даўно наважваўся сказаць калі не табе, дык хоць бы сабе самому і дагэтуль не асмельваўся, - духу не хапала.

І цяпер, папраўдзе, толькі прадчуванне блізкага канца змушае гаварыць: колькі месяцаў таму сам назваў бы падобныя прызнанні «глюкамі» старога шызафрэніка, сёння ж - цвяроза і пры добрай памяці - мушу прызнаць: мы марна паверылі таму, што д'ябла, усяго д'ябальскага воінства, якое несупынна расце з дня ў дзень, не існуе - шмат служак ён сярод нас навербаваў і нямала пашчыраваў апошнія дзве тысячы гадоў, каб мы паверылі. Як жа! Кожны - не менш як гаспадар свету і марыць ператварыць яго ў пашу для мільярдаў гэткіх жа, як сам, кожны - упарты каваль свайго ўбогага шчасця...

Я не знаю, у чым яно, чалавечае шчасце. Не знаю нават, ці патрэбна яно нам, аслеплым і аглухлым з-за сваёй нязжытай самасці. Я знаю, што шукаў яго, - і я шукаў, не прызнаючыся сабе ў гэтым. Для чаго? Для таго, каб аднойчы, калі застаўся сам-насам з сабой і невядома чыёй воляю спала раптам з вачэй шчыльная запона, апынуцца перад тым, у каго ператварыўся, у каго быў ператвораны за ўсе гэтыя гады сваімі і чужымі страсцямі, звычкамі і думкамі? А я ж стаяў перад ім, гаварыў з ім, спрачаўся...

Не адразу я паверыў, Анэля. Спачатку не паверыў. Але думкі раптам, зусім неспадзявана матэрыялізаваныя ў тую хвіліну адным з нячысцікаў з маім уласным абліччам, вярталіся зноў і зноў, то ўначы, то сярод белага дня. І ўсё менш заставалася сумненняў у тым, каму, чаму на працягу ўсяго жыцця слугаваў. Не служыў, а менавіта слугаваў, слепа перакананы, што зжываю свой уласны лёс.

Шкада, што мы так і не здолелі дагаварыць. Але пра такое цяжка гаварыць. Калі наогул магчыма. Нават з табою, каго лічыў і лічу сваім добрым геніем.

Мне ўжо нічога не паспець у гэтым жыцці, Анэля. І пісьмо (яно знойдзе цябе не хутка) - проста яшчэ адна не вельмі ўдалая спроба развітацца, перш чым будзе пяройдзена апошняя мяжа. Развітацца... і яшчэ папрасіць памаліцца за мяне, як умееш. Ты зможаш. У табе заўсёды жыў Бог: не пазнаны, не прызнаны табою, Ён не пакідаў цябе, не пакінуў, як пакінуў мяне, і ты прыйдзеш - ты ўжо прыйшла! - да веры. Праз творчасць. Творчасцю.

Мне ж, хутчэй за ўсё, заслужыць гэта права толькі пагібеллю. Калі ўвогуле заслужыць... Адно і спадзяванне, што хоць напрыканцы жыцця зразумеў, уведаў, што для любога прадвызначаны толькі адзін шлях, і калі гэты шлях не вядзе да Бога, ён аднойчы - і немінуча - прыводзіць да д'ябла...»

Пісьмо абрывалася на гэтай фразе і выдавала незавершаным, не дапісаным. Не было ні подпісу, ні даты. Не стаяла нават кропкі ў канцы. Быццам штосьці перашкодзіла яму дагаварыць, а потым, пазней, вяртацца да ўжо сказанага не захацеў.

- Вы больш нікуды не спяшаецеся?

Падняла заліты слязьмі твар, павяла паглядам, спрабуючы ўцяміць, дзе знаходзілася, хто і што ў яе пытаў. Машына... Яна сядзела на заднім сядзенні машыны, што спынілася і колькі часу ўжо стаяла ў цяні адной з ліпаў, густа насаджаных уздоўж праспекта.

- Вы больш не спяшаецеся? На жаль, не магу падвезці вас прама дадому.

- Не, не! - змахнула яна слёзы проста далонню, паспрабаваўшы нават усміхнуцца юнаку, чый злёгку ўстрывожаны твар заўважыла нарэшце ў люстэрку насупраць. - Дзякуй. Я разлічуся...

- Ну што вы! - усміхнуўся ён на яе жэст. - Не разумею, як можна пакрыўдзіць і - таго больш! - змусіць плакаць такую жанчыну, як вы...

(«Жанчыны акружалі Ісуса. Большасцю - жанчыны, і дзеці. І для кожнага знаходзіў ён у душы добрае слова, кожны знак увагі прымаў з цёплаю, для старонняга вока нават крыху разгубленаю ўсмешкаю, так шчодра праліваючы святло яе на ўсіх, знаёмых і толькі што сустрэтых, што пачыналі свяціцца твары вакол. Свяціцца дзіўнай, невытлумачальнай, калі б уздумаў хто вытлумачваць яе, любоўю, якая праяўлялася часам, як цяпер, пры ўездзе ў Ерусалім, з такою сілаю, што міжволі расступаліся натоўпы паломнікаў («Хто гэта?», «Каго з такою пашанаю ўводзяць у горад гарадоў юдэйскіх?»), міжволі саступалі шлях Ісусу і прапускалі тых, хто яго суправаджаў, абураныя ўрачыстасцю працэсіі, а то і разгневаныя ад таго, чаму станавіліся сведкамі, фарысеі.

- Ці ж ён - сын Давідаў? - крычалі ў натоўп. - Пратрыце вочы, юдэі: гэта ж адзін з галілеянаў!

- Што добрага можа нарадзіцца ў Галілеі?

- Кашчуннае ўжо само жаданне ваша страчаць яго як самага шаноўнага госця святога горада!

- Ганьба! Адзежу сваю і пальмавае вецце перад самазванцам з Назарэта рассцілаеце!

- Асанна сыну Давідаву! - адгукаўся натоўп. - Асанна цару юдэйскаму!

- Рабін, спыні гэта! Прымусь іх змоўкнуць! - крычалі Ісусу фарысеі.

- Калі яны змоўкнуць, камяні ўзгалосяць, - адказваў Ісус, спакойна, са спакойнаю ўсмешкаю на твары прымаючы і ўхваленні народа, і злосныя выпады фарысеяў: ён уязджаў у Ерусалім так, як задумаў, як убачыў напярэдадні, у часе сваёй гаворкі з Усявышнім...

- Асанна! Асанна сыну Давідаву! Асанна прычаканаму месіі народа ізраільскага!

Марыя паўтарала словы ўхвалы і захаплення ўслед за натоўпам галілеян, не заўважаючы, што слёзы цякуць у яе з вачэй, слёзы любові і смутку.

«Яны славяць цябе, Госпадзе. Яны разумеюць... - не зводзіла поўных слёз вачэй з твару Ісуса, быццам працягваючы няскончаную, несканчоную гаворку з ім у думках, чуйнай думкаю, і ўсё чакала, калі дзіўная іх гаворка адновіцца, прадоўжыцца і яна, Марыя, зноў пачуе яго, яго голас. - Ты бачыш, колькі іх, Госпадзе?»

«Набліжаюцца да мяне людзі гэтыя адно на словах, вуснамі сваімі, і ўшаноўваюць адно моўленым у хвіліну гэтую, сэрцы ж іх маўчаць, сэрцамі яны далёка».

«Але ж ты любіш іх, і такіх любіш!»

«Гаварыў жа вам, вучням сваім: не паслаў Бог Сына свайго ў свет, каб судзіць свет, але каб свет уратаваны быў праз яго... Суд жа ў тым толькі, каб святло прынесці ў свет. Бо кожны, хто цішком ці на вачах ва ўсіх учыняе зло, ненавідзіць святло і не ідзе да святла, да Бога, у страху, каб не сталі яўнымі для ўсіх дзеянні і ўчынкі іх злыя».

«Ты за ўсіх прасіў перад Богам, - лавіла пагляд Ісуса Марыя, а ён, хоць і адказваў на палкія яе звароты, але ўзіраўся ў натоўп, які акружаў яго, пасаджанага на маладую асліцу і ўшанаванага пры ўездзе ў Ерусалім так, як ніхто дасюль не быў ушанаваны. - Ты зноў і зноў будзеш прасіць за ўсіх нас, цёмных і грэшных!»

«Я павінен здзяйсняць справу Таго, Хто паслаў мяне, дакуль доўжыцца дзень гэты...»

«Дзень?!»

«Ноч зменіць яго, але пакуль я тут - доўжыцца дзень. Народ, што жыве ў цемры, убачыў святло вялікае, для ўсіх, ахінутых цемраю смяротнаю, заззяла святло».

«Ты - святло гэтага свету, Госпадзе! Ты! - а яны аддадуць цябе на гвалт і на смерць», - бязгучна малілася Марыя, перастаўшы заўважаць натоўп, бачачы толькі Ісуса, толькі спакойны, адухоўлены, заліты святлом твар яго, ад якога сыходзіла сіла.

«Таму і любіць мяне Айцец Нябесны, Марыя, што я аддаю жыццё сваё, каб зноўку прыняць яго, уваскрэснуўшы сілаю Слова Яго, - азірнуўся, як здалося Марыі, на яе Ісус. - Ніхто не можа адабраць у мяне жыццё, але я сам аддаю яго. Тым і перамагаю свет».

«А мы, Госпадзе? А я?!»

«Хіба не гаварыў табе: хто мае, таму дадзена будзе і прымножыцца? Яшчэ скажу: адкрыецца пагляду душы тваёй неба, убачыш Анёлаў Гасподніх, якія сыдуць на зямлю. Сыдуць адно для таго, каб дзецям зямлі гэтае, любым Усявышняму, самы кароткі шлях да мяне паказаць».

«Шлях да цябе? У Царства Божае? - невідушча натыкалася Марыя то на аднаго, то на другога з натоўпу, не заўважаючы ні штуршкоў, ні злосных кпінаў. - Але ж тое, што паказаў мне надоечы...»

«Жніва багата, а работнікаў мала, - не на вокліч яе трывожны, а на самую трывогу азваўся Ісус. - І ты пакуль што не можаш усё ўсвядоміць, усё ўмясціць у сэрца сваё, Марыя. Што ж да тых, хто асуджае і асудзіць мяне ў неразуменні, у слепаце сваёй, пашкадаваць іх трэба за гэта неразуменне, за слепату іх. Доўгі іх шлях да мяне, а і гэтым шляхам не ўсе дойдуць».

«Не пакідай мяне, Госпадзе! Не пакідай сярод тых, хто адхіснецца ад мяне ў нянавісці, не так маімі, як сваімі грахамі папікаючы! Адзіны ты, Ісусе, прызнаў ува мне сястру, адзіны ты, Госпадзе, зазірнуў у душу маю, асвятліўшы яе святлом сваім, збудзіўшы ў ёй мару пра новы свет, пра новую зямлю. Але навошта мне гэты новы свет, гэта новая зямля без цябе? - Моўчкі, сэрцам плакала Марыя, і ніхто з тых, хто бачыў слёзы ў яе ў вачах, не здагадваўся, што гэта былі слёзы не адно радасці: радавалася ж усё вакол, радавалася і гукала да Госпада. Хоць зусім не так, як яна гукала... - Каб жа я магла прыняць на сябе тваю муку, Госпадзе! Каб жа дазволена мне было! І хвіліны, сумняваючыся, не прамарудзіла б, і ўздыху не абраніла б доле, пад ногі катаў маіх, каб была на тое твая воля, каб была на тое воля Ўсявышняга».

«Знаю, Марыя, сэрца тваё, - азірнуўся, шукаючы яе ў натоўпе паглядам, Ісус. - Знаю: верны ў малым - і ў астатнім верны, і не пахіснецца вера твая ў мяне, у шлях мой, ні цяпер, ні потым, калі муку за веру сваю прымеш. Адно скажу - не ў суцяшэнне, а дзеля таго, каб помніла: калі свет вас узненавідзіць, ведай, што мяне перш за вас узненавідзеў».

«Як жа жыць сярод нянавісці?»

«Не можа чалавек нічога прымаць на сябе, як не будзе дадзена яму з неба... Калі б ты была ад свету гэтага, ад цемры яго, то ён бы любіў сваё параджэнне. А як ты не ад свету, не ад цемры яго, але адна з абранніц маіх, то і нянавісць людская адсюль. І не нянавісці іх трэба баяцца, а думак сваіх. Бо той, хто пойдзе ўслед за мною, той не будзе блукаць у цемрадзі. Агонь прыйшоў я нізвесці на зямлю і як жадаў бы, каб ён ужо ўзгарэўся!»

«Агонь? Але ж ты казаў пра Царства Божае...» - чаплялася Марыя паглядам за Ісуса, якога адціскаў ад яе натоўп.

«Я казаў і пра тое, што Царства Божае ўнутры вас», - не азірнуўся ён больш у яе бок. Не азірнуўся і не азваўся больш на яе маленне.

Аграмадны натоўп, сярод якога было нямала проста цікаўных, патрабаваў усёй яго ўвагі: працэсія набліжалася да храма і праз колькі хвілін звернецца Ісус да люду юдэйскага са словам сваім, мо апошні раз вось так адкрыта звернецца, павучаючы, выказваючы сваю любоў, папярэджваючы. Марыя ж была ўжо далёка ад яго - адціснутая, адцёртая натоўпам, яна змушана была прыпыніцца, прыхінуцца да сцяны, каб перавесці дыханне і глынуць паветра, бо раптам пачала задыхацца, няздольная ні змагчы, ні хоць бы крыху суцішыць боль у грудзях.

Ад сцяны, угрэтай на сонцы, патыхала жарам - палёгка не прыходзіла, і ў нейкі момант Марыя адчула, што міг, другі - і, пахіснуўшыся, паплыве з-пад ног зямля. Яна ўжо плыла, пахістваючы сцены дамоў, пагражаючы абрушыць іх на спіны натоўпу, які выкрыкваў хвалу Госпаду, каб неўзабаве, ужо зусім хутка, з гэткім жа палам, з перакошанымі ад нянавісці тварамі патрабаваць смерці Ісуса, смерці ісціны, пачутае ад яго.

- І няхай! няхай! - бязгучна прамаўляла Марыя ў забыцці, помнячы ў гэты момант толькі тое, што па смерць сваю прыйшоў Ісус у Ерусалім, што воляю народа, які цяпер услаўляе яго, будзе аддадзены на гвалт і смерць, і яна - яна, якая любіла яго, нічым не магла, нічым не зможа яму дапамагчы.

- Але настане час - і настаў ужо! - пачула голас Ісуса, звернуты да натоўпу, - калі сапраўдныя вернікі будуць пакланяцца Богу ў духу і ісціне, бо такіх паклоннікаў Усявышні шукае Сабе. Бог ёсць Дух, і тыя, хто пакланяюцца Яму, павінны пакланяцца ў духу і ісціне.

Словы адгучалі - і ўсё працягвалі гучаць, і гучанне іх доўжылася, напаўняючы, перапаўняючы Марыю дзіўным урачыстым звонам. Яна ніколі не чула нічога блізкага да гэтага звону, не ведала, адкуль сыходзіў ён, чысты, празрысты, як бязмежная вышыня над ёю, - і слухала, слухала яго, сэрцам далучаючыся да якойсьці таямніцы, да таямнічага спеву неба.

І вось ужо ўгору, над сваімі камяніцамі і сценамі, пацягнуўся, паплыў горад, ці то проста вырастаючы і ўрастаючы ў прастору, залітую сонцам, ці то падымаючыся разам з прастораю, каб растварыцца ў бязмежжы - ператварыцца ў само гэта бязмежжа, у яго дзівосны спеў, у яго ўрачысты звон. Не было больш ні цесных гарадскіх вулачак, ні натоўпаў паломнікаў, якія запаўнялі іх, ні яе, Марыі, прыціснутай да пыльнай сцяны, ні самой гэтай сцяны, што на нейкі час стала ёй апораю - усё захліствала, захліснула святло, гарачая яго хваля, і колькі ні ўзіралася ў яе Марыя, каб разгледзець за ёю, у яе зіхоткіх тонях, Госпада свайго, нейкі час усё-такі нічога не бачыла.

Убачыла, калі, каб даць адпачыць стомленым ад сляпучага бляску вачам, апусціла, звяла павекі, але ўбачыла не Ісуса, а крыж яго, крыж, утвораны самім праменным святлом, якое імкнула яшчэ вышэй, у недасяжныя для пагляду яе душы вышыні.

Звон жа гусцеў, гучнеў, станавіўся ўсё больш спеўным, усё больш урачыстым, і ў яго срэбных пералівах чуліся то журчанне вады, то шолах траў над асыпанымі ў іх ветрам зоркамі, то смех самога ветру, у які ўпляталіся нябачныя сонечныя промні. І пад срэбныя пералівы гэтыя рос, шырэў, запаўняючы сабою ўсю прастору, праменны крыж - і ў святле, якое ўрэшце паглынула яго, пачаў узнікаць абрыс незнаёмага, дзівоснага горада. Марыя нават не адразу ўразумела, што гэта горад: ніколі не бачаныя ёю храмы з узнесенымі ў золатам тканую высь купаламі і вежамі, казачна прыгожыя палацы, да якіх вялі залітыя святлом мармуровыя лесвіцы, высокія, ружовыя на прасвет калоны, увянчаныя аграмаднымі белымі чашамі, з якіх лілося, распырскваючы ў паветра мірыяды яркіх стракатых іскраў, само святло...

«Нябесны Ерусалім? Твой Ерусалім, Госпадзе?» - спытала, упэўненая, што Ісус адкажа, і ўсё ж міжволі ўздрыгнула, пачуўшы адказ на сваё пытанне:

«Будзеце шукаць мяне, і не знойдзеце; і дзе буду я, туды вы не зможаце прыйсці...»)

 

15

 

- «Туды» - гэта куды? А? - гукнула Анэля ў пустату сцёмненага пакоя, быццам суцемкі маглі адказаць, раптам адказалі б на яе сумненні, выбавіўшы, выблытаўшы з іх павуціння: якую ўжо гадзіну сядзела над скрэмзаным аркушам, над так і не завершанаю сцэнаю з яшчэ аднаго дня жыцця сваёй далёкай гераіні, і каб слова дадалося да напісанага!

Не гатова яна, Анэля, да такой кнігі - не гатова перажыць такую муку? Але ж не час паказаў ёй гэты шлях, гэты кірунак, а сэрца. Сэрца пачула, адчула незнаёмы рытм падзей двухтысячагадовай даўнасці і, часам разрываючыся ад незразумелага болю, спрабуе біцца ў такт з ім. Мо адно для таго, каб уразумець сэнс так ніколі і не збытага - і для Марыі Магдаліны нязбытага, і для яе, Анэлі...

У чым яно, агульнае для іх абедзвюх? Што не збылося? Каб жа ведаць адказ! Ведала на гэты момант адно: асоба - любая асоба! - вызначаецца не толькі ў адносінах да свайго часу, жывога і да болю асязальнага, але і ў адносінах да вечнасці, часцей за ўсё і амаль для ўсіх не ўспрымальнай. Магчыма, спыніцца і няхай не да канца, няхай чыста інтуітыўна, але ўразумець сэнс свайго існавання, жыцця ўвогуле і можна ў нейкі трагічны момант, калі вечнасць раптам набліжаецца ўшчытную, калі яна сама падступае да чалавека, але звычайна, у пераважнай большасці выпадкаў, гэты момант - апошні, перадсмяротны, адно каб паспець убачыць, з раптоўным жахам убачыць і ўсвядоміць бездань і пад сабою, і над...

Так, так, быццам два розныя светы, вечны і часовы, абмежаваны кароткім прамежкам жыцця, пражытага ў мітусні і бяздумнай спешцы, у гэты міг страчаюцца, скрыжоўваюцца ў чалавеку, змушаючы яго не толькі азірнуцца на ўсё, чым жыў, пра што думаў, што з наканаванага здолеў здзейсніць за гэты час, у гэтым пэўным часе, але і адчуць, упершыню за ўвесь час адчуць першаснае, у нечым найгалоўным - вечна нязменнае, якое было, ёсць і будзе скрозь - з чалавекам ці без яго.

З чалавекам ці без яго... Вось што пужала. Вось што міжволі вабіла, нягледзячы на страх. Быццё было бясконцым. Яно выцякала і ўцякала ў Бясконцасць, і гэта вымагала, гэта заўжды ад кожнага вымагае вызначыцца ў сваіх адносінах да яе. Да яе і, значыць, - да Бога.

Два розныя светы... два? Але што падзяліла, размежавала іх? Што размяжоўвае? Чалавечая слепата? Чалавечае непрыманне ўсяго, што міжволі магло пагражаць абгароджанаму вечным страхам за сябе спакою? Страх перад неабдымнасцю таямніцы ўзнікнення жыцця, пачатку руху?

Пытанняў зноў было больш, чым адказаў, і Анэля стомлена адкінулася на спінку крэсла. Уключаць лямпу не хацелася, хоць суцемкі незаўважна перайшлі ў вечар і ў пакоі панаваў густы паўзмрок: усё, што акружала, было звыклым і даўно нецікавым, тое ж, што прывабіла б і позірк, і душу, ляжала дзесьці за мяжою святла і змроку, ва ўсё яшчэ недасяжнай глыбіні зямной, або нават незямной, памяці. І ці здолее яна калі-небудзь крануцца, хоць бы крануцца гэтых глыбіняў, - аднаму Богу вядома, аднаму Госпаду Богу!

Ніколі яшчэ Анэля не падыходзіла ў думках так блізка да тае мяжы, да тае рысы, якая ўжо быццам і не адгароджвала яе ад таямніцы. І ці была гэта таямніца таямніцаю веры, жывой, усёпаглынальнай веры ў Вышэйшы, Касмічны Розум - у Бога, ці толькі пазначала шлях, патрабуючы неадкладнага выбару, здавалася, мог высветліць першы ж крок за... За гэту рысу. За гэту нябачную мяжу, пераступіць якую звычайна не вельмі проста. Няпроста. Бо вось жа каторы тыдзень, не адзін ужо месяц пасля аварыі, пасля смерці Дана намервалася Анэля рашуча, адным намаганнем адолець яе - і кожны раз, у самы апошні момант, адступалася. Там, за гэтай рысаю, ляжала невядомасць, і страх, спаконвечны страх, які даўно стаў плоццю і крывёю, тут жа падказваў: той, хто спрабаваў спасцігнуць неспасцігальнае, нейкім чынам скарыць яго, назад, у ілюзорную рэальнасць свайго былога і цяперашняга не вяртаўся. Не мог. Ці не хацеў...

Чаго хацела яна, Анэля? Сапраўднасці. Сапраўднасці ва ўсім. Нават у смерці, якая, як заўсёды сведчылі містыкі і рэлігійныя фанатыкі, сама, або воляю невядомых Уладыкаў Лёсу, карала, не караючы, - забірала жыццё, вяртаючы ўсё таму ж жыццю. Няхай іншаму, няхай нават несвядомаму, але жыццю. Адкуль тады страх? Чаму страх перад смерцю, а не радасць перад новым пераўвасабленнем, перад уваскрэсеннем, пасяляецца ў душы з самага нараджэння?

Нават Хрыстос зведаў гэты страх, хоць і перамог яго, - нават Ён! - калі верыць сведчанням вучняў і паслядоўнікаў, то ж да ўсіх астатніх, смяротных, ці несмяротных Божай ласкаю...

- Ты ходзіш па крузе. Топчашся ў крузе, які сама сабе аднойчы вызначыла, і ніколі не выйдзеш за яго межы, пакуль не адважышся на рашучы крок, на ўчынак.

- Дык жа і кажу, - страпянулася Анэля на голас, і тут жа адчула, як пахаладзела ўсё ўнутры: чый голас? хто мог звяртацца да яе ў пустым пакоі?

- Што? Павадок не адпускае? - пачула спачувальнае, і цяпер ужо была ўпэўнена, што гаварыла жанчына. - Не можаш і на хвіліну дапусціць тую рэальнасць, якую апісваеш?

- Якую апісваю? - узіралася ў дзіўна асветлены гэтымі словамі паўзмрок Анэля, спалоханым паглядам спрабуючы адшукаць у ім тую, што прамаўляла да яе. - Ты хочаш сказаць...

- Хто б яшчэ ў гэту хвіліну адгукнуўся на тваю тугу!

- Марыя? Марыя Магдаліна?! - не верыла яна сваім вушам.

- Дух яе, выкліканы тваім адчайным жаданнем спасцігнуць неспасцігальнае, - прагучала ў адказ без ценю ўсмешкі. - Хоць мэта - і твая, і любога з тых, у кім не памерла душа, - не ў тым, каб спасцігнуць, а ў тым, каб успомніць. Ісціна была дадзена табе, яна ў табе, і каб знайсці яе, мажліва, і не трэба так доўга блукаць па зарослых пылам сцежках мінулага.

- Твайго мінулага, Марыя, - усё ніяк не магла ўзяць да розуму тое, што наяве размаўляе з гераіняю сваёй кнігі. - Хоць, папраўдзе, цяпер я ўжо не вельмі ўпэўнена... Чую цябе, а не бачу.

- Толькі таму, што баюся за твой розум. Калі ты гатова ўспрыняць штосьці з іншай рэальнасці...

- Канешне, канешне! - стала яна таропка запэўніваць Марыю, гатовая да чаго заўгодна, але калі на суседнім крэсле, усяго за два крокі ад яе, пачала выступаць дрогкая выява той, да каго звярталася, ледзьве зглынула цяжкі задушлівы ўздых, каб не захлынуцца хваляваннем.

- Мы ўжо сустракаліся, праўда? - ціха, з ледзь заўважным смуткам засмяялася незвычайная госця. - Што ж да таго, як выглядаю, у мяне не магло быць іншага аблічча, адрознага ад таго, якім яно табе ўяўлялася. Па крайняй меры, тут, побач з табою.

- А калі я не так, зусім не такой, якой ты была на самой справе, уяўляла цябе? - разглядвала яна захутаную ў цёмны хітон Марыю, няздольная адвесці ўсё яшчэ скаванага непераадоленым здзіўленнем позірку ад яе зацененага твару, ад яе цёмных, зіхоткіх вачэй. - Не, не! Урэшце, гэта не мае значэння. Мне так шмат трэба было ў цябе спытаць.

- Пытай, - падбадзёрыла Марыя. - Скажу ўсё, на што будзе дазвол.

- Дазвол? Чый дазвол?

Пытанні вярнуліся да яе і тут жа забыліся, быццам і не прагучалі. З'явілася думка, што нельга, недаравальна марнаваць час, мераючы яго звыклымі зямнымі меркамі і ўяўленнямі, - тыя два тысячагоддзі, што падзялялі, разгароджвалі два іх жыцці, сышліся, сцяліся ў некалькі хвілін суджанай ім сустрэчы, і нельга спазніцца з самым галоўным пытаннем і не пачуць жыццёва важныя для будучыні словы.

- Прырода, Бог, Дух... Усё адзіна. Усё адно. Так запаведуюць усе старажытныя вучэнні, так усё больш схільная лічыць сучасная навука, - заспяшалася Анэля. - Што ж тады не сыходзіцца? Дзе прычына таго, што гэта адзінства ўсё відочней разбураецца, распадаецца, пагражаючы сусветнаю катастрофаю? Што трэба рабіць і зрабіць мне - кожнаму! - каб адвесці яе?

- Што рабіць? Расці. Вырасці нарэшце ў Чалавека. Усвядоміць яго месца і прадвызначэнне. Усвядоміць, што азначае: жыць з Богам у сэрцы, - шукала Марыя больш пераканаўчыя словы і, назіраючы за Анэляю, за тым, як мянялася асвятленне яе твару, адчувала, што не знаходзіць. - Вось ты сказала: Прырода, Бог, Дух... А ўсё - Бог. Ва ўсім - Бог. Усё Яго воляю ўзнікае, існуе і пераўтвараецца, каб працягваць існаваць. У той ці іншай форме. У той ці іншай з'яве. І калі бачыць гэта, калі адчуваць...

- Ты хацела сказаць: разумець? - нечакана для самой сябе ўмяшалася Анэля, перапыніўшы Марыю, і нават крыху сумелася.

- Не, не! Разумець - не зусім тое, - спакойна запярэчыла яна. - Мала разумець, розумам усведамляць, трэба адчуць, адчуваць кожнай тканкаю плоці, кожнай іскрачкай духу: Бог - у табе. Не побач, не над табою ці з табою, а ў табе - у кожнай гэтай тканцы, у кожнай іскрачцы. І тады прыйдзе жаданне быць як Ён. Быць творцам зямной будучыні, прыняўшы ўдзел ва ўзвядзенні Яго храма.

- Гаворка, думаю, не пра царкву?

- Не. Храм Яго, які павінен быць узведзены і ўзводзіцца, - гэта храм Жыцця. Кожнага асабістага жыцця. І жыцця планеты. І жыцця Космасу. Усё ў адным.

- У Ім - і праз Яго...

- Я гавару непераканаўча? - улавіла Марыя ў яе словах, у яе ў голасе сумненне.

- Ты гаворыш... Мне цяжка неяк больш уцямліва растлумачыць гэта, але...

- Але мае словы нагадваюць табе словы з любога філасофскага трактата, - прадоўжыла яна за Анэлю, - і ні ў чым не пераконваюць? Я знаю. І ні ў чым не хачу цябе пераканаць. Ні ў чым, апроч таго, у чым ты сама даўно пераканана: мы - такія, якімі прагнем і імкнёмся быць, мы - заўсёды з тымі, каго любім, і рана ці позна сустрэнемся, сустракаемся з імі на шляху да Айца нашага Нябеснага. Сустракаемся, калі аднойчы ступаем на гэты шлях, калі, няхай марудна, праз сумненні і змогу, але ідзём за ім.

- Ты... ты сустракалася потым, пасля яго ўкрыжавання, з Ісусам? - насмелілася і спытала Анэля, прыціскаючы рукі да грудзей і спрабуючы суцішыць, прыглушыць гул, які адтуль сыходзіў.

- Канешне. Заўсёды, калі ўсёю душою гукала Яго, Ён прыходзіў. Як прыходзіў да любога, у кім жыве, жывы сваёю любоўю.

- Да любога? Значыць, і да мяне мог бы прыйсці? - прашаптала, чуючы, як нямеюць вусны.

- Ты чуеш у сабе Яго любоў? Ты здольная ўтрымаць яе, нягледзячы ні на якія мукі?!

- Дапамажы мне, Марыя! - выгукнула, выдыхнула яна, баючыся, што ў наступны момант ужо не зможа выціснуць з сябе ні слова: нямелі вусны, дранцвела, няздольнае ўжо, здавалася, і варухнуцца, цела, гусцеў, камянеў навокал змрок, асветлены толькі тварам Марыі, тым ціхім ззяннем, якое з яго струменілася. - Я баюся не смерці, а бясконцага, на працягу ўсяго існавання, якое вымяраецца ўжо ж не толькі апошнімі маімі гадамі на зямлі, памірання - падзення ў вечны змрок, у пякельную бездань яго. Звароту не будзе...

- Не будзе. Калі не ўспомніш, што валодаеш нерастрачаным, незмарнаваным дарам Божым.

- Талентам?

- Здольнасцю ўздымацца над цяжкою будзённасцю свайго жыцця на дужых крылах, нябачных адно для тых, хто не адважваецца ў часе палёту расплюшчыць вочы. Трэба адважвацца, - мякка, супакойліва прамаўляла да яе Марыя, адчуваючы, як усё цяжэй Анэлі вытрымліваць напружанне іх гаворкі. - Подзвіг Хрыста - усім нам шчаслівы прыклад. Тут, на зямлі, у зямным жыцці, подзвіг кожнаму запаведаны. І табе, Анэля. Як мне ў свой час... І толькі ты ведаеш, у чым ён, твой подзвіг, і калі ён пагукае цябе.

- Ты не можаш дапамагчы! - сказала, ці толькі ўздыхнула ў адказ, Анэля.

- Я буду побач, - адступала, павольна аддалялася Марыя, і яна не адразу заўважыла гэта. - Заўсёды, калі табе спатрэбіцца дапамога, калі яна сапраўды, на мяжы твайго адчаю, спатрэбіцца, ты адчуеш недзе паблізу маю прысутнасць. Як толькі што яе адчувала.

- Мне няма чым аддзячыць... - ускочыла з крэсла, нарэшце заўважыўшы яе знікненне, Анэля. - Я не паспела падзякаваць!

- Любіце - і ўсё астатняе дасца вам... - пачула ўжо як бы здалёк, з пэўнай адлегласці. - Гэта гаворыць Хрыстос. Чуеш?

 

(«Для таго, з кім Усявышні, смерці няма! Няма! Няма! - нема, без слоў, слепнучы ад слёз, крычала Марыя ў натоўп, натоўпу, які толькі ўчора вітаў, услаўляў у Ісусе Сына Божага, а сёння, асудзіўшы на смерць, у нястрымнай злосці аплёўваў ягоны шлях на Галгофу. - Усявышні не дапусціць смерці, як дапусціў пакуту гэту, і вы раскаецеся - о, як горка раскаецеся вы, сляпыя, калі прыйдзе дзень Вялікага Суду!»

- Што ж не дапаможа Яму Айцец Ягоны?

- Абяцаў нам Царства Божае, а крыж мукі сваёй ледзьве валачэ ўгору!

- Гара задужа смярдзючая, га-га-га! Усяму смеццю ерусалімскаму паклоніцца, валадаром яго перад смерцю сябе адчуўшы!

- У кампаніі двух разбойнікаў... І яшчэ невядома, хто з іх пакарання больш заслужыў!

- Праўду казалі: падманам народ збаламуціў.

- Ды які народ! Дзятву неразумную ды блудніц з усяе зямлі ханаанскай сваімі салодкімі словамі прынаджваў.

- Заслужыў сваё!

- Паверыць яму, дык кожны з нас - цар. А самому цярновы вянок замест кароны цара юдэйскага надзелі!

- Ужо ж пра ўсё забыў, калі рымскі бізун па спіне заскакаў.

- Ідзі, ідзі! Крыж без цябе на сваё месца не ўстане: па гонару - цяжар...

Выкрыкі, пляўкі, а то і вострыя камяні ляцелі ўслед Ісусу, у спіну яму адусюль - натоўп не радзеў і паўзбоч канвою, усё шчытней да сцежкі, падымаўся следам, каб не ўпусціць пацехі, каб убачыць усё да канца і здаволіцца толькі тады, калі пырсне з-пад цвікоў, убітых у жывое цела Ісуса, кроў, калі вырвецца з грудзей яго балючы стогн.

Марыя не чула ні выкрыкаў, ні рогату, ні шоргату камянёў пад нагамі ў шматгаловага натоўпу - яна ўслухоўвалася ў ціхі плач свайго сэрца і нават праз тлумны галас, што стаяў вакол, чула цяжкія крокі Ісуса, яго няроўнае дыханне, яго непрамоўленую малітву. Не было ў гэтай малітве ні болю, ні шкадавання. Не было скаргі на нясцерпную муку, якую даводзілася цярпець па волі тых, каго любіў, дзеля каго прыйшоў на зямлю.

- Даруй ім, Ойча, бо не ведаюць, што твораць... Даруй ім!

«Госпадзе, за сябе папрасі! Прасі за сябе!» - няўцямна маліла ў душы Марыя, і калі Ісус упаў пад цяжарам крыжа і не змог падняцца, забыўшы пра ўсё, забыўшы, што жанчына - блудніца ў вачах натоўпу! - яна рванулася да яго ў адным нястрымным памкненні дапамагчы. Ірванулася - і, як наткнуўшыся на непахісную сцяну тых, хто тоўпіўся паперадзе, паміж ёю і сцежкаю, сцятымі кулакамі, тварам, целам сваім зноў і зноў спрабавала прабіць гэту сцяну, праціснуцца ўперад. Хтосьці груба адштурхнуў яе, хтосьці, не павярнуўшыся, ударыў, але яна і не заўважыла...

- Ты не дапаможаш яму, Марыя, - утрымаў, адхінуў яе хтосьці з галілеян, пазнаўшы. - Не дапаможаш, а толькі паглыбіш муку яго. Ахоўнік запыніў Сімона з Кірынеі, які вяртаўся ў горад, і далей той панясе крыж. Бачыш?

Марыя бачыла толькі Ісуса. Ніякая сцяна, ніякі натоўп не засланілі б у гэтыя хвіліны ад яе спакойны, асветлены малітваю твар Госпада, ніякія выкрыкі і злосныя кпіны не заглушылі б голас яго, ціхія словы яго, звернутыя да яе - з душы ў душу.

«Яны думаюць, што зневажаюць і прыніжаюць мяне, - быццам абразамі і шпурнутымі камянямі можна прынізіць дух! Яны, у слепаце сваёй, упэўнены, што чыняць нада мною суд свой справядлівы, - быццам забылі, што, кінуўшы на шалі рымскага пракуратара крык свой: «Кроў яго на нас і на нашых дзецях!», ужо ўчынілі суд над сабою, над усім народам юдэйскім. Яны вераць, што Закон Майсея абароніць іх і нашчадкаў іхніх на ўсе часы наперад, - быццам не быў Майсей адным з пасланых Усявышнім, быццам мог ён стварыць закон, вышэйшы за Слова Божае! Сляпыя... Калі спадзе запона з вачэй іх? Сляпыя і неразумныя... Калі, спасцігнуўшы якія мукі, усвядомяць яны тое, што твораць?»

«Госпадзе, ты ўсё можаш, - бязгучна маліла Марыя. - Спыні гэта! Не дапусці!»

«Гэта воля Айца майго Нябеснага, Марыя. Як магу я не выканаць яе? Яго воля даўно стала маёю воляю, і спакойна я прымаю наканаванае мне. Дзеля веры, якую прынёс усім, хто прагне вызвалення. Дзеля ўсіх, хто пойдзе - і ўжо йдзе! - за мною, шляхам маім, каб мукамі сваімі, крывёю сваёю пралітаю засведчыць правату маю і неўміручасць той справы, да якой прычыніліся...»

«Справы?»

«Хіба ўзвядзенне светлага Храма Ўсявышняга, храма Жыцця - не запатрабуе ўсёй сілы вашае? Хіба пазнанне Ісціны, якое адно і робіць чалавека свабодным, не вымагае аграмадных, а часам, для слабой душы, і непамерных высілкаў? Адно скрозь памятай, адно запаведуй іншым, Марыя, са слоў маіх: народжанае ад плоці ёсць плоць, а народжанае ад Духу ёсць дух, і той, хто ўведае Бога, будзе пакланяцца Яму ў духу і ісціне».

«Як ты, Настаўнік?»

«Як на разбойніка, выйшлі з мячамі і дзідамі, каб узяць мяне... - не адказаў Ісус, а прадоўжыў: - Ды цяпер іх час і ўлада цемры. І доўга яшчэ будуць доўжыцца гэты час і гэта ўлада, але настане дзень - і прыйду я вярнуць сэрцы бацькоў дзецям, а думкі праведнікаў - непакорлівым, каб прадаставіць Госпаду народ падрыхтаваны».

- Глядзіце, глядзіце на таго, хто назваў сябе Сынам Божым! - зноў уварваўся ў думкі Марыі чыйсьці лямант. - Што ж не выбавіць яго ад мукі Бацька яго? Ці ж не бачыць здзеку, ім на сябе прынятага ў гэты дзень?

- Іншых прыйшоў ратаваць, а сябе ўратаваць не можа!

- Казаў: разбурыць храм і за тры дні ўзвядзе яго наноў. Вось і пабачым зараз, ці праўду казаў.

- Мацней прыбівайце, а то і ўзапраўду сыдзе з крыжа, га-га-га! У чым толькі і душа трымаецца!

- Збавіцель, які не можа збавіць ад смерці сябе самога?

- Ад смерці?! - выгукнула, выдыхнула ў двух кароткіх словах увесь свой боль Марыя, і ўжо ў наступнае імгненне задыхнулася, пачала захлынацца цішай, якая раптоўна абрынулася на яе, паглынаючы і ўрэшце паглынуўшы: ні стуку калодак не чула яна болей, ні злосных грубых воклічаў, ні жалобнага скрыгатання рыдлёвак, ні шоргату камянёў і перасохлага, даўно не чапанага тут, на высокім пагорку, пяску папалам з друзам і смеццем, - усё, што адбывалася, адбывалася як бы само па сабе, у рэальнасці і па-за рэальнасцю адначасова.

Не, яна ўсведамляла, што стаіць на гары, на зямлі, гарачай ад кропель крыві Ісуса, пралітых доле. Што адна - адна ў цэлым свеце! - са сваімі мукаю і любоўю, і не можа, не зможа ўзненавідзець гэты свет, як, здавалася б, павінна, за ўчыненае тут, за толькі што ўчыненае... Ісус, аплёваны і ўкрыжаваны, пазіраў на яе. Ісус любіў яе і - праз яе - усіх прасіў: любіце! вы яшчэ не ведаеце, як гэта цяжка - любіць...

Сляды пакуты апёкамі праступалі на твары, павернутым да яе, - а позірк Ісуса быў спакойным, поўным чысцюткага, не кранутага болем святла. Балючыя сутаргавыя ўздрыгванні тулава яго, шырока разведзеных і прыкалочаных да папярэчын крыжа рук, здавалася, адгукаліся і на зямлі і на небе, а бязгучная малітва Ісуса, урачыстая і натхнёная, святлом лілася на ўсё, на чым запыняўся яго позірк. Смагаю спечаныя, палопаныя вусны, з якіх тачылася кроў, бяссіла, без слоў прасілі вады, а Ісус, не зважаючы на боль, не заўважаючы ні болю, ні смагі, бачыў не напоўнены вадою сасуд, прынесены і пастаўлены непадалёку воінамі, не іх, выканаўцаў прысуду юдэйскага свяшчэнства, а неба за імі, за сцяною іх - пацямнелае, спахмурнелае, цяжкое неба. Што яго прывабіла там? Чаго ён чакаў?

Скамянелая, нерухома стаяла Марыя воддаль, не падаючы, трымаючыся на нагах толькі таму, што ўтрымваў, падтрымваў Гасподзь. Укрыжаваны, спакутаваны нясцерпным болем і яшчэ больш нясцерпнаю смагаю, і ў думках не наракаў ён на няўдзячнасць людскую, на душэўную слабасць і адступніцтва вучняў сваіх, выкліканае раптоўным спалохам, а ўсёю сілаю душы падтрымваў іх, прасіў за іх Усявышняга. Гэта было так неспасцігальна, што не месцілася ні ў розуме, ні ў душы яе, і Марыя, няздольная ў гэтыя хвіліны нават проста задумацца, толькі ціха малілася, паўтараючы адно і тое ж, адны і тыя ж словы:

- Госпадзе, Ты гаварыў, што не пакінеш нас! Госпадзе, Ты гаварыў, што і па смерці не пакінеш нас!

- Не смерці трэба баяцца, а змроку, якому можа, аслабнуўшы, аслепшы, паддацца душа, - пачула, ці ўявіла, што пачула, Марыя і тузанулася насустрач голасу, спрабуючы атрэсці здранцвенне, выбавіцца з яго.

- Гавары, гавары, Госпадзе!

- Бог усіх сваіх дзяцей любіць, а найбольш тых, у кім святло, пасланае ім, ні ўдзень, ні ўначы не згасае. Бог усім дае сілу жыць, жыццём сваім пераўтвараць, пераствараць сябе па Волі Яго і ва ўслаўленне Яму, а найбольшыя выпрабаванні пасылае тым, каго называе Сваімі абраннікамі, наблізіўшы да Сябе і адарыўшы звыш меры. Адарыўшы, каб іншых адорвалі, - і тых, хто, у слепаце сваёй душэўнай, не адразу ўразумее дадзенае і знойдзе для яго патаемны схоў у душы сваёй. Добрае зерне, кінутае ў падрыхтаваную глебу, дасць добрыя ўсходы. Заўтра ці праз стагоддзі... Чым больш будзе рупных сейбітаў, тым багацейшы ўраджай збярэ Ўсявышні з ніваў сваіх.

Голас Ісуса - хоць мо і не Ісус гэта і цяпер прамаўляў - то цішэў і станавіўся ледзь чутным, чутным хіба толькі ёй, Марыі, то раптоўна гучнеў і лунаў вольна і высока, рассякаючы, прыўздымаючы над стоеным у трывожным чаканні Ерусалімам цёмнае, пераднавальнічнае неба. І тады здавалася, што сказанае калі-небудзь ім, Ісусам сказанае, прарастала праз хмары, урастала ў зорную прастору за імі, абдымаючы бачныя і нябачныя светы, - і зямлі, людзям на зямлі заставалася толькі чакаць яго вяртання, і ніхто б у гэты момант не сказаў, ці дачакаюцца яны, ці вернецца запаведанае ім - ці вернуць яны яго ўсімі сваімі пакаяльнымі малітвамі.

- Гавары, гавары, Госпадзе! - няўцямна прасіла Марыя, укленчыўшы перад крыжам мукі ягонае.

- Перш чым наступіць Царства Божае, будуць новая зямля і новае неба. Я ёсць шлях і ісціна і жыццё; ніхто не прыходзіць да Айца Нябеснага, як толькі праз мяне. Покуль я ў свеце, я святло свету. Покуль святло з вамі, веруйце ў святло ды будзеце сынамі яго. Не смерці бойцеся, а таго, што запануе змрок у душах вашых, аслаблых, аслепленых ім...

Марыя страціла ўяўленне часу, рэчаіснасці, сябе самой. Усё раздвойвалася, раздроблівалася, існавала адразу ў некалькіх вымярэннях, і немагчыма было ні паглядам, ні аграмадным душэўным намаганнем сцягнуць усё ў адну выяву, у адну карціну.

У нейкі момант выразна, да самай непрыкметнай засечыны ці застылай кропелькі смалы пад ёю, бачыла прама перад сабою крыж, на якім распнулі Ісуса, і Ісуса, знясіленага спёкаю і смагаю, змучанага болем і людскою сляпою пагардаю, і гатова была паўзці да яго з енкам і плачам, аплакваючы, як аплаквала б брата свайго. Але і слязінка не паспявала скаціцца з вачэй яе, як уставаў перад ёю Ісус ва ўсёй славе Гасподняй, поўны глыбокай унутранай сілы, ад усведамлення якой, толькі ад аднаго ўсведамлення якой ажывала і яе сэрца. І вось ужо знікаў, раствараўся ў магутным струмені святла дубовы крыж у яго за спінаю - і святло, два белыя яго крылы ўзносілі Ісуса ўвысь - угору і ўгору - у недасяжную для яе пагляду вышыню.

Ды што там для пагляду! - для сэрца... Сэрцам імкнулася Марыя да Госпада свайго, следам за ім - і зноў абмірала сэрца ад недасяжнасці нават бачнага шляху яго.

Ва ўсіх царствах пад роў натоўпаў напаўняліся львамі і гладыятарамі амфітэатры, па ўсіх землях узводзіліся эшафоты і ахвярныя кастры, паўсюдна звінелі мячы і лілася людская кроў, паўсюдна храмы, ператвораныя ў скляпенні падзямелляў, абрушваліся на рэшткі ідалаў і руіны імперый, а святло, два белыя яго крылы ўзносілі Ісуса ўвысь - угору і ўгору - у недасяжную для смертных вышыню.

Марыя не гукала ўслед - адно малітоўна, з застылаю на вуснах малітваю ўзіралася ў адкрытае ёй, у бачнае ў гэту хвіліну толькі ёй адной. Усе міжволі адступілі, адышліся ад Марыі на колькі крокаў, зрэдку затоена, неяк зацкавана азіраючыся на яе, самотную, скаваную горам і - незвычайна, незнаёма прасветленую і непахісную, непераможаную гэтым горам...»)

 

16

 

Перагортваючы старонкі рукапісу і неяк старонне, староннім позіркам узіраючыся ў падзеі, апісаныя на іх - апісаныя ёю самою! - Анэля адчувала, упершыню так выразна адчула, што з'яўлялася адно інструментам дзіўнай, неспасцігальнай сілы тварэння. Не творчасці, а менавіта сілы тварэння - усясветнага, касмічнага, Гасподняга: словы, фразы, цэлыя карціны ўзнікалі ў яе ўяўленні, выплываючы, усплываючы з патаемных глыбіняў падсвядомасці, тады, калі душа, хутчэй нават не па сваёй волі, а па волі гэтае сілы, станавілася незвычайна чуйнаю, настройвалася на нябачныя хвалі святла, якія пранізвалі сусвет, і на нейкі час злівалася з адною з іх. Злівалася, каб узляцець, ляцець гэтаю хваляю святла праз гады і прасторы, праз жыцці і мары - услед за ўсёвідушчаю, усёмагутнаю ў гэтыя імгненні думкаю, усяго толькі часцінкаю, малою іскрачкаю якога была, нават не ўсведамляючы гэтага.

Так, так, чым яшчэ магла быць прага натхнення, калі не была прагаю палёту - бязмежжа, якое адкрывалася душы ў часе яго? Чым яшчэ маглі вытлумачвацца адчай, адчайная туга тых дзён, тыдняў, месяцаў, калі не пісалася, як не немагчымасцю, няздольнасцю ўзляцець, як не адлучанасцю ад неба? Раптоўнай і, як кожны раз немінуча здавалася, цяпер ужо да сканчэння веку...

«Бог - у табе, не над табою ці з табою, а ў табе», - сказала ёй пры сустрэчы Марыя Магдаліна, і, пагаджаючыся, яна зразумела і сэнс і патаемную сутнасць слоў. Як разумела, як недзе ў душы ўсведамляла заўсёды. І ўсё ж разумення было недастаткова. Зноў недастаткова. Бо вось каторы ўжо дзень марна імкнулася яна прадоўжыць дзіўную тую гаворку ў думках, адгароджваючыся ад звыклых сумненняў іншымі, яшчэ большымі... І справа была не ў згодзе ці поўнай нязгодзе: адчуванне Бога ў сабе, пачуццё далучанасці да Яго не прыходзіла за простымі развагамі, нават самымі што ні на ёсць разумнымі, - патрэбна было ўзрушэнне. Нечаканае, глыбокае ўзрушэнне ці стрэс, раптоўны, як удар маланкі, - штосьці, што змусіла б Анэлю здрыгануцца, і каменя на камені не пакінуўшы ад былых уяўленняў і зручных тлумачэнняў.

Штосьці... Калі шчыра, і гэтае штосьці - аднекуль са свету звыклых для Анэлі разваг! Ушчэнт разбіла машыну, цудам ацалеўшы сама, перажыла смерць Дана, так і не разгадаўшы трагічнай яе загадкі, сустрэлася, няхай нават у незнаёмай ірэальнасці, з гераіняю сваёй кнігі... Якіх яшчэ большых узрушэнняў чакала? Якой яшчэ больш стрэсавай сітуацыі прагнула?

Забыла голас Божы! - папракала сябе... Забыла? Але калі некалі чула і ў тлуме жыцця забыла, то магла і ўспомніць!

Думка падалася такой простай і такой пераканаўчай, што Анэля рассмяялася. Вырваўшыся са здранцвення, гучна, на ўвесь пакой рассмяялася, і адразу стала лягчэй дыхаць. Яна ўспомніць, яна абавязкова ўспомніць голас Божы, словы Божыя, звернутыя да яе! І не мела значэння, калі яны дасягнулі яе слыху, агучыўшы патаемныя струны душы, - некалі ў маленстве, пры нараджэнні яе, ці яшчэ даўней, у нейкім іншым жыцці - яны былі сказаны і для яе яны прагучалі!

Нечаканая выснова, абрастаючы ўсё новымі доказамі і пацвярджэннямі, якія з гатоўнасцю, з нейкай ліхаманкавай радасцю падсоўвала памяць, падштурхоўвала да дзеяння, да руху, і Анэля раптам заспяшалася, замітусілася - перш у пошуку цёмнай блузкі, потым у пошуку лёгкага газавага шаліку на галаву: яна пойдзе, яна зараз жа пойдзе да царквы, да споведзі! Яна, урэшце, даўно збіралася пайсці і больш не магла адкладваць!

Не ведала ніводнае малітвы? Нічога! Памоліцца, як умее. Не ведала, як звярнуцца да бацюшкі? Ну і што! Ішла ж, каб звярнуцца да Бога. Да Бацькі, а не да бацюшкі... І не трэба сябе ні ў чым папракаць, ні ў чым пераконваць: шлях запаведаны, лёс прадвызначаны, і калі не размінуцца з ім...

Абрыўкі невыразных думак блыталіся пры першай жа спробе сцягнуць, звязаць іх у адно, і ў хуткім часе Анэля адмовілася ад усіх спробаў і намаганняў - ішла і ішла, пры кожным узмаху рукі атрасаючы долу імгненні, даганяючы тое з іх, за якім на ўзгорку, за старымі пабудовамі, адкрыецца пагляду залатаверхая царква. Цэркаўка, на якую і раней мімаходзь, калі праязджала ці праходзіла непадалёку, міжволі звяртала ўвагу: стромая, прыгожая... Усё не выпадала зайсці, падзівіцца на ўбранне, запаліць памінальную свечку, пакланіцца абразам. Не выпадала - і вось выпала. І не цікаўнасць, як было б у які іншы дзень, а пакута, вярэдзячы душу і прыспешваючы, вяла Анэлю ў царкву, да яе абразоў.

Бралася на вечар. На бакавых ад праспекта вулачках, якімі ішла, было малалюдна, і думкі цішэлі - душа, як бы рыхтуючыся да таго невядомага, незвычайнага, што чакала яе, выбаўлялася ад іх, услухоўвалася ў сябе, у трывожную цішыню, якая пакалыхвалася недзе ў цёмных, дагэтуль не чапаных глыбінях.

- Вы не падкажаце, як лепш прайсці да трамвайнага прыпынку?

- Што? - несвядомым, незнаёмым рухам захінула Анэля твар краем лёгкага шаліка, не павярнуўшыся. - Прабачце, я спяшаюся!

- Я толькі спытаў...

Словы, скалыхнуўшы цішу і нейкі час пакружыўшыся над ёю, апалі, як апала б сарванае ветрам лісце, і Анэля тут жа забыла іх рух, іх гучанне: у ёй гучала ціша, цішы адгукаліся далёкія, ледзь чутныя званы, з далёкім гулам званоў, патанаючы ў ім, зліваліся ўсхваляваныя ўдары сэрца. Усё больш гулкія. З кожным новым крокам усё больш напружаныя.

Калі пачаўся гэты зацяжны пад'ём? Куды ён вёў? Чаму яна, Анэля, тут, у снежным бязгуччы, на стромым горным пад'ёме, апынулася зусім адна? Дзе Дан? Дзе хлопцы на чале з Алесем? Яна ж не паспее - адна, сама не паспее потым спусціцца ўніз, у лагер...

Не спыняючыся, азірнулася цераз плячо. Нікога. Хоць не! - штосьці зачапіла пагляд, не зачапіўшы свядомасці, і трэба было зірнуць уважлівей... Зірнула. Да крыві прыкусіла губу, каб не ўскрыкнуць, не закрычаць: за ёю, след у след, ішла смерць. Сама смерць. Уся ў белым, з цёмнымі прагаламі вачніц, прыкрытых празрыстым шалем, што спадаў з плячэй і доўгім шлейфам цягнуўся ззаду, замятаючы, згладжваючы сляды. Яе, Анэліны, сляды!

Міжволі, хоць і памятала, што гэтага нельга, ніякім чынам на вышыні нельга рабіць, паскорыла, збіла размераную, строга вывераную хаду - і праз дзесяць - дванаццаць крокаў пачало захлёбвацца, даваць збоі сэрца: лёгкія не ўпускалі вострага ледзянога паветра, якое камякамі засядала ў горле, і сэрца то абмірала, то шалёна калацілася, білася ў грудзях, пагражаючы, калі яна не спыніцца, не адновіць рытму дыхання, выбухнуць, разарвацца ад перанапружання.

- Я не баюся цябе, Смерць! - спынілася і глыбока, да болю ў грудзях удыхнула і выдыхнула паветра Анэля, марна змушаючы сябе зноў павярнуцца і апынуцца твар у твар з той, што, здавалася, дыхала ўжо ў патыліцу. - Чуеш, не баюся!

Апошніх слоў не пачула нават сама. Ці то цішыня паглынула нягучны шэпт, ці то не сказала, не шапнула іх Анэля, а толькі падумала, і думка не ўзляцела, не ўзнялася, а так і засталася з ёю, з яе страхам, патанаючы ў ім.

- Што ты ідзеш за мною тут, цяпер, - гукнула грамчэй, усё яшчэ не паварочваючыся, - калі магла забраць мяне разам з маім ненароджаным, загубленым табою дзіцем? Думаеш, я спалохаюся? Думаеш, літасці папрашу? Думаеш, не гатова сустрэцца з табою ў гэту хвіліну і вось-вось заенчу ад страху?

Словы, не паспяваючы адгучаць, патаналі ў маўчанні, у снежнай пусташы, раскінутай на многа вёрст вакол, і Анэлі здавалася, што калі даць гэтаму маўчанню расці, не разбіваць, не ўзрываць штохвілінна сваімі пытаннямі, сваімі адчайнымі пытаннямі, яно снежнаю лавінаю, усёю лавінаю неба абрушыцца на яе пад рогат страшнай спадарожніцы.

- А ты... ты не баішся, што сама аднойчы захлынешся чыім-небудзь крыкам, чыім-небудзь балючым перадсмяротным стогнам? - рашуча павярнулася нарэшце, шукаючы паглядам Смерць, і калі нікога, нічога ў сябе за спінаю не ўбачыла, спярша ўзрадавалася: адстала! адчапілася! Потым, ужо праз колькі здоўжаных маўчаннем імгненняў, як апамяталася: цяпер жа яна дакладна засталася адна, сам-насам з мёртвай белай цішынёю.

«Трэба ісці. Трэба рухацца. Назад ці наперад, - паўтарыла колькі разоў у думках, змушаючы сябе прыняць нарэшце рашэнне. - Назад ці наперад, цяпер ужо не мае значэння...»

- Гэ-эй, Смерць! - гукнула, адганяючы раптоўны жах. - Што ж ты? Намерылася стаць правадніцаю, а сама нечакана знікла... Вядзі, калі ўзялася!

Святатацтва кінутага ў прастору выкліку было ў гэту хвіліну, як ёй здавалася, даравальным: паміраць, дык з высока ўзнятаю галавою! на строме горнай вяршыні! бліжэй да неба, няхай нават недасяжнага, глухога да яе гуканняў!

- Павярні назад і спускайся! - прагучала загаднае, неабвержнае, і Анэля гэты раз чамусьці не здзівілася ні словам, ні свайму спакойнаму ўспрыманню іх.

- Ну не! Я - сама выбрала. Гэта маё права - выбіраць.

- Спускайся! Ты не ўзыдзеш на вяршыню!

- Што ж, я хоць крыху набліжуся да яе, - не спыняла, не запавольвала пад'ёму Анэля, з цяжкасцю адольваючы кожны метр снежнага цаліку. - Прайду столькі, колькі змагу, на колькі стане сілы, - у тым мая перамога.

- Перамога? Хочаш перамагчы мяне? Мяне?! - засмяялася, з'яўляючыся паблізу, але цяпер на пяць-шэсць крокаў паперадзе яе, Смерць, і халодны, калючы смех гэты балючымі голкамі асыпаўся на Анэлю, упіваўся ў твар яе, калоў вочы, засцячы іх слязьмі. - Адвага, хай сабе і выкліканая толькі безнадзейнасцю, - шчыт някепскі, ды я і не такія шчыты ламала. Адным подыхам... Адным узмахам... Глядзі!

Узмахнула бясцелаю рукою сваёй - ускалыхнуўся і ў наступнае імгненне ўзляцеў высока над ёю белы шлейф яе. І вось ужо абвіўся, абвіваўся ён вакол Анэлі, закручваючы, уздымаючы ў паветра, у белае мутнае мроіва яго. Вышэй і вышэй.

- Ну як? - пачула Анэля ў завыванні, якое пачалося разам з рухам гэтым і расло з неймавернай хуткасцю і сілай, аглушаючы яе, раздзіраючы на кавалкі, здавалася, самую душу яе. - Можа, злітавацца і даць яшчэ хвіліну на роздум?

- Не! Не, не, не! - не ўсведамляла Анэля, што крычала, не змаўкаючы, адно і тое ж - адно і тое ж слова, і з кожным выгукам, пры кожным паўторы яго мацнела завыванне снежнай віхуры, узрастала хуткасць, з якою нейкая неўтаймоўная, няўмольная сіла закручвала, укручвала яе ў прастору.

Напружанне расло. Завыванне пераходзіла ў свіст, усё гучнейшы, усё больш невыносны... Так не магло працягвацца доўга, прастора павінна была выбухнуць, разарвацца, і яна выбухнула. Падаючы, скочваючыся ўніз, усё, што адчувала, усё, што ўсведамляла Анэля, - свет пераварочваецца. Пераварочваецца і ляціць наўстырч свайму руху - у нябачную бездань, у цёмнае страшнае прадонне.

- Анэля! А-нэ-ля-а!!!

Яе хтосьці гукаў? Хто?

Хацела спытаць, хацела, сабраўшы ўсю астатнюю сілу, адгукнуцца - і, павёўшы паглядам, убачыла, што ідзе, усё яшчэ ідзе ў бок ракі вузкаю вулачкаю, ужо добра прыцемненаю познім адвячоркам, і наперадзе, за якіх паўквартала ад яе, ззяе, гарыць сваім залатым купалам царква...

(«Укрыжавалі? Думалі: дачакаюцца, калі, учуўшы кроў і зляцеўшыся адусюль, абсядзе яго, мёртвага, груганнё? Смяяліся - хто з радасцю, хто з прыхаванаю горыччу - дачакаўшыся? Гадалі: аддадуць цела груганню, як таго патрабаваў рымскі звычай для пакараных на крыжы, ці выкінуць, кінуць, як прынята ў юдэяў, сярод злому і нечыстотаў? Прагадалі! Не будзе па-іхняму! Не будзе!

- Госпадзе! Дай мне сілы не асуджаць іх, сляпых, навучы любіць, як ты любіў, дараваўшы, - малілася Марыя каля ног Ісуса, пасярод зямлі, і ніхто, нішто не магло скрануць яе з месца, змусіць падняцца з каленяў, покуль доўжыўся гэты дзень, гэты горкі час расстання. - Ты не памёр, ты не можаш памерці, я знаю. Але ты пакінуў нас, малых перад веліччу тваёй, слабых перад тваёю міласэрнасцю, і ўсё, чаго я прашу: азірніся! азірайся на нас з вышыні сваёй, каб мы зналі, куды ісці!

- Марыя, ты чуеш мяне? - каторы ўжо раз церабіла край яе хітона Марфа. - Іосіф з Гарамафаіма, чалавек багаты і паважаны рымлянамі, пайшоў да пракуратара прасіць выдаць яму цела, знятае з крыжа. Чуеш?

Марыя чула толькі плач свайго сэрца. Нячутны для іншых, ён зрэдку вырываўся ціхім усхліпам і зноў патанаў сярод непрамоўленых слоў малітвы, малітоўнае просьбы яе аб цудзе, якога чакала, якога будзе чакаць нават тады, калі ад яе адвернецца ўвесь свет: чым быў бы, чым стане гэты свет без любові, пралітай на яго Госпадам па вялікай шчодрасці сваёй? Куды прывёў бы, куды прывядзе шлях, не асветлены словам яго?

- Госпадзе! Ты не памёр, Ты казаў, што як не памірае святло, здушанае цемраю, як не памірае зерне, прынятае глебаю, так і Ты не памрэш, прыняты Айцом Тваім Нябесным на далейшае служэнне Яму, Яму і тварэнню Яго. Скажы мне гэта яшчэ раз, удыхнуўшы новую сілу ў маю душу! Любую волю Тваю прыму, ні ад якой долі не адвярнуся. Няхай нават толькі пакуту зведаю на шляху да Цябе - пакажы мне гэты шлях, не адбірай спадзявання, што дайду, што некалі дайду да твайго прастола, каб укленчыць прад табою, як укленчваю цяпер...

- Табе дапамагчы, Марыя? - схіліўся над ёю Іаан. - Зусім звечарэла, і сёння мы не паспеем ужо зрабіць усё, чаго патрабуе абрад пахавання. Але Іосіф прапанаваў, не чакаючы прыходу суботы, пакласці цела ў часовай грабніцы, у пячоры паблізу, а Нікадзім закупіў усё неабходнае для бальзаміравання.

Яна не адказала, нават вачэй на Іаана не падняла, хоць і пачула словы яго, трывогу яго за яе, - дзве буйныя слязіны бліснулі ў яе на вейках і, упаўшы, павольна папаўзлі ўніз па шчоках, але гэтага яна не заўважыла.

- Ты не чуеш мяне, як не чуеш жалобнага галашэння галілейскіх жанок над целам Настаўніка, якое Іосіф і Нікадзім заварочваюць у саван з мірай і алоэ... - не хаваючы слёз, крануўся Іаан пляча Марыі. - Я дапамагу мужчынам, а Марфа будзе ўвесь гэты час каля цябе. Ты павінна пайсці, ты пойдзеш з намі, з усімі, хто застаўся і праводзіць Ісуса.

- Праводзіць? - перапытала, спрабуючы падняць на яго пагляд. - Ісус сказаў праводзіць яго?

- Тут недалёка... У незанятым гроце... Месца для канчатковага пахавання яшчэ не выбрана, не вызначана.

- Ты гаворыш пра Яго як пра мёртвага? Ты, Іаан?! - вырвалася ў Марыі разам з балючым стогнам, і яна, быццам падымаючы гэты стогн, гэты боль свой, каб ён не разгнёў, не раздушыў яе, пахістваючыся, цяжка ўздрыгваючы, пачала падымацца з зямлі. - Ты хочаш сказаць, каб я аплаквала жывога? Несмяротнага? Ты паверыў забойцам ягоным, а не Яму?!

- Трэба ісці, Марыя, - абняла яе, мякка прыхінаючыся да дрогкага пляча, Марфа, і столькі пяшчоты, столькі пяшчотнай сілы было ў гэтым руху, што Марыя паддалася яму міжволі. - Не заставацца ж тут, на гары сораму і гора народа юдэйскага, нанач. Сама падумай!

- Госпадзе! - толькі і выдыхнула ў адказ Марыя, здзеравянелымі, нягнуткімі нагамі робячы першы крок па ўспухлых, як ёй здавалася, ад пралітых кропель Ісусавай крыві камянях і не бачачы ні гэтых камянёў, ні ўсіх тых, хто, стаўшы сведкамі разыгранай тут, на Галгофе, трагедыі, яшчэ не ўсведамляў ні самой трагедыі, ні сваёй ролі ў ёй.

Усе спяшаліся. Ніхто не хацеў заспець за незавершанаю справаю суботу, тым самым парушыўшы прадпісанне юдэйскага закону, але шлях быў недалёкі - пячора знаходзілася паблізу, у садзе, у адным з гротаў, што як бы навісаў над уваходам у яе, і таму ўваход, як адзначылі адразу, можна было да вяртання сюды ў нядзелю, паслязаўтра, заваліць аграмадным каменем-валуном, для таго і прызначаным.

«Што яны робяць? Няўжо зноў, як тады, у Гефсіманскім садзе, хочуць пакінуць яго аднаго? Не, не! Я застануся тут, буду да самай той хвіліны побач...»

- Я застануся тут, побач, - паўтарала ўсё больш рашуча ў адказ на просьбы жанчын далучыцца да іх і вярнуцца праз дзень, ледзь толькі скончыцца субота. - Вы ідзіце, а я... Я не ўсё сказала Настаўніку!

- Марыя, ты ўсё яшчэ не ў сабе... Ты сама не свая ад гора, - пагладжвала яе сцятыя ў балючы вузел рукі Марфа, ці то суцяшаючы, ці то ласкаю, пяшчотнымі дотыкамі гэтымі спрабуючы вярнуць да рэальнасці, да горкай рэальнасці перажытага дня. - Ты бачыш, мы ўсе аплакваем...

- Не настойвай, Марфа. Ты не разумееш...

Слоў не было. Ды і што б і каму сказала яна цяпер, як хацела гаварыць і гаварыла з Госпадам сваім, з ім адным? У каменнай пячоры цела, загорнутае ў саван, пакінулі, уваход у пячору цяжкім валуном завалілі, ледзьве ўправіўшыся з ім учацвярых, а пра тое не ўспомнілі, што душы, духу - нішто не перашкода, як гукае яго Айцец Нябесны. З усяе зямлі Ханаанскай валуны збяры і згрувасці, адну гару на другую пастаў, ад неба яго адгароджваючы, а ўсё не адгародзіш, не ўтрымаеш... Казаў жа Ісус, не ёй адной казаў!

- Госпадзе, я не плачу. Ты бачыш: я і слязінкі па Табе не абраніла, бо знаю, што не льюць слёзы па жывому, покуль вераць у яго вяртанне, покуль чакаюць. Я ж веру, Госпадзе! Веру і буду чакаць Твайго прыходу! Што б ні рабіла, дзе б ні прыхінула галаву, падкошаная стомаю, буду чакаць, гукаючы да Цябе ўсёю сілаю любові сваёй, усёю сілаю душы. І Ты прыйдзеш. Не зможаш не прыйсці на маё гуканне. Бо што я - без любові Тваёй? Што ўся зямля - без Тваёй любові? Чым нам жыць, чым выжыць, калі згасне для нас святло яе?

Святло дня згасала ў ледзь заўважных водсветах далёкіх сполахаў неба, зрэдку тут і там ужо праступалі першыя зоркі, то ярка, на адзін кароткі міг, успыхваючы, то зноў ненадоўга знікаючы ў мроіве цішыні. Цішыня глыбела, станавілася ўсё цямнейшаю, і ў яе цёмных тонях патаналі ўсе згукі, усе шолахі і рухі. Але гэта не перашкаджала, не стрымлівала слоў, моўленых у душы, самою душою Марыі: з кожным словам, звернутым да Госпада, з кожным імгненнем сыходзіў на яе спакой. Дзіўны спакой, у якім не было месца ні спомінам, ні шкадаванням аб пакінутым недзе сярод іх свеце, ні самога гэтага свету, цёмнага і жорсткага.

Так, яна не магла зараз жа - у гэты вечар, у гэтую хвіліну - пайсці за Ісусам следам, яна не ведала, не магла ведаць, калі пагукае яе Ўсявышні і ці пагукае калі-небудзь увогуле, і была гатова чакаць. Чакаць вечна. Адыходзіць і зноў, як будзе на тое Яго воля, прыходзіць, вяртацца да жыцця, каб, прайшоўшы праз пакуту і новую смерць, жыць, здзяйсняць наканаванае ёй, імкнучыся адолець яшчэ адну прыступку, наблізіцца да Яго яшчэ на адзін крок. І колькі б гэтых прыступак, гэтых крокаў ні было перад ёю на працягу ўсіх яе жыццяў, шлях ужо доўжыўся, шлях пагукаў, гукаў Марыю - і Гасподзь яе не пакіне. Як не пакідаў дагэтуль.

- Госпадзе, я тут... Адна прад Табою... Зірні на мяне з высі сваёй, пачуй маю малітву! Не за Цябе малюся - за дарогу Тваю, благаславёную Небам, не ласкі, не літасці Тваёй прашу для ўсіх, пакінутых Табою, - слова жыватворнага, што не згубіцца ў вяках. Не згубіцца, каб усіх некалі вывесці з цемрадзі да Твайго святла, з грахоў цяжкіх да Твайго даравання.

Я тут, Госпадзе, побач з Табою. І хоць не бачу Цябе - чую Тваё дыханне, разлітае ў цішыні, у ціхім зорным ззянні вакол. Ноч не засне... Гэта ноч не засне! І мне лягчэй чакаць, ведаючы, што Ты прыйдзеш, як заўсёды прыходзіў, калі я гукала Цябе. О, адкуль бы Ты ні ішоў, калі б, у якую б хвіліну ні прыйшоў, я пачую Твае крокі, задоўга да гэтай хвіліны пачую - сэрцам, якое кінецца Табе насустрач! Толькі Ты, Госпадзе, у маім сэрцы, толькі Табе яно належыць з таго часу, як стрэла Цябе, як уведала Цябе праз любоў Тваю да людзей, сляпых у гордасці сваёй, жорсткіх у гэтай слепаце... Ты не пакінеш іх, Госпадзе, і, значыць, не пакінеш мяне, але большага я, грэшная, хачу для сябе - Твайго благаслаўлення, Твайго дазволу ісці за Табою ў пакутах і радасці зямнога свайго жыцця дзеля жыцця нябеснага, дзеля Царства Божага, якое Ты запаведаў, у якім чакала б мяне сустрэча з Табою, Сынам Божым і Госпадам маім. Ты не асудзіш мяне за гэтае маё жаданне, як не асудзіў некалі за грахі мае цяжкія...

Малітва бязгучна лілася з сэрца яе, і Марыя не стрымлівала, не ўтрымвала ні слоў, ні слёз, якія ціха цяклі з вачэй, прасветленых гэтымі словамі.

Ноч, цішыня яе, зоркі ў тонях цішыні, лёгкія зіхоткія адбіткі іх на цёмнай лістоце і камянях... Усё прыслухоўвалася да нябачнага, таямнічага руху бязмежжа, да нячутнага гучання яго недзе там, у недасяжнай вышыні, над прастораю і часам, і столькі было ў гэтай чуйнай насцярозе блізкага, чалавечага, што Марыя міжволі, праз слёзы, усміхнулася: яна не адна, не адна прад Госпадам з малітваю сваёю, і калі хоць адным зрухам душы адгукнецца дрэву ці каменю, зорцы ці расінцы, якой зорка апусціцца на зямлю, - яны загавораць з ёю, яны давераць ёй свае таямніцы.

- Гасподзь усіх нас любіць, усіх нас сваёю любоўю ачышчае, - сказала і ўздрыгнула ад гуку ўласнага голасу, занадта гучнага для крохкай цішыні.

- Цс-с-с! - тут жа пачула з усіх бакоў. - Цішэ-эй... Няхай душа прамаўляе, як прамаўляла дагэтуль, не словы шукаючы, а ўсёпранікальнае святло іх.

- Святло? - заціскала Марыя рот рукою для большай пэўнасці, каб раптам не сарвалася пытанне з вуснаў, апярэдзіўшы думку і парушыўшы гэту нечаканую дамову з ноччу. - Як жа тады...

- З душы ў душу, Марыя. Лёгкім павевам. Дыханнем.

- Але так толькі Ўсявышні з намі размаўляе, - запярэчыла нясмела, не разумеючы, як, якім чынам чула нікім не сказанае.

- І мы - з Ім. Хіба не казаў Хрыстос, што той, хто будзе пакланяцца Богу, будзе пакланяцца Яму ў духу і ісціне?

- Хрыстос? Ісус... Хрыстос? - запнулася Марыя на думцы, што не ведае, з кім размаўляла. Не ведае ці не пазнае. - Чаму ты назваў яго Хрыстом? Хто ты?

- Той, хто абвясціў свету прыход Госпада. Той, чыя галава скацілася з плячэй да ног ягоных у той момант, як адчуў ён у сабе сілу Ўсявышняга.

- Іаан? Іаан Пустэльнік, які ахрысціў Ісуса ў водах Іардана? - пытаючыся, шукала Марыя паглядам таго, да каго звярталася, і не знаходзіла: голас, здавалася, сыходзіў ад каменя, ад валуна, што загароджваў уваход у пячору.

- Паглядам, зямным зрокам мяне не ўгледзець, Марыя. Праз дух свой ты гаворыш са мною, яго вачмі магла б убачыць нябачнае дагэтуль.

- Я бачу... - нясмела, няўпэўнена прамовіла, узіраючыся ў валун, які ажыў, ажываў у няясным, няяркім святле скіраванага на яго пагляду, паволі ператвараючыся...

- Не палохайся, - падтрымаў ён яе душэўнае намаганне, супакойваючы. - Перад табою з'яўляецца не адсечаная па загаду Ірада галава Іаана Хрысціцеля, а дух яго несмяротны. І благаславёная ты Госпадам, Марыя, калі можаш у хвіліну зямнога жыцця свайго душою дакрануцца да патаемнага, закрытага для іншых.

- Чаму ж я не бачу яго, Госпада нашага, як бачу цябе?

- Хрыстос перад Айцом сваім, перад Усявышнім цяпер паўстаў. Ён прыйдзе тады, калі сказаў, і ты першаю ўбачыш яго, Марыя, - перад тваім паглядам ён з'явіцца, уваскрэснуўшы, каб ніколі потым не пакідаць цябе на шляху да яго.

- Чым я заслужыла гэта? - утрымвала, абедзвюма рукамі спрабавала яна ўтрымаць сэрца, гатовае вырвацца з грудзей, хоць бы пры гэтым і разарваўшы іх сваім памкненнем. - Чым аддзячу?

- Любоўю. Неадступнаю сваёю любоўю да яго, Марыя, якую шмат хто ў табе будзе шукаць і знойдзе, за якою многія пойдуць, не дні, а гады, стагоддзі абмінаючы.

- Ты так далёка зазіраеш? Так далёка можаш бачыць?

- Далёка? Што значаць любая адлегласць, любы часавы прамежак, калі шлях прадвызначаны і сам Гасподзь пагукаў, гукае за сабою? Ад Усявышняга, праз пасланцаў Яго спадобіўся пачуць і табе кажу: хто пачуў кліч Госпада - той абраны Ім. Хто выбраў служэнне Яму - той дойдзе...

- Іаан! - гукнула, устрывожана загукала ўслед голасу, які аціхаў, знікаў разам з выяваю твару прарока, разам са святлом, што толькі што асвятляла яго, а цяпер загусла і зноў цямнела аграмадным валуном, паступова зліваючыся з ноччу, з высокім небам над ёю.

Калі прарок не адгукнуўся, не азваўся больш, зможана апусцілася долу. Сілы заставалася адно на тое, каб не распластацца на зямлі і, нягледзячы на змогу, утрымаць пагляд, якім цягнулася душа ўвысь, у недасяжную надзорную прастору».)

 

17

 

Прачыніўшы крыху шырэй браму, якая азвалася на гэты рух ледзь чутным звонам (быццам папярэджвала кагосьці пра яе прыход), Анэля ўвайшла ў невялікі царкоўны дворык, і перш чым ступіць да светлых мармуровых прыступак, што вялі ў храм, на момант прыпынілася, сцягнула з шыі лёгкі газавы шалік і пакрыла ім валасы. Калі падняла пагляд, а потым і галаву, каб адчуць, як некалі ў маленстве, імклівы ўзлёт храма над сценамі - імі, гэтымі сценамі! - увысь, у паднябессе, цуду не адбылося. Проста злёгку закружылася галава, і, нязвыклым, але ўсё ж чамусьці знаёмым рухам перахрысціўшыся, Анэля няспешна рушыла да ўвахода. Гэты ці іншы, зашчэмлены ў цеснай гарадской прасторы храм, - не мела значэння - яна, прайшоўшы праз свае сумненні, прыйшла сюды, і павінна тут, цяпер, выслухаць сваё сэрца, даць яму права выказацца і выслухаць усё, што б яно ні гаварыла.

Дзверы паддаліся лёгка і, прапусціўшы ўсярэдзіну, зачыніліся за ёй зусім бязгучна, але чаму гэта павінна было яе здзівіць ці насцярожыць? Асвятленне падалося слабым, прыглушаным і нават на амбоне не гарэла ніводнае жывое свечкі, дык не гарэла і не гарэла, і калі Анэля і адзначыла гэта ў думках, то быццам мімаходзь, не звярнуўшы асаблівае ўвагі. Ніхто, ніводная жывая душа не азвалася на яе гулкія ў пустаце храма крокі - дык жа і не хацела нікога сустрэць і нават узрадавалася напачатку: самой, сам-насам з цішынёю, у акружэнні крылатых постацей і адухоўленых твараў святых, чыіх імёнаў яна не ведала, лягчэй адасобіцца ад рэальнасці, пакінутай за дзвярмі, і асмеліцца пагукаць Госпада. Упершыню ў сваім свядомым жыцці пагукаць!

«Я прашу цябе, Госпадзе», - падняла вочы на абраз проста перад ёю, у цэнтры невялікага іканастаса, і не здолела прадоўжыць: чаго просіць? Хіба прасіць чаго-небудзь сюды ішла?

Не, не, душа, змучаная, растузаная горкімі, збрыдлымі ў сваёй горычы думкамі, не вытрымлівала больш іх гнёту, іх неадступнасці і хацела, прагла вызваліцца. Нарэшце, пасля ўсіх пакут і бяссонных разваг, вызваліцца і ад гэтых разваг, і ад свайго бяссілля перад немагчымасцю ўбачыць, знайсці нейкае выйсце з іх. Калі ўжо творчасць, як звычайна, не дапамагала!

- Я прашу Цябе, Госпадзе...

Міжволі, амаль няўцямна, аднымі вуснамі паўтарыла тое, пра што думала, і шэпт збудзіў цішыню, яе рух, раптам адчувальны: ледзь заўважна калыхнулася паветра - і вось ужо няспешна пачала скручвацца, закручвацца вакол Анэлі цяжкая, задушлівая хваля яго, вось ужо азваліся, зашархацелі, зашапталіся цені, бачныя і нябачныя. Прыслухаўшыся, Анэля хутка стала адрозніваць адзін ад аднаго ўсе гэтыя згукі і зрухі, і яны хоць і не складваліся ў знаёмыя словы ці знакі, усё ж і не пужалі, не ўяўляліся чужымі і незразумелымі. Так зазвычай успрымалася шархаценне птушыных крылаў у небе над галавою. Ці перашэптванне ветру і маладога лісця перад дажджом. Ці сам гэты дождж за мокрымі шыбамі, з-за якіх нічагуткі не разгледзець.

Анэля чакала слоў, што малітоўна - шчыраю, хоць і няўмелаю малітваю - загучаць у душы, вызваляючы яе з коваў, і ўсё спрабавала аднавіць, зноў наблізіць далёкі спомін, у якім сыходзілі з абразоў і прамаўлялі да яе анёлы. Часам яна нават адчувала яго набліжэнне, але не стрыманы ўздых ці які-небудзь шолах адпуджвалі прычаканае імгненне, і зноў і ў пустым храме і ў яе ў думках усеўладна гаспадарыла цішыня.

Мажліва, так здаралася, здарылася б з кожным, хто ўвечары, на самоце, пагуканы, прыведзены сваёю мукаю, прыйшоў бы ў храм, у якім ледзьве цепліліся лампады і замест мноства прынесеных і запаленых ва ўслаўленне Госпада свечак гарэлі толькі дзве свяцільні ў выглядзе іх. Збоку. На бакавых сценах. Ад чаго і ўскідваліся, пачыналі мітусіцца вакол на любы рух цені.

- Госпадзе, на гэтай зямлі, у гэтым часе, на гэтым прамежку гісторыі нешта ж мне трэба зрабіць, нешта ж мне наканавана Табою здзейсніць, калі нарадзілася я і пакутую воддаль ад Цябе, з Табою і воддаль... Я не ведаю, як спалучыць, як звесці ў адно ўсё пражытае, перажытае дагэтуль, каб адчуць, што Ты - гэта я, а я - Ты, што мы непадзельныя адвеку і толькі слепата мая перашкаджае мне гэта ўбачыць. Адкрый мне вочы! Навучы маё сэрца кожную хвіліну, кожнае імгненне жыцця чуць Цябе, каб ажыла ўва мне любоў, каб не заблудзіліся ў змроку, сярод ценяў былога, памкненні мае!

Словы агучылі думкі, думкі зрушылі, падштурхнулі знерухомелы пагляд, і ў ім, у пацяплелым ад усхваляваных думак паглядзе, пачало паціху ажываць, мяняцца ўсё вакол: не цьмяныя промні, што ледзьве асвятлялі сціснутую сценамі, разгароджаную чатырма слупамі прастору храма, а жывыя ручаінкі святла заструменіліся, пацяклі аднекуль зверху, з-пад купала, і, застываючы, ператвараючыся ў тонкія, амаль празрыстыя ад унутранага свячэння свечкі, успыхвалі тут і там па ўсім храме. Анэля чула іх ціхае патрэскванне, адчувала іх непаўторны, непаўторна салодкі пах і - праз лёгкае пакалыхванне паветра, праз ледзь улоўнае паглядам залацістае мроіва яго - узіралася ў абразы іканастаса, перад якім стаяла, у той адзіны абраз, які вянчаў яго і, здавалася, рос, павялічваўся ў памерах, паступова набліжаючыся.

«Ісус! Збавіцель! Гэта Ён набліжаецца да мяне! Гэта Яго адзежа пры кожным кроку Яго ўскалыхвае нябесную і зямную прастору!»

Думка падалася б вар'яцкай нават самой Анэлі, калі б усведамляла яна, пра што думае ў гэты момант, але ўсё ў ёй і вакол яе сцішылася і - аднамомантна! - гучала, і ў няясным, радасным гучанні гэтым патанала любое тлумачэнне, любая думка.

- Госпадзе! - няўцямна шаптала зноў і зноў, адно каб не захлынуцца хваляваннем, не страціць прытомнасці і сказаць, здолець сказаць Ісусу, што помніць, што раптам успомніла ўсе іх сустрэчы, усе ранейшыя сустрэчы...

«Ты перажываеш перажытае ўжо, перажытае раней», - прыйшла невядома адкуль падказка, але Анэля не прыняла яе, няздольная была прыняць яе ў гэту хвіліну: пагляд стаў паглядам душы, душа радасна ўзіралася ў твар Ісуса, у лёгкую постаць Яго ў вышыні паднябесся, і не было ў душы ні страху, ні сумнення.

- Госпадзе! Каторы раз паслана Табою на зямлю зжываць муку людскую, зжываць грахі зямныя цяжкія, а зноў патрапіла ў павуцінне, сатканае змрокам, і задыхаюся без слова Твайго, без святла яго. Знаю, што павінна вырвацца, вызваліцца і ісці да Цябе, гукаць да Цябе, не адно за сябе - не за сябе, а за ўсіх сляпых і неразумных дзяцей Тваіх просячы: Ты ж не пакінуў Зямлю, не пакінуў людзей сярод праху і бруду іх - навучы, як выбавіцца з граху і слепаты! Пакарай, але не пакінь без дапамогі! Так цяжка, так страшна сёння жыць, быццам няма, не будзе працягу жыцця ў вечнасці, павек ужо не будзе... Скажы, што яшчэ ёсць нейкае спадзяванне, што яно яшчэ ва ўсіх нас усё-такі ёсць!

Словы не адгучалі, не паспелі адгучаць, заглушаныя гучнымі ўдарамі сэрца: не паглядам, сэрцам Анэля ўбачыла, што Хрыстос рушыў да яе, што Ён набліжаўся, і калі імгненні прадоўжацца...

Ад напружання, з якім узіралася ў прастору перад сабою, дранцвелі сцятыя, сутаргава счэпленыя паперадзе рукі, дранцвела, каб вось-вось надламацца пад сваім цяжарам даўно нягнуткае, застыглае ў холадзе храма цела, але боль пекануў па сэрцу зусім з іншае прычыны, з большае: не адно святло, а і пакуту выпраменьваў твар Госпада, адзежа ж Яго... Так, так, адзежа Яго, хітон Яго - белы-бялюткі - быў скрозь заплямлены бруднымі дотыкамі цёмных, няшчырых, ілжывых у сваім пакланенні Яму людзей, і Анэля, міжволі памкнуўшыся насустрач, з думкаю, што трэба б ачысціць, што трэба б некаму адмыць адзежу Хрыста, як спатыкнулася раптам аб штосьці нябачнае і неадчувальнае.

- Госпадзе! - выгукнула са страхам і спадзяваннем, не ўсведамляючы ні таго, чаго баялася, ні таго, на што ў глыбіні душы спадзявалася.

Асвятленне ж зноў нечакана змянілася. Вакол не пацямнела, не - Анэля па-ранейшаму бачыла Ісуса, акружанага зіхоткімі хвалямі святла, светлага ззяння, але за ім, яшчэ далекавата, але ўсё больш пагрозліва, ужо ўставала, пакалыхвалася сцяна змроку. Міг, другі - і ссунецца, пачне насоўвацца, падступаць, гасячы ўсё і ўся, промень за промнем, імгненне за імгненнем...

Адольваючы, адкідваючы здранцвенне, яна памкнулася насустрач Хрысту - і тут жа адчула, што не можа адолець нябачную перашкоду, нябачную мяжу паміж імі: Хрыстос, спыніўшыся непадалёку, узіраўся ў яе, штоміг мяняючыся і як бы адступаючы ў цень.

«Мяняючыся?! Адступаючы ў цень?» - злякалася яна сваіх думак і ў тую ж хвіліну адраклася ад іх, але выява Госпада перад ёю сапраўды на вачах мянялася, і калі ў ледзь прышэрхлым ззянні з'явіўся перад ёю крыж мукі Хрыстовай, Анэля ўкленчыла перад ім з ціхім, поўным пакуты стогнам.

- Божа, Божа! Чаму ж Ты дазволіў з сабою гэткае ўчыніць? Каму дазволіў?!

Выгукнула і аціхла, не ў стане варухнуць знямелымі вуснамі, і чула, працягвала чуць, як зноў і зноў узляталі моўленыя ў адчаі словы, каб, у чарговы раз разбіўшыся аб нябачную цвердзь, упасці, асыпацца ўніз, ёй на плечы, і потым, ужо з наступнаю хваляю святла, няхай крыху цішэй, крыху невыразней, але загучаць, агучыць даўкую пацямнелую цішыню.

Здавалася, сэрца рвалася на часткі, а трэба было дагукацца - болем гэтым невыносным, нематою гэтаю неадольнаю дагукацца і пачуць, хоць адно слова пачуць у адказ тут, цяпер, у сценах храма, за сценамі двух тысячагоддзяў, што сціналіся і сцяліся ў адно кароткае імгненне, у адзін балючы вокліч:

- Божа, Божа! Чаму, каму Ты дазволіў з сабою гэткае ўчыніць?!

А святло шэрхла, сціналася і ў хуткім часе сышлося перш у невялікую дрогкую плямінку, а потым і проста ў кропку, застыглую на спакутаваным і ўсё ж надзіва спакойным твары ўкрыжаванага Хрыста. Анэля так выразна бачыла гэты твар, гэты яго глыбокі, незямны спакой, што, здавалася, знікла, знікае апошняя мяжа, апошняя загарадка паміж двума рознымі часамі, паміж рознымі эпохамі, і трэба толькі знайсці словы малітвы...

Слоў не было. Не, яны былі - жылі ў ёй! недзе ў збуджанай ужо глыбіні душы жылі! - але Анэля так і не паспела, так і не здолела своечасова пачуць іх, агучыць, вымавіць: крыж, які ўсім сваім цяжарам навісаў над Хрыстом, раптам пахіснуўся, колькі разоў тузануўся ўгору, быццам хто гвалтам выдзіраў яго з зямлі, і пачаў павольна, але няўхільна аддаляцца. Міжволі падняўшыся і падаўшыся следам, не адразу змагла Анэля адолець сваю разгубленасць, не адразу нават заўважыла над крыжам, у цені яго, аграмаднага арла, які, падчапіўшы распяцце з Хрыстом магутнымі чорнымі кіпцюрамі, адносіў яго ўбок, убок і ўглыб, у змрок - туды, дзе непарушнаю сцяною стаяў непраглядны змрок.

- Як Ён дазволіў з сабою гэткае ўчыніць? - прагучала побач, і голас (мо таму, што разгубленасць Анэлі і без таго змянілася ўжо міжвольным жахам) здаўся аглушальным. - А як бы Ён не дазволіў тым, дзеля каго прыходзіў, дзеля каго пасланы быў на нашу грэшную зямлю?

Паварочваючыся на голас - да таго, хто прамаўляў да яе аднекуль з-за спіны, Анэля яшчэ бачыла, самым неверагодным чынам працягвала бачыць, як нёс, адносіў арол усё далей і далей Святы крыж, чула так і не сказаныя ёй Хрыстом словы: «Ты думаеш, што ў храм мой прыйшла? Храм Божы - чалавек...», а сэрца ўжо заходзілася ад болю, ад балючага прадчування бяды.

- Як бы Ён не дазволіў, а? - перапытаў, нарэшце апынуўшыся з ёю твар у твар той, чыя чорная сутана выдавала ў ім гаспадара храма, сапраўднага або ўяўнага...

 

(«Адыходзіла яна хоць на некалькі хвілін ад пячоры, у якой паклалі загорнутае ў саван цела Ісуса, ці так і праседзела непадалёку, не адыходзячы, як ва ўтрапенні, як у паўзабыцці, калі не ўспрымаюцца ні час, ні рух яго ў прасторы, Марыя не ведала. Не памятала. Усё, што закранала свядомасць, адбывалася ўнутры, у душы. Ды і ці мела якое-небудзь значэнне - ноч мінула ці яшчэ адзін дзень і яшчэ адна ноч; цэлы пласт вечнасці сыходзіў у мінулае, пачынаючы, пачаўшы адлік новае эпохі, і чаму не хто іншы, а менавіта яна, Марыя Магдаліна, апынулася на гэтым разломе, на самым грабяні ўздыбленага ім часу, мог ведаць і ведаў толькі Гасподзь.

Ноч мінула, і яшчэ адзін дзень, і яшчэ адна ноч... Здавалася, святло і не шэрхла і не ярчэла, аднолькава прыглушаючы, паглынаючы і зорныя промні, і сонечныя, - адно ўсплёсквала раптам, нечакана скранутае, ссунутае ці то невядома адкуль прынесеным водгуллем ціхага, ледзь чутнага тут, у садзе, плачу, ці то невядома чыім урачыстым спевам, ад якога сціналася сэрца. Сціналася ад болю, каб, здаецца, тут жа, вырваўшыся з яго, захлынуцца дзіўнай, невытлумачальнай радасцю.

Чыйсьці плач - і чысты анёльскі спеў, балючае ўсведамленне разлукі - і радасць прадчування цуду, які адбудзецца, які адбыўся ўжо... Наўрад ці ўсведамляла Марыя гэту пастаянную, ледзь не штохвілінную змену пачуццяў - і, знаходзячы сілу ў кожным з іх, жыла адно чаканнем, адно ўнутраным трымценнем нацягнутай, перанапружанай струны яго: адгукалася сэрца на гучанне гэтай струны і зноў аціхала, зноў услухоўвалася ў прастору, угадваючы, чуючы блізкасць, таямнічую прысутнасць паблізу іншай, незнаёмай рэальнасці.

Хоць чаму - незнаёмай? Хіба не блукала Марыя яе нябачнымі сцежкамі кожны раз, калі як у сне, як праз сон чула голас Настаўніка, што гукаў яе, вёў яе за сабой? Хіба не зведала жаху і нястрымнага захаплення падчас імклівага палёту праз цёмна-зіхоткае бязмежжа, раптам, у нейкае з імгненняў, адкрытае душы? Хіба не шукала, не знаходзіла ў тым бязмежжы Ісуса, каб спытаць у яго, каб займець магчымасць спытаць пра самае важнае, самае галоўнае ў яго вучэнні і пачуць адказ? Пэўна ж, не расказвала дагэтуль нікому... Дык ці раскажаш такое каму-небудзь? Ды і волі Госпада на тое не было. Не было і, відаць, доўга яшчэ не будзе - не пра дні ж, не пра гады наперадзе, на шляху ў Царства Божае Ісус гаварыў, а пра стагоддзі!

Стагоддзі... Іх цяжка было ўявіць, пра іх немагчыма было думаць як пра штосьці, што належала і ёй, Марыі. А належала ж, будзе належаць, калі Гасподзь казаў, шлях ёй паказаўшы, на служэнне яе благаслаўляючы...

- Ніводнае з тваіх слоў, Ісусе, не згубіцца ў часе. Ува мне, ува ўсіх, хто любіў і любіць цябе, будуць жыць яны - праз прах наш прарастуць, каб жыццё тваё і адданасць нашу засведчыць, каб і для наступнікаў, для новых тваіх вучняў і паслядоўнікаў заззяць, лёсы іхнія перайначваючы і прасвятляючы. Усё разумею, усё з удзячнасцю да Айца нашага Нябеснага прымаю і прыму, аднаго прашу: не пакідай мяне, Госпадзе, ні ў якую з хвілін жыцця майго - і тут, цяпер, і па смерці! Тваёю любоўю ачышчаная, тваёю верай натхнёная, тваёю воляй скіраваная на служэнне Ісціне, не-не і засумняваюся (даруй мне гэту слабасць!) у абранасці сваёй, у сіле сваёй: што, як заблуджуся раптам, са сцежкі збіўшыся? Што, як наляцелая віхура ці чыя злая воля абарвуць нітачку повязі з табою і аслепну я ад горкіх слёз? Што, як праз няўпэўненасць і слабасць сваю зноў дапушчу прагнаных табою злыдняў?..

Не, не! Не ноч душыць, а змрок, які яе напаўняе, - і змроку давядзецца саступіць світанку, святлу - Твайму святлу, Госпадзе! Ужо ж пачынае світаць, ужо ж вось-вось развіднее - і я буду першаю з тых, хто ўкленчыць перад святымі камянямі гэтымі, не разлуку з Табою аплакваючы, а сустрэчы, новай сустрэчы з Табою сэрцам, усёю істотаю сваёю радуючыся. Хіба не Ты напаўняеш маё сэрца радасцю? Хіба не Тваёю воляю ўліваецца ў мяне сіла новага дня? Хіба не Табою запаведаным шляхам павядзе мяне з гэтага дня жыццё насустрач лёсу майму? Вось Ты - перада мною! Бачу Цябе, Ісусе, у ззянні крыжа Твайго, у ззянні славы будучае... Ужо і аслепла нібыта, а ўсё роўна бачу...

Бязгучная малітва доўжылася, ззянне станавілася ярчэйшым - такім яркім, што ў нейкі момант Марыя міжволі памкнулася захінуцца малітоўна сцятымі далонямі. Але рукі ўздрыгнулі і, затрымцеўшы ў пошуку хоць якой апоры, раптам як надламаліся. І тут жа, амаль у тое ж імгненне, рух гэты, сутаргавае трымценне гэта перадалося ўсяму целу: узніклае напружанне расло, сэрца, скаванае ім, білася ў грудзях усё гучней, усё павольней, і здавалася, вось-вось спыніцца ці разарвецца ад непамернага ціску, няздольнае вырвацца і памкнуцца ўгору, туды, куды імкнула, перацякала ззянне, і ў ім, у ззянні - выява Ісуса... Выява?!

- Не трэба шкадаваць аб тым, што хутка зношваецца, бо прыгатаваны ўжо для нас адзежыны трывалыя. Мы тут развітваемся, але можам сустрэцца ў аблачэнні Святла.

- Госпадзе! - толькі і выдыхнула ў адказ Марыя, і такім шчырым узрушэннем, такой неабдымнаю любоўю поўніўся, іскрыўся яе вокліч, яе ціхі кліч, што ўсміхнуўся Ісус, адкрыта, супакойліва ўсміхнуўся, перш чым аддаліцца, перш чым узняцца туды, адкуль промнем нябеснага святла сышоў.

- Госпадзе... - няўцямна гукала яна, глытаючы слёзы, адчуваючы, як паступова аціхае ў целе калатун, як спадае вострае напружанне, што толькі што працінала яе наскрозь, і пагляд, усё яшчэ прыкуты да зіхоткага промня, які знікаў у вышыні, паціху, кароткімі ўсплёскамі, вяртае прычаканаму світанку ўстойлівасць і звыклае для ўспрымання асвятленне.

Перш усплыло, паўстала над ёю ва ўсёй сваёй велічы і ўрачыстасці, неба, і калі Марыя заўважыла, усвядоміла, што гэта ад яго, з яго глыбіні ціха сыходзіла, ціха струменілася ўніз срэбнае, незвычайна чыстае свячэнне, тут жа пачаў выяўляцца, станавіцца ўсё больш выразным і ўвесь ландшафт навакол. Зрушыліся, усталёўваючыся на ранейшых месцах, толькі што бачаныя ёй як бы з некалькіх бакоў адначасова пагоркі - і вось ужо застылі нерухома ў звыклым чаканні, там-сям выпінаючы з-пад камяністай паверхні сколак паточанага стагоддзямі валуна ці звілісты след стромага пясчанага раўчука. Заўздыхалі, распростваючы знямелыя пад цяжарам ночы галіны, старыя смакоўніцы крыху воддаль, на самым грабяні іх - і вось ужо ажыў, адгукаючыся гэтым ціхім уздыхам, сад: зашапацела, зашапталася з нячутным ветрыкам лістота, пачалі распускацца насустрач спакойнаму свячэнню золку кветкі...

Паводзячы галавою, няспешна, з лёгкім хваляваннем, прычыну якога не разумела, узіралася Марыя ў кожную кветку, у кожны лісцік, што трапляў на вочы, і ўжо не дзівілася святлу, якім поўнілася і яе душа: Ісус уваскрэс - ён гаварыў з ёю тут, у садзе, як гаварыў неаднойчы раней, і што магло б быць большым сведчаннем яго любові?

Ніколі нічога больш не збаіцца яна, ні перад чым і ні перад кім не адступіць - у гэтым жыцці, ці ў любым! - покуль будзе несці вестку гэту, радасць гэту, адорваючы кожнага, здольнага яе прыняць. Ніколі нікому - нават па смерці, калі б яна, смерць, ні напаткала яе і якою б пакутнаю ні была! - не запыніць яе, не скіраваць назад, у бяспамяцтва, дзе панавалі бязвер'е і страх. Шлях, адкрыты душы - чыстым памкненнем душы, ляжаў перад ёю, і Гасподзь ведаў, куды гэты шлях павядзе, куды прывядзе яе. Цяпер ці праз многа гадоў - не мела значэння.

Няспешна, звыклым рухам папраўляючы лёгкі шаль, якім ахінала валасы, паднялася яна з долу. Пашукала паглядам сцяжынку, што на камянях, з каменя на камень спускалася з пагорка і паўз цень скалы вяла да пячоры, і, не знайшоўшы, ступіла на першы ж камень, які пазначаў схіл, спуск уніз. Крок, яшчэ крок, яшчэ адзін... Азваўшыся, залопала крылцамі недзе зусім побач, у засені алівы, заранка. Ледзь чутным звонам азваліся на гэты рух атрэсеныя ёю долу сколачкі начнога святла - рэдкія кроплі расы. Усміхнулася на ціхі звон, што ўрачыста, радасна азваўся ў душы, Марыя.

Цуд адбыўся - ёй заставалася толькі засведчыць яго. І хоць наўрад ці Марыя ўсведамляла гэта з усёю выразнасцю, але калі, апынуўшыся перад уваходам у пячору, заваленым напярэдадні аграмадным, непад'ёмным валуном, убачыла валун ссунутым, невядома якім чынам адсунутым убок, а ўваход адкрытым, здавалася, нават не здзівілася. Толькі перахапіла на момант дыханне, так, быццам апярэджваючы ўздых палёгкі, адхлынула раптам паветра...

Трэба было крыху паскорыць крокі, каб на свае вочы пераканацца, што пакінутае загорнутым у саван цела з пячоры знікла - і пасля ўваскрэсення Ісуса не магло не знікнуць, а ногі не ішлі, чапляючыся за кожную няроўнасць, за кожны каменьчык на сцежцы. Здавалася б, перажыла ўжо Марыя ў душы гэту хвіліну - перажыла, не хаваючы сваёй радасці, а тут як напалохалася чаго... Чаго? Магчымага падману?

Папікнуўшы сябе за прамільгнулую думку, рашуча скіравалася да ўвахода: ужо добра развіднела, святла, каб агледзець пячору, дастаткова - і вочы засведчаць адно тое, пра што з самага пачатку ведала душа!

Лёгкім водгуллем крокаў суправаджала Марыю рэха, і да самага апошняга з іх, да таго імгнення, калі спярша пагляд, а затым і рука яе кранулася пустога, прыкамечанага савана на каменнай лаве ў глыбіні пячоры, услухоўвалася Марыя ў гэта водгулле. Так, быццам не ў крокі свае, не ў рэха іх услухоўвалася, а ў ледзь чутны голас, які далятаў здалёк, з нябачнай далячыні, каб, нягледзячы на адлегласць, пачуць, разабраць якое са сказаных слоў. Калі ж словы, заглушаючы ўдары сэрца, загучалі ў ёй, ціха ўкленчыла перад лаваю, перад скамечаным саванам, ад якога сыходзіла лёгкае, ледзь заўважнае ў паўзмроку пячоры свячэнне.

- Ідзі, Марыя, і скажы ўсім: не трэба шкадаваць аб тым, што хутка зношваецца. Не ў зямных адзежынах мы сустрэнемся, а ў аблачэнні Святла!

- Ды будзе так, Госпадзе! - прашаптала, падымаючыся. - Ды будзе ва ўсім воля Твая! Чую яе ў сабе. Выканаю ўсё, што павінна... што паспею...

- Ідзі!

Калі і з'яўляліся зрэдку ў Марыі дагэтуль якія сумненні ў абранасці сваёй, у здольнасці сваёй выканаць волю Госпада тут, цяпер, ці дзе заўгодна і калі заўгодна, па першым слове яго, то ў гэтую хвіліну яны зніклі. Трапятліва, пашанотна паднесла край савана да вуснаў, малітоўна ўзняла пагляд на неба - быццам і не было паміж ім і ёю цяжкой цвердзі скальных навесаў, і рушыла да выхаду. Прыгнуўшыся, выбралася з грота. Глыбока, на поўныя грудзі ўдыхнула пацяплелае, разрэджанае першымі, яшчэ нябачнымі, сонечнымі промнямі паветра.

- Хрыстос уваскрэс! Збылося!

- Што здарылася, Марыя? - убачыўшы, пачуўшы яе, гукнула са сцежкі, яшчэ здаля, Марфа, і ў голасе яе азвалася непрыхаваная трывога. - Мы не маглі адшукаць цябе ўвесь гэты час... Што-небудзь здарылася?

- Ісус уваскрэс з мёртвых.

- Уваскрэс?! Ува...скрэс? - спатыкнулася аб свой вокліч Марфа і тут жа, не прамарудзіўшы, кінулася да Марыі: ва ўтрапенні сваім яна ўсё яшчэ не заўважала ні ссунутага са свайго месца валуна, ні адкрытага ўвахода ў пячору і таму тузала Марыю, зноў і зноў перапытваючы: - Адкуль ты ведаеш? Ты - бачыла?!

- І ты зможаш убачыць, калі крыху супакоішся і возьмеш сябе ў рукі, - усміхалася Марыя. - Цела Ісуса ў пячоры, дзе мы яго пакінулі, няма. Ідзі і пераканайся.

- А як жа... - не дагаварыла Марфа, нарэшце ўбачыўшы праход і міжволі, крыху нервовым рухам ухапіўшыся за Марыю. - Дык кажаш: няма яго там?

- Вунь Саламея... І Марыя ідзе следам за ёю, - паказала яна Марфе, задужа ўсхваляванай, а то і зляканай нечаканасцю весткі. - Разам і пераканаецеся ў праўдзе слоў маіх. Я ж пайду! Трэба спяшацца. Трэба ўсім расказаць, што Настаўнік не памёр, не пакінуў нас, а, уваскрэснуўшы, замаўляе за нас, слабых і грахоўных, перад Айцом сваім Нябесным.

- І веру, і не веру... - падышоўшы, азвалася на сказанае ёй Саламея. - Хоць як не паверыць, калі, здаецца, сэрца з грудзей вось-вось выскачыць! Не памёр! Не пакінуў нас! Чуеце, жанчынкі? Не пакінуў!

Узрушэнне яе, перакінуўшыся на астатніх, усё нарастала - калі ж, змусіўшы і іх пайсці за сабою, на свае вочы пераканалася Саламея, што пячора пустая, здалося, душа яе не вытрымала; і плакала Саламея, і тут жа смяялася, і тут жа пачынала гукаць да Ісуса ў смутку і ў радасці, кідаючыся ад адной жанчыны да другой, пакуль не знясілела, не абвяла ў абдымку моцна занепакоенай яе станам і больш стрыманай Марфы.

- Значыцца, гэта праўда... - выдыхнула, вызваляючыся з яе рук і ў поўнай знямозе апускаючыся доле, Саламея, і ўжо ў наступны момант зноў страпянулася, напружылася. - Гэта праўда, Марфа?!

- Канешне, праўда, - ківала тая, прысеўшы побач і горнучы яе да сябе. - Сама падумай! Хіба не гэтага мы чакалі? Хіба не на гэта спадзяваліся?

- А Марыя Магдаліна? Яна не з намі?

- Яна была з намі, Саламея. Была, а цяпер панесла шчаслівую вестку ўсім тым, хто любіў Настаўніка, - ці то ёй, ці то самой сабе, думкам сваім адказала Марфа. - Усім тым, хто любіў яго, калі нават не гэтак, не з гэткаю сілаю, як яна, Марыя, верыў...»)

 

18

 

Яна ў храме? Яна знаходзілася ўсё яшчэ ў храме, ярка асветленым прысутнасцю Збавіцеля? Але тады чаму не бачыла нават абраза з яго выяваю там, дзе павінен быў быць, дзе толькі што быў іканастас? Куды ён дзеўся, куды знік, пакінуўшы па сабе толькі цёмную пляміну, падобную на цёмную бяздонную дзірку ў нябачнай сцяне?

Анэля з цяжкасцю паварочвала пацяжэлую, як свінцом налітую, галаву і недаўменна зіркала вакол, не знаходзячы ні адказу, ні хоць бы самага прымітыўнага тлумачэння тых раптоўных, нечаканых змен, што на працягу ўсяго некалькіх кароткіх імгненняў адбыліся і ў храме, і ў часе, і ў ёй самой... Малілася ж!

- Малілася? - строга, не змякчаючы жорсткіх нотак у голасе, перапытаў хтосьці ззаду, за плячмі, і Анэля не адразу ўспомніла, што ўжо бачыла таго, каму гэты голас належаў, - успомніўшы ж, не адразу адважылася павярнуцца, хоць ён і звяртаўся да яе: - Пыхаю, людскою ганарліваю пыхаю корміцца сэрца таго, хто ўяўляе сябе вартым гаворкі з самім Госпадам нашым Ісусам Хрыстом, не пакаяўшыся ў грахах сваіх. Хто ты такая, каб чакаць для сябе ласкі Божае? Як асмельваешся прасіць нечага, перш не папрасіўшы, не прыняўшы адпушчэння грахоў?

- Прабачце, святы айцец, - прамовіла раней, чым зірнула на яго, Анэля, і калі наткнулася паглядам на цёмную постаць, на цяжкі нерухомы пагляд, у якім, прыцягваючы, уцягваючы ўсё ў сваю глыбіню, стыла, застывала халоднае чорнае полымя, міжволі і, як высветлілася тут жа, зусім марна памкнулася адхінуцца, адступіць. - Мажліва, я не мела права...

- Права няверніка - пакаяцца ў сваёй слепаце, - прыгінаў, згінаў яе ці то пагляд, ці то зычны раскацісты голас. - Пакаяцца і з пакораю - з поўнаю пакораю схіліцца перад уладаю і аўтарытэтам царквы!

«Царквы?! Царквы, а не Госпада?» - хацела запярэчыць, хацела перапытаць Анэля, але вусны не паслухаліся, гэтак жа, як не слухалася больш цела: павольна, быццам не сваёю воляю, апускалася яна на калені перад тым, хто ў гэту хвіліну ўяўляўся, змусіў яе ўявіць яго не толькі гаспадаром храма, але і гаспадаром яе душы.

Колькі доўжылася гэта хвіліна, яна не ведала. Скаваная, прыкаваная да халоднай мармуровай падлогі цяжкім яго паглядам, мармытала нейкія пакаяльныя словы, не адчуваючы ні іх сілы, ні іх бездапаможнасці перад тым, што адбывалася. Зрэдку, быццам пагуканая кімсьці здалёк, несвядомым сутаргавым рухам, які тут жа згасаў, спрабавала ўзняць галаву і потым доўга не магла пазбавіцца ад рэзкага болю ў патыліцы.

Боль... Тузаючы, патузваючы за тую тоненькую, ужо амаль неадчувальную нітачку, што спалучала яе з жыццём, пражытым і непражытым, адно ён, гэты боль, і не даваў Анэлі згаснуць, растварыцца ў халоднай цемрадзі, якая неадольна прыцягвала яе, уцягваючы ў сваю глыбіню, - не-не і выблісквала, успыхвала думка: штосьці не так, штосьці самае важнае, самае галоўнае...

- Ты думаеш, што ў храм мой прыйшла? - аднекуль з далёкай далечы вярнуліся, загучалі ў ёй словы Хрыста. - Ты думаеш, што ў храм мой прыйшла... Казаў жа і кажу: храм Божы - чалавек!

- Госпадзе! - страпянулася, выбаўляючыся са здранцвення, адгукнулася Анэля, і вокліч, кліч яе ўзляцеў, залунаў пад купалам храма, хоць і слаба, але разрэджваючы непраглядны змрок, што колькі ўжо часу ў ім панаваў. - Табе я ішла пакланіцца, Госпадзе! Табе хацела адкрыць сваё сэрца! Ты бачыш, Ты адчуваеш: у Тваім слове, у Тваёй любові, нічым мною не заслужанай, упершыню знаходжу я сілу і веру, веру, што ўратуе мяне гэтая сіла, што адно яна і можа мяне ўратаваць!

- Уратаваць? Ад чаго, ад каго цябе трэба ратаваць? Грэшная, як і ўсе на гэтай зямлі, і ты не зможаш і дня сярод людзей пражыць, зноў, так або йначай, не саграшыўшы. Адно, што няма пакаяння без граху, і я кажу, што аплачаныя ўжо ўсе грахі нашы, былыя і будучыя, ахвяраю Госпада, крывёю Ісуса, пралітаю за нас.

Яна ўжо зусім забыла, перад кім, укленчыўшы, стаяла, і калі зноў пачула зычны, раскацісты голас яго, грозны зварот яго, уздрыгнула. Вярнуўся ранейшы незразумелы страх. І ўсё ж нейкі дабратворны зрух, хоць і не да канца ёю ўсвядомлены, дзякуючы Вышэйшаму заступніцтву, у душы Анэлі, відаць, адбыўся, бо не схіліла гэты раз яна прыўзнятай галавы, не апусціла пагляду.

- За нас? Ці мо з-за нас пралітую? - спытала ціха, ледзь чутна, і, сабраўшы ўсю сілу, усю мужнасць сваю, ад твару, што, навісаючы над ёю, асвятляўся не дрогкім святлом ссунутых, адсунутых разам са сцяною кудысьці ўглыб свяцільняў, а нечакана праяўленаю і страшнаю ў гэтай праяўленасці воляю святара, пагляду ўсё ж не адвяла.

Няхай не толькі непарушная ўпэўненасць і непрыхаваная пагарда да яе, Анэлі, чыталіся на гэтым, скамечаным халоднаю ўсмешкаю твары перад ёю, але і адкрытая пагроза ўсяму, чым жыла Анэля дагэтуль, і мо самому жыццю яе, адступіць, паддацца страху і адступіць ці хоць бы схіліць галаву цяпер, у гэту хвіліну, азначала б больш, чым проста смерць. Яна ведала. Немаведама адкуль, але чамусьці пэўна ведала.

- Не баішся?

- Што? - гатовая да чаго заўгодна, перапытала, падымаючыся з падлогі і не перастаючы пільна, напружана сачыць за нерухомай цёмнай постаццю перад сабою.

- Хіба я не ў храме? Хіба не са служкаю яго гавару, каб баяцца пагрозы якога-небудзь з нячысцікаў, што толькі і чакае першага знаку маёй нязгоды з ім, маёй непакоры? - паспрабавала яна ўсміхнуцца, усмешкаю абараніцца ад таго, што кожнае новае імгненне адкрывалася вачам, і адно, што змагла, - пахіснуўшыся, устаяць на нагах там і на тым, на чым стаяла.

Стаяла ж (хоць дакладней было б сказаць - вісела) над адкрытаю пагляду прорваю, і хоць ніводным мастком не злучаліся нябачныя берагі гэтай чорнай прорвы і на вока не трапляла нічога, за што магло б зачапіцца ўяўленне, непадалёку, за колькі крокаў ад Анэлі, з самога гэтага нічога, з пустаты ўзнікала добра пазнавальная прастора храма. Таго ці не таго, куды зайшла сама яна колькі хвілін таму, вызначаць не ўзялася б, але тое, што яе, Анэлі, там, сярод апранутых ва ўсё чорнае людзей, не было, сумнення не выклікала.

Абрыўкамі, фразамі далятала час ад часу да слыху гнятлівая, змрочная музыка... Хоць мо і не музыка зусім, бо не-не і чуліся ў ёй цяжкія ўздыхі ці нават стогны, што мала чым нагадвалі чалавечыя, і тады тужліва сціналася сэрца і Анэлі зноў даводзілася падбадзёрваць сябе, звяртаючыся ў думках - усімі думкамі! - да Госпада...

Што гэта за храм, што ў ім адбывалася ці адбудзецца, пытаць таго, чыёй воляю, няйначай, разгортвалася перад ёю страшная ў сваёй неверагоднасці (сёння? тут? цяпер?) карціна, не мела сэнсу: наўрад ці стаў бы ён нешта тлумачыць. Ды і без тлумачэння хутка стала ясна, што не набажэнства правілася там, за нябачнай сцяною, а меса - адна з тых чорных месаў, якія, здавалася, даўно адышлі ў нябыт, знікнуўшы нават са старонак прыгодніцкіх раманаў. Сёе-тое з напісанага некалі пра іх Анэля чытала, але, па-праўдзе, няшмат і без асаблівае цікавасці: і думацца ж не думалася, што давядзецца вось так - ушчытную, амаль упрытык - сутыкнуцца з іх таямнічай рэальнасцю.

«З рэальнасцю?! Апамятайся! - умяшаўся ў думкі, пярэчачы ім, голас унутранай перасцярогі. - Ну якая гэта рэальнасць, калі ні дапяць да яе, ні абвергнуць? Паспрабуй наблізься - адразу рассеецца, растане ўсё ў змроку...»

З гэтым цяжка было не пагадзіцца, і Анэля пагадзілася. Але тут жа, ужо ў наступнае імгненне, забыла і пра перасцярогу, і пра сваю згоду з ёю, і пра ўсё іншае: тое, што адбывалася на вачах у яе, захапіла ўсю ўвагу, змусіўшы напружыць і зрок і памяць. Ды і тое! Неяк раптам змянілася асвятленне і ў шырокім, яркім промні святла, скіраваным на групу дапушчаных да месы - у цэнтр адкрытай пляцоўкі, дзе яны тоўпіліся, усё, паўсталае перад паглядам, стала выразным, да самай дробнай рысачкі і дэталі пазнавальным, быццам зусім не ўпершыню з'яўлялася яна сведкаю падобнай дзеі.

Натоўп апранутых у доўгае чорнае аблачэнне людзей з закрытымі насунутымі капюшонамі тварамі і ўскінутымі, зведзенымі ў адзін, утвораны імі цэнтр рукамі раптам распаўся, расступіўся, утвараючы круг, і ў крузе, пасярэдзіне яго, стаў бачны стол (ці штосьці, што яго нагадвала), на якім... На якім да рэзі, да слёз у вачах кантрастуючы з акружаючым паўзмрокам аголенасцю, пякучаю яркасцю распластанага на цёмнай паверхні цела свайго, ляжала жанчына. Так, так, маладая прыгожая жанчына, і ў гэтай аголенасці яе, недарэчнай, святатацкай тут, у храме, было штосьці жудаснае. Жудаснае і абразлівае. Не трагічнае, а менавіта абразлівае! Мо таму, што, міжволі чэрпаючы з уласнае памяці, Анэля чакала ўбачыць бязвінную ахвяру - асуджанае на гвалтоўную смерць дзіця, цішком прынесенае сюды якой-небудзь сквапнай на грошы старой, а ўбачыла блудніцу - аголеную блудніцу ва ўсёй яе грахоўнай красе. Мо таму, што, прыкаваная да яе, жывой ці мёртвай, не толькі паглядам, але і збуджаным глыбока ў душы страхам (ці то за яе, ці то за сябе), зусім не адчувала розніцы паміж ёю і сабою.

«Што гэта я? - папракнула сябе Анэля. - Не ведаю ж, ні хто яна, ні як апынулася тут...»

Тым часам музыка, напоўненая ўздыхамі, усхліпамі і гнятлівымі стогнамі, гучнела, з кожным новым акордам становячыся ўсё больш аглушальнаю, і калі раптоўна, літаральна на паўноце, абарвалася, стала ціха. Да жудасці ціха. Ні згуку, ні зруху. Анэля нават дыхання свайго не чула. Як аглухла. Хацела ўжо азвацца, загукаць, але тут цішыня лопнула, разарвалася па ўсёй сваёй шырыні ад рэзкага, адначасова ўсімі прысутнымі выгукнутага кароткага воклічу, які ўспрыняўся не як вокліч, а як рэзкі ўдар. Удар, пасля якога ў кожным з чорных разрываў прасторы бліснула, выбліснула лязо кінжала.

Чорныя постаці вакол стала, адступіўшы за межы асветленага круга, адступіўшы ў цень і як бы зліўшыся з ім, самі нагадвалі б прывідныя цені, калі б не гэтыя сталёвыя промні кінжалаў паперадзе, на ўзроўні закрытых твараў, скіраваныя вастрыём угору. Адзін, другі, трэці... Узяўшыся лічыць, Анэля ўжо ведала, што ўдзельнікаў гэтай дзеі, апроч ахвяры, дванаццаць, што хтосьці з іх вось-вось зробіць першы крок, першы жэст, які стане знакам для ўсіх астатніх. Позірк ужо ўлоўліваў ледзь заўважны хвалісты рух, які прабягаў па крузе, і Анэля напружылася, сама міжволі падаўшыся наперад: зараз, зараз круг разамкнецца!

Яшчэ падумала: «Хто - з іх? Што яму прадпісана зрабіць у наступнае імгненне?», але зглынуць уздых, што камяком сядзеў у горле, ужо не паспела. Круг разамкнуўся не там і не ў той момант, калі чакала, - і перш чым Анэля разгледзела, каго ён выпусціў, чорны цень матлянуўся да стала, бліснуў ускінуты кінжал, і вось ужо, рэзкім вывераным рухам усаджаны ў цела, ці побач з укрыжаваным на стале целам, пагойдваўся там з лёгкім, ледзь улоўным звонам.

Другі кінжал, трэці, чацвёрты... Зноў няўцямна лічыла Анэля цёмныя постаці - толькі цяпер у тым парадку, у якім адна за адной выступалі яны з ценю і, імкліва наблізіўшыся да стала, дакладна - ад замаху да ўдару - паўтаралі рухі першага. Кожны раз здавалася, што чарговы кінжал увап'ецца ў нерухомае цела жанчыны, рассячэ яго, каб выбілася, пырснула круга жывая кроў, але кінжалы, як таго і патрабаваў страшны сатанінскі абрад, утыкаліся побач, ушчытную да яго, паступова, крок за крокам, акружаючы, агароджваючы з усіх бакоў, па ўсёй даўжыні. І толькі калі надышла чарга апошняга, дванаццатага, удзельніка гэтай містэрыі і ярчэй, напружаней успыхнула святло над сталом, над матава-белым жаночым целам, распластаным, укрыжаваным на ім, стала ясна, што фінал набліжаўся.

«Не... Не...» - ведаючы, што ніхто не чуе, не пачуе яе і не маючы сілы крыкнуць, закрычаць што было моцы, шаптала Анэля, з жахам, ужо ў самае апошняе імгненне ўбачыўшы, усвядоміўшы, што на стале, прыколатая да яго адзінаццаццю кінжаламі, ляжала яна сама - яна, Анэля! - і яшчэ адно, апошняе, дванаццатае, лязо ўвап'ецца ёй у сэрца...

- Не!!! Не трэба! - закрычала, усё ж закрычала з самой нематы сваёй насустрач занесенаму ўжо кінжалу - і страціла прытомнасць.

Не адразу прыйшла яна да памяці, не адразу расплюшчыла вочы: жах яшчэ нейкі час трымаў яе ў сваіх ковах. І хоць працягу ўбачанага, па ўсёй верагоднасці, не было і быць не магло (яна ж жывая! яна працягвала жыць!), нешта - Анэля адчувала гэта - у суцемках вакол таілася, утойвалася. Што? Куды дзеўся гаспадар гэтага вечара, які быў тым, дванаццатым, падчас перапыненай месы і якога, нягледзячы на гэткае ж, як і ў астатніх, аблачэнне, яна, Анэля, нейкім неверагодным чынам у самае апошняе імгненне пазнала? Святла б сюды! Трошачкі больш святла!

Думка, палкае яе жаданне на міг зрушыла, ссунула цяжкую прастору, адкрываючы пагляду іншы, новы пласт рэальнасці, і, схамянуўшыся і не азіраючыся больш на перажытае толькі што, адно і асмелілася адзначыць Анэля, што зноў, як і раней, усё ў гэтай невядомай, незнаёмай рэальнасці тычылася яе.

Змяніўся час. Змяніліся людзі. Змянілася, хоць была яшчэ больш кашчуннай, дзея, у якой яны прымалі ўдзел. Храм - быў той жа. Стол (ці штосьці, што яго нагадвала) у цэнтры храма - той жа... Мо толькі асветлены быў крыху горш, бо не гарэлі свяцільні ні над ім, ні збоку, а святло, што давалі дзесяткі два запаленых і пастаўленых на амаль ушчытную падсунутай падстаўцы свечак, на любы рух ці ўздых злёгку пагойдвалася, раскалыхваючы ўсю сцяну суцемкаў вакол. Ад гэтага пакалыхвання ці ад хвалявання, з якім Анэля ніяк не магла справіцца, пагляд доўга не мог засяродзіцца на чымсьці адным, на чымсьці пэўным - усё, што ўспрымалася, успрымалася чыста інтуітыўна, быццам і гэта карціна выплыла з глыбіні яе памяці, быццам Анэля і не ведаючы ведала, што зараз адбудзецца ў яе на вачах. Што ўжо адбывалася...

Белыя халаты паверх цёмных кіцеляў і манаскіх балахонаў, белыя марлевыя навязы, якія амаль цалкам закрывалі твары, бліскучыя сталёвыя інструменты, што нечым няўлоўна нагадвалі нядаўна бачаныя кінжалы... Аперацыйная - дый годзе! Адно што на стале перад тымі, хто сабраўся вакол, ляжала не хворая, падрыхтаваная да аперацыі, а гвалтоўна вывалачаная з ускрытай срэбнай рбкі, апаганеная кашчуннымі дотыкамі мумія.

«Мошчы Святой Ефрасінні!» - падказала памяць, і Анэля балюча, усім целам здрыганулася: ведаць пра факт учыненага варварскага абследавання мошчаў святой, вернутых на пачатку стагоддзя ў Полацак, - адно, бачыць гэта кашчунства на свае вочы - зусім іншае. Заплюшчылася б, не пазірала! - ды нельга, не мела яна на тое дазволу ні ў гэтым часе, ні ў будучым, хто б за гэтым ні стаяў. Сведка? Значыцца, павінна засведчыць. Гневам сваім. Болем сваім. Жахам...

Ад жаху перад тым, што чынілася, цямнела ўваччу, і ўжо не вачмі, а самім сэрцам, здавалася, бачыла Анэля, як прагна, як бязбоязна цягнуліся рукі - мноства рук! - перш да верхняга аблачэння муміі, а потым і да блакітнай шаўковай мантыі, пад якой знаходзіліся мошчы, загорнутыя ў ліловы хітон. А «даследчыкам» і гэтага было мала: да самых мошчаў дабіраліся, самыя костачкі прагнулі перабраць, перамацаць, адпаведныя запісы ў пратаколе робячы!

- Развязвайце хутчэй, - нецярпліва гукнуў хтосьці з купкі людзей, якія назіралі за ўсім крыху збоку, і нягучныя святатацкія словы гэтыя былі першымі, што прабіліся да яе слыху, - адразу стала чуваць, як, ці то ад напружання, ці то ад задавальнення, сапе, схіліўшыся над муміей, «вучоны-археолаг», як патрэскваюць свечкі і шархаціць садранае і кінутае непадалёку шаўковае аблачэнне святой, як душыцца заціснутым дрогкаю рукою кашлем старая ігумення. - Ну ж, развязвайце!

- Не спяшайцеся, вас болей чакалі, - яўна праявіўшы непакору, азвалася адна з манашак пры ігуменні.

- Тут нічога няма, адны костачкі... Тут нічога... - шаптала, глытаючы слёзы, другая...

- Даўнасць муміфікаванага трупа вызначыць немагчыма, - атрасаючы ад праху стагоддзяў рукі і пакручваючы шыяй, змулянай высокім каўняром кіцеля, суха канстатаваў галоўны эксперт. - Але навуцы вядома, што пры наяўнасці добрых глебавых умоў трупы захоўваюцца ад дзесяці да тысячы гадоў.

- Што будзем рабіць... з гэтым? - груганом кружыў вакол згвалтаванай кашчунным аглядам муміі адзін з яго памочнікаў. - Ёсць якое-небудзь рашэнне?

- У Маскву, у музей атэізму адправім, - па-ранейшаму крыху нервова трос, атрасаў пульхныя рукі той, і толькі заўважыўшы, што ўсе прысутныя назіраюць за яго рухамі, сунуў рукі ў кішэні халата і спакойна ўсміхнуўся. - Закончыцца выстаўка - мошчы, як не намі і правільна вызначана, перавязуць у Віцебск, дзе яны будуць дэманстравацца ў мясцовым краязнаўчым музеі. Як адзін з экспанатаў. А то: святая... апякунка... патронка краю... У музей! У музей усё гэта - усю гэту старызну!

Апошнія словы ён не прамаўляў, а выкрыкваў, і вісклівы перарывісты крык яго, збудзіўшы рэха, не рэхам, а ўсёю тоўшчаю прасторы абрушыўся ўніз. Здалося, рушыўся, падаў цяжкі купал: міг-другі - і разгняце, раструшчыць усё і ўсіх, навекі, цяпер ужо навекі пахаваўшы пад сваімі абломкамі. Нават пылу не застанецца...

- Пыл заўсёды застаецца. Каб было з чаго прарасціць іншае - больш адпаведнае новым умовам, новым патрабаванням жыццё.

- Глыбакадумная выснова эксперта? - гэты раз тут жа і беспамылкова зрэагавала Анэля на з'яўленне толькі што нябачнага рэжысёра ўсяго, што адбывалася. - Ці проста іранічная заўвага аднаго з тых, хто ў любым са стагоддзяў, даўней і цяпер, імкнецца сваёю воляю вызначаць гэтыя новыя ўмовы і патрабаванні?

Яна адкрыта кідала выклік свайму змрочнаму субяседніку і разумела гэта. Ход быў за ім - і яна чакала. Чакала і дачакалася. Упершыню за ўвесь прамінулы час выйшаўшы з ценю і паўстаўшы перад ёю ва ўсёй сваёй жорсткасці і моцы, ён нейкі час моўчкі дзівіўся на яе: лёгкае недаўменне, што спачатку чыталася ў яго на твары, саступіла простай цікаўнасці, цікаўнасць хутка змянілася звыклай у дачыненні да яе, Анэлі, пагардаю, у пагардлівым позірку амаль тут жа з'явілася непрыхаваная дакука...

- Што? Не адпавядаю вызначанай мадэлі будучага чалавека? - не вытрымала занадта здоўжанай паўзы Анэля.

- Будучага... чалавека... Усё гэта толькі словы! - зморшчыўся той на яе пытанне, перш чым адказаў. - У будучым няма месца для чалавека. Ён зжыў сябе. Вычарпаў. Вынішчыў, так ніколі і не знайшоўшы недзе ў райскім садзе і хто ведае калі і як згубленага ключа да разгадкі таямніцы быцця. І можна толькі пасмяяцца з рэшткаў яго прэтэнзій, пашкуматаных гісторыяй.

- Чаго ж не смяешся? - змрачнеючы, назірала Анэля за тым, як раз ад разу, з кожным прамоўленым скрозь зубы словам мяняўся твар яго: і абыякавы, і крануты халоднаю пагардаю, ён усё-такі выдаваў яшчэ жывым, а тут...

Твару, здавалася, увогуле не было. Замест яго з-пад цёмнай невысокай шапачкі звісала маска - мноства самых розных масак, якія, тузанутыя за нябачную нітачку аднекуль знутры, лёгка змяняліся, увесь час замянялі адна адну, мяняючы ўвесь воблік таго, хто больш не выдаваў сябе за святара.

Чым даўжэй цягнулася здзіўленне Анэлі, тым цяжэй станавілася ў яе на душы: у нядобры час у нядобрае месца трапіла яна, і калі не дапаможа, калі пакіне яе, адступіўшыся, Гасподзь, то не выбрацца, не выйсці ёй адсюль жывою.

- Ты - д'ябал! Хтосьці з д'ябальскага адроддзя! - кінула ў адчаі, няздольная не тое што адступіць, кінуцца наўцёк, а і проста зрушыцца з месца пад цяжарам скіраванага на яе чорнага пагляду. - Нездарма ж нават воблікі, якія прымаеш, уваскрашаюць у памяці твары самых гнусных злачынцаў, самых жорсткіх з тых, што ведала людства, дыктатараў. Нездарма, разбураючы, адкідаючы і часавыя і прасторавыя межы, дэманструеш цёмную сілу сваю. Нездарма пужаеш!

- Пужаю? Усяго толькі пужаю? - засмяяўся той усімі сваім тварамі-маскамі, не зніклымі, як яна думала, а знятымі і нахабна падчэпленымі на сагнутай у локці руцэ, дзе яны і пагойдваліся. - Ды ты ўжо, лічы, мёртвая! Мёртвая і разлічылася - не з жыццём, а са мной вось тут, цяпер, разлічылася! - тым, што мела. Душою. Самой душою!

- Душа мая Госпаду належыць, а не табе! - гнеўным абурэннем, гневам сваім душыла Анэля ў сабе страх.

- Госпаду? Ну не! Перш чым спадзявацца на Вышэйшую волю, табе ачысціцца, паабдзіраць з сябе разам са скураю, разам з кавалкамі грэшнай плоці ўвесь бруд страсцей сваіх трэба было. Але ж ты ведала, што гэта балюча. Што на гэта ўсяго жыцця магло не хапіць. А жыць хацелася... Хочацца жыць, праўда?

- Толькі не тваёю воляю! Не з твае ласкі! - горда ўскінула яна галаву насустрач яго смеху, які не аціхаў, які то ўзлятаў, то, буйнымі аскепкамі барабанячы па плячах, асыпаўся ёй пад ногі. - Гаспадар, ды не мой! Не мой, чуеш?

Сама ж чула толькі сатанінскі смех, што сыпаўся і сыпаўся на яе, пакуль груда яго не пачала расці, вышэць, уздымацца вакол, пагражаючы пахаваць зажыва...

(«- Пуста было на шляху Хрыста... Ноччу цішком прыходзілі паслухаць яго, падзівіцца на яго і на яго словы, а днём пазбягалі, - расказвала Марыя Магдаліна купцы пракажоных, у чый пасёлак высока ў гарах прыйшла, пагуканая сэрцам, пагуканая жаданнем сваім, прагаю сваёй дапамагчы і словам і справай. - Так, так, куды б ні ішоў Ісус, расступаліся перад ім - хто са страхам, хто са злосным недаўменнем у душы! - а варта было яму павярнуцца, звярнуцца да іх, тут жа ўсе адступаліся, адступалі ўбок, у цень, далей ад святла яго незразумелага, ад цудадзейнай сілы, яму дадзенай. І нават тыя, хто сам прасіў у Хрыста збавення, ад хібу свайго, ад хваробы невылечнае пакутуючы, ледзь толькі атрымліваў дар яго шчодры, адразу пакідалі Збавіцеля і разбягаліся. І жадаў ён ускласці рукі, гатовы дапамагчы, - і пуста было вакол яго...

- Ты адно кажаш, Марыя, а мы і іншае чулі, - няўцямна пакалыхваючы руку, абматаную анучамі, як закалыхваючы боль яе, ціха запярэчыла маладая пасялянка. - Пераказвалі нам, што скрозь Ісуса натоўпы людзей суправаджалі на ўсіх шляхах яго, і на самым апошнім шляху - таксама.

- І гэта праўда, - змахнула Марыя з твару хмурынку, яшчэ ніжэй схіляючыся над ступкаю, у якой няспешна расцірала сабраныя для прыгатавання лекавай мазі карэньчыкі траў, - але зашмат горычы ў гэтай праўдзе. Фурыі сораму і ганьбы несліся за ім і з крыкам «Асанна!» прытворна махалі пальмавымі галінкамі ў той час, як ён ужо быў асуджаны. Імі ж - і ўсімі, хто тоўпіўся вакол! - асуджаны на здзек і гвалтоўную смерць.

- Не збаяліся... - прашамкала бяззубая старая, што ўсё сунулася, падсоўвалася бліжэй, напружваючы слых і час ад часу падносячы скурчаную, пакрытую язвамі руку да вуха. - Не збаяліся, кажу... Не падумалі, якімі наваламі, якімі мукамі некалі народ заплаціць за слепату іхнюю...

- Цана разбойніка аказалася вартаю натоўпу, - з непрыхаваным смуткам зазначыла, пацвярджаючы яе словы, Марыя. - Ісус жа... Гасподзь наш і тады, у тую хвіліну, не асудзіў нікога з іх. Па дабраце сваёй вялікай. З любові сваёй да людзей - да ўсіх нас, малых і грэшных перад ім. Прыняў муку, прыняў самую смерць, не пракляцце, а благаслаўленне сваё нам пасылаючы, - і ўваскрэс у славе Гасподняй, каб адтуль, дзе ён цяпер, з высі нябеснае, ззяць святлом сваім, суцяшаць нас сваёю любоўю.

Яна памаўчала, узносячы бязгучную малітву сваю, і калі прадоўжыла, паглыбеў у словах яе смутак.

- Міласцю Ўсявышняга пасланы быў Хрыстос на гэту зямлю, вечным пакаяннем і любоўю да незразумелага імі і ўкрыжаванага Хрыста, Сына Божага, адно і змогуць некалі людзі вярнуць страчаную ў слепаце і неразуменні сваім гэтую міласць.

- Змогуць? Думаеш, змогуць, Марыя? - шэптам перапытаў хтосьці.

- Калі навучацца жыць так, як Хрыстос вучыў, як Ён пакутнаю смерцю і ўваскрэсеннем сваім усім запаведаў.

Моўчкі, не спяшаючыся, закончыла Марыя работу, і калі паднялася з каменнага выступу, на якім сядзела, спакойна, са спакойнаю ўсмешкаю абвяла позіркам купку пракажоных у лахманах, усімі адвергнутых і забытых тут, сярод голых камяністых узгоркаў.

- Я не ведаю, калі - праз колькі гадоў ці праз колькі стагоддзяў - гэта адбудзецца. Ведаю толькі, што мы ўсе ступілі ўжо на шлях, паказаны нам Госпадам, асветлены любоўю Яго і мукаю Яго. І цяпер ад нас, ад кожнага з нас залежыць, ці пройдзем мы яго, як Ён прайшоў, ці дойдзем... «І апошнія стануць першымі», «і ўсім даецца па веры іхняй», казаў Хрыстос, і ў гэтых словах Яго - вечнае спадзяванне наша.

Прасвятлеў твар Марыі, заззяў позірк яе, падняты ўвысь, і, разыходзячыся, не-не і азіраліся, дзівіліся пасяляне, на першы кліч, па першым знаку гатовыя вярнуцца, укленчыць перад дзіўным святлом, што напаўняла ў гэту хвіліну і яе, Марыю, і вечар, што ўжо спускаўся з гор сюды, у адну з шырокіх горных расселін. Марыя ж ужо была не з імі, не тут - услед за думкамі, услед за шчасліваю згадкаю, у якой зноў гаварыў з ёю Гасподзь яе Ісус Хрыстос, імкнула душа, і нішто не магло запыніць, перапыніць яе ў гэтым памкненні. Нішто!

Тут, на зямлі, сярод людзей, няшчасных усімі стратамі, усімі бедамі сваімі, заставалася яна - і да канца будзе заставацца - адною з іх. Такою ж, а мо і не зусім такою, як яны, - не гэта, урэшце, мела значэнне. Адною з іх! А што дужэйшаю... Не ёй належала гэта сіла, а Госпаду - і, з імем Госпада на вуснах, Яго воляю павінна аддаць, раздаць Марыя яе слабым і абяздоленым, дапамагаючы кожнаму, каму патрэбна дапамога. Галоўнае - кожнаму, хто ўсёю сілаю душы прагне ачышчэння, прасвятлення свайго, давесці, штодня даводзіць тую ісціну, нятленнае святло якой нядаўна адкрылася ёй самой, падтрымлівала ў ёй веру. Шчырую. Безаглядную. Непарушную ў любой сваёй праяве веру ў Госпада, у любоў яго. Казаў жа: усім даецца па веры іх...

- Усім? - няўцямна перапытала і сама не пачула свайго голасу.

Калі ж пытанне вярнулася лёгкім павевам ветру, лёгкім воблачкам узнятага ім непадалёку пылу і закружылася над ёю, закружылася і Марыя. Ціха-ціха. Павольна-павольна. Так, каб не скрануць, не расплёскаць неба, што ўсё ўмяшчалася ў позірку, вылоўліваючы, вывуджваючы з глыбіні яго - з самое душы яе! - першыя свае агеньчыкі: агеньчык за агеньчыкам, зорка за зоркаю...

- Ма-ры-ыя!! Ты чуеш мяне, Марыя?

Яе хтосьці гукаў? Хто яе тут, між зорак, мог пагукаць? Ніводнаму клічу сюды не дамкнуць, ніводнаму голасу не прабіцца... Сінеча... Сіняя пространь без канца і краю, азораная гарачымі водсветамі зорных агнёў, зіхоткіх зорных рухаў, сярод якіх гублялася яе сцежка.

- Марыя-а!!

Яна чула і не чула трывожны кліч - і не хацела, не хацела вяртацца: недзе там, у далёкай далечы, у бязмежжы - пакінуты некалі дом, пакінутая аднойчы нябесная айчына, і калі здолее яна адшукаць яе, вярнуць...

- Жыццё не адпускала цябе, Марыя, - запыняў, перапыняў яе імклівы рух чыйсьці мяккі папрок, чыйсьці голас, і Марыя пазнала, цяпер пазнавала яго. - На зямлі, на камяністай горнай сцежцы пад начным небам чакае цябе цела тваё - па зямлі, праз зямныя нягоды павінна ты дайсці да смертнага часу свайго, да нясцерпнай мукі гэтага часу, за якой толькі і адкрыецца душы новы шлях, новая - большая! - магчымасць. У радасці, у сваім радасным памкненні ўвысь, у Бязмежнасць, якой ты, як і ўсе, належыш, ты забыла, што перш усе даўгі трэба аддаць, усе абавязкі перад жывымі і мёртвымі выканаць. Тое, зямное, жыццё тваё яшчэ не адпускала цябе, Марыя. Азірніся!

Скараючыся, азірнулася Марыя назад - і тут жа ўбачыла горную граду над Генісарэцкім возерам, шырокую расселіну паміж гор, у самым пустынным месцы іх, каменны выступ непадалёку ад звілістай сцежкі, на якой... На якой ляжала яна, Марыя, - яна сама! І гэта было так дзіўна, так ашаламляльна нязвыкла - наблізіцца і ўзірацца ў сябе самую, у тое, як, раздвоіўшыся, раздзяліўшыся, была яна адначасова, аднамомантна і той, што нерухома, непрытомна ляжала на камяністай сцежцы, і іншай - той, якая ўзіралася ў сябе, непрытомную, аднекуль зверху, зводдаль і зверху.

- Пакінутае табою цела чакае... Ну ж, Марыя! Вяртайся! Нядоўгі і пакутны шлях у цябе наперадзе, але ты сама абрала служэнне Ісціне, і гэта - твой шлях.

- Ты ўсюды са мной, Госпадзе!

- Усюды, дзе гучыць імя маё ў тваім сэрцы, - ледзь толькі адчула яна сябе на зямлі, з'явіўся Ісус у знаёмым вобразе сваім проста перад ёю, у цяні каменнага выступу, што навісаў над сцежкаю: падкурчыўшы, як зазвычай, пад сябе ногі, сядзеў, усміхаўся на тое, як няўцямна агладжвала яна прыкамечаны хітон свой, быццам наноў звыкаючыся і з ім і са сваімі рухамі. - Бачу: адчула цяжар зямной прыналежнасці і сваю прысутнасць тут, у шчыльным зямным часе, і не ведаеш, радавацца ці засмучацца.

- Што гэта было, Настаўнік? Адкуль я вярнулася?

- Людзі называюць гэта смерцю.

- Смерцю?! - здзівілася. - Тое, што я перажыла, - ярчэйшае, рэальнейшае за жыццё!

- Таму што гэта - жыццё духу. Яно раптам прыадкрылася табе ў той момант, калі небам, нябеснаю далеччу напоўнілася душа твая, гатовая прыняць яе. Ты крыху апярэдзіла зямны шлях свой, і мне, паслухмянаму волі Ўсявышняга, трэба было ўмяшацца - не даць табе ўпасці і разбіць, расплёскаць чашу.

- Але ў мяне няма ніякай... - не закончыла фразы Марыя, пачуўшы ціхі смех Ісуса.

- Я гавару пра чашу, нябачную воку, якая напаўняецца лепшымі дасягненнямі духу на працягу ўсіх тваіх жыццяў: не данесці, раней часу расплёскаць назапашанае было б недаравальна, - патлумачыў ён. - І ты, Марыя, забудзеш зараз і толькі што перажытае, і толькі што пачутае ад мяне: не прыйшоў яшчэ жаданы час, не наступіў.

- Што я павінна рабіць, што мне зрабіць, каб ён наступіў?

- Нідзе, да самага канца не збочваць са шляху, якім ідзеш і які прывядзе да наканаванага.

- Перш чым я забуду ўсё, што належыць забыць, скажы: чаму людзі, глыбока няшчасныя ў сваёй слепаце, у сваёй пакінутасці сам-насам са сваімі няшчасцямі, не паверылі табе - таму, хто прыйшоў зрабіць іх відушчымі? Чаму з такой нянавісцю, з такой шалёнай злосцю адпрэчвалі дар, табою прынесены, словы, табою моўленыя? Чаму, замест таго, каб з усёю пашанаю ўзвесці на прастол і ўславіць як свайго Збавіцеля, яны паслалі цябе на смерць?

- Сама кажаш: сляпыя... - не адразу адказаў Ісус, задумліва ўзіраючыся ў Марыю ці ў штосьці, што бачыў далёка за ёю, і сумная ўсмешка кранула твар яго. - Сляпога не зробіш відушчым, адкрыўшы зямныя вочы яго, калі не збудзілася, не выбавілася з цяжкага шматвекавога сну яго душа: шмат чаго ўбачыць ён вакол, у наноў адкрытым з дапамогаю вернутага зроку свеце, - шмат светлага і змрочнага, радаснага і жахлівага, добрага і злога, наскрозь раз'едзенага хлуснёю, але ўбачыць - яшчэ не азначае, што ўсвядоміць, асэнсуе... Так ужо склалася ў чалавечым жыцці, што часцей вабіць якраз ілжывае, яркае ў сваёй ілюзорнасці і ілюзорнай лёгкасці і даступнасці, і не заўсёды, не кожны прыме, схоча прыняць шлях няспыннага пераадольвання зямной прыроды сваёй нават дзеля самай высокай мэты, не кожны паверыць, што, аднойчы патрапіўшы ў павуцінне шмат у чым ілюзорнай будзённасці, яму, слабому перад кожнаю спакусаю яе, не вырвацца. Самому, без дапамогі, не вырвацца.

- Усе просяць дапамогі, і калі яна прыходзіць, адштурхваюць пададзеную ім руку, - азвалася, не хаваючы горычы, Марыя. - У лепшым выпадку - адштурхваюць, нярэдка гатовыя распнуць, закідаць, забіць камянямі дужэйшага, шчадрэйшага душою. Хіба можна ім, такім, дапамагчы?

- І подзвіг у тым, Марыя, каб спакойна, годна, без скаргаў і шкадавання прыняць і няўдзячнасць, і самую смерць ад людзей. Ведаць, што чакае, - і не адмовіць у дапамозе, а кожнаму падаць руку і паспрабаваць уратаваць, не даць загінуць яму, грахоўнаму і асуджанаму сваімі грахамі на доўгае пакутнае выкупленне, ратуючы не так яго самога, як душу яго, чыстую душу, удыхнутую ў яго некалі Ўсявышнім, - спакойна патлумачыў Ісус, і было ў гэтым спакоі яго столькі сілы, столькі перакананасці, што і на Марыю яны праліліся, і яе напоўнілі. - Не сённяшнім днём, не сённяшнім чалавечым векам пачалося жыццё на зямлі, не імі завершыцца, і, каб уведаць, убачыць працяг яго такім, якім паўстане, стане яно некалі, згодна з планам Усявышняга і Воляю Яго, зазіраць трэба значна далей, чым дадзена сёння, магчыма, сёння каму б там ні было. Царства Божае наступіць не раней, чым усе, вартыя яго, дапамагаючы адзін аднаму адольваць нягоды і смяротныя мукі, пройдуць увесь шлях, наканаваны чалавецтву. Многія адступяцца, многія памкнуцца здрадаю адкупіцца ад слабасці і бязвер'я і загубяць душы свае, але будуць і тыя, перад кім адчыніцца апошняя брама.

- А я... - падалася да яго паглядам Марыя. - Ці буду я сярод іх, Госпадзе? Ці адолею ўсё, што выпадзе мне на гэтым доўгім шляху?

- Калі захаваеш гэткаю ж чыстаю, гэткаю ж палкаю веру ў Сілу Нябесную, якую чуеш у сабе, то адолееш, - падняўся Ісус, жэстам утрымаўшы Марыю там, дзе яна сядзела. - У кожную па-сапраўднаму цяжкую хвіліну, на ўсіх скрыжаваннях зямных і нябесных дарог, перад кожнаю зменаю жыцця адчуеш ты помач маю і падтрымку. Мо хіба не прымеш, не прызнаеш...

- Не, не! Як я магу, Ісусе?! Госпада свайго бачу я ў Табе, Светлым, - Госпадам прыйдзеш Ты некалі на зямлю, і ўсё, чаго прагну я, чаго буду скрозь усёю душою сваёю прагнуць, дык гэта ніколі нічым не заслужыць асуджэння Твайго, гневу Твайго праведнага, - ведаючы, што надоўга развітвалася, развітваецца цяпер з Ісусам, плакала і не чула сваіх слёз Марыя.

- А цяпер, Марыя, ты забудзеш - пакорная слову майму, забудзеш усё перажытае і пачутае толькі што, хоць і застанецца, да канца дзён тваіх, гэтых і любых наступных, будзе жыць яно, нятленнае, незабыўнае, у тваёй душы.

- Дабраслаў, Госпадзе!

- Ды будзе нязгасным святло ў тваёй душы, Марыя! Ды ахавае цябе імя маё - цяпер і навекі! - ад цёмных сіл, што неаднойчы памкнуцца авалодаць тваім шляхам! Ды будзе вечна з табою благаслаўленне маё...

- Люблю Цябе, Госпадзе! Люблю Цябе!

Кліч вырваўся з грудзей і, ламаючы, крышачы цішыню, што ўсёю тоўшчаю сваёю прыціскала Марыю да зямлі, доўга - здавалася, цэлую вечнасць! - біўся ўгары, у зорным святле, і, калі стаў слабнуць, аціхаць, у Марыі ўжо не было сілы расплюшчыцца і зірнуць услед Ісусу...»)

 

19

 

Яна ўсё яшчэ ў храме? Яна ўсё яшчэ...

Думка не ішла далей: адны і тыя ж словы таўкліся ў галаве, паўтараючыся, вяртаючыся зноў і зноў, і нават адчайным напружаннем волі не магла Анэля іх адагнаць. Не ставала святла, хоць бы іскрачкі святла, што прабіла б тоўшчу змроку, пад якою апынулася яна, пераможаная, адкінутая назад, у бяспамяцтва, сатанінскім смехам, а святла, нават самай малой іскрачкі яго, у ёй не было. Не было, ці не знаходзіла яна, не адчувала... Змрок гусцеў. Ад яго патыхала смяротным холадам. У гэтым холадзе - ахопленае, здушанае яго ліпкімі шчупальцамі - стыла, спынялася сэрца...

- Апамятайся, апрытомней, Анэля! Ты патрапіла ў павуціну... Ты не маеш права, не можаш здацца! - ледзь толькі аціхлі, сталі нячутнымі ўдары сэрца, загучалі галасы, шэпты вакол, адначасова з усіх бакоў. - Гэта лавушка... Ты проста забыла, што можаш абараніцца, як заўсёды дагэтуль баранілася, імем Госпада. Гасподзь не пакідае тых, каму патрэбна Яго дапамога! Чуеш?

Хтосьці гукаў да яе? Хтосьці будзіў яе, трос за плечы, вызваляючы са здранцвення? Ёй жа балюча...

- Мне балюча! - працівілася, адчуваючы, як то сцінаецца, то зноў, адчайным, сутаргавым рухам, распростваецца пад ударамі колкіх пякучых токаў, што, скаланаючы, праціналі яго наскрозь, знямелае цела. - Балюча!

- Табе і павінна быць балюча: болем у тваё цела вяртаецца жыццё, болем вяртаецца свядомасць...

- Ты, Дан?! - выдыхнула, выгукнула, апрытомнеўшы і пазнаўшы, як ёй здалося ў гэты момант, адзін з галасоў, і такі адчай выплеснуўся ў прастору ціхім воклічам яе, што скалыхнуўся, адступіў на колькі імгненняў змрок. - Госпадзе... Гэта ты, Дан!

- Гасподзь гаворыць праз мяне, Анэля, - выплыў, паўстаў перад ёю твар Дана, каб тут жа знікнуць, зноў зліцца з цемнатою, пакінуўшы на хісткай сцяне яе толькі лёгкі расплывісты водсвет. - Сцяна змроку перад табою не ўяўная. І ўсё ж ад цябе, ад тваёй рашучасці залежыць, ці ўстаіць яна, ці ўтрымае тваё памкненне да святла. Ты ўперлася, балюча ўплішчылася ў гэту сцяну, таму што настаў дзень, калі ты не змагла размінуцца з сабою - сабою не толькі вось гэтай, сённяшняй: твой адчай перад тым, што пачало адкрывацца душы, твой зварот да Госпада зрушыў усе часавыя пласты, усе адоленыя і неадоленыя некалі ступені свядомасці, і цяпер няма, не будзе шляху назад, і смерць - не выкупленне...

- Святла б сюды! Хоць промнік святла!

- Святло ў табе, Анэля. Яно не згасала ў душы тваёй, - не знікаў, шырэў, расцякаўся ў паветры цьмяны водсвет, у якім, за якім мроіўся Анэлі Данаў воблік, Данаў твар. - Пажадай толькі, малітоўна, усім сэрцам пажадай абмыцца гэтым святлом, ачысціцца, і Гасподзь пачуе цябе.

- Госпадзе, дапамажы мне! - узмалілася яна, вырываючыся з адчаю. - Знаю: не Ты мяне пакідаў - я ад Цябе адступалася, і вось цяпер прагну наблізіцца, паўстаць перад Табою з малітваю пакаяннаю і не магу. Дапамажы мне зрабіць першы крок, асвятлі хоць адну прыступку да парога Твайго - і вернецца да мяне сіла, і стане апораю цярпенне, і больш не пакіне мяне мужнасць!

Палка, сэрцам прасіла Анэля, не чуючы ўласных слоў, не чуючы слёз, што каціліся па шчоках, - і з кожным моўленым словам, з кожнаю пралітаю слязою лягчэла ў яе на сэрцы. Калі ж паблізу, быццам у адказ на яе малітву, у чорнай павуціне змроку з'явілася, затрымцела ледзь заўважная іскрачка, што то набліжалася, то аддалялася, адплывала і ўсё ж не гасла, ні на імгненне больш не згасала, Анэля адчула, як глыбокаю ўдзячнасцю напаўняецца сэрца яе і сіла, здавалася, дарэшты растрачаная сіла, вяртаецца.

Павуцінне... Змрок аказаўся густым павуціннем, у якое яна, Анэля, патрапіла хто ведае калі, і трэба было паспрабаваць выбрацца з яго - зноў і зноў спрабаваць выбрацца, вырвацца! Пакуль жывая. Пакуль пры сваёй памяці.

- Рана ці позна падобны міг наступае ў жыцці кожнага, нават калі гэта апошні яго міг... - зноў пачула голас Дана. - Чалавека, чалавецтва, гатовае нарэшце зноў павярнуцца да неба, пагукаць Бога, утрымвае, слепіць, душыць у сваёй павуціне змрок, і той, у кім жыве, у кім да канца не згасла святло, адчувае гэта. Праз сваю ўласную пакуту адчувае. І ці палохаецца і адступае, ці ўступае ў барацьбу, не адразу згадаўшы пра малітву, пра тое, што яна павінна зліцца з малітваю Зямлі, стаць малітваю чалавецтва. Іначай - паражэнне. Паражэнне, страшнае сваёй неадменнасцю. Калі там, на самай апошняй мяжы, стане ясна - гэта быў апошні выбар, апошняя магчымасць выбару.

- Быццё пачынаецца на мяжы небыцця - так, здаецца, казалі мудрыя... - хоць ніяк не магла засяродзіцца на яго словах, змусіла сябе адказаць Анэля, абы гаворка працягвалася, абы голас гучаў! - Ты - адтуль, дзе ты цяпер абвяргаеш іх, Дан?

- Не. І ўсё ж выбар заўсёды за чалавекам!

- І за мной? Тут? Цяпер? Пасярод адзіноцтва? На самым дне змроку?

- Калі не адступіш, не памкнешся, як робяць зазвычай, схавацца за сляпым, наіўным спадзяваннем неяк абхітрыць, абмінуць наканаванае, будзеш змушана зрабіць выбар. Па сутнасці, ты ўжо зрабіла яго, асмеліўшыся зірнуць на тое, што ўпершыню так поўна, так страшна адкрываецца ўнутранаму, духоўнаму зроку твайму, - часам глухнуў, амаль знікаў яго голас, але, нягледзячы на гэта, Анэля чула кожнае моўленае слова. - Злякалася душа твая, крануўшыся невядомага, і я пасланы... я прыйшоў сказаць: зможаш, здолееш ступіць далей, зрабіць яшчэ адзін крок - і пачнецца, абавязкова пачнецца пакутнае выбаўленне ад усяго цяжкога і грахоўнага, і Сілы Нябесныя не пакінуць цябе ў барацьбе...

- У барацьбе? - напружвала яна зрок, каб у змроку, што па-ранейшаму шчыльна акружаў яе, вызначыць хоць бы месца, адкуль то горш, то лепш чуўся голас Дана.

- Ты ж разумееш, што я - пра барацьбу духу. Пра барацьбу за тваю душу - за той мост, які звязвае яе з вечнасцю, з тым берагам яе, на якім стаіць Гасподзь наш.

- Але ж перш трэба неяк вырвацца з павуціння!

- Гэта няпроста. Кожнай нітачкай, кожнай вытканаю са змроку павуцінкаю караніцца яно ў тваіх страсцях і жаданнях, дагэтуль, за шмат вякоў, не зжытых да канца, і рваць давядзецца па жывым. Гэта не спыніць цябе, я знаю. І крывава-чорны водсвет на ўсім, чаго кранаецца пагляд, гаворыць, што барацьба ўжо ідзе, што ты распачала яе, Анэля. Распачала - і прадоўжыш. І ўсе памкненні, спраўджаныя і няспраўджаныя, усе перамогі і паражэнні на неабсяжным прасцягу жыцця твайго духу, у гэтым увасабленні і ва ўсіх іншых, пройдуць у цябе перад вачамі - і з кожным тваім рухам да святла, з абрывам кожнае павуцінкі, згубнае для яго, іскрачка святла, што з'явілася перад табою, будзе ярчэць, расці, пакуль не ператворыцца ў зорку. У тваю зорку, Анэля. Тут, на зямлі, ці вышэй...

- Дан! - гукнула яна, спалохаўшыся цішыні, што наступіла, здавалася, раней, чым адгучалі апошнія словы. - Да-ан!!

Цішыня не азвалася. Адно ўздрыгнула, затрымцела ў яе глыбіні светлая іскрачка, пакінутая Данам, ды і то так слаба, так незаўважна, што наўрад ці можна было ўгледзець гэты яе рух. Анэля і не ўгледзела. Хоць і чаплялася паглядам за яе, баючыся згубіць і не знайсці потым у змроку, а не ўгледзела.

Павуцінне... Ужо ж, не толькі яна, Анэля, заблыталася ў чорным, нябачным дагэтуль, павуцінні, якім аблытана зямля, а выходзіла: ад яе - цяпер, у гэтыя хвіліны, - ледзьве не ад яе адной залежала, ці зрушыцца, ці пачне разблытвацца гэты жахлівы клубок, паціху, ад уздыху да ўздыху, паслабляючы свой ціск. Ціск, што трымаўся на страху і тым здранцвенні, амярцвенні душы, якое ён, калі не працівіцца, выклікаў, - што ўжо што, а гэта яна адчула адразу! І Дан гаварыў...

Згадка пра Дана збудзіла прыціхлы было боль - боль вярнуў адчуванне рэальнасці, адчуванне таго становішча, у якім апынулася воляю выпадку ці воляю лёсу, і Анэля, сабраўшы ўсю волю, усю сілу ўяўлення, рашуча адхінула, адкінула ўбок запону змроку. Таму, што запона паддалася і адхінулася, здзівіцца не паспела: цішыня зрушылася, стужка жыцця пачала адкручвацца назад, усё хутчэй і хутчэй, і трэба было ўсачыць за кожным зрухам думкі, за кожным ледзьве ўспрымальным усплёскам пачуцця і нейкім чынам усвядоміць іх - усё, што за імі, на колькі кароткіх імгненняў адкрывалася.

Хоць што - адкрывалася? Што?! Ні апісаць у знаёмых словах ці вобразах, ні, тым больш, дакладна вызначыць, пазначыць хоць бы адну з праяўленых выяваў было проста немагчыма: усё рухалася, узнікаючы і тут жа патанаючы, раствараючыся ў гэтым руху, адначасова, аднамомантна - адно ў адным, і ўсё мела нейкае дачыненне да яе, Анэлі, а повязі не ўлаўліваліся, не паспявалі акрэсліцца, высвеціцца.

Святло! Не ставала святла... І ледзь толькі падумала пра гэта Анэля, з'явілася разуменне таго, што трэба было рабіць і зрабіць. Святло - у ёй самой. Агонь - у крыві яе. І, каб успыхнуў ён, падпаліўшы, спаліўшы хоць адну з павуцінін, трэба выдзіраць гэтыя павуцініны з карэннем, што гнездзіцца ў мінулым, - з тканкамі плоці, над якой гэта мінулае мае ўладу. І тады пырсне кроў, і ўзгарыцца з гарачых яе кропель агонь. І няхай апаліць агонь не толькі павуцінне, якім яна аблытана, а і яе самую, пакідаючы на целе страшныя апёкі, але рух стане заўважным, бачным, ковы пачнуць паступова слабнуць.

Так, так, толькі ўспышка агню, няхай нават кароткая, можа выхапіць з цемры хоць невялікі кавалак яе, невялікі (застылы ў ім - ім, гэтым кавалкам!) жыццёвы прамежак. І стане відаць на крок далей, і спатрэбіцца новы крок, новы зрух.

Анэля цяжка дыхала, задыхаючыся ад напружання: усё рухалася, узнікаючы і тут жа патанаючы, раствараючыся ў самім сваім руху - і нельга было ўчапіцца - паглядам, воклічам, думкаю, - зачапіцца за што-небудзь канкрэтнае і калі ўжо не асязальнае, то хоць добра бачнае і пазнавальнае. Вузлы, перапляценні ліній і плямін, размытыя абрысы постацей і твараў, вычварныя рухомыя цені ці то дзівосных раслін, ці то нейкіх невядомых істотаў, чорныя смерчавыя завіхрэнні і далёкія каляровыя бліскі... Калі пагляд выхапіў з руху, з бясконцых яго ўсплёскаў і пераўтварэнняў край пахіленай каменнай сцяны і, прыляпіўшыся да яго, пачаў выцягваць, падцягваць да сябе, бліжэй і бліжэй, Анэлі на момант здалося, што сцяна, вастраверхая сцяна піраміды выламвалася з яе самой, з грудзей яе, і канца гэтаму жаху, гэтаму болю не будзе.

- Ты - жрыца?! - накочваўся аднекуль з глыбіні болю знаёмы сатанінскі смех. - Сам Рамзес схіляў перад табою галаву?! Ды зірні на сябе, на сваё ўлонне, апаганенае, залітае чорнаю крывёю богаадступніка, падасланага мною! Доўга, ха-ха-ха, давядзецца адмывацца крывёю ўласнаю!

- Госпадзе! - марна спрабавала яна нейкі час адхіснуцца ад смеху, ад таго, што адкрывалася за ім. - Госпадзе, Табою хачу быць пакаранаю за адступніцтва сваё ад запаведанага, за слепату, на мяне насланую, якую прыняла я за любоў... Не адштурхні маёй просьбы пакаяннае - пакарай, але не аддавай гэтай цёмнай сіле!

- Цёмнай сіле? Дзе ты бачыш цёмную сілу, няшчасная? - бліснуў над ёю, над усім толькі што паўсталым перад ёю, зіхоткі меч у чыёйсьці нябачнай руцэ, і вось ужо са свістам рассякаў гэты меч паветра, рассякаючы, адсякаючы ад Анэлі цэлы пласт часу.

Убачыўшы кроў, што тачылася з раны на плячы, выціраць яе Анэля не стала: кроў павінна была ўспыхнуць і, успыхнуўшы, агнём, гарачым языком агню перакінуцца яшчэ на колькі цёмных павуцінін!

І кроў успыхнула. Успышка зноў, хоць і чакала яе Анэля, аказалася нечаканаю, нечакана кароткаю, але агонь, вокамгненны ўсплёск яго паспеў захапіць некалькі павуцінін і прабег крыху далей, чым першы раз. Гаснучы ж, згасшы, застыў цяжкою залатою кропляю - цяжкім залатым шчытом, на якім, як на падмурку, пачаў падымацца, расці храм... Не, хутчэй, не храм, а палац, з чатырох бакоў па вуглах аточаны высокімі калонамі, паміж якімі, на адной са сцен, што раптам стала нагадваць аграмадны, ва ўсю шырыню скіраванага на яго пагляду, экран, узнікла знаёмая выява...

- Не пазнаеш сценаў знакамітага кніжнага сховішча ў Александрыі?

- Зноў ты?!

Страх, здзіўленне, абурэнне, гнеў - усё сплялося ў недаўменным воклічы: выйшаўшы, здавалася, з самой сцяны, лёгка, нязмушана сышоўшы з яе на пляц, выкладзены плітамі, стаяў перад ёю той, каго толькі што адагнала малітвамі.

- Бачу, не рада сустрэчы? І, хоць мінула ўсяго некалькі стагоддзяў, спадзявалася, што яе ўжо і не будзе, а след твой згубіўся недзе ў прасторы і ў часе? Марныя спадзяванні! І прастора і час - катэгорыі зямныя, разлік жа ідзе не па зямных законах.

- Разлік? Які разлік можа быць з такімі, як ты?

- Ну-у-у... Нехта ж павінен плаціць за ўсё, што мы чынім на зямлі і вакол яе! З духоўных жабракоў, голых перад небам і абраннікамі яго, з адпрэчаных самім шляхам - што возьмеш? А ты... - бязгучна смяяўся ён, пагладжваючы старога ворана, што сядзеў у яго на плячы. - Ты - іншая справа! І саграшыш, і не саграшыш, а каешся, малітвамі шлях свой высцілаючы. Варта непрыкметна падмяніць кірунак, падсунуць якую з невядомых табе і прывабных карцінак будучыні, будучага жыцця - і спісвай на цябе, аслеплую ад гонару, любое са сваіх зладзействаў! Як вось гэта, сённяшняе...

Мурашкі папаўзлі ў Анэлі па спіне, калі, знямелая ад нахабства цёмнага свайго ганіцеля, убачыла, пазнала яна сябе ў старым з распатланымі сівымі валасамі, што горбіўся над разгорнутым пергаментам: заняты сваім даследаваннем, ён не зважаў на агонь, што, узнікшы невядома адкуль, узгараўся ўсё мацней, падбіраючыся ўжо ўшчытную да стала.

- Узнікшы невядома адкуль? - пачуўся з-за спіны, з кожным імгненнем гучнеючы, знаёмы сатанінскі смех. - А мы нашто? Цябе ж, цябе асудзяць за падпал, за пажар, што знішчыць бібліятэку! Цяжкі-і грэх... Доўга будзеш за яго расплачвацца! Старэчая слабасць, ха-ха-ха! Неасцярожнае абыходжанне з агнём свяцільні! Забыла? Паспела ўжо забыць?

Смех гарачымі іскрамі рассыпаўся вакол - і адзін за адным, проста ў яе на вачах, успыхвалі старажытныя манускрыпты, звезеныя з усяго свету бясцэнныя пергаменты. Хутка ўзгарэлася, запалымнела ўсё, што магло гарэць, і Анэля - той, кім яна была там, пасярод пажару! - у адчаі, сарваўшы штосьці з апраткі і хвошчучы па языках полымя, кінулася ў самае пекла яго, не разумеючы, не адразу зразумеўшы, што тушыць пажар ужо позна і вось-вось успыхне яна сама...

- Яшчэ як успыхнеш! - падтакнуў хтосьці толькі падуманаму Анэляй, і, апынуўшыся недзе ў іншым часе, у іншай рэальнасці, яна не схацела, не хацела пазнаваць ні голасу, ні таго, каму ён належаў, хоць тут жа, канешне, пазнала. - Сваю дравінку ў касцёр, на якім цябе як вядзьмарку спаляць, ледзь толькі агучу я вынесены прыгавор, кіне кожны з іх. Бачыш? Усе тут. Усе! А шмат жа каму з іх ты ў свой час дапамагла, злячыўшы ці іх саміх, ці іх скаціну і не ўзяўшы за гэта платы.

- Сляпыя... Усё яшчэ сляпыя... - не на яго словы, а на свае думкі азвалася Анэля.

- Дык вось жа і сляпыя, а - жывуць! Яны - жывуць, а ты на касцёр пойдзеш, на пакутную смерць. І ўсё таму, што не хочаш іхняй долі, не прымаеш іхняй пакоры і дагэтуль пераканана, што ўсе яны вартыя Гасподняй любові і з цягам часу стануць здольнымі адказваць дабром на дабро.

- Так і будзе, - і цяпер не павярнулася яна да яго. - І калі б не ты... Калі б не тыя, каму ты служыш...

- Ну-ну-ну! Высока замахваешся! - перайшоў ён на злосны шэпт. - Саўешся зараз ад болю і жаху - і згарыш! згарыш! І ніхто - чуеш? ніхто! - не прапануе паратунку, як я нядаўна прапаноўваў. З чыстага спачування. Хоць мог бы...

- Не мог! - азірнулася яна цераз плячо, ступіўшы, сама, без падштурхвання катаў, якіх апярэдзіла, ступіўшы да складзенага кастра. - І не зможаш, пакуль будзе жыць ува мне ці ў кімсьці з іх вера ў Вышэйшы Суд, перад якім некалі немінуча ты і такія, як ты, паўстанеце, якога вы баіцеся.

- Ведзьма!

- Ведзьма! Ведзьма! - ускінуўся, зароў натоўп у адказ на слова асуду, на першыя языкі полымя, якое прагна пацягнулася ўгору, да слупа, да яе, Анэлі...

Болю не было. Ці мо яна не адчувала. Высока над ёю калыхалася штосьці празрыста-блакітнае, халоднае, нежывое... Яно не магло быць небам - тым небам, якім яго Анэля памятала яшчэ зусім нядаўна, у часе малітвы, калі, пагуканая вышынёю, апусцілася перад ім на калені проста ў полі, сярод пахкіх траў. Праўда, штосьці потым здарылася... Штосьці жахлівае...

- Што жахлівага ў тым, што рана ці позна здараецца з кожнаю юнаю асобаю? Пад сукняй манашкі гэткае ж гарачае цела, што і ў астатніх!

- Згінь! Адыдзі, сатана! - прыкусіўшы вусны, праз сілу тузанулася яна прэч ад голасу, ад ценю за ім, спрабуючы адпаўзці як мага далей і пакідаючы за сабою крывавы след. - Гасподзь не пакіне мяне! Гасподзь абароніць мяне ад цябе!

- Не ад мяне яму трэба было бараніць цябе, ягоную служку, а ад таго вясковага дэбіла, які, накінуўшыся ззаду, гвалціў, утаптваў цябе ў гразь і кроў у мяне на вачах!

- І тваёю воляю... - выціснула з сябе Анэля і, хоць чула, што апошняя сіла пакідала яе, прадоўжыла: - Смерць ачысціць цела гэта, і нядоўга табе радавацца мукам маім... Душа ж мая, як і раней, устане перад Госпадам сваім, і няма ў ёй месца нават для пракляцця табе...

- Мы яшчэ сустрэнемся! Мы неаднойчы яшчэ - не ў тых, дык у іншых абліччах - сустрэнемся! Чуеш?

- Чуеш? Чу-еш... чу-еш... - асыпалася, рассыпалася, то тут, то там натыкаючыся на сцены і вяртаючыся назад, да яе, рэха, і хутка Анэлі пачало здавацца, што сколкі яго, цяжкія вострыя сколкі сталі ўздыблівацца, расці, зрастацца ўгары, над галавою, утвараючы тунель, чорны жудасна-бясконцы тунель, які праз колькі імгненняў паглыне яе, уцягваючы ў сваю глыбіню...

Спадзявалася толькі на тое, што Гасподзь не пакіне яе, не адштурхне яе малітвы, - і малілася. Бязгучна. Без слоў. Адным неадольным памкненнем сэрца насустрач клічу Яго, насустрач вышыні, недасяжнай і ратавальнай. І калі, прабіўшыся праз павуцінне ўсіх часавых наслаенняў, выплыла і стала разгарацца, ярчэць перад ёю іскрачка святла, слёзы хлынулі з вачэй яе. Анэля і не магла і не хацела стрымліваць іх - слёзы каціліся і каціліся па шчоках, не прыносячы палёгкі, не змываючы страшных слядоў таго, што змушана будзе перажыць да канца, і ўсё ж не памятала яна, не адшукала б, відаць, у сваім жыцці імгненняў шчаслівейшых, святлейшых за гэтыя. Ведала, цяпер ужо ведала пэўна: любую муку гатова сцярпець, любую смерць прыме, каб зноў, няхай усяго на некалькі кароткіх імгненняў, адчуць: Гасподзь не пакідаў яе, не пакіне!

 

(«Смерць ужо не шукала яе. Што б ні рабіла Марыя Магдаліна, куды б, пагуканая чыёй-небудзь выказанай ці нявыказанай просьбаю аб дапамозе, ні кіравалася, з кім бы ні загаварыла, смерць была побач. Зусім побач. Нярэдка Марыя чула яе дыханне. Збоку. Ці за спінай. І калі спачатку міжволі ўздрыгвала, кожны раз сцінаючыся нібы ад ледзянога дотыку, то з цягам часу звыклася з пастаяннай прысутнасцю смерці недзе паблізу і перастала зважаць на яе, перастала кожную хвіліну ўслухоўвацца і гадаць, калі яна нанясе свой удар. Мажліва, адно таму смерць і марудзіла, і кружыла вакол, чакаючы свайго часу, што не ад яе залежаў гэты час, не ёю вызначаўся, - што ж азірацца і баязліва ўздрыгваць!

Апошні раз наведала Марыя Ерусалім? Апошнюю Пасху радасным воклічам аб Хрыстовым светлым уваскрэсенні сустрэла і праводзіла? Хіба гэта мела значэнне! І тут, на зямлі, кожную хвіліну, кожнае імгненне быў з ёю Гасподзь яе, і па смерці, куды б ні была яна смерцю адкінута, з ёю, Марыяй, у душы ў яе застанецца. Чаму б яна стала раптам наракаць? Чаго баяцца? Шлях быў прадвызначаны...

- Марыя! Пачакай, Марыя!

Гукалі ззаду, з-за брамы, якую яна мінула, і, прыпыніўшыся і не паварочваючыся, не паварочваючы галавы, стала чакаць таго, хто гукаў.

- Я толькі хацеў сказаць... Ты помніш мяне, Марыя? Схочаш выслухаць тое, што скажу?

Перад ёю стаяў колішні насмешнік, колішні крыўдзіцель... Сімон, здаецца... Як даўно тое было! Цэлая вечнасць мінула!

- Ты змянілася. Нездарма казалі, што нібы водсвет Яго на табе... - не адвёў ён вачэй, хоць і адчуваў сябе яўна крыху ніякавата твар у твар з ёю. - Не ўпэўнены, ведаеш ці не, што, стаўшы сведкаю ўваскрэсення Ісуса Хрыста, сама стала ганімаю, і не кім іншым, як Ціберыем асуджана на гвалтоўную смерць. І ўсё ж, убачыўшы цябе, вырашыў перасцерагчы, іначай, відаць, наўрад ці кінуўся б услед.

- Іх збаяўся б? - кіўнула цераз плячо назад, туды, дзе стаяла купка легіянераў. - Ці наглядчыкаў Ірада, якіх шмат і сярод мянялаў і сярод фарысеяў?

- Брат брату можа ворагам аказацца... - не азірнуўся Сімон, толькі сцепануў плячмі. - Што б змаглі рымляне ў зваяванай імі Юдэі без здрадніцтва і дапамогі юдэйскіх правіцеляў і іх служак? Не толькі ж іх воляю, а і іх рукамі была адсечана галава Іаана Хрысціцеля і ўкрыжаваны той, каго назваў Іаан Сынам Божым, пасланнікам Усявышняга... Пракляцце ж на ўсіх... Віна на ўсіх лягла.

- Задужа смела гаворыш... І каму?! - сумна ўсміхнулася на яго словы Марыя.

- Адыдзем крыху, добра? - апусціў той галаву. - А яшчэ лепш - давай вернемся ў горад. Ёсць звесткі... ходзяць чуткі, што нельга табе сёння пакідаць Ерусалім, тым больш гэтай дарогай.

- Але ж гэта дарога ў Галілею, - няспешна рушыла яна ў той бок, куды і ішла, не азіраючыся на Сімона, хоць той і пайшоў следам. - Дарога дамоў.

- Не верыш... А калі я скажу, што сам цяпер належу да паслядоўнікаў Хрыста, што сам цяпер хрысціянін, гатовы цярпець і пацярпець за веру? Тады выслухаеш, паверыш таму, што скажу?

- Чаму? Таму, што сёння, на гэтай вось дарозе, мяне чакае неўзабаве смерць? Што ўжо сабраліся і чакаюць тыя, з чыіх рук гэту смерць прыму? - не ўздрыгнуў у яе голас, хоць і сцялася сэрца ад балючага прадчування.

- Ты... ужо ведаеш?! - папярхнуўся ён словам і нейкі час аслупянела пазіраў на Марыю, якая нават хады не запаволіла, адказваючы яму. - Цябе ўжо хтосьці папярэдзіў - і ты, нягледзячы на папярэджанне, не хочаш перачакаць у горадзе, сярод сяброў, хоць бы адзін дзень?! Але тады я не разумею...

- Гэты дзень, іншы! Шлях любога з нас прадвызначаны, гаварыў Настаўнік, і тут, на зямлі, смерці, смяротнага часу свайго, калі гатова прыняць яго душа, нікому не пазбегнуць. Што ж - адно і рабіць скрозь, што кідацца з аднаго цёмнага кута ў другі ў страху, у сляпым памкненні як-небудзь і дзе-небудзь схавацца ад непазбежнага? Няшмат я магу, але адно магу - сустрэць гэты час спакойна, з малітваю ў сэрцы, ведаючы, верачы, што і па смерці жыццё духу, жыццё душы не закончыцца і мяне, спакутаваную душу маю, чакае Гасподзь.

- Гэта табе Ён... Ён сказаў?

Марыя не адказала. Яна ўжо нібыта забыла пра свайго праважатага, так болей і не павярнуўшыся ў яго бок - ні тады, калі ён яшчэ працягваў моўчкі ісці побач, ні тады, калі ў цяжкім одуме запыніўся, нейкі час яшчэ пазіраючы ёй услед невідушчым паглядам.

Над ахутанай лёгкім празрыстым мроівам лагчынаю пачынаў разгарацца ранак. І хоць ён, так і не разагнаўшы, не разрэдзіўшы сваімі першымі промнямі начныя хмары, не абяцаў быць ні асабліва сонечным, ні спякотным, сонца не прамарудзіла і ва ўсёй сваёй зіхоткай красе выкацілася з-за гарызонту - яркае і аграмаднае, як ніколі, - хвіліна ў хвіліну. Выкацілася і застыла. І перш чым няспешна рушыла насустрач хуткім хмаркам, яшчэ крыху паярчэла, пабольшала. Быццам рыхтуючыся да сустрэчы, да напружанага сутыкнення з імі загадзя і свядома...

Ранак наступіў - і святло павінна было выйсці пераможцам з бітвы, колькі б гэты наступ хмар ні доўжыўся, у якое б змяінае кубло, джалячы ўся і ўсіх сваімі маланкамі, хмары ні звіліся. Пакуль жа... Пакуль жа доўжылася чаканне, доўжылася збліжэнне, і, здавалася, сонца пільна аглядала з вышыні што нябесную прастору, што зямную: ахвяраў пасля кожнага такога сутыкнення яго з цёмнымі хмарамі заўсёды больш, чым проста сведкаў, - і на зямлі, і над ёю...

Хмаркі, хмары! Яны наплывалі адусюль, адразу з усіх бакоў, і відочна менела святла, светлых прагалаў на небе, і неаднойчы азіралася Марыя назад, на далёкія ўжо гарадскія сцены, хоць калі б хто-небудзь назіраў за ёю ў такія імгненні, то здзіўлена заўважыў бы ў яе на твары ўсмешку. І каму ці чаму ўсміхалася яна, азіраючыся на пакінуты ззаду шлях, і сама, напэўна б, не сказала. Ранак быў гатовы сустрэць навальніцу, яна, Марыя, таксама - і хоць адлік часу, мажліва, пайшоў ужо на хвіліны, жыццё працягвалася.

Спярша адна хмарка зачапілася за край сонца і, хоць вытрывала нядоўга, успыхнуўшы, адпала, адвалілася, каб тут жа прыцягнуцца, прыпасці да іншай, дужэйшай, на яе месца адразу пачала караскацца другая, большая. Цень гэтай другой, накрыўшы не толькі прамежак шляху і Марыю, якая ім ішла, але добрую палавіну ўсёй лагчыны перад ёю, выдаваў наогул аграмадным, і Марыя не-не і пачынала сачыць за ім, на нейкі час міжволі прыспешваючы крокі.

- Госпадзе, не ад Цябе, не ад Твайго пагляду ён мяне засланяе! - прыцішвала хаду, на імгненне прымружвала вейкі - і зноў, ужо ў наступнае імгненне, вяртаўся спакой, вярталася ўсмешка.

Нават тады, калі схліснуліся ўгары, над ёю, шэра-ліловыя хмары, гасячы сонца, укручваючы ў свой цёмны вір промень за промнем яго, і першы раз балюча спатыкнулася Марыя аб камень, не перастала яна ўсміхацца таму, што ззяла, не гасла ў яе ў душы, - вобразу Госпада. Нават тады, калі, здавалася, усё, ад краю да краю, неба пачало ўкручвацца ў шалёны рух гэты і палыхнула, рассекла яго папалам імклівая страла маланкі, толькі перахрысцілася Марыя, перш чым прадоўжыла шлях.

- Ты прыйшла. Табе зараз спатрэбіцца ўся твая духоўная сіла, - спыніў яе непадалёку ад купкі валуноў нечы знаёмы голас, і ледзь толькі памкнулася Марыя ўспомніць, каму ён належаў, дзе яна чула яго раней, тут жа выплыла згадка, змусіўшы агледзецца: тут, менавіта тут, сярод гэтых камянёў, у часе малітвы, загаварыла да яе некалі старая прарочыца з пасечаным цёмнымі зморшчынамі тварам...

- І цяпер гавару, - з'явілася тая паблізу, за колькі крокаў ад Марыі. - Вунь яны, твае каты, зірні! Пакуль яшчэ не ўбачылі, не бачаць цябе, дрэмле ў іх у грудзях распаленая служкамі Каіфы нянавісць - як авечкі, збіліся ў гурт, са страхам зіркаючы на навальнічнае неба, але яшчэ хвіліна, другая - і апынешся ва ўладзе іхняй. Не баішся? Не кінешся прэч ад іх, каб трапіць пад капыты коней рымскіх наёмнікаў, пасланых табе ўслед для большай пэўнасці? Не адрачэшся ў страху ад Хрыста, калі запатрабуюць яны, паабяцаўшы ў абмен на адрачэнне пакінуць жыццё?

- Не ўсё жыццё ў тым, што ў целе гэтым, а і большага я не пашкадавала б! З вялікае ласкі сваёй паслаў мне Ўсявышні сустрэчу з Сынам Сваім, з Госпадам нашым, і ўсё, чаго поўным удзячнасці сэрцам прагну, - і ў апошні свой міг аказацца вартай гэтае ласкі, - на міг схіліла Марыя галаву перад старой. - Няма боязі ў душы маёй, няма і малога сумнення ў дараванай мне веры: што наканавана, тое і прыму, і не аціхне малітва мая да самага канца.

- Гасподзь з табою, Марыя!

Знікла старая. Успыхнула, асляпіўшы далячыні, раскрамсанае маланкамі неба. У шалёным смерчы закружыліся, апускаючыся ўсё ніжэй, ледзьве не на самыя плечы, хмары, і ў цяжкім вогненным скрыгатанні іх не адразу сталі чуваць крыкі, злосныя воклічы, з якімі кінуўся да яе, насустрач ёй, раз'юшаны доўгім чаканнем і няўцямным жахам ад таго, што павінен быў учыніць над ёю пад гэтым навальнічным небам, людскі натоўп.

- Ты бачыў іх слепату, Госпадзе, і не было ў Тваёй душы гневу. Дай і мне сілу не ўзгневацца ў апошнюю гэту хвіліну і спакойна сустрэць сляпую нянавісць іх!

Прагучалі словы ці не - з імі ў сэрцы ступіла Марыя насустрач натоўпу, не запыніўшыся і тады, калі ўбачыла, што вось-вось паляцяць у яе, збіваючы з ног, падрыхтаваныя загадзя ці падабраныя толькі што камяні - адно прыціснула да грудзей малітоўна складзеныя рукі і спакойна ўскінула галаву.

- Біце яе!

- Не была яна ніколі дапушчанаю да храма, і нагі яе ніколі не будзе ў сценах яго, а туды ж!

- Законы Майсея, бачыце, не для яе, вяхоткі, пісаныя...

- Пахіснуць, расхістаць веру продкаў нашых узяліся, свайго прарока на суд народа выставіўшы... Біце яе! Забіце яе да смерці, юдэі!

- Падлаю была, падлаю і застанецца на камянях гэтых на корм груганню!

Камянямі паляцелі злосныя, абразлівыя воклічы, апярэджваючы самі камяні, што тут жа, следам, градам пасыпаліся на яе з раз'юшанага натоўпу. І хоць не бачыла Марыя нікога з гэтага натоўпу ні тады, калі, узіраючыся не ў забойцаў сваіх, а ў цяжкое чорнае неба над імі, яшчэ трымалася на нагах, ні тады, калі, залітая крывёю, упала пад ногі тых, што, здавалася, і ад мёртвай яе не адступяцца, пакуль не ператворыцца цела ў суцэльнае крывавае месіва. Не было ні страху, ні болю. Дзіўны, незямны спакой, які сышоў на яе адразу, ледзь засвісцеў побач першы кінуты камень, адно глыбеў, паглыбляўся штохвіліны, і наступіў момант, калі ў ім патанула ўсё: крыкі, удары, распырсканая круга кроў, груда скрываўленых камянёў...

Не, нейкі час Марыя яшчэ магла азірнуцца - як бы здалёк, аднекуль з вышыні зірнуць на тое, што адбывалася на камяністай дарозе паміж Ерусалімам і Віфездай, але ні схмялелыя ад пралітай крыві забойцы яе, якія ў сляпой нянавісці, у сляпым ачмурэнні працягвалі мясіць, таптаць, трушчыць даўно раструшчанае цела, ні само гэтае цела, яшчэ нядаўна жывое і трапяткое, а цяпер літаральна размазанае камянямі па камянях, ужо не мелі над ёю ўлады. Усё адчайней імкнучыся ўзляцець, падняцца вышэй, адчувала, што барацьба, рашучая і жорсткая, працягвалася, усё яшчэ працягвалася. Але на іншым узроўні - не на зямлі, не над рэшткамі таго, што яшчэ зусім нядаўна было ёю, Марыяй, а тут, у акружэнні чорных хмар, у супрацьстаянні імклівым ценям, што прагнулі ўкруціць у свой рух, у чорны смерч, якім не-не і ўзвіваліся то з аднаго, то з другога боку, і яе.

«Смялей! Трэба падымацца вышэй, трэба, прабіўшы тоўшчу змроку, падняцца над хмарамі - там, над імі, сонца, там святло, якім абмыецца твая душа», - шаптаў, нашэптваў ёй унутраны голас, падтрымваючы, падштурхваючы ўгору. А хмары не пускалі. І цені, адзін за адным набываючы ўсё больш выразныя, усё больш жахлівыя формы, а то і папросту, на адно-два імгненні, ператвараючыся ў якога-небудзь з нябачных дагэтуль злыдняў, чапляліся за яе ўсё настойлівей, і калі б не паўтарала Марыя ўтрапёна імя Госпада, калі б не імкнулася ўсімі памкненнямі душы ўслед за клічам сваім, не вытрывала б, напэўна, іх шалёнага націску.

- Гасподзь з табою, Марыя!

Благаслаўленне, якім праводзіла яе ў гэты шлях старая прарочыца, зноў дагнала Марыю, і патаемная сіла, укладзеная ў моўленыя ёю словы, праявілася, стала праяўляцца нечакана і магутна. Спярша выбухнула шчыльная і, здавалася, нязломная, непарушная цішыня - і загрукаталі, заляскалі круга, уздыбліваючы цяжкія хмары, перуны. Потым, калі грукат стаў адкочвацца, слабнуць, перарастаючы ў цёмны пагрозлівы гул, сталі прарывацца праз гэты гул ці то здушаныя плачам адчайныя крыкі, ці то жахлівыя ў сваёй безнадзейнасці стогны людзей, іх душаў - стогн, роў самой прасторы, дзе гэтыя душы апынуліся. Калі ж, адсечаная маланкаю, пачала завальвацца, падаць кудысьці ўглыб, у нябачную чорную бездань, аграмадная глыба толькі што ўздыбленай прасторы неба, усе гукі, выразныя і невыразныя, спляліся, зліліся ў адно суцэльнае, нясцерпнае і несканчонае выццё, у якім чулася толькі мука - уся зямная і незямная мука...

- Госпадзе! Дапамажы, Госпадзе! - глытаючы слёзы, шаптала, прасіла Марыя і за сябе, і за ўсіх, жывых і мёртвых, і шэпт яе, убіраючы ў сябе шэпты, стогны, чутныя і нячутныя адчайныя просьбы аб дапамозе, аб літасці і дапамозе, паступова гучнеў. І наступіў той момант, калі, здалося, не душа яе, а сама Зямля, сама зямная душа ўскрычала ў адчаі: - Дапамажы, Госпадзе!

Крык скалануў нябёсы - і цішыня, якая зноў шчытна ахінула ўсё вакол, засланіўшы толькі што ўбачанае, толькі што перажытае Марыяй і ад яе пагляду, і ад яе свядомасці, стала паціху, спакваля размывацца далёкаю, яшчэ ледзьве заўважнаю ручаінкаю святла. Ручаінка шырэла, святло набліжалася, і калі ў ім, за ім, няхай адно сілаю любові, сілаю нястрымнага жадання свайго, на нейкае кароткае імгненне ўбачыла Марыя твар, светлы воблік Ісуса, гэтага імгнення было дастаткова, каб, адчуўшы за сабою магутныя крылы, ірванулася насустрач Яму, насустрач святлу душа...»)

 

20

 

«Усё было, і ўсё будзе... Жыццё не перапыняецца, і ўсё памысленае ўжо існуе...» Старая ісціна, якая не станавілася ні меншай, ні менш значнай ад таго, прымаў яе хто ці не прымаў. Для кожнага асобнага чалавека спружына часу раскручвалася са сваёю, заўважнаю або незаўважнаю для яго, хуткасцю, але толькі да пэўнай мяжы, на пэўным прамежку шляху. Пакуль не сутыкаўся аднойчы шлях з новай, незнаёмай рэальнасцю - на мяжы двух светаў, двух розных часавых патокаў, адзін з якіх размываў, змываў у бездань былога ўсе старыя вехі, усе арыентаваныя на іх уяўленні і спадзяванні. Бездань на нейкі час станавілася бачнай, і калі хто ўглядваўся ў яе - не адчуваючы ў сабе сілы адолець яе, проста ўглядваўся! - яна пачынала ўцягваць, зацягваць у сваю бяздонную глыбіню. І хутчэй за ўсё, калі не прыходзіла дапамога, зацягвала...

Дапамога звычайна прыходзіла. І, калі сэрца прагнула яе і потым, прызнаўшы, не адштурхвала, а напаўнялася ўдзячнасцю, заўсёды з'яўлялася новае спадзяванне. І з ім - новая сіла.

Спружына ж часу... Яна то сціналася - і тады за некалькі кароткіх імгненняў пражываліся падзеі цэлага жыцця, то пачынала ціха, ледзь прыкметна раскручвацца, распроствацца - і тады адно якое-небудзь балючае перажыванне расцягвалася, доўжылася цэлую вечнасць, то, што, на шчасце, здаралася не так часта, зрывалася, імклівым, рэзкім рухам вырываючыся з касмічнага рытму і ўзрываючы прастору, - і тады ўтвараўся небяспечны разлом, у які мог абрушыцца цэлы пласт рэальнасці, у якім магла знікнуць цэлая эпоха або нават цывілізацыя. І што тады ўвогуле азначала жыццё асобнага чалавека? Хто быў здольны ўспомніць пра таямніцу светабудовы, пра сваю прыналежнасць да гэтай таямніцы?

Усё было і ўсё будзе? Але ж гэта пра які маштаб падзей у ходзе чалавечай эвалюцыі сказана! Анэля, якая была зашчэмлена недзе паміж быццём і небыццём і ўсё яшчэ не магла вырвацца, прадрацца праз іх рэаліі ці ілюзіі, час ад часу адчувала калі і не бездапаможнасць, то амаль поўнае сваё бяссілле. Няпэўнасць, размытасць таго, што праходзіла перад паглядам душы, вымагала аграмадных высілкаў, каб уразумець, усвядоміць хоць частачку яго ў межах якога-небудзь часу. Здаралася ж, час раптам увогуле пераставаў існаваць і дзейсным, рэальным заставаўся толькі рух - рух не адно назад, у мінулае, як высвятлялася, так і не зжытае да канца, але і ў той бок, куды вабіла першая кволая здагадка, куды імкнула, часам нават не праяўляючыся ў свядомасці, думка. А то ўжо і рух не адчуваўся, саступаючы здранцвенню, і Анэля зноў пачынала задыхацца ў яго ковах, пад цяжарам усё новых і новых пытанняў, адказу на якія не было.

Барацьба дабра і зла... Дзе месца чалавека ў гэтай барацьбе? Чаму ён так рэдка перамагае, так рэдка выходзіць пераможцам? Таму, што, баючыся немінучай адказнасці за свой выбар, увогуле адмаўляецца ад выбару, адварочваецца ад яго? Таму, што не зжыў сваёй жывёльнай прыроды, сваёй жывёльнай душы і пад ношкаю грахоў, якая расла з жыцця ў жыццё, так і не распрамляецца, зноў і зноў становячыся лёгкаю здабычаю сіл зла? Ці таму, што ўжо з самага нараджэння свайго аказваецца ў сатканай агульнымі намаганнямі павуціне змроку і, для большай зручнасці пражывання, слепа падпарадкоўваючыся даўно выпрацаваным і для кожнага падрыхтаваным устаноўкам, назаўсёды застаецца ў натоўпе, адным з натоўпу? Чаму?

Ужо ж, гэта не толькі яе, Анэліны, пытанні! Нездарма адгукалася на іх, паўтарала іх рознымі - то пазнавальнымі, то глухімі і непазнавальнымі - галасамі цішыня. Раз за разам. Грамчэй ці цішэй. Пакуль усе галасы не зліваліся раптам у адзін магутны акорд, і ў ім, у гэтым акордзе, не пачыналі гучаць, адразу ж становячыся непадзельнымі, светлая радасць і глухая, адчайная безнадзейнасць, тужлівая скруха і бестурботны дзіцячы смех, няўцешны плач па страчаным і звонкі птушыны спеў, няўцямныя, немаведама каму адрасаваныя скаргі і шалёныя ўздыхі страсці, гнеўныя, поўныя нянавісці да ўсяго жывога крыкі і жаласныя стогны тых, хто адыходзіць - адыходзіць, так і не ўведаўшы сэнсу свайго прыходу... Усё спалучалася, счэплівалася, перапляталася, і ўсе галасы, усе мэты, усе ўсвядомленыя і неўсвядомленыя памкненні і пакуты, страхі і ўцехі - усё добрае і злое, разам узятае, уяўлялася, успрымалася адзінай, нястрымнай у сваім магутным руху плынню, бачнай, адчувальнай адразу на ўсёй бязмежнасці.

Няхай на некалькі імгненняў... Няхай толькі на адно кароткае імгненне! Аднекуль з бязмежнасці гукала Анэлю Марыя, і цяпер Анэля чула гэты кліч - нягледзячы на тое, што іх падзялялі амаль дзве тысячы гадоў, чула. І па тым балючым трымценні, якім адгукалася на яго ў кожную хвіліну прасвятлення душа, адно і ўсведамляла часам, што жывая.

Патаемная, нічым не вытлумачальная повязь паміж ёю і Марыяй Магдалінай нейкім неверагодным чынам ніколі, відаць, да канца не абрываючыся, усё ж існавала, і цяпер ад яе, Анэлі, залежала, ці прадоўжыцца гэта повязь, прадоўжыўшы жыццё духу, у новым часе, у трэцім тысячагоддзі, - і таму малілася яна, гукала да Госпада. Нават тады, калі не магла расцяць знямелых вуснаў. Нават тады, калі вось-вось, здавалася, зноў праваліцца ў цёмную прорву бяспамяцтва, не ведаючы, ці выкараскаецца з яго, няўцямна чапляючыся за адну-аднюткую іскрачку святла, што не пакідала яе і там.

Яны, Анэля і Марыя, павінны былі сустрэцца яшчэ раз! Тут, у напоўненым змрокам храме, ці недзе ў недасяжнай прасторы, куды ўпершыню так палка імкнула Анэліна малітва: з кожнаю ўспышкаю святла, за кожным балючым усплёскам агню, які, апякаючы яе, усё-такі цясніў, паціху, ледзь прыкметна адцясняў змрок, праступаў то новы зрэз часу, то новы, лёгка пазнавальны ці непазнавальны воблік, то сколак незнаёмага неба з люстраным адбіткам чыйгосьці забытага твару на ім. Пакуль зноў за ўсім, ва ўсім не пачынала Анэля ўгадваць, а потым і выразна бачыць сябе самую.

Так, так, яе, Анэліна аблічча нейкім загадкавым чынам праяўлялася, пазнавалася і ў выяве аграмаднага птаха з распасцёртымі крыламі, які кружыў над бачнай толькі яму аднаму ахвяраю недзе далёка ўнізе; і ў гэтай ахвяры, што, ледзь прыкрытая разадранаю тунікаю, раптам набліжалася, узіраючыся ў яе, сённяшнюю, поўнымі перадсмяротнае мукі вачмі; і ў паўмёртвым, скрываўленым хлопчыку з гарэма старога ўсеўладнага цэзара, па чыім загадзе за памкненне кінуцца з высокае скалы ў мора і такім чынам пазбавіцца ад здзеку паласавалі малога ўцекача бізунамі; і ў асуджанай за вядзьмарства, прывязанай да слупа пасярод вогнішча старой з горда ўскінутым угору тварам, па якім беглі сляпыя слёзы; і ў скамянелай ад жаху манашцы, над якою, увесь час мяняючы абліччы, аграмадным чорным ценем высіўся пасланец як не самога пекла; і ў скаваным цяжкімі ланцугамі пакутніку ў адным з падзямелляў інквізіцыі, у чыім шалёным ад перажытых пакутаў і пастаяннага нясцерпнага болю позірку льга было разгледзець мноства іншых, скручаных страхам ці сплеценых сутаргаю цёмнай шалёнай страсці мужчын і жанчын, мноства жывых і мёртвых, і за імі - ашчэраныя звярыныя морды, крылатыя, прыціснутыя да зямлі цяжарам усіх прамінулых стагоддзяў цені сфінксаў, каменныя выявы ідалаў... Дзесяткі, сотні жывёл, людзей і багоў - дзесяткі, сотні самых розных абліччаў!

Калі ўсё - бачнае, здавалася, ва ўсіх сваіх праявах адначасова, аднамомантна - пачала захлістваць хваля святла, і ў ёй, з глыбіні яе, пачала з'яўляцца, становячыся ўсё больш выразнай, яшчэ адна постаць, Анэля адразу, ні імгнення не сумняваючыся, адчула: гэта - Марыя Магдаліна.

Яна ўяўляла, яна апісвала яе крыху іншай, крыху больш прыземленай. Але ж столькі часу мінула з тае сустрэчы...

- Кожнае новае жыццё - толькі яшчэ адна сустрэча з самой сабой, кожная новая сустрэча на любым прамежку шляху - проста яшчэ адна з праяў бязмежнага ў сваёй боскай прыналежнасці жыцця, якое мы звыклі называць вечнасцю, - дапытліва, з цікавасцю, якой не хавала, углядвалася ў Анэлю, спыніўшыся за колькі крокаў ад яе, Марыя. - Шкада, што не заўсёды льга прадугледзець, адчуць, чым можа абярнуцца занадта паспешлівы ці, наадварот, своечасова не зроблены крок, але і гэтае шкадаванне, як і любое іншае, звычайна марнае. Мае значэнне толькі няўхільны, неадступны ў кожным жыцці рух да святла - кожны раз новае, зробленае часам на мяжы магчымага намаганне зліцца з гэтым святлом у сваім памкненні да Бога. Як часта не стае якраз гэтага намагання!

- Лічыш, у мяне не стае, не стане сілы вырвацца? - ціха-ціха спытала Анэля, міжволі сцінаючыся перад тым, што магла пачуць у адказ.

- Трэба не вырывацца, не выламвацца з рэальнасці, у якую патрапіла, а пераўтвараць і пераўтварыць яе. Пераўтварыць сілаю памкнення, сілаю духу. І адчуваеш ты гэтую сілу або не - яна ў табе ёсць, інакш ты не зрабіла б таго, што ўжо зрабіла.

- Але ж вось яно, павуцінне змроку! - усё яшчэ вакол, круга мяне, і па-ранейшаму здаецца непарушным, - ледзьве пракаўтнула цяжкі ўздых Анэля. - І калі б раптам Гасподзь адвярнуўся...

- Ён не адвярнуўся. Гасподзь не адварочваецца ад таго, хто нясе ў сабе Яго святло, не даючы гэтаму святлу згаснуць, - спакойна ўсміхнулася Марыя на яе спалох ад прамільгнулай і так і не выказанай да канца думкі. - Вось толькі не ўвесь клопат у тым, каб не даць яму згаснуць, хоць і гэта, як ты пераканалася, няпроста. Святло павінна ярчэць і воляю духу - тваёю воляю! - працінаючы любую тоўшчу змроку, праменіцца ўвысь. У недасяжную для зямнога пагляду вышыню, дзе ззяе Нябесны Ерусалім.

- Але як, скажы? Якім чынам? Часам жа і малой іскрачкі ў сабе не чую!

- А любоў? Любоў да ўсяго зямнога і незямнога, любоў да Бога - заўсёды ў душы тваёй? - усміхалася Марыя. - Калі гавару пра святло - пра яе, пра любоў, гавару, галоўную запаведзь Хрыста ўзгадваючы. Сіла любві і ёсць сіла духу, перад якою і анёлы і дэманы схіляюцца - адны з радасцю, другія ў страху. Усё ачышчаецца, усё пераўтвараецца ў яе чыстым агні.

- Усё? - цягнулася да яе Анэля паглядам. - Ты не ведаеш... Некалі ў гарах я забіла ненароджанае дзіця сваё.

- Я ведаю. Як ведаю і тое, што ты не хацела яго смерці і дасюль пакутуеш, зжываючы сваю віну.

- Але ж і гэта, Марыя, яшчэ не ўся віна мая перад людзьмі і Богам! - апусцілася на калені Анэля, наўрад ці заўважыўшы глыбока шчыры, малітоўны свой рух. - Загінуў той, каго я любіла і назвала сваім мужам. Загінуў, бо ў свой час, пакінуўшы яго сам-насам з напатканай бядой, я не дапамагла яму, як хацела...

- Ты любіла і любіш яго, і ні на гэтым свеце, ні на тым нельга зрабіць больш для каго б там ні было.

- А яшчэ... - запнулася Анэля і ўсё ж, не адвёўшы пагляду, ціха прадоўжыла: - Яшчэ я напісала «Блудніцу», і ведаць не ведаючы, што вакол кнігі, вакол гераіні ўзнікне такі нездаровы ажыятаж, а мяне нават абвінавацяць...

- А сама? Што ты сама пра гэта думаеш? - мякка перапыніла яе Марыя.

- Жанчына заўсёды была прыніжанаю - дазваляла сябе прыніжаць, у большасці выпадкаў проста не ўсведамляючы гэтага. Нават пратэст, які калі-нікалі ўзнікаў у душы яе, часцей за ўсё вёў да яшчэ большага прыніжэння. Думаючы пра гэта, назіраючы за тым, што адбываецца з усімі намі, я адчувала, як ірваўся з грудзей балючы крык. Ірваўся - і вырваўся... - тлумачыла, быццам спавядалася Анэля, схіляючы галаву ўсё ніжэй. - Гераіня зажыла сваім уласным жыццём, а нешта ж у ёй і ад мяне, ад мяне самой!

- Канешне. Яна і дапамагла табе гэта ўбачыць. Цяпер жа, ачышчаючыся, ты павінна будзеш дапамагчы ачысціцца і ёй. Сваім пераадоленнем далейшага шляху. Праз сваю любоў. У сваёй наступнай кнізе.

- Але ж гэта кніга пра...

- Ведаю. З намі заўсёды ўсе тыя, каго мы любім, - зноў мякка ўтрымала яе Марыя паглядам, - і ўсё, памысленае намі, ужо існуе. Як існавала спакон веку і, пераўтворанае, Воляю Ўсявышняга будзе існаваць у нейкай новай, нябачнай адсюль рэальнасці. Любіце - і ўсё астатняе дасца вам... Ты помніш, хто гэта сказаў. Ён сказаў гэта і табе.

- Мне б хацелася любіць Яго так, як ты, Марыя, Яго любіш! - вырвалася ў Анэлі, і яна, быццам хаваючы слёзы, што раптам хлынулі з вачэй, закрыла твар далонямі, схілілася яшчэ ніжэй.

- Гасподзь прыме ўсе прынесеныя Яму дары, але ж трэба дайсці, данесці...

Голас аціх раней, чым, перахрысціўшы схіленую перад ёю Анэлю, знікла ў прасвятлелым мроіве блізкага ўжо світанку Марыя Магдаліна, і Анэля не адразу заўважыла гэта. Калі ж заўважыла і, не падымаючыся з каленяў, памкнулася следам, сіла пакінула яе.

- Марыя... - яшчэ нейкі час бязгучна шаптала, упаўшы там, дзе толькі што кленчыла перад ёю, хоць ведала, што тая ўжо не чула яе шэпту, яе малення. - Ты прыходзіла, Марыя... Ты пакінула мяне тут, пасярод майго жыцця, каб прадоўжылася яно тваім благаслаўленнем, і мне ніколі не аддзячыць табе. Ты прыходзіла... Ты прыйдзеш, калі я здолею дагукацца...

Шэпт пераходзіў у трызненне, трызненне - у балючы, працяглы стогн, які, здавалася, і аціхаў, згасаў толькі таму, што ярчэла, ярчэй разгаралася, паступова выцясняючы з пустога храма ўжо добра парадзелы змрок, дрогкая іскрачка святла. Яшчэ нядаўна ледзьве прыкметная, цяпер яна з кожным імгненнем усё больш нагадвала зіхоткую зорку, і калі промні яе, вышэючы і ўсё вышэй уздымаючы над распасцёртаю на падлозе Анэляю цяжкі купал, крануліся першых ранішніх промняў, што ўжо цадзіліся праз усе вокны і акенцы, сцены храма раздаліся, рассунуліся і ў шырокі прагал паміж імі хлынуў ранак. Зіхоткі, поўны фарбаў, гукаў, шолахаў і глухога шуму ранак, запыніць які, выштурхнуць назад, у ноч, цяпер ужо было немагчыма.

Горад яшчэ толькі-толькі прачынаўся, і яго гмахі, яго пустыя вуліцы, плошчы і скверы выглядалі б у чыстым зіхоткім святле зусім нязвыкла, амаль што казачна, калі б не застылая ў паветры насцярога, калі б не трывожны, спярша толькі ўгадваемы рух сцятага нябачнаю спружынаю часу: сюды, на Залатую Горку, да заціснутага паміж гарадскімі гмахамі храма Марыі Магдаліны, спяшалася, рассякаючы ранак і не-не і ўключаючы на сустрэчных скрыжаваннях яго сваю сірэну, машына «хуткай дапамогі».

 

07.05.1994-31.08.1996

07.05.1994-31.08.1996

---

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая