«Не шукайце біяграфій у біяграфіях. Гэта... толькі рамы, шыўкі, заўсёды гатовыя разысціся, рубцы, якія ныюць у навальніцу, болі, збуджаныя якім-небудзь чортавым дожджыкам, з хмарамі на небе... Ад таго, што адчуваеш, нікуды не ўцячэш».
Луі Арагон
— Я забуду сваё імя... І тваё імя... І назаву цябе Любым, каб успомніць... успомніць, што гэта — шчасце... Зрабі так, каб я цябе палюбіла. Зрабі так! Больш нічога не трэба. Каб я магла цябе палюбіць.
Павэлак прахапіўся. Жонка гукае? Ніна? Не, ціха. Цёмна. Ён разумее, што прачнуўся. Прачынаецца. А вейкі разляпіць не можа. Зараз! Трэба зрабіць адно, зусім невялікае, намаганне. Ён ужо адарваў галаву ад падушкі. Ужо ўскінуўся. Камечыць коўдру, каб выслабаніцца, перакінуць на край ложка ногі...
— Я змаглася без любові... Усохла... Сэрца ўсохла! Ніводнай кветачкі ў ім... І птушкі даўно не прылятаюць... Няўжо гэта я забіла іх тым, што гукаю, гукаю ў былое? Птушкі не могуць жыць ва ўспамінах, як я. Яны там паміраюць... А я... Родны, зрабі так, каб я палюбіла! Разбудзі мяне...
Якія кветкі? Якія птушкі? Насланнё нейкае! Світае. За вокнамі зашарэла. І Ніна спіць. Нават не зварухнулася, калі крануў яе за плячо. Ды і не памятае ён, каб усчыналася паміж імі гаворка пра кветкі, пра птушак. Птушкі... Бач ты!
Павэлак сцяўся ад холаду, што раптоўна працяў яго, і пачаў узірацца ў жончын твар. Яе гэта быў голас. Нінін! Хоць ніколі не скардзілася яна на нейкіх там птушак. На боль у сэрцы — скардзілася. Ды і то не яму. Суседцы, Ганьцы Пахомавай. Павэлак якраз кадушку ладзіў. У хлеўчуку. А акенца незашклёнае (трэба не забыцца і зашкліць!) у бок Ганьчынага гарода глядзіць. Вось і ўчуў сёе-тое з іх гамонкі. На боль у сэрцы Ніна скардзілася. Па начах, казала, баліць. Невядома з чаго баліць... А то — птушкі! Няхай лётаюць... Бяды ж яны нікому не чыняць.
— Ты столькі абяцаў мне... Але што можна даць таму, хто ўзяць не можа? Сэрца ўсохла. Ніводнай кветачкі ў ім... І аддарыць не было б чым... Каб я цябе палюбіла, каб я змагла цябе палюбіць, — птушкі вярнуліся б... І мы ўзляцелі б разам з імі... Разбудзі мяне! Зрабі так, каб я цябе палюбіла...
Павэлак, недаўменна-спалоханы, так нізка схіліўся над жончыным тварам, што чуў, як спляталася іх дыханне. Ніна спала. І губы не варухнуліся... А голас гучаў. Толькі што гучаў. Ён, Павэлак, мог бы паклясціся сваім розумам, што гэта гаварыла Ніна. Звярталася да некага. Можа, нават да яго, да Павэлка. Не. Яна згадвала птушак...
Ат, насланнё! Мала што яму збрыдзіцца. Гэта тая пляшка гарэлкі, што яны з Пахомам учора агоралі, падняла да пеўняў. Знайшоў чым бавіцца! Блытаюцца нейкія словы ў памяці... Лепш спусціцца ў склеп, зачэрпнуць расолу. Любоў, нелюбоў... Сорак летаў Ніна ўжо размяняла. Не дагнала яго па гадах, ды не ўсё ж пра сэрца дбаць. Не ўсім. І птушкі не ўсе лятаюць.
Павэлак як быў, у споднім, выйшаў у сенцы. Адшчапіў кручок. Прахінуў дзверы, высунуўся. Зябка. Сарваў з цвіка, убітага ў вушак, паддзёўку і акрыўся. Галасілі пеўні. Рыпнула пад нагой расхістаная, сцёртая пасярэдзіне прыступка. З шумам вырваўся з грудзей глыбокі, нечакана цяжкі ўздых.
Світала. Дрэвы яшчэ не сцякалі ў траву дрыготкімі ценямі — святло калыхалася, як вада ў аграмадным слоіку. Здавалася: міг — і хлыне шэра-блакітны лівень зыкаў, змываючы начную маркоту, размываючы цішыню. Але мінуў міг, другі, а густое святло па-ранейшаму ціха калыхалася побач — вакол яго. Нячутна, амаль непрыкметна світала. А ўздоўж сцежкі, як нехаця адзначыў Павэлак, зацвіла трава. Расой зацвіла. Халоднай расой. Крануўшы колькі травінак ступнёй, ён апёкся гэтым холадам. І заспяшаўся. Хоць спяшацца не было куды. Дзень толькі-толькі пачаў займацца.
Так, цэлы доўгі дзень быў наперадзе. І хопіць яшчэ яму, Павэлку, за дзень рознага клопату. І розных думак. Бо колькі ні адварочвайся ад думак, колькі ні хавайся ад іх за клопатамі ды за працай, яны, выраслыя за жыццё, не адступяцца, не адпусцяць. Будуць цягацца ўслед за ім. Будуць чапляцца за кожную хвіліну адпачынку. Будуць спрачацца між сабой і з ім, Павэлкам, і даводзіць сваё.
Сваё... Што — сваё? І чаму гэта не ягонае, не Павэлкава, калі думкі — ягоныя? У ягонай жа галаве яны рояцца, у ягонай душы варочаюцца! І колькі ні адварочвайся ад іх, колькі ні хавайся за клопатамі ды за працай, не дапамагае.
Вось і зараз. Толькі вочы прадраў, толькі зірнуў на свет божы ды на падворак уласны, а думкі тым часам тут як тут. І зноў за сваё. Жывеш ты, маўляў, Павэлак, і сам не ведаеш, для чаго: дні ідуць, заплятаючыся за службу, за нейкія абавязкі перад гэтым тваім жыццём, няўдалым і бязрадасным, а ў чым твая радасць, дзе? Пэўна ж, не ведаеш...
Ат! — паспрабаваў адмахнуцца ад невясёлай думкі Павэлак. Не спадобіў бог, як той казаў, быць іншым, дык і не будзеш. І чаго б ён раптам аб гэтым шкадаваў!
Глынуўшы расолу, адставіў бляшаную конаўку і пашукаў вачыма, на што сесці. Згледзеў калоду, на якой звычайна калоў бярозавыя чурбакі, падышоў, пасунуў яе бліжэй да сцяны. Каб больш зручна сядзець было. Змахнуў колькі невялікіх трэсачак і сеў, папраўляючы на плячах паддзёўку…
«— ЛЕПШ БЫ МНЕ РУЧАНЬКІ ЗГАРНУЦЬ, чым у свет белы выпраўляцца, дзіцятка сваё пакідаючы... Лепш бы мне...
Гэта мама шэпча. Ціха шэпча: мне нічога больш не чуваць, ні слоўка больш не чуваць. Я хачу закрычаць, пагукаць маму — і не магу. Не магу — нават дзвюма рукамі — адарваць ад свайго твару, ад свайго рота чыюсьці нягнуткую, шурпатую далонь. Я ўкусіў бы гэту далонь, пракусіў бы! — але яна так моцна, так балюча сціскае вусны, што мне не здолець. Ніяк не здолець. Не тое што вуснамі шавяльнуць, галавой хітнуць не магу: прама перад вачыма — аграмаднае драўлянае кола, запырсканае граззю, і яшчэ — калі вочы паставіць крыху коса — чыесьці ногі ў аграмадных, густа намазаных дзёгцем ботах. Пазіраць на боты (яны зрэдку, калі ногі пераступаюць на адным месцы, абзываюцца, выціскаюць нейкі незнаёма-густы гук) чамусьці страшна. Таму, раз-пораз косячы вокам у іх бок, я ўсё ж пазіраю на кола: кола падобна на тое, якое ад калёсаў, толькі вельмі вялізнае — верху не відаць...
Раптам — глухі, кароткі ўскрык. Вокліч. Быццам хто мяне пагукаў. Я ўслухваюся, выцягваю шыю, вырываючыся з-пад цяжкой далоні, і нічога не чую. Ніводнага гуку. Толькі там, дзе смокча, пячэ штосьці ў грудзях, б’ецца, калыхаецца гарачае паветра: тах! тах! тах!..
Раптам — зварухнуўся, на момант павіс у паветры, насоўваючыся на мой позірк, на кола, якое я бачу, адзін, той, што бліжэй, бот. Чаўкнула гразь — быццам балюча абзыўнулася прыціснутая ботам зямля. І вось ужо другі бот, тлуста намазаны чорным дзёгцем (рэзкі яго пах казыча ў носе), насоўваецца... Я спрабую сцяцца ў камячок. Жах працінае мяне: ну, як і мяне ўцісне ў гразь, у зямлю гэты аграмадны бот! Але ён апускаецца побач, за паўкроку — не на мяне.
Каўтаю свой страх у роце, ціскаю яго языком, а ён усё роўна не глытаецца. І нягнуткая, шурпатая далонь па-ранейшаму заціскае мне рот. Яшчэ раз чаўкнула гразь, яшчэ раз балюча абзыўнулася зямля — і крык! Той жа глухі, кароткі ўскрык. Вокліч. Быццам мяне хто пагукаў... Выцягваю шыю, звіваюся, каб вызваліцца, выслізгнуць з чыіхсьці дужых учэпістых рук, і бачу, як павольна, цяжка здрыганулася, зрушылася кола — і месцамі блішчасты абруч, вобад, пацёк пад яго, у цёмную гразь...
— Павал! Павал! — дзярэ вушы, будзіць мяне зычна-пявучы голас, цётчын голас. — Прыйдзі да розуму, дзіця: паехалі яны, паехалі ўжо...
Праз сілу расплюшчваю вочы: яны як засланы туманам — трэба пацерці іх кулачкамі... Але я гэта толькі так думаю, бо тут жа зноў заплюшчваю вочы.
— Цяпер усё добра будзе, цяпер на добрае павернецца... — не адступаецца голас. — Бач, белы як папера! Спужаўся нябось. Мардатага таго спужаўся, што з вінтоўкай... Цяпер-то ўжо баяцца няма чаго. Цябе, малога, не кранулі, пашкадавалі, вось і дзякаваць богу трэба. Цяпер на добрае павернецца.
Нехаця зіркаю перад сабой. Туман ужо разышоўся, і на дарозе, там, дзе толькі што павольна, цяжка паварочвалася аграмаднае драўлянае кола, пуста. Нікога. Не... Штосьці там, над калдобінай, варушыцца. Выцягваю шыю, узіраюся — варона! Не брудна-шэрая, як тая, што прылятала на падворак увечары, а чорная-чорная. Як дзёгаць на тых аграмадных ботах...
— Што ты там згледзеў? Бач, утаропіўся... Няйначай, страх яшчэ не адпусціў. Уставай! Пойдзем. Ніхто хлеба не дасць, як сам не заробіш.
Нягнуткія шурпатыя пальцы ўпіваюцца мне ў руку — я ўздрыгваю, скараючыся іх сіле, іх волі, а позірк ніяк не адарваць ад дарогі, ад калдобіны, над якой, на больш сухім грудку, штосьці раздзёўбвае вялікая чорная птушка. Што? У нейкі момант мне пачынае здавацца, што яна дзяўбе той глухі кароткі ўскрык, вокліч, згублены з калёсаў...»
Ужо добра развіднела. Скрозь, уздоўж усёй вуліцы, у дварах галасілі пеўні — вось-вось павінна было ўзысці сонца. Павэлак сачыў, як цяплела на ўсходзе неба, і перакідаў у думках усё, што меркаваў перарабіць за дзень.
Згадка не закранула яго, яго спакойнай задумлівасці, і нічога з таго, што мільганула ў душы, ён не помніў. Нічога. Ні маці сваёй. Ні крыку яе. Ні падводы, на якой павезлі гэты крык у нейкі іншы край. Ні сябе, малога, меншага за калёснае кола. Калі спрабаваў звычайна аднавіць у памяці свае першыя свядомыя крокі, згадвалася вечна сагнутая спіна, не па-дзіцячы цяжкая праца ды цётчын зычны, зычна-пявучы голас: «Ніхто, Павал, хлеба не дасць, як сам не заробіш. Працуйведай!»
А працы ўсёй павек не пераробіш. І адно трэба зрабіць, і другое. А трэцяе — чаргі сваёй чакае... Усяго не пераробіш, як бы ні шчыраваў цёнгле. А сам не зробіш, ніхто за цябе не зробіць. Гэтак яно скрозь. Вось і сёння. Ніхто Павэлкавай работы не зробіць. Пасядзіць ды пойдзе ўпраўляцца. Памыецца. Паснедае... Адно што ў хату ісці не хацелася...
У хаце ніхто болей не спаў. Лена цёрся аб ножку стала, выгінаючыся, расцягваючыся, як чорна-рыжы гармонік, кот. Цікалі ходзікі. Разбуджаныя рукой гаспадыні, яны паказвалі неверагодны зараз час: гадзіну апоўначы. Ці апаўдня. Ніна, гаспадыня, не задумваючыся, падцягнула ланцужок і хіснула маятнік. Вось яны і ішлі. Цікалі. А яна нерухома сядзела на адсунутым ад стала крэсле. Нават вочы прыкрыла далонню. Навошта ёй было ведаць, якая цяпер гадзіна? У бальніцу ісці было рана. Сонца яшчэ не ўстала. Ды і Макавей на сваім драндулеце яшчэ не разагнаў ранішнюю дрымоту вулічкі, зарослай паўз платы пырнікам. Кожную раніцу ўшкрабецца на свой драндулет і ляціць. І ўсе жанкі яму ўслед чорта памінаюць. Чорт і ёсць. Гэта ж неяк да яе майстраваўся. «Нінка, кажа, ты б толькі са мной здаволіла сваю ночку. Я ж агонь і ў шапцы магу прынесці. Згаджайся!» З ім згадзіся... Чорт і чорт. Танька ўчора прарочыла, што Кацярына Раманішышына хлопца ад Макавея панесла, і Раманішыха, няйначай, заб’е дачку — гэтулькі з ёй няньчылася! Няньчыцца яна няньчылася. Замуж — не аддала. Ці мо не ўзялі. А Макавею што! Абы сілы дурной пазбыцца. Хрысця ж ягоная ўсё за хваробы хаваецца.
Ляціць, чорт кучаравы... Ажно шыбіны зазвінелі. Знайшоў жа недзе гэткага ж звера, як і сам!
Ніна крутанулася на крэсле. Паднялася. Падышла да люстэрка, што займала цэлы прамежак між акон. Змахнула з яго нябачныя пылінкі. На яе пазірала маладая кабета ў шэрай у белы гарох кофце, не зашпіленай на грудзях. Пазірала з такім непрыхаваным смуткам, што ў Ніны сцялася сэрца. Штосьці здарылася? Што? Вочы прыпухлі. У гладка зачасаных назад валасах — сівізна. Зморшчынка на пераноссі рубцом... Грудзі... Ніна — міжволі неяк — захінулася рукой і дрыготкімі пальцамі пачала зашпільваць кофтачку на грудзях.
Зноў немаведама чаго балела ўначы сэрца. І праз сон — у сне — балела. Неяк Дзмітрыеўне паскардзілася — тая супакойвала. Казала, што ўсё добра, што сэрца спраўнае. Ёй можна верыць. Яна ўжо аднойчы ўратавала яе.
«НЕ МАЯ ТАДЫ ЗЯЗЮЛЯ КУКАВАЛА... У вайну было. Не. Раней крыху. Перад самай вайной. Калі нашы часці прайшлі і ў суседняй — якіх адзінаццаць кіламетраў ад Запярыння — Дубраўцы з’явіліся немцы, мы ўжо са Сцяпанам кахаліся. Так кахаліся, што і думаць не думалі, як яно будзе далей. Як павернецца. Павярнулася ж на кроў вялікую...
Ды гэта потым. Да гора яшчэ дажыць трэба было. А тады? Тады лета толькі ў красу ўбіралася. Дзень стаяў высокі-высокі. Балюча было і зірнуць угору — адразу галава кружылася. Ад вышыні. Ці ад святла. Ці яшчэ ад чаго...
І нашто задзіраць галаву! Неба ляжыць на вадзе. Зусім побач, ля кладкі. Ручнікі я палашчу. Палашчу ў гэткай густой сінечы, што і за работай дзіўлюся: як гэта яны застаюцца белымі-бялюткімі. Без адзінай сіняй плямінкі... Падымаю, атрэпваю ручнік і слухаю, як цененька звіняць кроплі вады. А палатно, скручваючыся ў жгут, святлее пад пальцамі, робіцца пругкім. Адзін ручнік, другі...
Ужо ўвесь бераг, парослы лотаццю, стракаціць ад вышываных і невышываных дарожак.
— Памагаты не патрэбны?
Як ціха, як нерашуча ён гэта спытаў, ён, Сцяпан мой. На той час і ведаць яго не ведала. Звычайна, як толькі наладзіць моладзь вячоркі і Пятрок Змітраў ірване зухаватым рухам гармонік з пляча, выгукнуўшы сваё, звыклае: «Э-эх, душа, разгарніся!», ён уваходзіў у хату, ківаў усім і нікому і прысланяўся да шула. І стаяў. І моўчкі назіраў за намі. І ніхто ў яго ні пра што не пытаўся. Вёска ведала, што ён стрыечны брат Марылі Юрчыкавай: Юрчык узяў Марылю ці не з Заполля...
— Тое і раблю, што ад памагатых адбіваюся, — падымаю на хлопца вочы. — Добра, што паласкаць скончыла!
Падняла свой кошык, ступаю насустрач яму. Загарэлы, у картовых штанах, закасаўшы да каленяў, ён як не пахіснуўся, прапускаючы мяне. Даверліва ўсміхнуўся:
— Выкупаемся?
— Яшчэ чаго! Ты ж і так ледзьве на нагах утрымаўся, зіркнуўшы на падол мой падаткнуты.
— Як хочаш...
І кідаецца ў ваду. Так, як стаяў. Я чую нягучныя роўныя ўсплёскі і не азіраюся. Адыходжуся па сцежцы ўбок (сонца — высока, ручнікі павінны хутка павысыхаць!) і апускаюся на траву, не падбіраючы спадніцы. Распраўляю падол. Зіркаю на раку. Хлопец плавае крыху воддаль. І я раптам лаўлю сябе на тым, што з задавальненнем цікую за ім, і злуюся. Яшчэ чаго! Плавае і плавае! Не забароніш!
За мной Павэлак — сельсавецкі! — трэці месяц ходзіць. Выйсці за яго ўгаворвае. Можна б і выйсці: пры пасадзе, гаспадарлівы, хата, як лялька, у пасёлку, на пагорку... Толькі гэта бацькавы думкі, не мае. Мне самой іншае карціць, а што іншае, я і сама пакуль што не ведаю...
— Мяне Сцяпанам завуць. А ты — Ніна, сястра казала. Прыгожае імя: Ні-на... Не славянскае нейкае.
— Як гэта не славянскае? Маю бабку так звалі, — уступаю, зусім нечакана, у гаворку.
— А ў бабкі гэтае імя ад каго? У прабабкі?
Сцяпан пытаецца мякка, усмешліва, хоць пазірае не
на мяне, а на неба, усё гэтак жа, з шырока раскінутымі рукамі лежачы на спіне. І галава ў яго не закружыцца!
— Што маўчыш? Не ведаеш? І я, на жаль, не ведаю. Проста прыгожа. І крыху таямніча. Быццам у самім гэтым слове, у імені даўніна чутная, і блізкая, і невядомая адначасова. Блізкая і невядомая... Зусім як неба над намі.
Ён пераварочваецца на жывот. Падпёршы рукамі падбародак, углядаецца кудысьці ў далячынь, зарослую лотаццю і вербалозам. Колькі часу маўчыць, потым пачынае расказваць. Нібыта і не мне расказвае:
— У людзей, як і ў птушак, ёсць не толькі зямля. Ёсць і неба, Гэткае ж высокае і неабдымнае. Зямлю мы звыкла на босых ступнях носім — баімся адарвацца ад яе. За сябе баімся і за зямлю баімся. Таму і неба здаецца далёкім, чужым. А яно не чужое. Яно гэтаксама нам належыць. Адно што для неба крылы патрэбны! Чаму, запытацца, скажам, самалёты з явіліся? Крылатым захацеў адчуць сябе чалавек. Такім, якім быў пры нараджэнні. Быў — і забыўся на тое. І змайстраваў крылы. Бачныя. Шырокія. Магутныя. А тыя, нябачныя, якія ёсць у кожнага з нас — спрадвек былі! — адпалі.
— Дзіўна ты гаворыш, — перапыняю я хлопца, адчуваючы незразумелае хваляванне. — Бачныя, нябачныя... Людзі ж не птушкі. У птушак свае клопаты, у нас — свае. Вось і цябе ўзяць... Іншы б на тваім месцы пра хараство дзявочае — маё! — гаварыў, пра захапленне сваё далдоніў: «Ах, Ніначка, якія ў цябе вочы! Ах, Ніначка, якія ў цябе...» А ты — пра крылы. Дзіўна.
— Пра крылы? Ну, што ж тут дзіўнага? — паварочваецца ён да мяне, быццам і не заўважаючы, што я хацела, хай сабе і нязлосна, пакпіць з яго. — Кажам жа мы: душа, любоў, лятункі... А што такое душа? Ці любоў? Што такое лятункі? Чаму мы лёгка пераносімся ў думках туды, куды імкнецца душа? Чаму так высока крыляюць песні? А лятункі... Само ж слова крылатае! Нам проста смеласці не хапае, рашучасці. Нам адарвацца ад зямлі страшна: на зямлі хлеб расце. І магіл занадта многа...
Ён нерашуча змаўкае. Уткнуўся тварам у траву. І я раптам пужаюся: дамаглася свайго! Што, як Сцяпан не схоча працягваць гаворку? Што, як ён чакаў ад мяне нейкіх іншых слоў? Я нават ліхаманкава пачынаю шукаць у сабе гэтыя іншыя словы. А на языку круціцца толькі пустое, нікчэмнае зараз: «Дзівак!»
— Дзівак! — не вытрымліваю і разрываю напружаную паўзу. — На зямлі мы нараджаемся, на зямлі і паміраем. Спрадвек гэта.
— Птушкі гэтаксама на зямлі паміраюць... — абзываецца Сцяпан. Быццам нехаця абзываецца. Але, падняўшы голаў, зіркае на мяне амаль весела. — Вось ты! Ты ж уся звонкая-звонкая. Як жаўранак. Падстаў табе далоні, прыўздымі — і паляціш!
— Так і палячу? Замахаю рукамі і палячу? — смяюся я, адчуўшы палёгку, а па целе ўжо разліваецца незразумелая лёгкасць, нібыта і ўзапраўду вось-вось устану, адштурхнуся ад зямлі і ўздымуся высока-высока...
— І рукамі махаць не трэба! Рукі ж — не крылы. Крылы — у табе. У веры тваёй. У веры, што паляціш. Што не выжывеш без гэтай вышыні, без ветру насустрач. Здольнасць узляцець — ляцець! — знікае, калі перастаеш у яе верыць і пачынаеш шукаць крылы.
Сцяпан гаворыць узрушана, пераканана. Смех мой павінен крыўдзіць яго. І не крыўдзіць. Ён садзіцца на траву, падкурчыўшы ногі, і ўсміхаецца. І — смяецца разам са мной. І нас гэты агульны смех нечакана збліжае.
— А ты не з палахлівых жаўранкаў, — мякка перапыняе ён імгненне.
І мы доўга маўчым. Мне здаецца, што доўга. Я паспяваю прасачыць за аблачынкай, якая сплывае ўніз па Пцічы. Падзівіцца яе разной бязважкасці. Падумаць пра тое, што з такой цішы і светлыні абавязкова прарасце дождж. Адчуць незнаёмае ўзрушэнне ад навакольнага хараства... Колькі разоў бывала тут і адна, і з дзяўчатамі (ці ж першае лета мыю на кладцы бялізну!), а нібыта і не бачыла гэтай ракі, гэтай высокай лотаці, гэтых вербаў, у якіх кожны лісток падшыты мяккім срэбным ззяннем.
— З такой цішы і светлыні абавязкова прарасце дождж. Бачыш: аблачынкі пабеглі?
Я ўздрыгваю, палохаючыся Сцяпанавых слоў: ён нібыта падслухвае мае думкі... Гэта ж я толькі што падумала! Слова ў слова — маё!
Падхопліваюся. Таропка кідаюся збіраць ручнікі. Скручваць іх у пругкія белыя жгуты. Сцяпан дапамагае, раз-пораз зіркаючы ў мой бок. Правяраючы, ці гэтак усё робіць, як я. Я не перапыняю. Не пазіраю на яго. І бачу кожны яго рух. Кожны яго позірк. Бачу, што адлегласць паміж намі вельмі ж хутка скарачаецца. За апошнім ручніком схіляемся разам. І... забываемся пра ручнік і пра свой рух. Павольна разгінаемся. Плячо ў плячо. Твар да твару. Не чую ні свайго, ні яго дыхання. Чую: недзе зусім блізка кувае зязюля.
— Гэта яна шчасце нам кувае. Гады нашы шчаслівыя лічыць, — ціха абзываецца Сцяпан.
— Нам? На-шы? — з голасам, са словамі да мяне вяртаецца ранейшая ўпэўненасць. — Задужа шчодры ты ля чужога скарбу... Я і слухала, бо ўсё роўна трэба было чакаць, пакуль ручнікі павысыхаюць.
Складваю ручнікі ў кошык, чакаю, пакуль ён перадасць астатнія, і рашуча адмаўляюся ад дапамогі. Я ўжо забрытала сябе. Сустрэліся і сустрэліся. Не хапае яшчэ, каб на чые вочы разам трапілі! Ад языкоў не абярэшся...
— Каму зязюля кувала, тое лета ведае, — кідаю наўмысна абыякава. — А нашы сцежкі разыходзяцца.
— Я буду чакаць цябе тут, як звечарэе.
— Чакаць нікому не забаронена!
Смяюся. Ступаю на сцежку і іду, не азіраючыся. Іду таропка, быццам ён вось-вось кінецца мяне даганяць. Азіраюся на яго маўчанне. На цішыню за сабой. Сцяпан стаіць, дзе стаяў. Апусціўшы рукі. Не адводзячы пагляду.
— Я да раніцы чакаць буду!
Чую ўжо спіной. Спачатку гэтыя яго словы. Потым куванне зязюлі. Дзесьці вельмі блізка. За ракою...»
Пра што гэта яна? А! Пра Дзмітрыеўну. Дзмітрыеўна прасіла раней сёння прыйсці. Камісія нейкая прыязджае. Трэба паспець прыбрацца... І ездзяць, і ездзяць! А што правяраць? Захварэе чалавек — яго ў бальніцу. А ў бальніцы вядома, якія законы. Хворыя хварэюць, урачы лечаць. А яна, Ніна, і адным і другім павінна ўнаравіць, і адных і другіх улагодзіць. Нянечка, адным словам! А хоць бы і ўрач... Што тут правяраць? Паправіцца хворы — яго і выпішуць. Сам не ўлежыць, каб і не выпісалі: жыццё ж ля парога чакае. Якое ні якое, а жыццё. Як часта ні падцірае Ніна падлогу ў палатах, колькі перадач ні прыносіць знізу, а хворым грудзям надакучыць дыхаць бальнічным паветрам. Нікому згубіць сілу і зусім знямогламу ляжаць на ложку не хочацца. Ляжаць, бо хвароба навалілася. Болем навалілася ці так, змогай... Бальніца, адным словам!
Ніна зачасала і так гладкія валасы, не зірнуўшы ў люстэрка. Зняла са спінкі крэсла сінюю шарсцяную кофту і, падумаўшы нейкі момант, кінула яе назад.
Азірнулася ад дзвярэй, агледзела пакой. Непрысутным позіркам, з абыякавасцю агледзела. Бо так і не вярнулася да непрыбранага ложка. Так і не згадала, што не паснедала. Хоць жбанок з малаком і хлеб, прыкрытыя ручніком, былі на стале звечара.
На ганку памарудзіла, успамінаючы штосьці нязробленае. Ці забытае. І не ўспомніла. Сцепанула плячыма — зябка! — і, прыціскаючы да грудзей пруткія, сашчэпленыя звыклым рухам рукі, пайшла да весніц.
— Ты пайшла ўжо?
Перахопленая пытаннем Павэлка ля самых весніц, яшчэ раз сцепанула плячыма. Спынілася. Павярнула голаў.
— Малако і хлеб на стале. Ты ж і сам... Мне трэба раней сёння.
І прычыніла весніцы.
Тое, што Ніна не гукнула яго снедаць, не збянтэжыла Павэлка. Не першы раз. Ён звыкся. Раніцой жонку было лепш не чапаць. Як сама не свая. Колькі пражылі, а ўсё прачыналася чужою. І яму, Павэлку, чужою, і свету беламу. Лепш было не чапаць. Расходзіцца. Распагодзіцца...
Ён доўга плёскаўся пад рукамыйнікам. Аж пакуль не забразгаў пустым дном. Уцёрся. І пайшоў у хату, абмінаючы старую разгалістую вішню. Падумаў, што трэба б ссячы вішню: даўно ўсяго прыбытку ад яе, што цень у спёку. Нават шпакі ў шпакоўні не жылі...
Затрыманы гэтай думкай, пастаяў хвіліну-другую ля дрэва. Можа, гэта пра шпакоў згадвала Ніна? Яны і праўда ўжо шмат гадоў не прыляталі ў двор. Не сяліліся тут у шпакоўні.
— Цьфу, дурань! — вылаяў Павэлак сам сябе ўголас. — І прычэпіцца ж нешта! Птушкі... Шпакі... Задурыў сабе галаву!
Яшчэ раз зірнуў угору, на пустую шпакоўню, і заспяшаўся. Пакуль раса, трэба зрабіць колькі пракосаў на ўзлеску! Гэта ж кіламетры тры ісці полем...
Абвёўшы позіркам хату, яшчэ з парога, ён адразу заўважыў і непрыбраны ложак, і кінутую на спінку крэсла сінюю шарсцяную Нініну кофту, і некрануты ручнік, што прыкрываў малако і хлеб. Зглынуў уздых. Закашляўся. Быццам горычы глынуў. Уцёрся рукавом і яшчэ раз уздыхнуў. На гэты раз — з палёгкай. Ледзь не штораніцы адно і тое ж. Пабіць бабу неяк аднойчы, ці як?
Думка бліснула і згінула. А Павэлак ужо таптаўся па хаце, ужо звыкла нацягваў пасцілку паверх разгладжанай коўдры, ужо складваў кофту і нёс яе ў шкап. Агледзеўшыся і задаволена хмыкнуўшы, сеў да стала. Эх, Ніна, Ніна!
«ВЯСНА ВОЧЫ КРАДЗЕ... Ці ж я гэтага не ведаў? Дык не!
Прыязджаю, заходжу ў двор, а яна — з двору:
— Здраствуйце, Павел Пятровіч. Тата дома. Збрую ладзіць.
— А ты куды, Ніна? — пытаюся, а сам вочы баюся адвесці: успырхне і паляціць дзеўка, а мне зноў з Цімохам старым, з бацькам яе, вечар бавіць.
— Сяброўкі чакаюць. Цеатр мы хочам свой наладзіць...
— Тэатр правільна. Але які ж тэатр у...
— У богам забытым Запярынні?
— У вас жа і клуба няма!
— Будзе ў нас клуб. І тэ-а-тр будзе! Мы ўрывак з «Пінскай шляхты» ўжо развучваем.
— Якой шляхты?
— А вось прыходзьце і пабачыце! — смяецца Ніна, і за ёю доўга ляскаюць веснічкі.
— Што ж не праходзіш, Пятровіч? Не зважай на дзеўку, яй-богу! Наравістая, бо маладая. І не гэткіх аб’язджаюць.
— Ды я да вас, Цімох Васільевіч.
— Да мяне дык да мяне. І то... Куды дзеўка дзенецца?
Цімох ладкуецца на перавернутым чурбаку, папярэдне змахнуўшы рукавом лаўку. Для мяне. Павагу выказвае. І, выцягнуўшы капшук з тытунём і яшчэ раз выцершы пальцы аб штаны, засяроджана пачынае скручваць цыгарку. На мяне вачэй не падымае.
— Як з сенам сёлета? Будзе? — пытаюся, каб штосьці спытацца. — Трава месцамі ў пояс, бачыў.
— Сенакос добры. Абы ўправіцца.
— Чаго ж не ўправіцца? І надвор’е стаіць — працуй-ведай!
Кажу, а сам думаю, як гаворку да свайго жаніхоўства павярнуць: з тым жа ехаў, усю рашучасць сваю сабраўшы, каб абгаварыць усё папярэдне з Цімохам, а там і сватоў засылаць. Не першы раз прыязджаю, а ўсё да галоўнага не дойдзе. Трэба было, відаць, адразу пачынаць, а то зноў неўпрыкмет на жыццё-быццё вясковае ў гаворцы саб’ёмся.
— На надвор’е няма чаго наракаць, праўда твая, яй-богу. Тут іншае, Пятровіч, — на момант як забыўся на сваю цыгарку Цімох, і я адчуў незразумелую трывогу (ці мо яго, Цімохава, якаясь трывога перадалася мне). — Мужыкі кажуць, як бы германец не пайшоў на нас, як бы вайной гэты спакой не абярнуўся.
— Вайной? — сілюся ўсміхнуцца як мага спакайней. — У нас жа дамоўленасць з германцам. Дагавор!
— Дагавор-то яно дагавор, ды надта ж ашчэрваецца на нас -германец, яй-богу. Мужыкі кажуць...
— Ну, што яны могуць казаць, мужыкі? Што яны могуць ведаць? — абураюся. — Ёсць каму думаць. Ёсць каму разважаць. Наша справа малая.
— Малая, кажаш? — прыжмурыўся той на мяне, выпрамляючыся. — Мо і малая. Ды спаконвечная. Адвеку сялянская — на зямлі і з зямлёй. А як на гэтую зямлю, на нашую, германец прыйдзе?
— Не прыйдзе.
— Хай бог дае, як той казаў, — буркае Цімох і доўга, як мне, незадаволенаму кірункам гаворкі, здаецца, маўчыць, раз-пораз зацягваючыся дымам. — Толькі я, Пятровіч, так разважаю сам сабе: на лепшае спадзявайся, а на бяду вочы не закрывай. Мы не помнім, а зямля помніць, яй-богу. І германца помніць.
Вось жа ўпарты стары: яму — пра сваё, а ён — пра сваё. Быццам аднаго яго трывога точыць! Як бы гэта мякчэй гаворку перавесці?
— Што будзе, таго не мінеш, Цімох Васільевіч, — нецярпліва пастукваю па халяве бота. — Толькі я думаю, што да вайны не дойдзе. Не павінна. Германец не дурны, на сілу не папрэ.
— На сілу?
— На сілу. Як інакш! Я спакойны за заўтрашні дзень, кажу з усёй перакананасцю. Жаніцца вось надумаўся, — выпальваю пра свой намер нечакана нават для самога сябе, без усякага пераходу, і сцінаюся, чакаючы, як стары зрэагуе.
А той ніяк не рэагуе. Нават галавы не падымае. І я спяшаюся ўдакладніць сказанае, падкрэсліць:
— Жаніцца я надумаўся. Гады ўжо. Ды і за гаспадаркай трэба некаму глядзець. Сам — на службе важнай. Дзяржаўнай... За ўсім вока ды вока трэба!
— Вока за ўсім трэба, як жа! — зацягваючыся дымам, падтрымлівае Цімох.
— Дык вось я і наважыўся ажаніцца. І дзеўку нагледзеў, — кажу, а сам цікую за старым: пэўна ж, ведае, пра што я...
— Ці не маю часам? — прыжмурыўся той.
— Вашу, Цімох Васільевіч. Ніну.
Цімох не абзываецца. Курыць. Апякаючы пальцы, усё смокча, дасмоктвае цыгарку.
— Адна яна ў нас з Ганнай, Ніна...
— Не на гора ж бяру, не на галечу! — перапыняю старога. — Нават крыўдна, Цімох Васільевіч. Хата ў мяне добрая. На пагорку. Усё ў гаспадарцы маецца. І потым — служба...
— Ды жаніх ты першы, Пятровіч. Я ўжо і з Ганнай сваёй гаварыў. З якога боку ні глянь: першы. Мы з усёй павагай да цябе. Не памыслі, яй-богу, — Цімох сплюнуў крышынкі тытуню, абапёрся рукамі на калені — гэтакім гарбылём! — накуколіўся. — Але цяперака сватоў разам са згодай дзеўкі прысылаюць. Вучоныя, бачыш, усе. Я, канечне, прыцыкну на Ніну. Як жа! Дачка ўсё ж. Павінна бацьку паслухаць. Ды і ты, яй-богу...
Я раптам адчуваю, як прыхлынула, завалакла пагляд злосць. На гэтага недарэку старога. І на сябе, ёлупня: ганяю кабылу ледзь не штодня ў гэтае богам забытае... Ат! Канца-краю гэтаму жаніхоўству не відаць. Дзевак, урэшце, мала ў свеце, ці што?
Змахваю пылінкі з ботаў, здзьмухваю іх з далоні. Павольна падымаюся. Зіркаю на скурчанага старога.
— Я што, Цімох Васільевіч? Я і ў другі двор магу завярнуць. Гэтакага, як я, усюды прымуць. Як той казаў, з радаснай душой прымуць. Вы не пашкадуеце.
І кіруюся да веснічак. А сам, зашчаміўшы губу між зубамі, слухаю: пагукае Цімох, дзе дзенецца! Налог жа хутка здаваць... А Цімох тым часам не абзываецца. Чую: ногі мае пацяжэлі, крокі запаволіліся — сіла, цяжкая, як зямля, да зямлі гняце. Надта ж ладная дзеўка, Ніна. Што тварам, што целам узяла...
— Бывайце, Цімох Васільевіч. Налог хутка здаваць: ужо ж вы не спазніцеся.
— Цьфу ты, яй-богу, — забурчаў стары, зазлаваў. Ці з таго, што бяссілле сваё мне паказаў. Ці з таго, што я з крыўдай у сэрцы адыходжу...»
Павэлак неяк непрыкметна для самога сябе паснедаў, прыбраўся, вынес малако ў склеп. Прымкнуў дзверы, узяў касу і наважыўся ісці. Яшчэ раз гаспадарскім вокам агледзеў двор.
— Здароў будзь, сусед! Брыгадзе ўздумаў дапамагчы, што касу зрання адкляпаў? — гукнуў яго з-за плота Пахом.
— Здароў. Па ўзлеску пахаджу, пракос-другі выйду... — буркнуў Павэлак незадаволена ў адказ, зачыняючы весніцы і яшчэ раз аглядаючы двор.
— А-а-а... Я думаў: у брыгаду. Сенакос добры сёлета. Рук не хапае. Вось я і думаў...
Пахом, таксама з касой, усчаў гэтую гаворку, пэўна, нездарма. Брыгадзір папрасіў. Няйначай! Цёнгле вочы ўсім муляе, што ён, Павэлак, па двое сутак у гародзе сваім таўчэцца. Дык па закону. Невялікая пасада: начальнік пажарнай аховы, а суткі заняты — двое дома.
I якое там заняты! Хоць гэта ўжо справа дзяржаўная... Усё — як належыць. Ён, Павэлак, сваё месца ведае. А каму вочы муляе, хай не глядзіць. Хай адвернецца.
Ён зірнуў услед Пахому, які дробненька перасыпаў нагамі, жвавымі крокамі спускаючыся з пагорка. Мармытнуў нешта сабе пад нос. І пашыбаваў у супрацьлеглы бок. Да лесу. Нават і ў думках больш не згадваючы пра Пахома. Што галава, то розум. У яго — сваё, у Пахома — сваё. Нічога яны не дзеляць. Нічым адзін аднаму не абавязаны. Суседзі. Суседзяў не выбіраюць. А мірыцца — як-небудзь змірацца. Хай у душу яму, Павэлку, не лезе. Ён і сам туды не зазірае і нікому не дасць зазірнуць. Жыццё ва ўсіх аднолькавае, а хто ў тым жыцці больш мае, хто менш, не ім разбірацца.
З-за лесу выкацілася сонца. Вялізнае, як калёснае кола («Толькі спіцы не ў сярэдзіну, наадварот павыгінаны», — варухнулася ў Павэлку колішняя няўцямная згадка маленства), яно павісла над лесам — і да яго пацяклі, паплылі няроўныя струмені туману. Быццам сонца высмоктвала іх з цьмянай, прыкрытай голлем цішыні, а яны рваліся, распадаліся на шматкі, раствараліся ў паветры. І ніводны не дабягаў да расчырванелага сонца, не мог наталіць яго смагу.
У алешніку, што цягнуўся паўз зарослую пырнікам і курынай слепатой дарогу — дакладней, старую неглыбокую каляіну, — шчыравалі салаўі. Ці то радаваліся сонцу, ранку, ці то проста выказвалі сваю птушыную сутнасць. Салавей — дык і спявай. Заходзься. На тое воля прыроды.
Павэлак не слухаў салаўёў. Ішоў шпарка. Папікнуў сябе нязлосна за тое, што не падкасаў калашыны, — панамакалі ледзь не да каленяў і цяжкімі фалдамі білі па нагах. І больш не зважаў на гэта. Нечакана зноў прыгадаўся Нінін голас. Там, уначы. І ён адганяў гэтую згадку ўзмахамі свабоднай рукі, нібыта адсякаючы гэтымі шырокімі ўзмахамі метры-кіламетры — ад дому. Ад пасёлка...
Пасёлак жыў звычайнымі, будзённымі справамі. Рыкалі, брыдучы паўз платы, абчапляныя пыльным голлем вішань, каровы. Рыпелі дзверы. Бразгалі вёдры і рукамыйнікі. Абганялі рэха чыесьці таропкія крокі. Яшчэ крокі...
Хто спяшаўся на станцыю, каб паспець да цягніка, што памчыць у горад, — шмат хто з руднянцаў працаваў там. Хто, скінуўшы на плячо касу ці граблі, спяшаўся ў бок брыгаднага двара, дзе фыркаў грузавік і раз-пораз ускіпаў вясёлы дзявочы смех.
Прачнулася і бальніца. Невялікі аднапавярховы будынак лыпаў вокнамі, што адчыняліся па чарзе, ад першай палаты да чацвёртай, апошняй. Ніна закончыла прыборку, павыганяўшы ўсіх, хто хадзіў, у калідор. Ці ў садзік, як ахвота. Хадзілі ўсе. Апроч цёткі Варвары. З Запярыння прывезлі на тым тыдні. З цяжкім сардэчным прыступам. І Ніна ледзь што не ўвесь час таўклася недзе паблізу. Калі не ў самой палаце, дык у калідоры. Рэдка бачылася з кім з аднавяскоўцаў, а тут... І нагаварыцца нельга. Дзмітрыеўна ўчора Косціку, унуку Варварынаму, казала, што небяспека не мінае.
— Добрага ранку, цётачка. Як сёння? Мо палепшала? — звыкла, мяккімі, нячутнымі рухамі падсоўваючы пасудзіну, гаварыла-прыгаворвала Ніна. — Вы маўчыце, маўчыце! Вам размаўляць доктарка забараняе. Я і так бачу, што палепшала.
Старая згодна кіўнула галавой. А вочы ціхія. Глыбокія і ціхія. Як дзве мёртвыя студні, у якія раптам зазірнула сонца.
— Выпішуць вас хутка. Сама чула, як Дзмітрыеўна Косціку вашаму казала.
— Ды ўжо ж дома паміраць буду, — ледзь расшчапіўшы вусны, выдыхнула цётка Варвара. — Дома, любка мая...
— Нашто ж паміраць? — паспрабавала ўсміхнуцца Ніна. Вам яшчэ ўнукаў перажаніць трэба. Ведама ж, сэрца! Каму з ім спакойна сёння? І даўняе, і новае на нас замкнулася. Ад той бяды аддыхаліся, новая вайна можа грымнуць... Нябось не грымне... А сэрца што? Ведама ж, пабаліць, пабаліць дый адпусціць.
Яна ўсё церла, церла вільготнай анучкай спінку ложка старой. Усё ўзіралася ў яе ціхія вочы. Усё спрабавала знайсці нейкія гаючыя словы. І разумела: словы не закранаюць цётчыну душу. Не могуць прабіцца праз гэты яе спакой. І не адступалася. Зноў нешта прамаўляла, спрабуючы ўстаць паміж цёткай і смерцю. Пакуль яшчэ магчыма. Пакуль яшчэ ёсць час.
— Ты ідзі. Ідзі, любка мая. Я збірацца буду... — паківала набок галавой, перапыняючы яе, старая.
Ніна разгубілася: куды — збірацца? Цётцы ж і рухацца нельга, не тое што ўставаць. Мо яна сваімі размовамі...
— Не, не! Вы, цётка Варвара, ляжыце. Не ўставайце! Я Дзмітрыеўну пагляджу! — памкнулася яна да дзвярэй і спынілася. І сцялася, прыціснула мокрую анучку да грудзей, пачуўшы:
— Не ўстану я... Збірацца буду...
«НЕ З НАС ПАЙШЛО... «Не з нас пайшло, любка мая!» — гэта ж цётчыны словы! Толькі даўно, вой як даўно казала яна мне іх. Гэтыя словы. Не па словы я да яе прыходзіла. Граблі пазычыць. Усе ўтраіх збіраліся назаўтра сена варушыць, а грабляў двое. Вось маці і паслала да Варвары. Адвячоркам ужо. Зашарэла.
— Пагуляй, любка. Недзе я ўткнула іх, а дзе, і сама не помню. Вось сцаджу малако — і ты сырадою пап’еш. А потым і граблі пашукаем.
— Дзякуй, цётачка.
Я няўцямна сачу за яе рукамі, за яе рухамі, мяккімі і ўпэўненымі. Думкі — недзе далёка. Быццам адасобіліся і ад мяне, і ад вечара гэтага. Чацвёрты дзень абмінаю я сцежку да ракі...
— Вёска гудзе, што замуж цябе аддаюць. Гэта ці не за бусланогага пісара з раёна? Нешта ён усё ля хаты вашай круціцца, — спрытна падстаўляючы жбанкі пад белы пеністы струмень з падойніка, запыталася цётка. Запыталася, пэўна, з простай цікавасці, а мяне як варам аблілі — успыхнула, счырванела, узрушана замахала рукамі.
— А-ёй! Ці мала што да языкоў наліпне? Круціцца і круціцца! Не забароніш жа. Я, цётачка, замуж не збіраюся.
Варвара не падымае галавы, не адказвае. Закончвае сцэджваць малако. Апаласквае падойнік. Чапляе яго на штыкеціну.
— Не хочаш казаць, не трэба. Памажы мне жбанкі да ганка знесці, — абзываецца нарэшце. — Толькі бабы марна гусці не будуць, любка мая. А тым часам пісар той з бацькам тваім, з Цімохам, гаварыў. І непаразумення нібыта не ўзнікла: сватоў засылаць збіраецца.
— Сва-тоў? — няўпэўнена спрабую я запярэчыць (значыцца, не гульня ўсё! Значыцца, за маёй спіной змова). — Як — сватоў?
— А і то сказаць: жаніх ён хоць куды! Па нашых часах...
— Пайду я! — паварочваю я назад ад сенцаў.
— Граблі вазьмі. Зараз я, любка, — мітусіцца цётка Варвара, учуўшы маю раптоўную роспач, горкую роспач. — А ты сырадою папі, пакуль я спраўлюся, выпі сырадою!
Яна таропка ідзе да хлеўчука, бярэ граблі (яны і стаялі там, ля сцяны!), вяртаецца, узіраючыся ў мяне.
— Пыхкія вы пайшлі сёння. Хто яго акуратна даведаецца, як і што, а туды ж. Крыўдуеце на старых за словы іхнія, за парады. Спакон вякоў гэтак, любка мая: дзеці бацькоў слухаюць. Павінны. Не з нас пайшло. Вось і ты.
— Я пайду. Дзякуй за пазыку, цётка Варвара. Заўтра ўвечары прынясу, — перапыняю я гаворку. Можа, і занадта рэзка перапыняю, бо, азірнуўшыся ад веснічак, бачу, што яна ківае галавой, сашчапіўшы на грудзях рукі.
«Бабы гудуць... Вёска ўсё ведае... Сватоў будзе засылаць...» — словы рассыпаюцца, ледзь пачынаю іх збіраць, каб неяк акрэсліць раптоўную разгубленасць. Нешта тут не так. Усё паварочваецца не як хацела, а як думала. Як баялася думаць. Не, не! Тата спытаўся б у мяне, перш чым слова даць. Мала што бабы на платы панавешваюць!
— Мама, я да Фросі схаджу! — гукаю ў адчыненыя сенцы, уткнуўшы граблі ў капу сена ля стопкі. І, не чакаючы адказу, — подбегам з двара.
Ужо добра звечарэла. Зрэдку пракідваюцца зоркі. Хвіліна, другая — і вынырне з-за старых вербаў ля рэчкі месяц. Вада ўжо свеціцца там, пад тым берагам. Здалёк відаць. У прагалінах...
Ногі самі нясуць па знаёмай сцежцы, абганяючы думкі. Абганяючы нават позірк, які не-не і зачэпіцца за ліст падарожніка, ці за вербалозіну непадалёку ад сцежкі, ці за бліск вады ў прагале паміж голля. Я ўжо супакойваю сябе. Пасяджу на тым месцы, дзе ручнікі сушыла, думаю. На вечар падзіўлюся. Светлавалосага памагатага ўспомню. З’ехаў, пэўна... Не відаць...
— Як доўга ты не йшла, Ніна.
Сцяпан (гэта ён, ён, канечне!) падымаецца насустрач — быццам вырастае з травы, з ліловага змроку. Я ад нечаканасці, ад нечаканай, незразумелай радасці ўскрыкваю, не паспеўшы заціснуць рот далонню. Хоць чакала ж, чакала: а раптам?..
— Ці не ваўкалак ты часам, га? — баранюся немаведама ад чаго. — Перапужаў. Хоць вады з рота прасі!
— Як доўга ты не йшла!
— Хіба я абяцала? Не да цябе, да рэчкі ішла.
Сцяпан не адгукаецца. Бязгучна набліжаецца. Ужо
зусім побач. Я чую, як гулка калоціцца яго сэрца. Ці маё... Усё паблыталася. Наўколле звузілася да майго позірку, зараз проста такі прыкаванага да Сцяпана, да яго твару.
— Хіба я абяцала? — паўтараю я менш упэўнена. І гляджу, як уздрыгваюць, напружваюцца яго вусны, лашчачы нейкія словы. Слоў не чую. А вусны набліжаюцца і набліжаюцца да маіх.
— Хіба я абяцала? — спрабую я адасобіцца ад таго, што ўжо прыйшло, — радаснае і трывожнае адначасова. — Хіба я...
Усё знікае. Гарачая хваля пяшчоты ахінае нас дваіх. Вуснамі адчуваю, як уздрыгваюць Сцяпанавы вусны, мякка, пяшчотна зрываючы ці то ўскрык мой, ці то ўздых. І зноў — няма ні мяне, ні Сцяпана. Толькі высокая гарачая хваля вечара. І неба над ёй. Светлаесветлае, як толькі што прытушаны маімі вейкамі хлапечы позірк.
Я ніяк не магу апамятацца, адарвацца ад хлопца. Ды і не хачу — марна гэта ўтойваць! Ды і не атрымалася б... Рухі Сцяпана нячутныя, пяшчотныя. То пальцы яго ціха кранаюцца маіх валасоў, і цяпло іх сцякае па касе — на плечы... То ў далонях яго, у абдымках, сама гарнуся шчыльней: шчака знаходзіць шчаку, дыханне — дыханне, вусны — вусны...
Усё знікае. Есць толькі гэта шчаслівая блізкасць. Цнатлівая. Нясмелая.
— Жаўранак ты мой, — шэпча Сцяпан. — Пташынка нясмелая...
І я не ўсведамляю: мінуты ці гадзіны цякуць паўз нас над лёгкай плынню Пцічы. Шэпт гэты, узрушанае маўчанне маё прывабілі ўсіх салаўёў з аселіцы: пошчак заглушае сэрцабіццё. Ды і ці б’ецца яно, сэрца?
— Сцяпан, — раблю намаганне, спрабую вымавіць, вусны ў вусны прамовіць я. — Пагодзь, Сцяпан...
І сама гарнуся да яго. Сама п’ю яго гарачае дыханне, хмялеючы, не чуючы зямлі пад сабой. А Сцяпан раптам бярэ мяне на рукі і падымае. Высока падымае. І я ўся лёгкая-лёгкая: адпусці ён — і паляцела б! Але ён не адпускае. Горне мяне да грудзей і не адпускае. Ступае крок, другі. Кудысьці ўгору ступае. Я расплюшчваю вейкі і бачу толькі неба. Толькі зоркі — многа-многа зорак, што на тонкіх нітачках звісаюць над намі. Укруг нас. Можна дацягнуцца і крануць якую рукой. Вось бы звон пайшоў! Я падаюся да іх, кранаю і...
— Ні-на-а! — гукае хтосьці са сцежкі. — Ні-на!
І чары рассейваюцца. Выслізгваю са Сцяпанавых рук. Падношу далоні да шчок, што палаюць, як макаў цвет, няйначай. Добра, што не відаць. Адгароджваюся далонямі ад Сцяпана, калі ён імкнецца наблізіцца, як раней.
— Гэта Фрося гукае, — тлумачу. — Сяброўка.
— Табе здалося. Гэта я крычаў, каб цэлы свет пачуў тваё імя. Гэта — імя майго шчасця... — ён мяккім рухам бярэ мае далоні, складвае іх разам і падносіць да губ. Цалуе іх. Яшчэ і яшчэ.
— Ні-на! — аддаляецца Фросін голас.
— Чуеш? — чамусьці шэптам пытаюся я.
— Я чую, як б’ецца тваё сэрца ў маім. Так цяпер будзе заўсёды. Усюды, дзе б я ні быў. Дзе б ты ні была...
Ён кажа гэта не мне. Далоням маім. Я чую — адчуваю! — кожны рух ягоных вуснаў. Стала раптам балюча — дотыкі вуснаў апякаюць.
— Сцяпан, мяне замуж аддаюць. Уся вёска гудзе...
Сцяпан дурасліва ківае галавой, ашчапіўшы яе маімі і сваімі далонямі.
— А што, не казаў я табе, не казаў: птушкі самі выбіраюць, «з кім ім ляцець да зорак. А ты — птушка. Пташынка мая! І ты — мяне выбрала. Праўда? Таму і прыйшла.
Я маўчу. Апусціла голаў яму на грудзі і маўчу, і ўслухваюся, слухаю, як якаясьці няўцямная трывога вярэдзіць, разварочвае сціхлую, абмяклую душу.
— Ты ж прыйшла. Я аднаго баяўся, што ты не прыйдзеш. Але ж ты прыйшла! І ты са мной. І так будзе вечна. Чуеш? Так будзе вечна...»
Што ж ёй сказаць старой Варвары? Што зрабіць для яе? Паткніся яна, Ніна, разбіць гэты спакой, гэту абыякасць да таго, што адбываецца з ёй, яшчэ засярдуе цётка. Ды мо і не абыякасць гэта, а глыбокая засяроджанасць — мо абрад нейкі душа яе спраўляе... Усяго і вечнага ў жыцці, што — само жыццё. Аднаго смерць падсцеражэ — нехта іншы жыццё далей панясе. А куды — далей, ніхто, пэўна, не ведае. Кожнаму шлях прадвызначаны. Вось і ўсё, што вядома. І нічога ў тым не зменіш. Нічога не адменіш.
Ніна ўсё ўзіралася ў ціхі, адзначаны цяжарам пражытага, твар старой, якая больш не зважала на Ніну: уся — у сваім, у сваіх думках. Ніна ўсё спрабавала зразумець гэты цётчын спакой — адсутнасць боязі .перад блізкім, немінучым расстаннем з усім, што было жыццём, што было ёй самой.
Вось жылі калісьці ў адной вёсцы. А што яна, Ніна, ведала пра старую Варвару? Адно ўсплыве, другое... Шчаслівай цётку не назавеш: якое ў яе тое шчасце? Ад цямна да цямна спіны не разгінала. З Хвядосам як ні жыла, а не нажылася: надарваўся неяк у кузні, месяцы са тры паляжаў і памёр. Чатырох сыноў ажаніць марыла... Як жа іх звалі, сыноў яе? Іван. Мікола. Пеця... І Саша. Аляксандр. Гэта яна яго гэтак звала, Аляксандрам. А для вёскі Сашкам быў... Івана 'толькі і ажаніла Варвара. Вайна пачалася. Вайна ўсіх чатырох забрала. І Івана... Нявестка ў Дубраўку маці наведаць пайшла. І не вярнулася. Казалі, у Нямеччыну пагналі — усіх, хто трапіў у аблаву, пагналі... Як Варвара з двума ўнукамі на руках выжыла тады, мала хто ведаў. Яна, Ніна, не ведала. Яна і пра сябе не ўсё ведала.
Ніна адмахнулася ад калючых думак, яшчэ раз уздыхнула ў бок старой і прычыніла за сабой дзверы. Цыкнула на хворых, што, як здалося ёй, занадта гучна гаманілі паблізу, і пасунулася шукаць Дзмітрыеўну.
Сонца гарэла над зямлёй роўна, яркім — да залатога — агнём, непрыкметна падцягваючы да сябе вышыню. Туман ужо не дыміўся. Растаў у цёплай, разрэджанай ветрам сінечы. Толькі цені алешын усё яшчэ былі доўгімі, няўклюднымі і наскрозь вільготнымі. Яны пагойдваліся на мятліку і, падрэзаныя Павэлкавай касой, лажыліся збоку з ціхім, ледзь чутным звонам. Ці, можа, гэта каса вызвоньвала так тонка.
Сюды, на паляну, зарослую мятлікам, зязюльчыным лёнам і званцамі, сонца яшчэ не прабілася. Сцяной з усходу стаяў лес, і расу яно вып’е тут няхутка. Павэлак задаволена пакрэктваў на кожны ўзмах касой. Каса ішла лёгка. Пракос, шырокі і роўны, радаваў вока... «Можа, варта было пайсці ў брыгаду? — мільганула думка. Ат! Яму, Павэлку, ад саўгаса нічога не трэба, і 'яны без яго абыдуцца!
Ён акуратна абкасіў паляну. Да самага кустоўя. Прасоўваўся далей. Узлескам у бок чыгункі. Спыняўся. Паплёўваў на рукі. Адбіваў касу. І зноў мераў ранак дужымі, дакладнымі ўзмахамі. Хацелася курыць. Нарэшце ўцёр рукавом сарочкі лоб, утыркнуў кассё ў зямлю, палез у кішэню па капшук. Доўга скручваў цыгарку, услухваючыся ў наўколле.
— Гэта ты, Пятровіч, да маёй гаспадаркі падбіраешся? Здароў! — .пад’ехаў на кані Гнась Засека, сябрук Павэлкаў — яшчэ па партызанах. Ігнат, калі правільна. Але як пайшло яшчэ змоладу: Гнась ды Гнась, дык так і ідзе. Лесніком зараз у лясгасе! Зрэдку бачацца...
— Здароў, Гнась!
Павэлак абрадаваўся сустрэчы. Нешта смылела яму сёння душа. І чапаць ён яе не чапаў ніколі, дык не! Зрэдчас усё ж выказвала сябе. Вось і сёння. З ночы пачалося. З голасу Нінінага. З птушак... Цьфу!
— Здароў, браце! — паўтарыў ён вітанне, моцна паціскаючы руку сябрука, які ўжо саскочыў з каня, закінуўшы повад на сядло, адпусціў яго і стаяў цяпер побач з Павэлкам, стаяў і жмурыўся на сонца, што зазірнула ўжо і сюды, за алешнік. — Ты ўсё са стрэльбай і ў сядле?
— З гэткай стрэльбай можна: калі і пальну колькі раз на год... Больш для спалоху. А калі і не спатрэбіцца зусім. З гэткай — можна.
Яны закурылі. Памаўчалі, глыбока зацягваючыся. Кожны думаў пра сваё. Абодва думалі пра адно і тое ж. Пра гады, якія абмінаюць толькі мёртвых, а на іх, уцалелых у вайну, навальваюцца ўсё цяжэй. Пра стрэлы, якія гучаць цяпер так далёка, што не дасягаюць слыху: адно душа і чуе зрэдку. Пра лес, які ратаваў, каго мог, — таго, хто сам ратаваўся...
— А я пакасіць выйшаў. Рукам дам работу, думаю, — і на душы палегчае. Ды і капейчына ў хаце не лішняй будзе, — першы азваўся Павэлак.
— Усё для Ніны сваёй шчыруеш?
— Для яе. Толькі ёй гэта ўсё непатрэбна! — вырвалася ў Павэлка. І ён адразу пашкадаваў, што вырвалася, закалацілася ўсё ў грудзях ад гэтых слоў. Паспрабаваў перавесці гаворку: — Ты не думай. Мы добра жывём. У згодзе.
І, зразумеўшы ўсю непераканаўчасць сказанага, адно махнуў рукой. Зацягнуўся дымам. Раз. Другі.
— Пасварыліся б калі пад назіркам ночы! — нявесела пажартаваў Гнась. — Усё б нешта змянілася. Га? Я ад сваёй Тэклі часам толькі ў лесе ратуюся. Як распаліцца — словамі можна ўсе елкі паабчапляць. А Ніна...
— Халодная яна. Быццам выпалена ўсё ўнутры. Ні зямлі, ні неба не бачыць, здаецца. Піць пачала. Крадком ад мяне спрабуе піць. Даўно ўжо.
— Я ведаю, — адвярнуўся Гнась, папраўляючы на плячы стрэльбу.
— Ве-даеш? — злякнуўся, зніякавеў неяк Павэлак.
— А хіба што ад людзей утоіцца? — камячыў у пальцах згаслую цыгарэту Гнась. — Ты маўчыш, дык думаеш, людзі не бачаць? Пагаварыў бы ты з ёй, ці што?..
— Гаварыў.
— І што яна?
— Што? Не чуе. Пазірае мне ў вочы, ківае — і нічога не чуе. Я ўжо неяк, не паверыш, замахнуўся быў на яе.
Павэлак пачаў скручваць другую цыгарку. І ўсё ніяк не мог скруціць. Тытунь рассыпаўся... Нарэшце скруціў. Падаўся да запалкі, якую запаліў Гнась, прыкрываючы агеньчык ад руху далонню.
— Не, не ўдарыў, — адказваючы на нямое запытанне сябра, працягваў ён. — Чорт яго ведае, гэта ж як дзіця неразумнае стукнуць. Ці сабаку, ледзьве жывую... А Ніна і не заўважыла рукі маёй адведзенай.
— Трэба было стукнуць. Закрычаць — але стукнуць!
З бабамі па-добраму нельга. — Гнась, відаць, згадаўшы сваю Тэклю, адно махнуў рукой.
— Не магу, Гнась. Не здолею. Здэцца, і душу з мяне даўно вынула, а — не магу. Чужая яна.
— Во-о, дурань, — мацюкнуў Павэлка той. — Чужая... Дваццаць гадоў пад бок табе кладзецца — і чужая?! Ты што, не мужык? Га? Не муж ейны?
Гнась шумна абураўся. Мо якраз таму шумна, што адчуваў нейкую Нініну праўду, а якую — не ведаў. Ды і Павэлка было шкада. Сябра ўсё-ткі. Не адзін год рукаліся. Калісь ваявалі разам.
А Павэлак ужо не слухаў яго. У думках нават папракаў сябе за шчырасць. Знайшоў у чым спавядацца! Гнась разумее, канечне. Ды яму, Павэлку, разуменне гэта не дапаможа. Праўда, унутры нібыта сцішылася трохі. На нейкі час. І ўсё ж дарэмна ён словы распусціў...
— Будзе як будзе. Дзякуй, браце. Пайду памахаю яшчэ з паўгадзіны касой, — падаў ён руку Гнасю. — Заходзь калі! Пагамонім.
І павярнуўся да касы. І, ужо ўзмахнуўшы касой, раптам згадаў, што хацеў папрасіць у Гнася колькі жардзін — агароджу ад Пахома паправіць. Але не спыніўся. Ды і Гнась ужо ўскочыў у сядло і крануў каня, кіруючыся ў пасёлак.
«Іншым разам неяк, — супакойваў сябе Павэлак. — Іншым разам...» А ад чаго супакойваў? Што — іншым разам? Жардзіны папросіць? Дык пры чым тут жардзіны!
Чырк! чырк! чырк! — адмервала «крокі каса, зрэдку ледзь паспяваючы абмінуць купіну. Пачыналася забалочаная раней лагчынка — можна было тут і спыніцца. Але Павэлак усё адводзіў плячо, усё ўзмахваў касой і... Купіна ўсё-ткі трапілася пад самую руку! — ён рассек яе цяжкім узмахам. І цяпер здзіўлена пазіраў на парушанае гняздо нейкай пташыны. Мяккае, усланае пёркамі. А на дне — яечкі. Драбнюткія яечкі ў блакітную крапінку. Два... Тры!
— Цьфу! — зазлаваў Павэлак. — Насланнё нейкае.
Над ім з крыкам насілася птушка. Невялічкая. Мітуслівая. Д’ябал яго ведаў што за птушка, а крычала — ад крыку ажно вушы закладвала.
Павэлак адмахнуўся ад яе, потым яшчэ раз сплюнуў і, выцершы травой касу, ускінуў яе на плячо. Хопіць! Здаволіўся.
«ХТО НЕ НАРАДЗІЎСЯ, ТОЙ УМІРАЦЬ НЕ БУДЗЕ! Гэтак, здаецца, казала Нініна маці. Неаднойчы паўтарала. Хоць хто ведае, каму паўтарала — Ніне? мне? свету беламу?
Не любіла мяне. Не прыняла. Адразу не прыняла. Я, дурань, не адразу зразумеў. Аж да таго вечара, які парушыў усё, што я будаваў цэлыя тры месяцы, не зразумеў. А ў той вечар...
Спыніў кабылу непадалёку ад Цімохавага двара. Не так, каб ля варот. Прывязаў. Пайшоў да знаёмых весніц, адказваючы на знарок сур’ёзныя прывітанні, быццам і не чуў спіной, як пасміхаліся ўслед маладзейшыя.
— Ах, якія ў вас боты, глядзецца можна...
— Можа, ад маёй чупрыны што возьмеце, Пятровіч? Надта ж дзеўкі ў нас маладыя!
— А ён не да дзевак, ён да іхніх куфэркаў прыглядаецца!
Фрося Гуцькава... Гэтую я адразу пазнаў: вечна трапляецца на шляху, калі б ні прыехаў. Мала што трапляецца — абавязкова зачэпіць, язык свой павострыць. Смалы б пякучай на гэткі язычок! Нездарма ж кажуць: дзе чорт не можа, там бабу пашле... Яна, гэтая Фрося, няйначай, і разносіць па вёсцы ўсю бязглуздзіцу пра мяне. Ну, старэйшы я за Ніну! Дык хіба ж стары? Дзесяць гадоў і тры месяцы між намі — няшмат. Асабліва калі ўлічыць дом у пасёлку, гаспадарку і службу маю. Ну, задужа высокі — за вярсту відаць! Дык гэта ж і добра. Ніхто з драбнейшых не палезе ў супернікі. Не пасмее. Ну, гавару па-гарадскому — з прыдурам, як яна кажа! Дык жа сямігодку скончыў. Вучыўся. У людзі затое выбіўся.
Хоць чаго я апраўдваюся? Перад кім? У гэтым богам забытым...
— А-а, Пятровіч! Маё шанаванне, яй-богу. Што не відаць колькі дзён ужо?
— Добры вечар, Цімох Васільевіч. Ніна дома?
— А ты заходзь, заходзь у двор! Што з-за брамы пытацца? — замітусіўся той, адчыняючы весніцы. — А кабылку дзе навязаў? Каб не звялі! Жартаўнікі знойдуцца, яй-богу...
Заходжу ў двор. Вітаюся з цёткай Ганнай, якая перабірае ля ганка леташнюю бульбу. І прыпыняюся.
— Дык ці дама Ніна?
— І што ты, добры чалавек, вочы ўсім у вёсцы мазоліш? І ходзіш, і ходзіш... Няма Ніны. З моладдзю нейдзе, — абзываецца цётка.
Учуўшы прыхаваныя злосныя ноткі ў яе голасе, не знаходжу, што адказаць. Зіркаю на Цімоха. Ён — на мяне. Паткніся пярэчыць гаспадыні — каб яшчэ горш не выйшла! Яшчэ аблае...
— Чаго ты, Ганна, яй-богу? — нарэшце мовіць Цімох, не паварочваючы ў жончын бок галавы. — Хутка сваты ў хату...
— Сва-ты! — усплёсквае яна рукамі. — Здурэў ты, Цімох, ці што? Дзеўка нос вароціць, а ты пра сватоў... З чым прыйдуць, з тым і пойдуць сваты. Пятровічу твайму за Нінай трэба было хадзіць, а не за табой, старым!
Крыўджуся не гэтулькі на словы цётчыны, колькі на тое, што пра мяне яна кажа, нібыта ў маю адсутнасць, нібыта не стаю я по-бач, за які крок ад яе. Не да двору — не трэба!
— Не да двору, значыцца? Бывайце тады, — абцягваю кашулю, каб нечым заняць доўгія рукі, і павяртаю да весніц. — Я з павагай усёй да вас... Я як лепей хацеў. А вы радасць у мяне адабралі. Вы...
— Ды ты не памыслі, яй-богу! Адна яна ў нас.
Цімох мармыча яшчэ штосьці, подбегам праводзячы мяне ажно за весніцы. Што — не чую. Кіпіць усё ўва мне. Чую адно: як шалёна б’ецца ў жылах кроў. Не да двору! Гэта я! Ды я цяпер і не зірну на іх красуню! Ды я дзесятым шляхам абміну гэта богам забытае Запярынне! Ды я...
Усведамляю, што іду ў адваротны ад навязанай кабылы бок, не адразу. А ўсвядоміўшы, не паварочваю назад. Трэба перш супакоіцца. А то чаго добрага... Колькі той вёсачкі: чорт яго набярэцца на ўсіх тлумачэнняў. А палезуць жа. Перапыняць. Як жа! Не! Праз колькі двароў павярну да рэчкі. Яшчэ не вечар. І твар можна астудзіць вадой. І камароў з дзесятак шлэпнуць. Усё, годзе! Нагі маёй тут больш не будзе!
Іду. А крокі ўсё запавольваюцца. І думкі, што абселі галаву, аціхаюць пакрысе. У такт крокам. А сцежка ўсё звужаецца. Падымаю вочы і... Каб не ўскрыкнуць, балюча прыкусваю, зашчэмліваю між зубамі губу! Мігаю, вачам сваім не верачы: зусім блізка — ледзь што не побач — Яна! Яны. Ніна і нейкі хлюст. У абдымку.
Нашто вам што, калі вунь яно, тлумачэнне ўсяму. Кальнула ў сэрцы. Адступаю крыху назад. У бок ад сцежкі. У цень вербалозіны. А сам вачэй не зводжу. Гадаю: хто? Ладна збіты, у сіняй кашулі з зухавата адкладзеным шырокім каўняром. Светлавалосы... Не, не магу згадаць. А Ні-на! Ніна як прыклеілася да яго! Вунь яно што...
Адчуваю ўсю сваю бездапаможнасць, бяссільна скрыгачу зубамі. Сплёўваю адно брыдкае слова, другое... Пуста ўнутры. Глыбока-глыбока — пуста.
Заціскаю рот далонню. Адступаю яшчэ далей. Назад. А ў позірку ўсё пагойдваюцца дзве постаці, злітыя ў адну. У адно. У абдымак. «Ненавіджу! — крычыць ува мне боль. — Ненавіджу!» А я заціскаю рот і адступаю. Спатыкаюся. Чапляюся за голле. Выцягваю, адцягваю ад рэчкі — ад іх дваіх — позірк. Вунь яно што... Вунь яно што!
Натыкаюся спіной на чыйсьці ціхі ўскрык. І дзеравянею. І адрываю, нарэшце, позірк ад убачанага, спрабую павярнуцца і...
— Ты нагу мне разгнёў, Павел.
Фрося! Я ажно застагнаў, сцінаючыся ў балючы камяк. І тут усачыла! І тут пад руку трапіла! Разгінаюся, рэзка паварочваюся, ледзь не збіўшы галавой сукаватую галіну. Вось дзе я магу ўсё ёй выказаць, усю нянавісць сваю. Вось дзе ёй...
Фрося плача. Стаіць на адной назе і па-дзіцячы, кулакамі, размазвае па шчоках бабіны слёз. Даходзіць раптам да свядомасці: гэта ж пра нагу нешта казала — наступіў, ці што?
— Чаго ты?
— Нага...
— Дзе? Пакажы, — апускаюся я на кукішкі, потым на калена: як забываюся на момант пра тых, дваіх. — Гэта нага? Тут?
Націскаю, відаць, не надта асцярожна, бо дзеўка ўскрыквае, учапіўшыся за маё плячо. І праглынае наступны камяк слёз. І ціха, быццам апраўдваецца, шэпча:
— Дужа баліць, Павел.
Павел? Бач ты! Адкуль толькі ціхасць і пакора ўзяліся? Высмейваць на ўсё вёску — яна першая! Мянушкі выдумляць — лепш за яе ніхто не выдумае! Мо і Ніне нагаворвала... Раптоўна накочваецца злосць. На сябе. На Фросю гэту. На лёс няўдалы. І, здавалася ж, усё складвалася добра, дык не! Хлюст нейкі дарогу перайшоў і вось, зусім побач, Ніну да сэрца прыціскае... А я? А мне — злосцю душыся? Што я, нежывы? Што ў мяне — хвост авечы замест сэрца?
Занадта балюча, відаць, абмацваю Фросіну ступню, бо яна ўчапілася рукамі ў маё плячо (на адной жа назе стаіць) і сціскае яго ўсё мацней. Але маўчыць. Зацятая. Адно слёзы, як бабіны, пэўна, коцяцца... Па-вел! Цяпер — Павел!
Рука, паслухмяная думцы, слізгае вышэй... Да круглага дзявочага калена. Чаму б і не? Сама нагу падставіла! Усе ж яны з аднаго цеста... Злосць варочаецца ў грудзях, лена распаўзаючыся, зноў падагравае кроў. Чаму б і не? Проста вось тут. Побач з тымі!
Забыўся і на Фросіну ступню, і на яе слёзы. Пагладжваю, ціскаю ногі. Вышэй і вышэй. Перашкаджае спадніца...
— Павел! — пачала адштурхваць мяне дзяўчына.
Але позна ўжо. Я нічога не ўсведамляю. Апроч прывабнай мяккасці дзявочага цела. Апроч шалёных штуршкоў сваёй крыві.
Яна вырываецца. Ускрыквае. Штосьці крычыць мне. Ці гэта мне здаецца? Я не сачу болей ні за сваімі рухамі, ні за сваімі думкамі. І калі Фрося ўсё-ткі вырываецца, выслабаняецца з маіх рук, кіпцюрамі разадраўшы мне шыю, са стогнам валюся ў траву. І плачу, нечакана пачынаю плакаць. Ціха. Узахлёб. Ад злосці, што ўсё слабее, — змаглася, пэўна, душа. Ад таго, што люблю Ніну, а яна абдымаецца над рэчкай з нейкім светлавалосым. Ад таго, што мог бы вось зараз здаволіць сваю кроў і выпусціў, не ўтрымаў дзеўку...
— Бедненькі! — калыхаецца нада мной Фросін шэпт. — Як цябе...
Што яна, яшчэ тут? Не кінулася ўцякаць? А! Нага ж у яе... Спрабую засяродзіцца на гэтай думцы, а чую: круціць нешта мяне — ажно ў зямлю ўціскае. Не тое што падняцца, галаву адарваць ад зямлі не магу. А дзяўчына, як знарок, набліжаецца, садзіцца на траву. Побач. Зусім побач дрыжыць яе ўсхваляванае дыханне. Больш таго! Рукой, пальцамі Фрося кранаецца маіх плячэй. Валасоў. І пачынае гладзіць валасы, мякка, амаль нячутна іх перабіраючы.
— Бедненькі!
— Не смей мяне шкадаваць! — сіплю, ад болю кусаючы далонь. — Смейся! Момант дужа зручны.
Чамусьці хочацца зноў распаліць злосць, якая штурхнула мяне да дзеўкі. Але злосць кудысьці адышла і не вяртаецца. А ад супакойлівых, мяккіх рухаў дзявочай рукі адмякае, вызваляецца ад напружання, ад здранцвення цела.
Мінута, другая — я ўжо сяджу побач з Фросяй, недаўменна ўзіраючыся ў яе журботны зараз твар. Язык свой востры праглынула яна, ці што? А можа... Не! — адмахваюся ад няўцямнай думкі. Бусланогім празвала. Ніводнага разу не прамінула, каб асцюк у сэрца не ўсадзіць. Шыю вунь разадрала...
— Ты што, ісці не можаш? — пытаюся знарок груба, пагладжваючы драпіны на шыі.
Яна ківае.
— Чакаеш, што я давяду?
Зноў ківае. У адказ на маю сярдзіта-чужую ўхмылку.
— Яшчэ чаго! — хачу я падняцца.
— Павел! — у яе голасе яскрава чуецца роспач — быццам зноў вось-вось пасыплюцца слёзы. — Зараз сцёмніцца... Мы агародамі... Тут жа як вокам кінуць!
І, адвярнуўшыся, шэптам:
— Хіба я вінаватая?
І яшчэ цішэй:
— Прабач...
Гэта — за драпіны на шыі. Абазваўшы сябе ў думках ёлупнем, застаюся сядзець, чакаць, пакуль добра сцёмніцца. Зрэдчас адмахваюся ад камароў. Думаю пра Ніну. Гадаю, ці пайшлі яны ўжо ад рэчкі! Адчуваю, як недзе глыбака, на самым дне думкі, зноў пачынае варушыцца злосць.
— Ты чаго? — уздрыгваю ад нечаканасці, пачуўшы на шчацэ дотык дзявочай далоні.
— Камар... — абзываецца Фрося.
А далонь яе ўжо прыкрывае маю руку на траве, цёпла пашавольваецца там. Можа, і праўда... Хто каго любіць... Адкінутая здагадка ўсё ж нейкім чынам непакоіць: чаго ж тады гэтак адбівалася толькі што, колькі хвілін назад?
— Дагуляешся! — рэзка папярэджваю дзяўчыну, адсоўваючы руку.
— Мо пойдзем?
— Зараз. Зірну, ці няма каго.
Падымаюся. Зіркаю не ў бок сцежкі — у бок ракі. Там ужо нікога няма. Ціха паўзе туман над вадой. Шэпчуцца вербы. І — нікога наўкруг.
Адвёў ад твару голле. Падаў Фросі руку. Яна ўстае, цяжка абапіраецца на маю руку. Уся абмяклая і гарачая — праз кашулю рука ўспыхвае... «Чаму — не? Чаму? — пытаю зноў і зноў. — Цяпер жа ўсё адно...»
І спрабую прыхінуць да сябе дзяўчыну. Яна не вырываецца. Толькі наструньваецца ўся. Цела — як дрогка напятая струна.
«Хоць бы яна маўчала! Хоць бы маўчала!» — заклінаю немаведама каго. У думках. Хоць якія там думкі, калі ўсё знікае, знікла ў густой чырвонай смузе: і рака, і вербы, і сцежка, і Фрося... Ёсць толькі яе мяккае гарачае цела, якое рукі мае ліхаманкава вызваляюць з апраткі, з нейкіх бясконцых жаночых зашпілек. Ёсць толькі гэта цяпло, якое я п’ю, ірву губамі, схіляючыся ўсё ніжэй і ніжэй.
Фрося не вырываецца. Ці я не чую. Я хачу ўціснуць яе ў сябе, глыбока ў сябе — туды, дзе смыліць, дзе будзе вечна смылець душа. Ці ведаю я ў гэты момант, чаго хачу? Чорт яго ведае... Ёсць толькі гэтае цела! Ды яшчэ цяпло... Ды яшчэ горкая, з прысмакам палыну на губах прага...»
Павэлак ледзьве шкандыбаў, пятляючы за зарослай каляінай. І каса змуляла плячо... Што ён смакуе гэтыя ўспаміны? Адышло ўсё. Гады сцяной выстраіліся — не пераскочыш. І ён, бусланогі, не пераскочыць. Адскакаў сваё. Па лясах ды балотах, вайной акружаных. І потым...
Гэта тады, у юнацтве, яшчэ да вайны, здавалася, што ўсё яшчэ будзе, што ўсё — наперадзе. А што — усё? Цяпер, азіраючыся на пражытыя гады, ён і бачыць не бачыў нічога вартага той маладой упэўненасці. Штосьці пахавана ў яго душы, штосьці мучыць часам, а да сутнасці не дабрацца. Не дакапацца...
Хацелася курыць. Але прыпыняцца ён не стаў. Дома, на ганку, пакурыць.
Колькі хворых людзей! Іхняя бальнічка невялікая — часта перапоўнена, а як усіх сабраць... Нядобра нешта ў свеце, калі людзі не галадаюць, не мерзнуць — а хварэюць, не могуць з болем якімсьці справіцца. Ідуць і ідуць да ўрачоў. А што ўрачы? Больку загояць. Косткі складуць правільна, каб зрасліся. Мікстуру выпішуць. У душу чалавеку зазірнуць і ўрачы не могуць. І рэнтген не дапамагае. Яна, Ніна, неаднойчы назірала ў цёмным кабінеце. Шкілет паказвае іхні апарат. Плямінкі ўсякія. А што — плямінкі? А калі на душы гэтыя плямінкі? Душы ж мы не ведаем. Таму і не прызнаём, бо не ведаем.
— Ніна? Што ў цябе? Мо спірт прыйшла зноў прасіць? Не дам, — не падымаючы галавы ад папер, пазнала Ніну па кроках урач, шчупленькая, вастраплечая жанчына ў акулярах.
— Старая Варвара паміраць збіраецца. Ты б зірнула, Дзмітрыеўна! З адной вёскі мы. З Запярыння. Ты ж ведаеш.
Дзмітрыеўна падняла позірк.
— Што? Новы прыступ?
— Ды не. Спакойная надта. Нібыта ўжо нежывая. Збірацца, кажа, буду. Смерць чуе.
— Мы ўсё зрабілі, — зноў апусціла тая голаў у паперы і стомлена дадала: — Ёй — шэсцьдзесят чатыры гады, галубок. Сэрца зношанае.
Ніна маўчала. Стаяла і нечага чакала.
— Ды сядзь ты! Не стой за спіной, — сказала, як загадала тая. — Зараз скончу, і пойдзем да старой. Я паслала ўжо газік райкомаўскі па яе ўнукаў. Ты — як? Даўно не скардзілася...
— Я? — апусцілася Ніна на краёк крэсла. — Жыву. Што мне зробіцца? Жывыя жывуць.
«ЖЫВЫЯ ЖЫВУЦЬ... І доўга вераць, што ўсё будзе вечна. Жыццё будзе вечна. І маладосць. І каханы побач... Хто ж чакаў вайну, нават калі гаворка пра яе не-не і ўсчыналася то ў адной хаце, то ў другой? А я дык нічога і не чула. Не слухала. Я пакахала — кахала! З кім ні гавару — Сцяпана бачу. Што ні раблю — вечара чакаю. Чакаю, калі можна будзе выслізнуць за весніцы і непрыкметна звярнуць на сцежку. Да рэчкі. Да Сцяпана...
— Куды гэта ты, дачушка, бегаеш штовечар? Ні бацьку, ні мне не пахвалішся. Фрося ўчора заходзіла: не помніць, казала, калі і гаманіла з табой.
Ох, ужо гэта Фрося! — усміхаюся міжволі сама сабе: не вытрымала ўсё ж, сказала маме...
Ужо ад парога вяртаюся, падыходжу да маці, якая сядзіць ля чыста прыбранага стала, рукамі цярэбячы хвартух на каленях. Уся такая маленькая. Такая родная!
Штосьці раптам змушае ўкленчыць перад ёй, уткнуцца тварам у яе шурпатыя, пахкія далоні — тварам, вуснамі прыпасці да іх. Як у маленстве. Даўно-даўно. Ці то ад згадкі, ці то яшчэ ад чаго ўсхліпваю. Шчасцем, замілаванасцю поўніцца сэрца, а слёзы... Слёзы ад віны нейкай неўсвядомленай перад маці. Ад таго, што ступіла ўжо на яе сцежку і нічога-нічога не бачу наперадзе, апроч Сцяпана.
— Кахаю я яго, мама. Так кахаю, што за шчасце сваё баюся.
— Не шчасця трэба баяцца, вачэй нядобрых.
— Я пабягу, добра? ён чакае, — падхопліваюся, быццам пагуканая любым.
— Хто — чакае? Хто — ён? — усміхаецца на мае таропкія рухі мама, сумна, як здаецца мне, усміхаецца. — Неяк Юрчык перастрэў мяне...
— Ён, Сцяпан. Сцяпан чакае!
Гэта я ўжо ад дзвярэй тлумачу, не даслухаўшы пра Юрчыка. Вядома, што ён не мог сказаць. Ды і мама, напэўна ж, даўно ведала, з кім я да першых пеўняў расстацца не магу. Колькі той вёскі! Не адны дык другія вушы ўчуюць. Не адны дык другія вочы ўгледзяць...
На вуліцы ўсё спрабую суцішыць крокі, каб каго вітаннем не абмінуць, каб раней часу не кінуцца бегма — праз зараснікі вербалозу — да рэчкі. А ногі не слухаюцца, абганяюць думкі.
— Во дзе я цябе перастрэла!
Фрося! Дарогу заступіла. Знячэўку. Быццам знарок чакала мяне тут, ля самай павароткі.
— Ой, Фрося, спяшаюся дужа!
— А чаго? Сцяпан толькі што прабег. Няхай пачакае, аддыхаецца. І ты ўся ў мыле...
— Скажаш! — раблю я выгляд, што пакрыўдзілася.
— Ды жартую я, Нін. Засумавала без цябе, словам няма з кім перамовіцца.
Угледзеўшыся, заўважаю ў Фросі штосьці незнаёмае — не ейнае. Мяккасць, ці што? Засяродзіцца ж, зразумець — перашкаджае думка: Сцяпан ужо на беразе і чакае! А Фрося перабірае гузікі на маёй кофце, і ўтрымлівае мяне, і ціха, журботна неяк кажа:
— Словам няма з кім перамовіцца. Мачыха як чуе што нядобрае, адно сіпіць услед. У спектаклі тваю ролю іграць няма каму. Павел не прыязджае...
— Які — Павел? Адкуль не прыязджае?
Утаропліваюся ў сяброўку, у яе спалоханы раптам твар і ліхаманкава перабіраю ў памяці ўсіх знаёмых хлопцаў. Няма сярод іх Паўла. Не ведаю я. А Фрося ўжо смяецца, сагнаўшы з твару хмурынку, цень яе журботны.
— Ды твой! Пятровіч. Прычапіцца няма да каго са сваімі жартамі. А яго за вярсту відаць — сам позірк чапляецца.
— А-а... Я была падумала...
— І дарэмна падумала, — пацалункам перапыніла мяне Фрося. — Шчасліўцам думаць неабавязкова. Нават шкодна. Вочы перастануць свяціцца, і вусны прагоркнуць.
— Ды ну цябе! — са смехам адмахваюся я ад яе слоў і ад яе пацалункаў. — Зайздросціш, так і скажы.
— Зайздрошчу. Няхай у вас добра ўсё будзе!
Фрося нечакана рэзка адварочваецца і ідзе назад.
Вуліцай. Не развітаўшыся. Мне здалося, што ў яе ўздрыгваюць плечы. Не! Проста здалося...
— Фрось! — гукаю ёй услед. — Мы заўтра дагаворым, добра?
І тут жа забываюся на свае словы. І на сустрэчу з Фросяй. І на колішнюю матчыну перасцярогу. Праз колькі таропкіх крокаў мяне страчае любы. Цёпла-цёпла робіцца мне ў яго абдымках. Утульна-ўтульна. Нібы і няма ў свеце нічога і нікога, апроч нас дваіх. Апроч гэтага гняздоўя мякка сплеценых рук. Апроч усхваляванай радасці спаткання.
Колькі хвілін мінае, не ведаю. Не ўсведамляю. Непадалёку, у кустоўі, ускрыквае раптам птушка. І, ахопленая незразумелай трывогай, я гарнуся бліжэй да
Сцяпана. «Гэта ж драч! Гэта ж драч вечна палохае ўсіх сваім траскучым крыкам», — супакойваю сябе ў думках. Супакойваю, а трывога не праходзіць. Адчуваю: яна перадалася і Сцяпану.
— Пойдзем? Пастаім на нашай кладцы, — схіляецца ён паглядам да самага майго твару. — Раку паслухаем.
І мы ступаем на нашу кладку. І маўчым. Сцяпан задумаўся. Я, з трывогай, не адводжу позірку ад яго, нязвыкла сцішанага, быццам незнаёмага ў гэтай сваёй задумёнасці. Штосьці суровае, нават жорсткае, чытаецца зараз на ягоным твары — і ад гэтага мне балюча. І яму балюча, я ведаю. Адчуваю. І нічым не магу дапамагчы. Толькі пазіраю, не адводзячы вачэй. Толькі ўслухоўваюся ў яго маўчанне, у яго маўклівую трывогу. Сэрца адгукаецца на кожны дотык яго пляча, яго рукі — недзе глыбока ў позірку, недзе на самым дне яго, ускіпаюць слязінкі. Баюся заплакаць. Адкуль — раптам — трывога? Адкуль гэтае горкае прадчуванне слёз?
— Сцяпан!
— Што, родная? Што? Чым я напалохаў цябе?
— Я памру без цябе... без твайго кахання...
Вусны не слухаюцца. Крывяцца ў балючую ўсмешку.
— Але ж маё каханне з табой. І гэта — назаўсёды. Пакуль жывы...»
Голас, які вяртаў Ніну ў яе мінулае, раптам знік, згас. Толькі недзе глыбока ў душы яе ўздрыгвалі, трымцелі словы: «Пакуль жывы... Пакуль жывы...»
Яна напружана сачыла за Дзмітрыеўнай, за яе нетаропкімі рухамі, чакаючы, калі яна нарэшце скончыць, вызваліцца. І вызваліць яе, Ніну. Вызваліць ад неабходнасці зноў і зноў перажываць даўно перажытае. Адсюль, здалёк — амаль ужо і чужое. Хіба можна пазнаць у той, то няўрымсліва смелай, то нясмела-пяшчотнай дзяўчыне яе, сённяшнюю? Зніякавелую. Пакорную. Нават не лёсу пакорную, а гэтай размеранай хадзе жыцця. Хадзе гадзін, дзён, месяцаў... Для яе даўно ўжо не мела значэння іх паслядоўнасць. Жывуць жывыя. А яна нібыта і нежывая...
— Як Павэлак? Па-ранейшаму завіхаецца вакол цябе? — скасіла позірк у яе бок Дзмітрыеўна.
Ніна разгубілася. «Павэлак? Чый Павэлак?» — ледзь не запыталася яна ўголас. І схамянулася: гэта ж яе Павэлкам Дзмітрыеўна пацікавілася, мужам! І адказу чакала, хоць і схілілася зноў над сваімі паперамі. Трэба было нешта адказаць, а што? Не знайшла, што сказаць на той момант. І змоўчала. Хвіліну, другую маўчала, прыгадваючы адзін з дзён — хоць бы ўчарашні! — і Павэлка ў ім. Нічога пэўнага не прыгадвалася: паснедалі моўчкі, за вячэрай ён нешта пра сена казаў, што каса неадкляпаная... А навошта тое сена?
— Што маўчыш?
— Не ведаю... — зляцела з моцна сцятых губ, ледзь што не супраць Нінінага жадання.
— Э-э, галубок, нельга так, — рашуча, кароткім узмахам рукі адсунула паперы Дзмітрыеўна. — Ну, што ты ўвесь час узіраешся ў сябе? Што ты бачыш там, у былым? Дваццаць гадоў мінула, галубок. Дваццаць! Нас з табой само жыццё хутка спіша, а ты...
Ніна маўчала.
— Маўчыш? — не вытрымала паўзы Дзмітрыеўна. І ў голасе, у пытанні больш не было абурэння. Толькі стома. Цяжкая стома. — Маўчаць яно лягчэй. Ад мяне адмаўчышся, ад сябе... Толькі былога не вярнуць. Ні былога шчасця, ні былога гора не вярнуць, галубок. Жыць трэба. Лёгка, цяжка — трэба жыць. Работай. Клопатам пра жывых, пра тых, хто побач. Вот ты і мяне часцей абыходзіць стала, а ці ж я табе дабра не хацела? Ці ж не жадала шчасця табе, Ніна? Не першы ж год разам. Побач. Часу век не хапала пасядзець каля цябе, распытаць, думкі твае ўлагодзіць, дык жа сама ведаеш — бачыш: хворыя! хворыя! Зараз я прыкуру...
— Мо я пайду? — пераступіла Ніна з нагі на нагу, адводзячы позірк. — Ты прабач, Дзмітрыеўна, калі што не так.
— Сядзь! — загадала тая, прыкурваючы цыгарэту. — Гаворка толькі пачынаецца. Некалі ж трэба пагаварыць. Ну, давай па парадку!
— Што — па парадку? — спрабавала бараніцца Ніна. — Сама кажаш: хутка само жыццё нас спіша.
— Жыццё — нас, а не мы яго... Розніцу чуеш?
Розніцу Ніна чула. Толькі чула як бы збоку. Абыякава. Шмат чаго магла б расказаць! І маўчала. Душылася гэтым даўкім, гарачым маўчаннем, а маўчала. Выпіць бы зараз! — зглынуць скамечаныя ў адзін балючы камяк словы, запіўшы іх горыччу, і — вызваліцца ад іх. Хоць ненадоўга.
«Жыццё — нас, а не мы яго...» Розніцу Ніна чула. Ды лепш бы гэтай розніцы не было! Кожны б сам сабой, жыццём сваім, распараджаўся — так, як выходзіла яму, як выпадала. Кожны б сам за сябе вырашаў. А Дзмітрыеўна ўжо за яе вырашала. І ўпэўнена, можа, нават ганарыцца тым, што вырашыла. І дарэмна...
— Ніна, галубок, няўжо ты думаеш, што ў мяне няма чаго аплакваць? Што я не згадваю гады свае маладыя? Івана свайго? Адзін ён у мяне быў. Адзіны. Не адпусціла сэрца: так удавой і старэю. Ды чаго там! — састарэла. Не перад табой жа мне пер’е распускаць... Састарэла, галубок. Нібыта і непрыкметна.
Ніна разгубілася. Спалохалася — сама не ведала чаго. Сцялася ў крэсле, пільна ўглядаючыся ў свае складзеныя на каленях рукі. І напружана чакала. Слоў Дзмітрыеўны. Слёз... Скаланулася ўся, пачуўшы спачатку ціхі, а потым гучны, раскацісты смех. Дзмітрыеўна смяялася. Рагатала. Зняўшы акуляры, выцірала хусцінкай вочы і рагатала.
— Ты помніш? Помніш, як Іван дзеда Гаўру лячыў? Сонцам... Паскідай з сябе ўсё, дзед, да апошняга лахмана, вучыў, стань на сонцы апаўдня, калі сонца якраз у лысую макаўку глядзіцца, і рукі ўгору падымі. Сонца па руках і пацячэ ў састарэлае цела. Толькі апаўдня і ў чым маці нарадзіла... Так у газеце пісалі... І каб ні-ні! — не зважаць на тое, што робіцца вакол, — Дзмітрыеўна ледзь прамаўляла словы: перашкаджаў смех. — Помніш той дзень? Не дзед, а жывот з банцікам... Прышкробся да мяне ў зямлянку ўвечары. «Доктарка, — пытаецца, — збрахаў старому Іван ці не? Ці лечыць сонца?» Лечыць, кажу. Спецыяльныя курорты будуюцца там, дзе сонца болей. А ён: «А чаго тады хлопцы рагочуць-залягаюцца на ўвесь лес? Гнася перастрэў, спытаўся, дык той прама параіў: схадзі да доктаркі. Утойвае, маўляў, Іван галоўнае: трэба, каб перад гэтым нехта банцік развязаў. Яно, канечне, што галава, то розум. Але які банцік, Дзмітрыеўна? Дзе тут, у лесе, банцікі?» Ну, што было яму адказаць? Адно што вуха Івану свайму накруціла, як з’явіўся. Трэба ж даўмецца! Сонца... Па руках...
Ніна не магла не ўсміхнуцца. Усміхнулася. А потым і засмяялася ўслед за Дзмітрыеўнай. Надта ж жыва ўяўляўся куртаты, шчупленькі дзед Гаўра. З заплюшчанымі вачыма і паднятымі ўгору худымі жылістымі рукамі. Жывот з банцікам...
— А я не прыгадала ніводнага разу гэтай гісторыі,— падумала яна. Не, сказала. Бо Дзмітрыеўна адразу ж адгукнулася:
— І дзіўнага нічога няма. Для мяне Іван мой дасюль жывы. Чуеш? Жы-вы! — голас яе быў зноў цвёрды, спакойна-вытрыманы, калі не суровы, быццам і не яна гэта толькі што смяялася да слёз. — А ты, галубок... ты дасюль верыш, што сябе разам са Сцяпанам пахавала. Як сабе хочаш, так і прымай мае словы, толькі гэта здрадай называецца. Здрадай жыццю. І Сцяпану. Так, так! І Сцяпану! Бо ён за цябе загінуў. Ты за яго павінна была б жыць!
— Не магу. Не ўмею, — ледзьве выціснула з сябе Ніна, зноў утаропіўшы позірк у складзеныя на каленях рукі. «І не хачу!» — хацела яна дадаць, крыкнуць. Адгарадзіцца гэтым крыкам ад папроку Дзмітрыеўны, ад позірку яе, ад руху, якім тая зноў паправіла акуляры. Хацела... І толькі сцялася, толькі ўтаропілася ў складзеныя на каленях рукі. Хоць штосьці ўжо ў душы яе скранулася, штосьці жыло, прабіваючыся да святла. Да слоў...
Словы так і не загучалі. Іх апярэдзілі слёзы. Перастаялыя. Пякучыя. Горкія-горкія. Ніна плакала. Упершыню за столькі год. Плакала і не чула. як Дзмітрыеўна доўга пагладжвала яе плечы, валасы, шэпчучы: «Паплач, паплач, галубок!», а потым ціха адышлася і шчыльна зачыніла за сабой дзверы.
Адышло ўсё. Шмат чаго папросту не прыгадвалася. Ды і не хацелася Павэлку што-небудзь прыгадваць: усё роўна не разбярэшся, адно душу развярэдзіш. Адышло. І часам, нібы каменнай сцяной, адгароджана. І на які д’ябал гэту сцяну разбіраць па каменьчыку? Некалі сама ўпадзе і пахавае яго пад сабой. Колькі таго жыцця!
Павэлак адпачываў на ганку, на сонейку, са смакам уцягваючы дым. Перабіраў у думках непераробленыя справы. Ужо зусім намерыўся ўстаць і пайсці ў градах пакалупацца трохі, але згледзеў — у апошні момант, ~ што да весніц ішла Марфа. Паштарка. «Пацікаўлюся прагнозам у газеце (трэба ж, каб сена пасохла!), — мільганула думка, — а потым і ў агарод...»
— Добрага здароўечка, Пятровіч! — гукнула ад весніц Марфа.
— Дзень добры.
— Пісьмо табе прыйшло, таму і ў двор кіруюся. Пісьмо — не газета, між штыкецін не засунеш. Каб не прапала часам. Раптам што важнае?
— Пісьмо? — Павэлак недаўменна зіркаў то на Марфу, то на бязважкі канверт, што яна тыцкала яму ў руку. — Ад каго мне атрымліваць тыя пісьмы?
— Почырк нібыта жаночы, — пакручвалася перад ім Марфа.
— Дык мо ты і напісала, га? — не ўстрымаўся і крануў Павэлак занадта спакусліва раскалыханую на грудзях кофту. — Прыгадала, як хавалася ад дажджу ў мяне пад пахай, і пісьмо напісала — у госці клічаш?
Ён жартаваў, каб неяк схаваць трывогу. І ўсё камячыў у руцэ канверт, не спяшаючыся ці не адважваючыся зірнуць на зваротны адрас. Адкуль ён мог атрымаць сёння пісьмо? Ні ў яго, ні ў Ніны радні не засталося. Нешта тут было не так. Нешта дужа сэрца закалацілася... Канверт апякаў руку, а Марфа, відаць, не збіралася адразу ісці з двара.
— Дык што, прыйсці ў госці апоўначы?
— Во-ой, Пятровіч, ты скажаш! А куды ж я свайго дзену? Хіба што да кумы сну пазычыць! — залілася чырванню Марфа.
А сама падступалася да яго бліжэй і бліжэй: нічога ўжо і не відаць, апроч гарачага пакалыхвання тонкай паркалёвай кофты.
— Супынься, Марфа! — Павэлак адчуваў, што жарт зайшоў надта далёка, і заварушыўся, засоп разбуджаны ўдарамі крыві стары, ненасытны звер. — Супынься. Дзень — не ноч, а мой падворак — не лугавіна з копамі сена.
— Бог з табой, Пятровіч! У мяне і ў думках такога нічога не было. Бог з табой! — адступалася тая. — Я ж па рабоце. Па справе я, Пятровіч.
— І пажартаваць з табой нельга, — падняўся Павэлак. — Мужык жа яшчэ спраўны. Ні ў вачэй, ні ў рук волі не адбяру, як цябе згледжу: круглая, мяккая ўся.
— Ды ўжо ж не твая Нінка! Адны вочы тырчаць...
Наткнуўшыся на яго пацямнелы пагляд, Марфа змоўкла. Як язык праглынула. Стаяла і бязгучна адкрывала і закрывала рот. Адкрывала і закрывала. Не могучы вымавіць ніводнага слова. Ці хоць бы проста адвярнуцца ад гэтага пагляду, каб льга было пайсці з двара. Павэлак жа і руху не зрабіў, каб неяк дапамагчы ёй. Здавалася... А ён нечакана наблізіўся ўшчыльную, і дрогкая рука яго патанула ў гарачых складках кофты.
— Ідзі, Марфа. Далей ад граху... Цёплая, мяккая ты ўся!
Марфа пайшла, раз-пораз азіраючыся на яго. Нязвыкла сцішанага. Разгубленага.
Разгубіўся Павэлак. Думкі не мог у адно сабраць. Адчуваў: нешта з ім не тое. На старыя сцежкі азіраецца. Да жаночай цеплыні пацягнула: работа не сагравае... Марфа... Вось адно яе Павэлку зараз і не хапала! Будзе, што пасля таго дажджу баба як сказілася была: усё паўз двор ягоны хадзіла. Па пяць разоў на дзень. Мікалай яе касавурыцца пачаў, бабы чаплялі... Адно Ніна нічога не заўважала. Ды яна, пэўна, не заўважыла б, прывядзі ён Марфу ў хату!
Павэлак зноў сеў на ганку, прыжмурыўся на сонца, што ўжо добра прысмальвала лысіну. Паднёс бліжэй да вачэй канверт: трэба было паглядзець, што за пісьмо аддала яму Марфа. Не сама ж яна яго напісала!
Зваротнага адраса не было. Не значыўся. Няроўным размашыстым почыркам (адкуль Марфа ўзяла, што пісала жанчына?), там, дзе стаяла «каму», было напісана: Буршу Паўлу Пятровічу. Яму, Павэлку. Ён акуратна разарваў канверт, узяў удвая складзены лісток. Разгарнуў. Пачаў чытаць: «Павел Пятровіч, ваш сын...» Зразумеў: памылка. Памылкова пісьмо трапіла да яго. Не было ў яго сына. Ніколі не было. Бог, як кажуць, не даў. Але, пачаўшы чытаць, можна было і дачытаць. Усё роўна канверт не склеіш. Памылка, ды не ягоная.
А позірк ужо бег па лістку: «Павел Пятровіч, ваш сын загінуў. Адно гэта прымусіла мяне напісаць вам і тым парушыць слова, дадзенае сястры маёй. Фрося забараніла...»
Словы заскакалі ў вачах. Павэлак адчуў, як штосьці цёмнае зварухнулася глыбока ў душы і пачало расці, падымацца. Усё вышэй і вышэй. Сын... Фрося... «Фрося забараніла, аднойчы і назаўсёды забараніла звяртацца да вас, што б ні здарылася. З тым і з жыцця пайшла. І я ніколі не парушыла б слова — я так любіла сваю сястру! — калі б не гэтае новае гора, не гэта смерць Паўла — такая гераічная, такая недарэчная смерць!
Павел на фізіка вучыўся, на трэцім курсе ўжо быў бы, калі б... ён у лагеры з дзецьмі працаваў — канікулы ж! З экскурсіі вярталіся, з паездкі, а аўтобус вазьмі і загарыся. Ужо непадалёку ад Оршы. Старэнькі фанерны аўтобус быў — успыхнуў як запалка, а ў ім жа дзеці былі, Павел і дзеці. Вось і ратаваў Павел дзяцей. Дзверы заклініла, дык ён праз кабіну вадзіцельскую яму дзяцей перадаваў. Аднаго не ўратаваў, не паспеў: бак узарваўся...
Мне цяжка пісаць. Два тыдні мінула, а слёзы не высыхаюць. Здаецца, і не Паўліка пахавала (не пазнаць жа яго было), але магілка яго — побач з матчынай, з Фросінай, і няма ў мяне цяпер нікога ў цэлым свеце. Фрося на вайне засталася, сын яе — хлопчык мой! — за ёй пайшоў, да яе... Па дваіх цяпер плачу.
А вы? Няўжо сэрца не скаланецца, не ўспомніць?»
Павэлак зноў і зноў пачынаў чытаць пісьмо, мо таму, што ўздрыгвалі, дрыжалі рукі, словы ніяк не складваліся ў штосьці цэлае, зразумелае. Хоць ён даўно — адразу! — усё зразумеў. Фрося... Сын... Павел... Яго сын. І імя ў сына — яго, Павэлкава...
«У ДЗВЕ СОЛІ МАЧАЎ. Любоў нянавісцю выпальваў... Сын! У мяне рос сын, а я, сукін кот, і ў думках не насіў, што гэтак магло абярнуцца. А была ж яшчэ і ноч, калі Фрося прыходзіла ў атрад з паведамленнем ад сувязнога з Дубраўкі. Ноч, якую ўсю, дарэшты, да першых сонечных промняў я правёў з ёй. Назло сабе, абыдзенаму каханнем — абыдзенаму лёсам. Назло смерці, што ўсюды хадзіла за мной, дражнячы, пужаючы чырвонымі, налітымі крывёй вачыма і галоднай, ненасытнай, вечна ашчэранай зяпай. Назло ўсяму свету, ахопленаму полымем, які, здавалася, аблягала воўчае выццё, як аблягала яно лагер, і тую ноч, і зямлянку.
Як Фрося была апранута? Не помню. Цяпер ужо не помню. Помню яе без надзеўкі, асляпляльна белую нават у паўзмроку зямлянкі. Яна пачала распранацца, ледзь толькі ўвайшла. Нервовымі, ліхаманкавымі рухамі. Быццам ведала, што ў яе была толькі ноч. Толькі адна ноч.
— Фрося, тут холадна!
Я яшчэ спрабаваў жартаваць.
А яна пераступіла кінутае на падлогу адзенне. Лёгка. Прыгожа. І прыпала да маіх грудзей. Да ватніка, замызганага, халоднага. Адхіснуўся. Пачаў шаптаць: «Пачакай, Фрося! Пачакай, ягадка. Я зараз. Зараз!» А Фрося... Фрося лавіла вуснамі мае рукі, мае таропкія рухі...
Ці казала яна мне што-небудзь? Потым? Не помню. І калі — потым? Калі было гаманіць? Ноч вельмі хутка згарэла. Хоць я і газнічку задзьмухнуў адразу, а ўсё, што запомнілася: асляпляльна белае полымя, у якім згарэў... Апаліла мяне і згасла. Калі было гаманіць? Фрося і на развітанне ніводнага слова не сказала. Павярнулася ад дзвярэй, колькі імгненняў узіралася ў мяне, нібыта спрабуючы разгледзець у паўзмроку твар, і выйшла.
І я не пайшоў следам. Не гукнуў услед. Прыйшла і пайшла! Прыйдзе ў наступны раз — свайго не ўпусцім. Відаць жа было: прыклеілася дзеўка. А мне — што? Сама... Мне трэба было паспаць хоць трохі: група выходзіла на заданне, на некалькі сутак...
Ды і ўпэўнены я быў, што Фрося прыйдзе. Яшчэ неаднойчы прыйдзе: праз яе партызаны трымалі сувязь з трыма бліжэйшымі вёскамі. Але Фрося чамусьці не прыходзіла. Не прыйшла...»
Павэлак смактаў ужо чацвёртую цыгарку. Ці то ад моцнай махоркі, ці то ад моцных штуршкоў крыві (часам яму здавалася, што вось-вось палопаюцца жылы) гуло ў галаве. Фрося... Сын... Фрося... Сын... Што ён ведаў калі пра Фросю? Што сяброўка Нініна? Што языкастая? Што з усіх хлопцаў выбрала яго? Што гарачая? Ён і тое, як выглядала дзеўка, не прыгадваў.
Скамячыў пальцамі цыгарку, не адчуўшы апёку. Падняўся. Спрабаваў і, як ні сціскаў зубы, не здолеў стрымаць глухі, балючы стогн. Сплюнуў. Быццам стогн сплюнуў сабе пад ногі. Недаўменна азірнуўся вакол, не пазнаючы свой двор. Вакол — і над ім — рос, шырыўся, засланяючы сонца, цёмны, чорны гул. Шумеў лес.
Гудзеў, падскокваючы, як на выбоінах, на хвалях выбухаў, самалёт з павучыным знакам. Ламала вершаліны соснаў патрушчанае гэтым гулам неба...
— Ніна, там Косцік Варварын прыехаў. Ты ж развітацца з цёткай хацела! — гукнула ў прачыненыя дзверы Дзмітрыеўна. Гукнула і знікла. Ці то спяшаючыся па справах. Ці то пазбягаючы ў гэты момант яе пагляду або тлумачэння.
Ды і ці змагла б Ніна зараз штосьці растлумачыць? Нават Дзмітрыеўне... Слёзы прынеслі палёгку. Дыхаць стала лягчэй. Думкі паслухмяна аціхлі, быццам пагадзіліся нарэшце з тым, што не здолелі, не здолеюць апраўдаць яе. Быццам адступіліся. Яны вернуцца (Ніна гэта разумела!), але вернуцца, каб дапамагчы ёй разабрацца, што яна з сабой зрабіла. Што яна зрабіла са сваім сэрцам.
«Цётку Варвару ўнук забірае. Трэба бегчы!» — заспяшалася яна праз міг, шукаючы вачыма люстэрка.
— Ат! Не на спатканне іду, — апярэдзілі яе нечакана сказаныя ёй уголас словы, і Ніна ім не здзівілася.
З акон, паўз якія ішла па калідоры, бачыла бальнічны двор, купкі хворых непадалёку ад райкомаўскай машыны (пазнала Толіка, шафёра іхняга — ён быў пасялковы!), незнаёмую жанчыну ў дарагім, няйначай, бастонавым касцюме. Падумала: ці не нявеста гэта Косцікава? І ўсміхнулася: надта ж гарадская! — не Косціку ля яе скакаць.
За дзвярамі палаты было ціха. Ніна нават спалохалася. Рванула за ручку, ступіла ў пакой і, зніякавеўшы, памкнулася была назад: Варвара, падаткнутая падушкамі, сядзела на ложку, і, укленчыўшы перад ёй, перад ложкам, плакаў Косцік. Бязгучна плакаў. Не выціраючы — хутчэй папросту не заўважаючы — слёз.
— Падыдзі, Ніна, — спыніла яе старая. — Без тваёй дапамогі не падымуся, бадай.
— Ды нельга вам падымацца, бабуля! — ускінуўся Косцік. — І лекарка не раіць.
— Дома... паміраць буду.
Голас гучаў ціха. Але цвёрда. І, скараючыся яго ўладнай сіле, Ніна падышла, адвяла Косцікаву руку, якой ён па-ранейшаму слепа чапляўся за край ложка, і моўчкі пачала абуваць апранутую, сабраную ў дарогу старую. Міжволі, падсвядома адчувала яна журботную ўрачыстасць гэтых мінут. І не спяшалася. І не асмельвалася парушыць гэтую ўрачыстасць словамі — сваім разуменнем, сваім спачуваннем. Ці пралітыя толькі што над сабой слёзы, якія ачысцілі душу ад перастаялай горычы і вярнулі спакой, не той мёртвы, абыякавы спакой, што адгароджваў Ніну ад жыцця, а той, незнаёмы, гаючы, ці сама мінута расстання з цёткай Варварай, мінута, у якой было столькі спакойнай велічы, столькі журботнай урачыстасці, была прычынай, — упершыню жыццё ўявілася Ніне і велічным, і вартым усіх перажытых страт, колькі б іх ні выпала на долю, вартым усіх перанесеных мук. Мо і праўда ачышчаюць мукі душу, што гэткі спакой сыходзіць на душу перад смерцю, што няма ў ёй страху і раскаяння.
Хоць у чым цётцы раскайвацца? Гэта ад бога, як ёсць за што, адкупіцца можна, схавацца, ад людзей не схаваешся. Усё на іх вачах: і нараджаешся, і жывеш, і паміраеш... А Варвара і дзвярэй ні ад каго не замкнула, і сэрца ні ад каго не адвярнула. На словах магла і не пашкадаваць — вохкаць не любіла, а дапамагала ўсім. І тым, хто прасіў, і тым, хто не прасіў.
Смерць сваю чуе. Ужо ў дарозе... Нельга парушаць зараз цішыню вакол. Ні словамі, ні слязьмі. Косцік гэтага яшчэ не разумее. Занадта далёка ён. Занадта малады. А Ніна зразумела. Як, адкуль зразумела, яна не ведала. Але зразумела. І таму моўчкі, немітусліва завіхалася ля старой. Дапамагла падняцца. Ямчэй падставіла плячо, абняўшы цётку. Кіўнула Косціку, каб забраў няхітры яе скарб, спакаваны ў клуначку. І, адчуўшы плячом, як напружылася, перамагаючы змогу, лёгкае, высахлае Варварына цела, рушыла да дзвярэй.
«І ЗЯМЛЯ КАЖА... Калі ўслухацца, адгукнецца зямля не толькі на кожны крок, але і на кожны зрух душэўны. Калі ўслухвацца, шмат чаго пачуеш.
Ды гэта ўмець трэба — не ў сябе, а ў прастору ўслухвацца. Сцяпан — умее. А я... Я толькі побач з ім усведамляю, адчуваю сваю знітаванасць з зямлёй. Сваю адзінакроўнасць з ёй.
Гэта дзіўна! Незвычайна радасна. Гэта пачалося адразу, з першай сустрэчы. Прачынаюся ад шолаху крыл. Шырэй прачыняю акно і ўзіраюся ў шэра-блакітнае мроіва золку, усхваляваная, шчаслівая, поўная чакання новага цуду — новага дня. Дзень займаецца не толькі там, за акном, а і ўва мне. Я чую, як пераліваецца, плюхаецца ўва мне яшчэ цьмянае святло. Як яно званчэе, пачынае іскрыцца — шырыцца і расце, пакуль не выступае, не ўзыходзіць на твары разгубленай, шчаслівай усмешкай.
Усё нібыта і ранейшае, і ўсё — іншае. Іншае неба. Іншае святло. Іншыя раніцы. Іншая я. Баюся ў люстэрка іншы раз зазірнуць, каб не спудзіць позірк свой, шчасце ў ім прыхаванае. Спудзіш — не вернецца.
І чакала ж, усе гады чакала шчасця, а прыйшло зусім нечакана. Не было часу апамятацца — штосьці вельмі аграмаднае ўва мне штоміг нараджаецца, спрабуе вызваліцца, мяняючыся, набываючы і тут жа губляючы новыя рысы. Што гэта? Не ведаю. Усведамляю адно: гэтага магло і не быць. Не было. Раней — не было. Не балела ж мне раней!
А тут — баліць. І боль таксама незнаёмы. Салодкі. Часам да млосці салодкі — тады, калі нейкі голас ува мне нашэптвае, што нікому нічога не даецца дарам і назаўжды. Што ўсё на свеце некалі адыходзіць. Праўда, я хутка навучылася адгароджвацца ад голасу. Марай. Марай пра штосьці зусім неакрэсленае, далёкае. Пра будучае...
Пра будучае — таму што адно на яго і спадзяюся з таго дня, як чорнай хмарай насунулася з захаду вайна. Вай-на... Слова якое страшнае, толькі шэптам і прамаўляецца. І чужая ж, чужая яна мне! — я не ведаю яе, я яшчэ не сутыкалася з ёй, а ўжо баюся. Так баюся, што сэрца халадзее, як у думках згадваю, што ў свеце ідзе вайна. У свеце... І зусім побач! За лесам. У суседнюю Дубраўку, кажуць, немцы часцяком наязджаюць, а гэта ж які дзесятак вёрст...
Перш, напачатку, як схлынулі хмары крыжастых самалётаў і аціх страшны гул з боку чыгункі, з боку пасёлка, думалася, што, абмінуўшы маё акружанае лясамі Запярынне, вайна абмінула — абміне! — і маё шчасце. Ды гэта напачатку так думалася. Нядоўга. Бо якое ж шчасце, калі і тыдня не мінула, як яна, праклятая, мяне са Сцяпанам разлучыла? Адразу і пайшоў з вёскі. Не адзін пайшоў, не, а да яго аднаго душа рвецца, дзе ён, што? Прыйдзе — нічога не расказвае пра сваё жыццё, пра чужую — і яму чужую, я знаю! — вайну. А я дужа і не распытваю. То баюся папытаць: мо яму казаць нельга? То часам і збяруся распытаць, ды не пытаюся, забываючыся на свае думкі, ледзь толькі набліжаецца дзень, міг сустрэчы.
«Сцяпан! — адстуквае, спявае сэрца, нават не спрабуючы суцішыць, астудзіць гарачыя штуршкі крыві. — Сцяпан!» А сцежка расцягваецца і расцягваецца, ніяк не набліжаючыся да той Грады, што, па паданнях, цягнецца ледзь не да Налібоцкай пушчы, да той старой вольхі, пад якой ён чакае мяне. Заўсёды чакаў. Хоць паміж намі быў лес, яго то ціхі, то трывожны шум. Хоць паміж намі была вайна... О, як я ненавіджу яе, гэту вайну, яшчэ не ведаючы. Ненавіджу, бо з дня на дзень сустрэчы нашы ўсё карацейшыя: паўгадзіны... чвэрць... дзесяць мінут...
Бягу, каб ніводная мінута не прапала, каб ніводнае слоўка з тых, што яму скажу, не згубілася. Сцяпан жа здалёк прыходзіць. Прыходзіць і чакае гэтых мінут, чакае маіх слоў. Шмат у мяне для яго слоў, шмат хачу сказаць, а пакуль дабягу — усё разгублю вечна. «Калі мы ў наступны раз убачымся?», «Ты прыйдзеш?», «Ты зможаш?», «Цябе адпусцяць?» — вось і ўсе мае словы. Паўтараю іх, паўтараю па шмат разоў, не згадваючы іншых, тых, якія насіла ў сэрцы. Усё перамагае страх, падсвядомы страх за яго. І за сябе. За нас!
А ён, Сцяпан мой, суцяшае мяне. Супакойвае. Не выпускае з абдымкаў усе гэтыя кароткія, украдзеныя ў вайны, мінуты. І паступова расступаюцца змрочныя прадчуванні, адкрываючы дзень і яго зіхоткае, гарачае неба. Зноў гайдаюцца на голлях дрэў птушкі. Зноў лашчацца да босых ног колкія травінкі. Зноў смяецца, свецячыся ў траве, крыніца. Вось і зараз...
— Жаўранак ты мой светлакосы, — шэпча Сцяпан. — Не бойся за мяне, не трывожся. Я — там, дзе павінен быць. Дзе павінен быць кожны мужчына сёння. А ты — у маім сэрцы. Значыцца, усё добра будзе. Усё добра будзе, вось убачыш!
— Калі мы ў наступны раз убачымся?
— Заўтра. Я пастараюся... Я абавязкова прыйду.
— Мне страшна. Я баюся...
— Баішся лесам адна хадзіць? — усміхаецца ён аднымі вачыма, перапыняючы мае трывожныя думкі, а можа, і свае: вочы ўсміхаюцца, а позірк балючы і не святлее. — Ай-яй-яй, на што гэта падобна, Ніна? Ёсць кніжкі, у якіх напісана, што чалавек не памірае. Наогул не памірае. Працягвае жыць. Толькі ў іншым абліччы. Дрэвам. Ці аблачынай. Ці жаўранкам.
І зноў усміхаецца, горнучы мяне да сябе.
— Я не хачу... жаўранкам! — баранюся я ад таго трывожнага, жахлівага і ўсё-ткі магчымага, што стаіць за яго словамі.
— Немцы... нелюдзі забіваюць нават малых дзяцей! — вырываецца ў Сцяпана — упершыню, міжволі вырываецца! — і твар яго пахмурнее, робіцца незнаёмаколкім, скуластым. Усё сцінаецца ўва мне ад рэзкага болю, быццам рэзка, адным гарачым бліскам сарвала, апаліла ўсё, чым я захіналася ад яе, небяспека. І свет — сама гэта мінута — стаў крохкім, так, нібы вайна наблізілася ўшчыльную — балючымі словамі гэтымі, стомай, незнаёмай, жорсткай рашучасцю на Сцяпанавым твары. Так, бы я зазірнула ў якуюсьці вогненную бездань зусім побач, менш чым за крок ад нас, — і не хачу, не хачу бачыць таго, што ўбачыла, што прадчувае гэты рэзкі боль у грудзях.
Сцяпану перадаецца мой боль. ён яшчэ сагравае, спрабуе адагнаць маю трывогу абдымкамі, вуснамі. І адступаецца. І цвёрда вымаўляе — нягучна, але цвёрда:
— Мне трэба ісці... Мне трэба ісці, любая.
— Ты прыйдзеш заўтра? Цябе адпусцяць?
— Ты чакай. Чакай, нават калі я не прыйду...»
— Дачушка, што я табе хацела сказаць... Штосьці я табе...
Варвара, не дайшоўшы колькі крокаў да машыны, спынілася. Марудзіла, шукала якіясьці словы. А Ніна і не прыспешвала яе. Чакала. Халодным, адсутным позіркам сачыла за рухамі кабеты ў светлым бастонавым касцюме (дужа далікатна тая падносіла да вачэй насоўку), за няўклюдным, цяжкім таптаннем Косціка, за вокнамі, з якіх павытыркаліся хворыя... Чакала.
І вось, перамагаючы слабасць, старая павярнулася да яе. Грузна. Усім целам. Не адводзячы вачэй. Халодзячы глыбокім, бяздонным позіркам і без таго выстуджанае Нініна сэрца. Памаўчала колькі хвілін і, перапыняючы наступнае імгненне, глуха, з прыхаванай горыччу сказала:
— Што ў вёску вачэй не кажаш? Не магілы, дачушка, травой зарастаюць, а памяць. А без памяці і чалавека няма... І род яго на ім канчаецца.
— Я прыеду, — устрапянулася, апускаючы вочы, Ніна. — Я не забыла... Я нічога не забыла, цётачка!
Не забыла... І чакала новых папрокаў. Прагнула пачуць іх зараз ад старой Варвары, адчуць іх балючыя дотыкі да сэрца — каб прачнулася сэрца, каб нарэшце прачнулася! Але Варвара нічога больш не сказала. Яна нават не падзякавала Ніне за дапамогу, прымаючы гэту дапамо-гу да самага ад'езду машыны. Толькі падняла голаў і зіркнула на нявестку, калі тая мітуслівымі, нервовымі рухамі выцягвала з сумачкі грошы, — і кабета сумелася, зніякавела, ціха мармытнуўшы:
— Я хацела аддзячыць... Заплаціць...
Гэта ёй, Ніне, заплаціць! — абурылася ўсё ў Ніне. За што? За дапамогу? За слёзы ў вачах? За ўсё, што яна зразумела, адчула сёння, развітваючыся з цёткай? За збуджаны боль? За згадку аб мінулым? За белы халат яе? Крыўда захліснула, нябачнымі вострымі кіпцюрамі раздзіраючы грудзі, і, адкінутая звыклым, загадным: «Гэтага яшчэ не хапала!», аціхла, стаілася. Хапіла сілы ўсміхнуцца.
Так з усмешкай і стаяла Ніна нейкі час пасярод бальнічнага двара, сілячыся ўчуць з-за пошуму таполяў далёкае глухое фырканне райкомаўскага газіка.
Вайна згадвалася рэдка. Яна была не проста далёка — Павэлак пахаваў яе ў тым далёкім, аджытым і адпрэчаным. Пахаваў са спакойнай упэўненасцю, што гэта і ёсць яго апошні доўг былому. Былому часу. І былому сабе.
Калі зрэдку накочваўся, засланяючы сонца, цёмны, чорны гул, ён ведаў, што рабіць. Ён стаўляў на стол заўсёды прыхаваную на такі выпадак пляшку гарэлкі і два кілішкі (абавязкова два, хоць бы і быў у хаце ён адзін).
І доўга сядзеў, прыкрыўшы вочы далонню. Не, ён нічога не прыгадваў. Маўчанне, як павучынне, павольна аплятала, скоўвала думкі — і гул адступаў, аддаляўся, набываючы звыклае, роўнае гучанне. Мільгане чыйсьці, здавалася б, забыты твар. Хрусне зламаная аўтаматнай чаргой галіна. Хіснецца рудой, іржавай аблачынай дым над папялішчам. І ўсё... І гул знікне. Боль адпусціць.
Вось і зараз. Трэба толькі падняцца, ступіць якіх дзесяць крокаў, нахіліцца і намацаць пад прыпечкам, за дровамі... І тут Павэлак успомніў, што ў сховішчы бутэлькі няма. Тыдні тры як няма: брыгадзір, Цярэнцевіч, заходзіў. Рэдкі госць, як не пачаставаць! Збіраўся зайсці потым у краму, купіць «беленькую»... І не сабраўся.
Стала яшчэ больш млосна. Вось як выйшла! А і злавацца марна. Калі і выпадала злавацца на сябе самога, то з іншай прычыны. З больш важкай. Ды і то карысці ніякай. Злуйся не злуйся, шкадуй не шкадуй — нічога ў пражытым ён не змяніў бы, нічога са страчанага не вярнуў. Было тое, што было. І вайна...
Ён, Павэлак, часам дзівіўся з Гнася, з сябрука. Адно пытанне смаркача якога-небудзь, падшыванца, які па•цікавгцца мінулым, — і пайшло-паехала! І пра зверствы фашыстаў, і пра гераізм партызанскіх сувязных, і пра засады, і пра баі пры выхадзе з блакаднага акружэння, і пра сябе, партызанскага падрыўніка, раскажа Гнась. Ды яшчэ і з імпэтам, узрушана. Адкуль і словы браліся.
А яго неяк настаўнік, былы вайсковец, зацягнуў у школу на сустрэчу з дзецьмі, дык ён, як ні сіліўся, так і не змог нічога складнага сказаць. Што сказаць? Ваявалі. Жылі, хто жывы быў. Хацелі выжыць. Каб выжыць, і немца білі — ён жа знішчыць усіх хацеў, немец. Хацеў, ды не выйшла.
Што казаць? Што згадваць? Нікому чужое жыццё не патрэбна, ніхто ні на чыіх памылках не навучыўся абмінаць свае. Прыпячэ — здагадаешся, што трэба ратунак шукаць. І ўвесь тут сказ.
Тады, у школе, настаўнік пачаў замест яго расказваць. Шмат нагаварыў. І пра яго, Павэлка, складна выходзіла. Пра медаль яго «За адвагу», пра шлях яго геройскі... Цяпер усё і не прыгадаеш. Складна! Дык на тое ён і настаўнік. А Павэлак так разумеў: вайна ўсё заблытвае. І ў свеце, і ў чалавеку кожным. Так заблытвае, што часам і разблытаць нельга. Да самай смерці не разбярэшся, дзе ты вайну абхітрыў, дзе яна цябе .аглушыла, адабраўшы штосьці самае тваё. Нябачнае, незразумелае, але для нечага самага галоўнага ў табе — адзіна неабходнае. Што ж цяпер — у ладкі пляскаць?
Злосць усё-ткі пачынала варушыцца ў ім. Урокі гісторыі... Так, здаецца, настаўнік, Іван Панцеляймонавіч, казаў тады. Прыгожа. Як жа! Калі з аднаго боку зірнуць, то і правільна. А калі з другога? З таго, дзе кроў сочыцца? Любое слова на той крыві паслізнецца... Не, Павэлак не разумеў жадання згадваць, расказваць пра тыя часы, пра страшныя карціны гора людскога, пра цяжкае змаганне з добра ўкормленымі, добра ўзброенымі, добра вывучанымі нелюдзямі. Нелюдзямі іх называлі, а і яны ж людзьмі нараджаліся...
Гул у галаве не сціхаў. Паратунку на яго не было: накочваўся, мацней раз ад разу, з кожнай новай хваляй, — і, сплюнуўшы, Павэлак пачаў збірацца ў краму. Пайшоў у хату па грошы. Доўга корпаўся ў шуфлядзе, хоць грошы ляжалі зверху, акуратна загорнутыя ў хустачку. Доўга не мог уцяміць, чаму ходзікі паказвалі сем гадзін раніцы, калі быў ясны дзень і касцы на лузе, пэўна, даўно адпалуднавалі. Доўга пераводзіў стрэлкі, зверыўшы час па сваім старым кішэнным гадзінніку. Без чвэрці дванаццаць...
Трэба было хоць кашулю пераапрануць: вісела ж колькі новых у шкапе! Але Павэлак толькі пакасіўся на шкап, насунуў туфлі, прытупнуў па звычцы і выйшаў. У самы поўдзень выйшаў. Ў духмень, якой чамусьці дасюль не заўважаў.
Гул у галаве стаў яшчэ цяжэйшым. Свінцовым. Павэлак не мог зварухнуць галавы: адразу пачынала хіліцца, завальвацца чорнае ад бляску сонечных промняў неба.
«НЕ МАЛАДОСЦЮ ЖЫВЁМ, НЕ СТАРАСЦЮ ЎМІРАЕМ... Якая праўда ў гэтых словах, чорт яго разважыць! Сёння ўжо і не падзеліш жыццё на маладосць і... Ну, да старасці мне яшчэ доўга прымервацца. Гадоў дзесяць, не менш. Ды і ў маладосць не скокну — адскакаў сваё! — хоць сцежку туды дасюль помню. Помню. Усё помню — і што хачу помніць, і чаго не хачу. Забыў бы, ды не забываецца...
Восень на зіму паварочвае. Але. Холадам патыхае. І ад неба, і ад зямлі. Паляжыш ля чыгункі гадзін колькі, назіраючы за немцам, — здаецца, ватнік набракне холадам. Спіны не павярнуць, пакуль ля кастра не адыдзеш, не адагрэешся. А той-сёй яшчэ і жартуе: Хведар Верамееў, той ніколі не прапусціць.
— Пятровіч, цябе што, напалам складваюць, каб з-за куста не вытыркнуўся? Нешта ты доўга косткі распрамляеш?
— Яго і ўдвая скласці, ён сваё ўсочыць, — агрызаецца, як звычайна, замест мяне Гнась. — А вось ты, Хведар, ці то баішся ад лесу адысціся, каб раптам на немца не напароцца, ці то чакаеш, пакуль вайна сама па сабе скончыцца. Зброяй і той дасюль не разжыўся.
— Ты, ты...
Хведар падскоквае, спрабуе знайсці колькі важкіх слоў, каб адказаць, каб апраўдацца, і пад агульны смех бяжыць да камандзірскай зямлянкі ў які ўжо раз прасіцца на заданне: не яго віна, што яго не пасылаюць. І ўсе гэта ведаюць. І Гнась ведае. І не хацеў ён пакрыўдзіць Хведара — так, падчапіць... І хлопцы смяюцца без злосці. Спачувальна нават. Немцы старога бацьку Хведаравага застрэлілі. За тое, што парася не хацеў аддаваць...
— Бурша да камандзіра!
— Цябе, Павэлак...
Я падымаюся. Ямчэй запраўляю пад рэмень ватнік.
Яго бачу адразу. Не пазнаю, а сэрца страпянулася — прызнала! Ладна збіты, светлавалосы... Недзе мы сустракаліся. Дзе? дзе? — пытаюся ў сябе, дакладваючы камандзіру, што з’явіўся па выкліку. З'явіўся, хоць толькі што з задання і маю права на адпачынак.
— Павел Пятровіч, просьба да цябе.
— Просьба? — не хаваю здзіўлення.
— Так, просьба. Ты толькі што з задання, маеш права на адпачынак, але тут... Знаёмцеся: Сцяпан Ручай, з суседняга атрада, ад Юркевіча. Жаніцца надумаўся.
— Жаніцца? — здзіўленне саступае цікавасці, і я ва ўпор разглядваю гэтага Сцяпана. — Зараз? А я тут пры чым? Ці не сватам хочаце паслаць, Васіль Лук’янавіч?
— Сватам не сватам, а ажаніць яго табе давядзецца, Павел Пятровіч. Ты ж у нас сакратар сельсавета.
— Ну, які зараз сельсавет? — вырываецца ў мяне неяк няўзнак.
Васіль Лук’янавіч спахмурнеў.
— Гэта як разумець? Прадстаўнік Савецкай улады ў раёне, ты зняў з сябе паўнамоцтвы на час акупацыі? Аддаў іх ворагу? Не чакаў, Павел Пятровіч, не чакаў! Людзі да цябе ідуць з патрэбамі сваімі. Можа, ты іх у камендатуру нямецкую будзеш адсылаць? «Які зараз сельсавет...»
— Ды я... Я... Надта ж нечаканае заданне! Ваяваць трэба... — намагаюся я звязаць словы ў нейкі больш-менш выразны адказ. — Вайна ж...
— Вайна! — секануў далонню паветра Васіль Лук’янавіч. — Трэба ваяваць! Мы і ваюем. І ён — ваюе. Добра ваюе. Таму і адпусціў камандзір на тыдзень, што заслужыў. Таму да нас ён, да цябе... Не папа шукаў, а сакратара сельсавета. Каб усё па-нашаму.
— Прабачце, Васіль Лук’янавіч. Надта ж нечакана гэта. Я гатоў, — злосна зіркаю я на жаніха, хоць злавацца трэба на сябе, дурня: сакратару райкома, камандзіру гэткае ляпнуць! Чаго добрага, і з даверу магу выйсці.
Што ж, заданне атрымана, можна ісці. Пайшлі. Прыхапіўшы паперы, кіруюся ўслед за прышлым жаніхом. Цяжкое пачуццё не знікае. Не знікла. «Таму і адпусціў камандзір...», «Жыццё працягваецца, нягледзячы на смерці і кроў...», «Не папа шукаў, а сакратара сельсавета...», «Добра ваюе...», «Жыццё працягваецца...» Словы не адпускаюць, вярэдзяць штосьці балючае. Памяць не памяць...
Ат, якога чорта лысага было сябе зараз папікаць? Авось абыдзецца. Не бязвер’е адазвалася на словы камандзіра, а неразуменне: гэта ў лес, у лясныя раёны немцы пакуль што не сунуліся, а скрозь жа, ліха на іх, гаспадарылі. Вось і вырвалася...
А тут яшчэ гэты... жаніх! Знайшоў час, нічыю маці не памінаючы. З першага моманту, з першага позірку адчуваю ў ім — чужое, варожае мне. Душа чуе. Надта зашкрабалася яна, душа, — гэты вечна насцярожаны, ненасытны звярок ува мне, што, выспаўшыся, вычакаўшы дзень, тыдзень ці колькі там яшчэ, пачынае мяне грызці. Грызе і грызе. Пакуль не саступаю ў нечым. Пакуль не зміруся.
З чым я павінен змірыцца гэты раз? Што — аддаць? Д’ябал прынёс гэтага Сцяпана! І надвор’е псуецца. Не дождж, а ледзяная крупа сыплецца — шоргат, шолах ідзе па лесе...
— Можа, ты, нарэшце, скажаш, куды мы кіруемся? — не хаваючы злосці, звяртаюся да спадарожніка. — На які ражон лезем?
— Хіба я не казаў? У Запярынне.
Калі б гром раптам грымнуў, абярнуўшы колкую ледзяную крупу ў ледзяную зліву, у раку, што хлынула з неба, ён не ўразіў бы мяне больш, чым адказ Сцяпана. Запярынне! — як жа я адразу не прызнаў гэтага хлюста? Запярынне... Ніна! Вось у чым была справа. Вось што ўчуў мой звярок у першы ж момант сустрэчы. Запярынне... І я — сваімі рукамі! — павінен аформіць іх шлюб?! Не! Камандзір зразумее, што я не мог. Не магу...
Вось жа, трасцу тваю з лёсам гэткім! — і не памысліш, як усё абярнуцца можа. Я ж дзеўку гаспадыняй бачыў у сваёй хаце, у сваім двары. Я ж хараству яе маліцца гатовы быў... Перайшоў дарогу, сука, і ўсміхаецца: «Хіба я не казаў?» Ды скажы ён гэта ў зямлянцы...
Бач, як усё абярнулася! Ні ў бога, ні ў чорта не верачы, падумаеш тут, што сцежка была заказана. Дурань. Разява і дурань, якіх зямля не бачыла. Сваё аддам. Над сабой пасмяюся. Сваёй рукой прысуд свайму каханню падпішу...
Лаю сябе ў думках і гэтымі, і іншымі — мацнейшымі — словамі лаю. Пэўна ж, душы сваёй не засаромеюся: на які ляд мне яе пакуты? Назад павярнуць... Трэба ісці назад! Загадваю сабе, а ногі як прыраслі да зямлі, :як ураслі ў яе. Адно што вылаяцца магу.
— Вось жа, трасцу тваю з жыццём гэткім! .
Сцяпан ужо добра такі адышоўся. Спяшаецца. Да Ніны маёй спяшаецца. Перакрэсліў усе спадзяванні мае, сука, і ўсміхаецца: «Хіба я не казаў?..»
Звярок ува мне ўвачавідкі ператвараецца ў цёмнага, страшнага звера. Звер той штосьці грызе, крамсае: я, здаецца, чую храбусценне — і, пакрамсаўшы, выплёўвае. Зазірні хто ў той момант у маю душу — няйначай, убачыў бы, што ўсё ў ёй заплявана цёмнымі крывавымі згусткамі.
— Ты чаго стаў? — гукае Сцяпан, нарэшце азірнуўшыся. — Што-небудзь здарылася?
— Ідзі, ідзі! Я даганю, — нечакана спакойна адзываюся я і дзіўлюся гэтаму свайму спакою. Быццам голас ягоны зняў маё ўтрапенне — вызваліў з кіпцюроў страшнага звера: магу зварухнуцца, магу гаварыць.
Пераступаю з нагі на нагу, вырашаючы: павярнуць назад (ад жартаў пасля не ацярэбішся!) ці ісці за Сцяпанам у Запярынне (Ніну ж убачу, шчаслівую, з гэтым...). Дагнаць бы і прыстукнуць прышлага шчасліўца! Хто б яго зараз дашукваўся? Мільганула і спалохала сваёй балючай вастрынёй: няўжо здатны на такое? Няўжо змог бы?
— Дурань! — вылаяў сябе ўголас і рушыў за Сцяпанам...»
— Куды? Куды? Табе што, вочы засляпіла? — закудахтала старая Грыпіна, чапляючыся за Павэлка. — Ці мо ад спёкі адурэў, што не бачыш, куды прэшся? Куранят ледзь не перадушыў, даўганогі. Людзі на сенакосе...
— Чаго ты захадзілася, баба Грыпіна? Нічога з тваімі куранятамі не здарылася. Не перадушыў жа я іх! — абярнуўся да яе Павэлак. — Задумаўся вось...
— Тое я і гляджу, што твару на табе няма.
— Твару няма? А куды ж ён дзеўся, твар? Няўжо згубіў па дарозе ў краму? — паспрабаваў аджартавацца ён, адчуваючы прыкрасць і незразумелую стому.
— Можа, і згубіў. Ці ж дзіва ў гэткую спёку...
Старая пазірала насцярожана, быццам баючыся памыліцца ў сваіх адчуваннях, і Павэлку зрабілася не па сабе: дрэнь яго справа, калі ад людзей сваіх горкіх думак утаіць няздатны. Унюхала ж нешта Грыпіна, калі гэтак натапырылася!
Ён прыўзняў капялюш, развітваючыся са старой, і пашыбаваў у краму. Здалёк было відаць: крама адчынена і ці не Гнасеў Гняды пасвіўся непадалёку...
Хворыя не разыходзіліся па палатах, хоць ужо наступіў час працэдур, а ў кабінеце Дзмітрыеўны сядзела абяцаная камісія — сухенькі дзядок у акулярах, напалову прыкрытых непаслухмянымі пасмамі сівых валасоў, і зацягнуты ў занадта вузкі пінжак прадстаўнік райздрава. Дзядок, няйначай, прафесар, як вызначыла, зазірнуўшы ў дзверы, Ніна, — быў галоўны. А прадстаўнік так... Як прадстаўнік. Нічога больш пэўнага не вызначыш.
Ніна ўжо хацела прычыніць дзверы — ціха, каб цікаўнасць яе засталася незаўважанай, — і быццам зачапілася за пачутае:
— Шмат што ў чалавеку высвеціцца, убачыцца з космасу, і найперш — повязь яго, непарыўная повязь не адно з зямлёй, а і з небам, з сусветам, рух якога, законы развіцця якога льга прасачыць і на прыкладзе чалавечага жыцця, аднаго чалавечага веку. Вось хоць бы наш выпадак узяць, Верачка. Можна вытлумачыць вяласць, абыякавасць, поўнае адчужэнне і захворваннем, зменамі ў псіхіцы, а можна і інакш. Ёсць у астраномаў тэрмін: гарызонт падзей. Гарызонт, альбо прасцей — паверхня, што быццам агароджвае прастору вакол чорнай дзіркі, у межах якой сіла гравітацыі такая магутная, што ніводзін сігнал не можа выйсці, прарвацца адтуль, з-за нябачнай «агароджы», і дасягнуць зямлі. Ніводзін. Хоць гэта зусім не азначае, што сігналаў няма...
Ён звяртаўся да Дзмітрыеўны, відаць, працягваючы распачатую раней гаворку. А Ніну як заклініла ў дзвярах: ні туды ні сюды. Здавалася: яна нічога не зразумела. Не разумела. Пераводзіла позірк з дзядка на Дзмітрыеўну, зноў на дзядка... А ён гаварыў, гаварыў!
Словы ў большасці былі ніколі ёй, Нінай, раней не чутыя: «экстрэмальныя фактары» ці, таго мудрэй — якіясьці «кампенсаторныя рэакцыі», да прыкладу. Але вымаўляў прафесар іх так упэўнена, з такім імпэтам (а яшчэ ж і рашучымі жэстамі рукі падтрымліваў), што ўсумніцца ў іх важнасці было нельга. Ніна і не ўсумнілася. Яна наогул услухвалася не ў словы, а ў голас прафесара — у яго непрыхаваную радасць, якая, здавалася, перадавалася ўсім. І ёй...
— Вось вы, — нечакана звярнуўся той да Ніны, якая не паспела схавацца за дзвярамі, — вы хацелі б здзейсніць касмічны палёт, свой — касмічны палёт?
— Не... не ведаю, — разгубілася Ніна. — Я не змагла б... Напэўна, не змагла б.
— Вось таму што не ведаеце, таму што не захацелі — і не змаглі б, толькі таму!
«Ты ж уся звонкая-звонкая. Як жаўранак. Падстаў табе далоні, прыўздымі — і паляціш...
Крылы — у табе. У веры тваёй. У веры, што паляціш. Што не зможаш без гэтай вышыні, без ветру — насустрач...»
Сцяпанаў голас гучаў так выразна, што Ніна падумала на момант: ці не прафесар яе разыграў. Ледзь падумала, а крыўда ўжо прачнулася ў душы: што, як не крыўда, проста такі цягнула яе за язык?
— Усё б вам смяяцца з простых людзей, адукаванасць сваю паказваць!
— Ніна, галубок! — здзіўленая нечаканымі папрокамі ў адрас прафесара, перапыніла яе Дзмітрыеўна. — Я ж прасіла...
— Не, не, не! Заходзьце, Ніна-галубок, у пакой, — падскочыў да дзвярэй прафесар. — Смялей заходзьце, стары прафесар не кусаецца, хоць і не саромеецца сваёй якой-ніякой адукаванасці. А вось рам, вам павінна быць сорамна за знявагу самой сябе і ўсіх іншых заадно. Што гэта за «простыя» людзі? Дзе вы іх сустракалі? За якой «простасцю» хочаце схавацца ад часу, ад прагрэсу?
Уцягнутая гэтым націскам, гэтым напорам старога ў пакой, Ніна не ведала, што адказваць, на каго глядзець, куды сунуць рукі, якія сталі раптам вялізнымі і няўклюднымі.
«Рукі — не крылы. Крылы — у табе. У веры тваёй...»
Яна паверыла тады Сцяпану. Але паміж ёй і Сцяпанам устала вайна. Смерць... Яна, Ніна, выжыла. І не верыла гэтаму прафесару: прафесар і ягоны прагрэс былі чужымі Ніне. Чужым не вераць.
— Што ж вы маўчыце, Ніна...
— Цімафееўна, — падказала Дзмітрыеўна.
— Што ж вы маўчыце, Ніна Цімафееўна? — прафесар спрабаваў зазірнуць ёй у твар. — Чужым не вераць, гэтак вы зараз думаеце. А вось скажыце вы мне зараз самае неверагоднае, я б вам паверыў. Як веру таму, што людзі не могуць быць чужымі адзін аднаму, калі яны — людзі. Людзі не па абліччы, не па апратцы — па сутнасці сваёй духоўнай.
Ніна падняла вочы на Дзмітрыеўну, просячы дапамогі — дазволу пайсці. Тая зрабіла выгляд, што не разумее, не зразумела просьбы.
— Космас, касмічныя палёты... Вось куды сягнула мара чалавека, — працягваў, крануўшыся Нінінага пляча, прафесар. — Усе мы працавалі, каб гэта мара здзейснілася. І я, і вы, Ніна Цімафееўна, таксама.
— Ну, я... — памкнулася была сказаць Ніна і не сказала, згадаўшы словы прафесара.
— Я чалавек просты, маленькі... Гэтым вы хацелі адгарадзіцца ад маіх слоў? Так? — закончыў ён яе думку. — Не, калега, ніхто вам не дасць дазволу на маленькую ролю, на маленькую адказнасць.
— Я нянечка! — перапалоханая зваротам «калега» (ён, відаць, прымаў яе за кагосьці іншага), паспяшалася ўдакладніць Ніна.
— Ведаю, — спакойна адазваўся той. — Я ўсё пра вас ведаю. Мы яшчэ пагаворым, добра?
«Я ўсё пра вас ведаю... Мы яшчэ пагаворым...» — перадражнівала Ніна таропкую (увесь час здавалася, што ён захлынаецца словамі) гаворку прафесара. Што мог ведаць пра яе нейкі прафесар? Нябось, са сталіцы. У раёне гэткіх спрадвек не вадзілася.
«Трэба ж было нос у дзверы ўшчаміць!» — дакарала яна сябе, зноў і зноў прыгадваючы ўсё, што пачула. Не словы яе палохалі, не! Ці мала слоў Ніна чула штодзень — яшчэ і больш мудрагелістых часам! Справа не ў словах, не ў тым, што было колькі хвілін таму сказана. Гэта былі знаёмыя словы. Не чужыя. Калісьці іх казаў ёй Сцяпан. Чаму, адкуль іх ведаў незнаёмы прафесар, было незразумела. Было нават непрыемна Ніне. Быццам ён адбіраў у яе права на мінулае. На тое мінулае, якое належала толькі ёй, Ніне. І нікому больш. Ніводнаму чалавеку...
«ЛЯЖАЧАГА ХЛЕБА НІДЗЕ НЯМА... Старая прымаўка. Татава. Тата прыгадвае яе ўсякі раз, калі трэба брацца за цяжкую работу — выходзіць у поле з плугам, складаць на драбіны трохпудовыя мяхі бульбы, паспець у час абмалаціць збажыну...
— Ляжачага хлеба няма нідзе, яй-богу, — пакрэктвае ён, ледзь паспяваючы за старэнькай калгаснай малатарняй (была наша чарга малаціць, і мы ўсе ўтраіх — тата, мама і я — завіхаемся ў свірне, загадзя звёзшы да яго важкія, добра падсохлыя жытнёвыя снапы, увесь свой ураджай). — Не выглядай надвор’я, дачушка: восень на зіму павярнула — з дня на дзень снег ляжа. Шчыруй, завіхайся! — цяжкая зіма ўсіх нас чакае.
— Чаму цяжкая? Чаму ты ведаеш, тата? — падаючы яму наступны сноп, спрабую я перакрычаць шум малатарні.
— Немцы далёка зайшлі. Не спынілі адразу — цяпер павярнуць, пагнаць іх назад цяжка будзе, яй-богу. Быў бы я маладзейшы...
Ён змоўк і колькі часу працуе моўчкі, зрэдку пакрэктваючы. Бачу, як напружваецца, чырванее ў яго карак, калі ён згінаецца. І хачу, і ніяк не магу ўявіць немцаў, якіх павярнуць, пагнаць назад будзе цяжка. Што яны — дужэйшыя за нашых салдат? Дужэйшыя за майго Сцяпана?
— Да лютых маразоў трэба рыхтавацца, — зноў загаварыў, перамагаючы шум малатарні, бацька, на гэты раз да маці. — Збожжа звязём, папрашу ў кума каня па дровы з’ездзіць.
— Ужо ж, ужо ж, — заківала мама.
Я хутчэй здагадваюся, пра што яны гамоняць, чым чую. Шум, няроўны — цяжкімі натужнымі ўсхліпамі, — паглынае ўсе гукі, дыктуючы свой рытм, вымагаючы ўсё новых і новых намаганняў. Паднесці сноп, падчапіць новы мех, разам з мамай адцягнуць напоўнены зернем... І зноў — па сноп, па другі, па трэці...
Калі тата выключае старэнькі рухавічок, ад якога працавала малатарня, ува мне доўга не можа ўсталявацца цішыня. У вушах па-ранейшаму гудзе, рукі зрэдку ўздрыгваюць, крануўшыся пыльнай спадніцы і зноў бязвольна павісаючы ўздоўж цела.
— Управіліся, дзякуй богу! — уздыхае мама. — Паабмятай, Ніна, кругом, а мы з бацькам мяхі пазавязваем.
— Мо з сябе пачынаць — атрапацца трохі? — смяюся я. — Пылам наскрозь прапахла.
— Мы ўжо дома патрусімся, дачушка. Галоўнае: управіліся і машына не сапсавалася. Які з бацькі механік!
— Вось заўсёды ты, Ганна, яй-богу! — весела абзываецца той. — Як-ніяк, а справа зроблена. Цапамі калі б управіліся?
Здаецца, так чыста і сонечна на душы як зараз, потым ужо ніколі не будзе...
Шэра і холадна на вуліцы. Нават у хаце, зіркаючы ў акно, пацепваю плячыма. Нізам, ледзь пахістваючы цёмнае, вільготнае голле вішань, дзьме халодны вецер. Праз халодны, ледзь чутны шоргат сыплецца снежная крупа. Калі крупінкі стукаюцца ў аконнае шкло, яны пачынаюць плавіцца — і праз міг празрыстыя кроплі коцяцца, сплываюць уніз, пакідаючы дрыготкі мокры след. Таму ўсё за акном бачыцца размытым, невыразным, амаль нерэальным.
Згледзеўшы дзве згорбленыя постаці, крыху воддаль адна ад адной, я спрабую ўгадаць, хто б гэта мог быць. Але ўсё расплываецца, расцякаецца, і ўгадаць мужчын нельга. А першы паварочвае ўжо да нашага двара, і сэрца сцялася, і сэрца гучна затахкала.
— Мама, да нас госць! — усхвалявана гукаю я, адвярнуўшыся ад акна.
— Хто?
— З акна не відаць. Не ведаю...
А сама ўжо ведаю — адчула: Сцяпан! Недарэмна ж усхадзілася сэрца. Недарэмна ж так чыста і сонечна было ўвесь дзень на душы. Хлеб хлебам...
Хтосьці топчацца на ганку. Я зноў прыліпаю да акна: весніцы адчыняе другі мужчына. Высокі. На ўсё акно. Яшчэ адзін госць?
У дзверы пастукалі. Радасна адгукаецца сэрца.
— Заходзьце! — спакойна, не павышаючы голасу, адказвае на стук мама. — Адчынена.
Я кідаюся да дзвярэй.
— Ніна! — імкнецца яна мяне спыніць.
Але я ўжо ў абдымках Сцяпана і загароджваю шлях другому госцю, не зважаючы на яго. Не заўважаючы.
— Добры дзень вам у хату! — гукае ён з-за Сцяпанавага пляча. — Не чакалі гасцей?
І я пазнаю голас: Пятровіч! І, засаромеўшыся сваёй нястрыманасці, адрываюся, адхіляюся ад Сцяпана.
— Добры дзень, Павел Пятровіч.
І, узяўшы Сцяпана за руку, вяду да маці, да ўсмешкі яе.
— Мама, гэта мой Сцяпан.
— Добры дзень, Ганна Захараўна, — схіляецца ён да матчынай рукі. Каб пацалаваць. Але яна хуценька адбірае руку, спалохана зіркнуўшы ў мой бок. І я не магу стрымаць смеху. Смяюся. Смех быццам разрывае няёмкасць, вяртаючы імгненням іх звыклую афарбоўку. І мне, і ўсім астатнім адразу стала лягчэй: нічога не здарылася — у хаце — госць — знаёмства адбылося! Зноў заўсміхалася мама. Павярнуўся да Павэлка Сцяпан:
— Бачу, што вас не трэба знаёміць.
Я зусім забылася на свайго былога кавалера: гэта ж ён — другі госць!
— Праходзьце, праходзьце, Пятровіч! Чаго ў парозе стаяць? — запрашае яго мама. — Вы разам, ці як?
— Ваюем разам, — доўга каўтае той словы, перш чым адказаць ёй.
— А-а...
— Сватацца ён да вас... да Ніны... Вось і я — былы сакратар сельсавецкі — спатрэбіўся, — дадае, кашлянуўшы.
Я здзіўлена зіркаю на яго, гарнуся да Сцяпана: штосьці ў голасе, у позірку Пятровіча насцярожвае. Злосна ён гаворыць. Як праз зубы. І ў вачах як ноч пераначавала. Заляцанні свае да бацькі прыгадаў?
— Нешта я не разумею цябе, Пятровіч, — хмурнее маці, не хаваючы свайго незадавальнення. — Былы, кажаш? Скінулі цябе з пасады, ці як?
— Чаму скінулі? Немцы ў пасёлку...
— Дык гэта немцы тваю пасаду адмянілі? А я перапужалася была, што ты ўладзе, людзям сваім не дагадзіў.
Павэлак тузануўся на лаве, скоса зірнуўшы на Сцяпана. «Ён ненавідзіць яго, і мяне, і ўсіх нас», — мільгае ў мяне жахлівая сваёй яснасцю думка. Але я адганяю яе: за што ненавідзець? Яны ж ваююць разам, абодва па сваёй волі. Яны ж і не ведалі, пэўна, адзін аднаго да апошняга часу. І прыйсці сюды, да нас, са Сцяпанам, Пятровіч пагадзіўся...
— Ніна, збегай да хроснага, бацьку скажы, што госці ў нас, — падымаючыся з зэдліка, загадвае мама. — Ды плюшаўку маю накінь: бачыш, што на вуліцы робіцца? А я на стол збяру тым часам...»
Колькі гадоў мінула, а помніцца ўсё як учора была. Хоць згадваеш або не згадваеш маладосць, думаеш або не думаеш аб тым, што магло б быць, — жыццё ідзе як ідзе. Па звыклым крузе. Звыклымі прамежкамі. Дзень — ноч... Ноч — дзень... Часам ад згадкі да згадкі столькі дзён і начэй міне, што з ліку саб’ешся. Ат! Навошта і лічыць дні або гады, калі яны як каменне ў сцяне, што расце і расце паміж мной і Сцяпанам? Хутка ўжо неба не ўгледзіш!
«...Бацьку я ледзьве не за рукаў цягну: хутчэй, хутчэй! Дома ж Сцяпан чакае. Сцяпан сватацца прыйшоў, і я — згодна. Згодна выйсці за яго! І выйду. Я і бацьку, і маму ўпрашу. Усё ім пра свайго Сцяпана раскажу, і яны зразумеюць мяне. Яны павераць, што Сцяпан — лёсам мне вызначаны, што я не магу жыць без яго. Яно, канечне, вайна зараз, і Сцяпана я каля сябе не ўтрымаю. Не будзе ён ля маёй спадніцы сядзець. Не будзе і не павінен. Але ж мужам ён мне стане, мужу да жонкі зазвычай лягчэй вырвацца. Вось жа адпусцілі яго зараз...
— Навошта было так спяшацца, яй-богу? — бурчыць тата, атрасаючыся на ганку. — Аддыхацца не магу.
Але я, апярэдзіўшы яго папрокі, ужо ўваходжу ў хату, ужо чую Сцяпанаў голас:
— Адсядзецца ў схроне, перачакаць ліхую часіну, Ганна Захараўна, можа, сёй-той і здолее. Але пры ўмове, што іншыя — народ наш увесь — на барацьбу падымуцца.
— Пра якую барацьбу гаворка? — пытаюся, азіраючыся на дзверы, на тату, які замарудзіўся ў сенцах.
— Ты б лепш пайшла са склепа капусты квашанай прынесла! У мяне яечня сквірчыць, — мама перапыняе, апярэджвае Сцяпана, які ўжо намерваўся адказаць. — Ідзі, ідзі! Мы тут з бацькам самі разбяромся.
Пазіраю на Сцяпана — той усміхаецца. Шырока — на ўвесь твар — усміхаецца. Значыцца, верыць, што ўсё будзе добра. Верыць, як і я, што ўсё будзе добра...»
— Ніна Цімафееўна! Ніна Цімафееўна, вы кепска
сябе адчуваеце? — цягнула яе за руку, за рукаў халата Таня, медсястра. — Вам кепска?
Ніна схамянулася. Адарвалася ад сцяны, да якой незаўважна прыхінулася колькі мінут таму.
— Не-не, Таня! Я зараз... Я задумалася.
— Вы штосьці казалі. Пра касмічны палёт.
— Магчыма, — Ніна ўважліва зірнула на дзяўчыну; нібыта ўпершыню заўважаючы і яе высокую прычоску (цэлая капа на галаве!) пад касынкай, і прыпухлы маленькі роцік, падфарбаваны яркай памадай, і акуляры ў вельмі бліскучай, дарагой, напэўна, акаймоўцы. — Я даўно хацела пацікавіцца, Таня, навошта ты носіш акуляры? Зрок жа ў цябе нармальны.
— Адкуль вам гэта вядома? — успыхнула тая, падцяўшы вусны, ад чаго рот стаў нагадваць маленькую чырвоную кропку.
— Сама ж неяк казала, — усмешліва папікнула Ніна. — Забылася? Бачу, забылася: надзьмулася як мыш на крупы. Маладыя вочы, а ты іх за шкельцамі хаваеш.
Таня адмякла. Зняла акуляры і, круцячы іх у пальцах, вінавата ўсміхалася.
— Ды занадта маладыя! Хворыя нашы ні вачам маім, ні рукам не давяраюць. Вось і зараз Яўдохін з трэцяй палаты вас, Ніна Цімафееўна, патрабуе. Мне, кажа, толькі яна ўкол робіць так, як належыць. Здаецца, кажа, і баліць меней.
— Дык я ж нянечка, а не сястра, — больш па звычцы запратэставала Ніна. — Мне не паложана.
— А мне што рабіць з Яўдохіным гэтым? Ідзі, кажа, дзіцятка, гукні балесную. Вас, значыцца. А якое ж я «дзіцятка»? У мяне — дыплом.
— Ды ўжо ж! Ты ў нас вучоная. Хадзем, я паўшчуваю Ігналя. Бач, мянушку даў: ба-лес-ная... І слова ж недзе гэтакае адшукаў, чорт лысы! Хадзем.
Павэлак няспешна набліжаўся да крамы. Куды было спяшацца? Спёка. Прама нетутэйшая нейкая спёка: дыханнем нутро апякала. Мо перад навальніцай моцнай, мо перад бядой якой... Смылела ж усё ў ім з раніцы. ён і ў краму ішоў больш каб заспакоіцца. Не піць жа на самай справе гарэлку ў такую гарачыню! Глынеш — і згарыш, богу душу аддаўшы. І на які ляд таму ягоная, Павэлкава, душа, не спытаеш... Жывеш, пакуль жывеш, а пра далейшае і думаць не варта.
Ды і тое сказаць, чаго толькі людзі не навыдумлялі за гэтулькі часу, каб прадоўжыць свой век, прадоўжыць
і ў нябыт, — ды яшчэ і там, на тым свеце, месца якое лепшае адхапіць! У богу засумняваліся — прыступкі ў вечную памяць збудавалі, ні раю, ні пекла не знайшлі, зямлю і неба прадзіравіўшы, — у космас нажытыя рублі пачалі выкідаць: авось там нешта знойдзецца! Можа, і знойдзецца. Не яму, Павэлку, думаць над гэтым. Але ён так разумеў: гнацца трэба за жыццём, а не за прагрэсам. Адно яно, жыццё, хоць так, хоць гэтак круці. У кожнага — адно. Ды і на прагрэс часам льга з другога боку зірнуць. Не вялікі мастак быў Павэлак у навуках розных, а газеты чытаў. Дапамагае, дапамагае прагрэс чалавеку, а потым супраць таго ж і абернецца — і дзяцей малых не шкадуе.
Павэлак звыкла разважаў сам з сабой. Думкі былі не надта каб спакойныя, ды ўжо ж менш вярэдзілі душу, чым прыпаміны...
Дзверы ў краму былі адчынены і завешаны доўгай марлевай фіранкай. Ад мух. З-за фіранкі чуўся злёгку хрыпаты голас Гнася:
— Дык як, Кацярына? Прыйдзеш, як установу сваю зачыніш? Га? Усе ж бабы ў ягады бегаюць!
— Якія ягады там, дзе ты сваім канём патопчашся? — засмяялася Кацярына, дражнячы яго сваім смехам. — Ды і не ў ягады ты мяне запрашаеш. Вой, не ў ягады...
— Траву прыкамечым, дык і ягады знойдуцца!
Павэлак пераступаў з нагі на нагу, не асмельваючыся адкінуць фіранку і ўвайсці — перапыніць вясёлую змову Гнася і маладайкі. «Бач ты, гэткага бугая, як Макавей, ёй мала!» — думаў ён. Без асуджэння думаў. Не ягоная ж баба. Ды і пра Макавея Ганька, магчыма, збрахала...
— А Тэклю сваю што, пад замок пасадзіш на гэты час? Учуе — жыцця табе не будзе. Свайго не аддасць.
— Хопіць і Тэклі, Каця. Абоі цябе задаволіць і сябе каля цябе. Га? Прыйдзеш?
— Кхе, кхе... — не вытрымаў Павэлак.
— Заходзьце, Пятровіч! — гукнула з-за пляча Гнася Кацярына. — Не чакаць жа ўвесь дзень, пакуль сябруку вашаму заляцанні надакучаць!
І зноў звонка, весела засмяялася, напоўніўшы смехам увесь невялікі пакой. Калі Павэлак адкінуў фіранку і ўвайшоў, яму здалося: смех гэты калыхаўся ў паветры гарачай хмельнай хваляй.
— Мо перашкодзіў? — пакасіўся ён на спіну Гнася.
Гнась, нібы адчуўшы яго позірк, павярнуўся.
— Каму? Кацярыне? Дык яе ж хлебам не кармі, дай язык аб каго-небудзь пачасаць. Я трапіўся — аб мяне язык вастрыла. Зараз цябе не выпусціць, пакуль не ўесць.
— Гэткіх, як ты, уясі! Рабрыны з-пад кашулі вытыркаюцца.
— Лягчэй, Каця, лягчэй, — наваліўся бокам на стол Гнась, хочучы дастаць дзеўку. — Перастрэну ў лесе — марна прасіцца будзеш.
Тая адступіла далей. Далей ад Гнасевай рукі і спакусы. І ўжо без смяшынкі ў голасе, неяк стомлена, як адзначыў у думках Павэлак, спытала:
— Вам што, Пятровіч? «Беленькую»? Ці мо іншая якая патрэба?
— Ды якая ў мяне іншая патрэба, Кацярына? «Беленькую»? Моташна нешта.
— Чаго так?
— Спёка.
Павэлак заўважыў, што Гнась уважліва прыглядаўся да яго. Углядаўся. Быццам бачыў штосьці раней прыхаванае, нечакана раптам аголенае і не да канца зразумелае.
— Ты куды зараз, Гнась?
— Магу да цябе зайсці. Калі запросіш. Піць — спёка не дасць, а пагаманіць, пакурыць можна. А то ўсё спехам, усё на хаду.
— Пайшлі.
Яны выйшлі, кіўнуўшы ў адказ на цікаўны, здзіўлены позірк гаспадыні крамы. Ішлі моўчкі. Гнась вёў за повад каня, зрэдку абарочваўся на яго фырканне. Павэлак ступаў побач, крок у крок, несучы ў руцэ загорнутую ў газету бутэльку. Моўчкі мінулі бабу Грыпіну, што па-ранейшаму тупала, намацваючы шлях сваім кійком, паўз вішняк, — наглядавала за квактухай з вывадкам куранят. Моўчкі размінуліся з паштаркай, з Марфай, якая, скончыўшы, відаць, работу, ішла дадому. Моўчкі скіраваліся ў Павэлкаў двор і, як толькі Гнась навязаў каня, у хату.
У хаце спёка амаль не адчувалася. Звінела недзе муха, абжываючы цішыню. Цікалі ходзікі.
— Пісьмо я атрымаў, Гнась, — сказаў, калі яны селі каля стала, Павэлак. — Страшнае пісьмо.
— Адкуль?
— З мінулага. Я зараз...
Ён разгарнуў бутэльку, паставіў яе на стол, схадзіў і прынёс, дастаўшы з шуфляды, ліст.
— Вось, чытай. Я збяру што паесці.
— Ды не трэба, — адмахнуўся Гнась, дастаючы цыгарэты. — Прачыні трохі дзверы ў сенцы: курыць... хочацца...
Гнась ужо апусціў вочы — чытаў, раз-пораз вяртаючыся назад — разбіраючы чужы почырк. Бровы сышліся ў яго на пераноссі, раптоўна змяніўшы твар. Зрабіўшы яго нібы вытачаным з каменя, суровым, жорсткім нават.
— Налівай, ці што? Шкварку ж да нечага нёс!
Павэлак адкаркаваў бутэльку, напоўніў да палавіны
прынесеныя шклянкі і выпіў сваю. Моўчкі. Як на памінках. Уцёрся рукавом. Апусціўся на лаўку, не ставячы на стол посуд. Шкло як не хруснула ў яго моцна сцятых, пабялелых пальцах, а ён не зважаў — усё сціскаў і сціскаў іх.
— Ты... нічога не ведаў?
Павэлак цяжка падняў голаў.
— Ты што — не ведаў?!
— Не, — выціснуў з сябе Павэлак і ўздыхнуў: трохі адпусціла. — Ды і цяпер... што я ведаю... Нават меней, чым тады.
— Ты і — Фрося? Не-е... А я, дурань, мазгі высушыў гадаючы...
Гнась круціў у руцэ лустачку хлеба, зрэдчас зіркаючы на Павэлка, на яго прыгорбленыя плечы і звялы твар, на яго ўспацелую ад духмені (ды і ад выпітай гарэлкі!) ладную ўжо лысіну праз усю галаву, спрабаваў прыгадаць яго ранейшым, маладым і ганарлівым. Спрабаваў і не мог. Не прыгадвалася. Ці пражытыя разам — непадалёк — гады перашкаджалі.
— Такая дзеўка цябе кахала!
— Пры чым тут: кахала — не кахала? Ты па сутнасці скажы. Па сутнасці пісьма гэтага.
— Дык у тым і сутнасць уся: кахала цябе Фрося. Цябе, а не Хведара Верамея.
— Пра Хведара ў пісьме няма.
— Ну, пэўна ж. Сын у Фросі ад ця... бе, — запнуўся Гнась на слове і ўсё ж працягваў, не хаваючы жорсткіх нотак у голасе. — Ад цябе, таго, хто яе ніколі не кахаў. А кахаў яе Хведар! — праз тое і загінуў. І Фросю не ўратаваў, і сам загінуў. Ты і гэтага не ведаў?
— Не, Гнась. Не!
Так горача выдыхнуў сваё «не!» Павэлак, такі разгублены (каб не сказаць: пабіты) твар у яго быў, што сумнявацца было нельга. Не ведаў. «Добра, хоць так, — мільганула ў памякчэлым паглядзе Гнася, які, нарэшце, узяў шклянку і цяпер піў — цадзіў — гарэлку праз сціснутыя зубы. — Добра, хоць так!»
— Вось ты цяпер, мабыць, думаеш пра мяне: сукін кот ты, сябра, змануў дзеўку і нават лёсам яе не пацікавіўся — пра сына свайго, пра тое, што быў у цябе сын, быў! — праз столькі год дазнаўся. Не бачыў яго і не ўбачыш ужо! — і так табе, лысай падле, і трэба... Жыў, як і ўсе, ваяваў, як і шмат хто, а са шкарлупіны сваёй не вылез... Не вылез, брат. Мо толькі сёння зразумеў, што не вылез. Не спрабаваў нават. Баяўся.
Павэлак дрогкай рукой наліў сабе гарэлкі, пасунуў бутэльку ў бок Гнася, так і не зірнуўшы на яго, выпіў.
— Баяўся! Усяго баяўся. Мін, якія падкладваў пад рэйкі. Немцаў, якіх забіваў. Слоў, што трэба было казаць, памінаючы сваіх хлопцаў. Думак сваіх, што часам штурхалі ў траву, у кусты, далей ад куль, ад болю. Усяго баяўся, Гнась. І ў вайну, і потым, калі яна скончылася. І зараз... Быццам увесь свет супраць мяне!
— Глупства! — рашуча перапыніў яго Гнась. — Свет не можа быць супраць чалавека, калі чалавек не ідзе супраць яго і супраць людзей.
— Я ж пра сябе кажу.
— І я пра сябе. Але і пра цябе, і пра ўсіх! Сам жа вызначыў: жыў, як усе, ваяваў, як усе. А шкарлупіна — яна ў кожнага ёсць. Толькі ў аднаго тонкая — душа свіціцца, а ў другога — мохам, як бранёй, пакрытая. Ты што думаў: я — не баяўся? я — пад кулі лез без страху? Проста нельга было інакш. Інакш — у макрыцу абярнуўся б.
— Я пра сябе кажу.
— Што ты заладзіў: пра сябе, пра сябе? — зазлаваў Гнась. — Ці ж я цябе не ведаю? Разам за смерцю палявалі.
— Ды не за смерцю мы палявалі! Смерць як сядзела ў нас, так і сядзіць, часу свайго чакае... За страхам мы палявалі. Каб страх не перамог, не задушыў.
— Ну, не перамог жа! Не задушыў!
— Не задушыў...
Павэлак зноў падаўся да бутэлькі і быццам забыўся на свой рух, на тое, што хацеў наліць сабе яшчэ трохі. Пот цяжкімі, пад колер асмужанай на сонцы скуры, кроплямі каціўся па скронях, абмінаючы натапыраныя, выцвілыя кусцікі аднаго і другога брыва. Але ён не ўціраўся. Мо проста не заўважаў. Як не заўважаў напружаных, колкіх позіркаў сябрука, якімі той адгароджваўся — спрабаваў адгарадзіцца — ад яго, Павэлкавай, пакуты, ад гэтых цёмных кропель поту ў яго на скронях, ад цішыні, што раптам усталявалася ў хаце. Надакучліва звінела недзе муха. Цікалі ходзікі, падганяючы млявы, размораны гарачынёй час.
«КРЫВІ НА КРЫВІ НЕ ВІДАЦЬ... Усё на вайну спішацца. Як ні прыспешвай: хуткага канца ў яе не будзе. Па ўсім адчуваецца: не будзе. Шмат народу яна перамеле. Мо і мяне...
Не! Выжыву я. Як бы ні павярнулася — выжыву. Хто-хто, а я не дам сябе абхітрыць. Быць такога не можа. Для нечага ж я нарадзіўся, не проста для смерці. На пасадзе мала чаго пабыў, ажаніцца хацеў — не атрымалася. А гэны... І вайна яму не вайна.
Ненавіджу! На маё пазарыўся, з-пад носа... Не вернецца ў атрад, хто будзе дакопвацца чаму? Ці мала хто ў лесе сёння хаваецца? Чаго лягчэй: перастрэць за вёскай... Калі назад пойдзе... Крыві на крыві...
Услухваюся ў цемру, быццам думкі мае могуць падслухаць. Спяць жа ўсе. Пазасыналі. І ён заснуў. У сне, няйнакш, бачыць сябе ў Нініным ложку... Ды што бачыць! Заўтра ляжа. Я — сваёй рукой! — дакумент складу адпаведны, дазвол дам, замест таго каб сваёй рукой прыдушыць... Ра-зум-нік, паскуда! Пра жыццё расказваў, якое будзе, за якое людзі змагаюцца. Ды не за «якое» — за сваё змагаюцца. І ён — за сваё. Не чакаў жа канца вайны, зараз у мяккім ложку хоча пакачацца. Пакачаецца! Перад смерцю сваёй...
А што? Нянавісць — гэтаксама сіла. Яна і руку падштурхне, калі сумненне спыніць. Не мая дзеўка, хан і ён ёй не нацешыцца! Гэта толькі справядліва будзе. А што свайго... Навошта дарогу перайшоў? Навошта дзеўку зманіў словамі салодкімі? Я не ўмеў гэтак, не ўмею, — а сэрца ж і ў мяне ёсць. Мала кабылу папаганяў у гэтае богам забытае Запярынне?
Не, гэта толькі справядліва будзе. І бог бы гэтак рассудзіў, калі б быў. А Ніна... Паплача, паплача — і забудзе. Уся вайна яшчэ наперадзе.
Ужо ж лепей было б прыкончыць яго раней, па дарозе сюды. Дзеўку б не папсаваў... Ды па дарозе сюды я не мог. Ніяк не мог. Камандзір жа выпраўляў. Усе бачылі: разам мы выходзілі з лагера. Адно: і сябе разам з ім трэба было канчаць... Чым бы растлумачыў? Свае б да сценкі паставілі. І так і гэтак нявыкрутка.
Не, па дарозе сюды я не мог. А вось як вяртацца будзе, шчасця напіўшыся, у самы раз і...
Сена запахла. Угрэлася і запахла. Канечне, на ложку яно б і ямчэй было, як на падлозе, — не лета ж! Ды неяк пры чужаку гэным няёмка стала Цімоха ўважыць — ложак ягоны заняць. На сене не горш. Толькі што шабуршыць на кожны рух. Не тое што рух, думка раптам палохае... Ды і гэны, чужак гэны — побач. Паўлокця якога падзяляе. Добра, што хоць пасцілкі лішнія ў хаце знайшліся: побач — а паасобку мы з ім.
Вось і ў жыцці мы — паасобку. Вайну ў разлік узяўшы, нібыта і свае, а — чужыя. Ніна паміж намі. За дзеўку душу не пашкадую, на забойства пайду. Як вяртацца будзе, шчасця напіўшыся, у самы раз і... Гэта толькі справядліва будзе!
Хто калі пра мяне думаў? Хто мяне любіў за ўсё жыццё маё сірочае? Цётка дом пакінула — дык жывой ёй, пакуль не памерла, вярней, чым сабака служыў. Ледзь што рукі не лізаў за чэрствага хлеба акраец і дах над галавой. У ногі бухнуўся, калі ў школу паслала, касцюмчык картовы справіўшы. Яшчэ больш спіну гнуў, завіхаючыся па гаспадарцы. Яшчэ больш дагаджаў.
«Няпростага сялянскага роду мы, гэта помні! Адзін з двух атожылкаў — па матчынай лініі — да старога шляхецкага роду вядзе... Ужо ж гэткімі гарапашнікамі, як і іншыя, і Ляховічы з цягам часу сталі, а вось жа прыгадалі ім іхні род, калі шукалі, каго раскулачыць. Папомнілі. Гэткія ж гарапашнікі, як і іншыя былі, што праўда, то праўда, а вось жа папомнілі, што няпростага, сялянскага роду...» — прыгаворвала цётка штовечар.
Простага, няпростага роду — якое гэта мела значэнне? Ужо і тады ніхто родам не цікавіўся: чым прасцей — тым лепей. Спакайней. Навошта мне было помніць тое, ад чаго карысці ніякай? Я і яе, нябожчыцу, прыгадаў адно таму, што сябе зноў пашкадаваў. Што сябе зноў шкада стала. Б’юся, б’юся колькі ўжо гадоў, вось-вось ужо, здавалася, бога за крысо ўхаплю — аж не! З немцам трэба ваяваць. І дом пакінуў на суседзяў, і дзеўку з-пад носа хлюст гэны звядзе.
Не, Павэлкам я не буду, калі ўсё на свае месцы не пастаўлю. Доля доляй, але ж і я на нешта здольны. Не так, дык гэтак, а сваё вазьму! — не я гэта прыдумаў. Крыві на крыві не відаць...»
— Пайду я, Павэлак. Чым тут дапаможаш? — падняўся Гнась.
А мо ён і даўно таптаўся каля Павэлка, не рашаючыся крануць таго за плячо. Павэлак з-пад ілба глядзеў на старога сябрука. Гадаў: што ён заўважыў на ягоным твары. М?ку? Сумненне ў правільнасці пражытага? Шматгадовую стому? Хоць што было гадаць, калі ў самога Павэлка не было адказу на ўсе пытанні, якія раптам як пасыпаліся з ягонай душы. Ці з мінулага...
— Пасядзеў бы. Гарэлку ж не дапілі.
Сказаў і апусціў вочы. Піць не хацелася. Недзе глыбока ў ім варочалася млосць.
— Пайду. Ды і гарэлку ўсю не перап’еш... — Гнась таптаўся каля Павэлка, быццам хацеў яшчэ штосьці сказаць.
— Тэклі сваёй не ўводзь у вушы: увесь пасёлак адразу загудзе, — ціха папрасіў Павэлак. — Трэба самому перш разабрацца.
— Ды што цяпер разбірацца? — не ўцярпеў, ускіпеў Гнась. — Тады трэба было. Раней. Не Ніну ў памяці адваёўваць, а да Фросі прыгледзецца. Такая дзеўка цябе кахала! Ды я б за яе... няйначай як Верамей, жыцця б за яе не пашкадаваў. І не я адзін. Агонь-дзеўка! К чорту на ражон лезла. Такія звесткі прыносіла, што ўсёй нашай разведцы не здабыць. А дзіця ж насіла. Тваё, выходзіць...
— Маё, выходзіць.
Павэлак апусціў голаў на рукі і аціх, увесь згорблены, натапыраны, востры, і столькі было ў гэтай яго натапыранай, згорбленай постаці млявай, нейкай нібыта і не мужчынскай зусім бездапаможнасці, што Гнась не стаў працягваць, хоць усё ў ім кіпела, хоць яму ніколі не траплялася больш зручнага моманту, каб выказацца — выказаць Павэлку сваё, гэтаксама дасюль не перабалелае...
Калі Ніна з сястрой уваходзілі ў палату, насустрач ім ужо радасна гудзеў Ігналь:
— Вось цяпер я згодны. Вось цяпер я ўсе як ёсць вены падстаўлю пад вашыя іголкі. Вось цяпер іншая справа!
— Да пажылых гадоў дажыў, а ўсё ў хлопчыка гуляеш, — спыніла яго гудзенне Ніна. — Чым табе Таня не дагадзіла? Яна ў нас вучоная, спецыяльна, каб гэткіх, як ты, лячыць, вучылі ў горадзе.
— Дык я што? Я нічога. І я кажу: вучоная. Навошта на мяне сваю навуку марнаваць? Мне ля тваіх рук спакайней, Ніна. Дальбог, спакайней.
— Я нянечка. Мне не паложана.
— Паложана не паложана... З хворымі ж таксама лічыцца трэба. А то ледзь што: да пажылых гадоў дажыў... Якія ж гэта пажылыя гады? Падрамантуеце крыху сэрца — хоць куды буду!
Вочы ў Ігналя паблісквалі, і хоць ляжаў ён смірна, з гатоўнасцю прасцёршы руку на край ложка, па ўсім адчувалася, што гэта толькі момант такі, што ляжаць ён даўно не ляжыць, — абрыдла, што набліжаўся дзень, калі ён, развітваючыся з усімі, скажа тое ж, што і кожны, хто выпісваўся паздаравелым, акрыялым: «Усё ж лепш да вас не трапляць!»
— Сэрца-то табе падлечаць, — усміхнулася Ніна, рыхтуючы шпрыц, — а вось з языком, ад слоў распухлым, пэўна, ніхто не ўправіцца. Чалавек гэткі яшчэ не нарадзіўся. Урача гэткага яшчэ няма. Ты, Ігналь, баб пасялковых часам не кансультуеш?
— Кансультуе, ікалі якая ў прыцемку пад руку трапіцца, — буркнуў стары Пятрок, хаваючы ў вусы ўсмешку.
Усе ў палаце засмяяліся.
— Я пратэстую, Цімафееўна, — рагатнуўшы разам з усімі, спрабаваў надаць твару сур’ёзнасць Ігналь. — Супраць нагавору пратэстую. Нашы жанкі самі каго хочаш пракансультуюць — до-обра языкі падвешаны. А каго б і хацеў перастрэць калі ў прыцемку, не трапляецца... Ці во, хіба што Пятрок стары пераймае! Параілі б што, а то: «га-га-га» ды «гы-гы-гы». Ведама ж, з хворага можна!
— Памаўчы трошкі, хворы, а то ўкол не разыдзецца.
— Тваёй рукой зроблены?
Ніна азірнулася ўжо ад століка.
— Ніна Цімафееўна, я пайду ў наступную палату. Дзякуй вам за дапамогу.
— Што? Якую дапамогу? — адвярнулася да яе — ад балючай згадкі і ад Ігналевых вачэй — Ніна. — Якая ж тут дапамога? Спатрэблюся, то я ў садку буду. Ці мо калі Дзмітрыеўна запытае раптам... У садку пасяджу. Натапталася зранку, трэба нагам роздых даць. У садку і спёка не так адчуваецца: вальней дыхнуць льга...
«АДНА БЯДА — НЕ БЯДА... Хто гэта сказаў? Каму? Куды мяне нясуць і навошта? Штосьці здарылася. Трэба абавязкова ўспомніць. Я ж помніла! Я зараз успомню...
Усю ноч снег ішоў. Першы — рэдкі яшчэ — снег. Белы-белы. Нават ранак заняўся раней ад светлыні яго. Тата па дровы з кумам ехаць збіраўся. І паехаў. Гадзіны не мінула — мама толькі жывёлу накарміла і адышлася, да суседкі, пэўна, — як ён вярнуўся. Я ў акно ўбачыла. Ступаў цяжка, незнаёма згорбіўшыся, — быццам хаваючы твар.
— Што-небудзь здарылася, тата? — кідаюся яму насустрач і застываю, камянею на паўдарозе.
Штосьці здарылася. Сэрца раптам зайшлося...
Мама? Сцяпан? Не... ён жа толькі ўчора развітаўся з намі, у атрад вярнуўся.
— Што здарылася, тата?
— Пачакай, дачушка. Зараз я... Ах ты, яй-богу!
— Мама? Што з ёй? Што... з ёй?
Адчуваю, што падкошваюцца ногі. Што, калі не ўхаплюся рукой за стол ці за вугал печы, — упаду.
— Сцяпан... там. Сцяпана...
Маўчу я? Ці крычу? Ці нямею ад набраклага крывёй крыку? Адпіхваю печ. І рукі татавы. І цяжкія дзверы. І ранак, які перахапіў мяне на парозе — асляпіў... Снег. Кругом — занадта белы снег. Нічога не бачу. Я — нічога — не бачу!
— Сця-па-ан!!!
Бягу. Падаю. Бягу праз двор. Па вуліцы. Ні зямлі, ні неба не відаць. Нічога не бачу. Ведаю, што бягу да хроснага. Да яго двара. Не! Я — да Сцяпана бягу. Натыкаюся на чыесьці рукі і вырываюся: хто асмельваецца мяне ўтрымліваць?
— Ніна! Ніначка!
Гэта мама загаласіла. У яе руках я б’юся, ад яе вырываюся.
— Ма-ма!
Хіба гэта мамін твар? Ён жа чорны. Чарнейшы за снег вакол. На момант я ўсё бачу: маму, клін вуліцы, голую ліпу, прыцярушаную чорным снегам, ля варот натоўп, што сабраўся вакол падводы, край падводы, боты, што тырчаць адтуль...
— А-а!!!
Крык разарваў мне грудзі? Я не дабегла...
— Пусціце мяне! Куды вы мяне нясеце?
Нясуць. Не чуюць, пэўна. Крык разарваў мне грудзі... Гэта я памерла. Я, а не Сцяпан. Гэта мяне забілі, мяне!
— Мама, гэта мой Сцяпан. Пра якую барацьбу гаворка?.. Гэта Фрося гукае. Сяброўка. Бабы гудуць... Вёска ўсё ведае. Сватоў будзе засылаць... Тата спытаўся б у мяне, перш чым слова даць! Мама, гэта мой Сцяпан. Спакон вякоў дзеці бацькоў слухаюць, спакон вякоў... Мама, гэта мой Сцяпан! Дзівак... На зямлі мы нараджаемся, на зямлі і паміраем. Бабы гудуць... Цяпер так заўсёды будзе: ты і я? Цяпер так заўсёды... Мама, гэта мой Сцяпан...
— Ніна! Дачушка мая, хоць слоўка скажы! Адкрый вочы, дзіцятка, зірні на нас... Божа ж мой, божа, за што ты караеш яе?
— Мама, гэта мой Сцяпан. На душы чыста і сонечна... Што-небудзь здарылася, тата? Гэта Фрося гукае. Сяброўка. Мяне Сцяпан чакае... Я памру без цябе, без тваёй любові... Мама, гэта мой Сцяпан!
— Ніна! Ніна!
На момант я ўсё бачу: бэльку праз усю столь, чорны
прагал акна, блішчастую спінку свайго ложка, маміны рукі ў мяккіх зморшчынках. Маміны рукі...
— Ніна! Дачушка!
Як пастарэла за гэты дзень мама! І вочы спалоханыя... Баіцца, што я распытваць пачну. Але я ўжо ведаю. Я ўсё ведаю. Я толькі яшчэ раз зірну на яго, на свайго Сцяпана. Мама дазволіць. Мама мне ўсё дазваляла заўсёды. Часам і супіла бровы, а дазваляла.
— Дачушка! Ты ачуняла? Ты чуеш мяне? Чуеш?
Я чую. Я хачу сказаць ёй, што чую. А вусны чамусьці не варушацца. Як зляпіліся. Спрабую прыўзняць голаў.
— Ляжы, ляжы! Чуеш... Дзякуй богу, дзякуй богу, ачуняла! І бацька парадуецца, — мама схіляецца нада мной, цалуе, асцярожна цалуе, як хворую. — Цяпер я цябе, дачушка мая, падыму, цяпер, дзякуй богу, на лепшае павернецца.
Я хачу сказаць ёй — папрасіць, каб дазволіла м;не пайсці туды, на вуліцу, каб дазволіла зірнуць... Але яна перапыняе мае думкі:
— Я табе зараз булёнчыку наллю, пакармлю. Ён цёплы, ён у печы. І акно прачыню... Паслухай, як птушкі пяюць. І дзень спякотны, а яны хоць бы што — пяюць...
Птушкі? Спякотны дзень? А куды снег дзеўся? Белы-белы.Снег, што за ноч нападаў. Ад якога я аслепла...
Мама адчыняе акно. Тое, што ў сад. Я па кроках вызначыла. У акно забытымі пахамі хлынула цяпло. Пела малінаўка... З цяжкасцю, праз натугу, павярнуўшы на падушцы голаў, бачу цёмна-зялёнае лісце, голле яблыні, густа пакрытае цёмна-зялёным лісцем, праз якое прасвечвае бляклае, гарачае неба...»
Цёмна-зялёнае лісце... Голле яблыні, густа пакрытае цёмна-зялёным лісцем, праз якое прасвечвае бляклае, гарачае неба... Зусім як сёння, падумалася раптам Ніне. Яна ўсё яшчэ была дома, выразна бачыла і бэльку праз усю столь, і адчыненае ў сад акно, і голле яблыні... Згадка не адпускала, забраўшы і гэту апошнюю думку. І ўсё ж думка паступова адольвала, перамагала смугу былога. Згадка ўсё больш нагадвала малюнак, у які Ніна працягвала ўглядвацца, не могучы адвесці позірку. Дзень быў зусім як сёння.
Яна прыкрыла твар рукой, нібыта засланяючыся ад прыгаданага. Калі б не гэта дрогкая, неспакойная рука, можна было б падумаць, што Ніна адпачывала. Драмала пад каржакаватай, галінастай яблыняй, прыхінуўшыся спіной да яе камля і выпрастаўшы на траве стомленыя ногі.
Балесная... Пэўна ж, гэта не мянушка! — прачнулася ў ёй іншая, не колішняя туга. Зашмат болю і спачування ў слове. А тады атрымлівалася: шкадаваў яе Ігналь. Пашкадаваў. Чаму? Навошта? Не было яе за што шкадаваць. Жывая. Не хворая...
Ніне здавалася: яшчэ крышку — і яна зразумее, у чым справа. Жывая. Не хворая. А можа — хворая? Можа, ёсць гэткая хвароба, пра якую і Дзмітрыеўна не ведае? Не помніць жа Ніна тыя паўгода, што праляжала ў ложку пасля смерці Сцяпанавай, пластом праляжала... Маці казала, што як мёртвая ляжала. Значыцца, і была мёртвай. Адпусціла яе смерць, ды не да канца, відаць. Не зусім адпусціла. Ценем за ёй ходзіць. І не забірае, і жыццю не аддае.
А цяпер вось згадкі ажылі. Знак не знак, а, пэўна ж, мяжа нейкая перад ёй. Пераступіць Ніна — жыць будзе, не пераступіць...
Ніне здавалася: яшчэ крышку — і яна зразумее самае галоўнае, самае важнае, без чаго абыходзілася яна дагэтуль і далей абыходзіцца не зможа. Не зможа і не павінна. Для нечага ж смерць адпусціла яе тады, хай сабе і не да канца. Для чаго? Тады, у вайну, яна, здавалася, ведала...
— Раскажы, Гнась, пра яе. Пра Фросю.
Гнась, які ўжо скіраваўся да парога, здзіўлена азірнуўся на Павэлка. Цераз плячо. З адным жаданнем: паслаць сябрука туды, куды д’ябал не даскочыць... І, уражаны тым, як за лічаныя хвіліны змяніўся ў таго твар — пачарнеў, зменшыўся, нібыта прыліплы да скул, — стрымаўся. Моўчкі вярнуўся да стала. Моўчкі заткнуў пробкай недапітую бутэльку. Адсунуў талерку з амаль некранутай закуссю і шклянкі. Сеў. Утаропіўся на Павэлка.
— Вунь як цябе... Перакруціла ўсяго. Га?
— Нечакана ўсё. Не думаў я...
— Думаць, брат, заўсёды не шкодзіць. Ды не ў думках справа. Здараецца, і зашмат думаеш, а пад носам у сябе нічога не бачыш, — углядаючыся ў сябрука, як ніколі раней, пільна, падшукваў словы Гнась. — Лёгка сказаць: раскажы! Што расказваць?
— Усё. Усё, што ведаеш.
Кепска было Павэлку. Не мог ён гэтага схаваць. Ды і не хацеў зараз. Гнася спыніў, расказ ягоны пачуць хацеў. Ці то горш, ці то лепш, лягчэй стане, ды ўжо ж лепш, чым застацца зноў аднаму, сам-насам са збуджаным у душы болем.
— Усё раскажы. Якая яна была?
— Га? Якая? — палез па цыгарэту Гнась. — Прыгожая. Прыгажэйшай, чым яна, і не сустракаў я болей ніколі. І не сустрэну.
З гэтакай сілай вымавіў ён гэта, гэтак моцна ўздрыгнулі яго пальцы, выцягваючы цыгарэту, што Павэлак падняў галаву і запытальна зірнуў на Гнася. На момант варухнулася ў ім здагадка, ды такая кволая, што яму і адмахвацца не давялося. Так, варухнулася штосьці і аціхла.
Учуўшы пах дыму, адчуў, што даўно хацеў закурыць... А Гнась, глыбока зацягваючыся дымам, працягваў. Цяпер ужо цішэй. Спакайней.
— Вайна ўсё парушыла. Фросі б жыць ды жыць — жыццю, песням сваім радавацца... Ат! Мы, мужыкі, ваявалі — і то ўсяк даводзілася. А колькі яна адпакутавала, пра тое яна адна, мусіць, ведала. Мачыха як чула што нядобрае, зверам на яе глядзела. Ледзь угледзела, што дзіцем ходзіць Фрося, што зацяжарала, — з хаты, на зіму гледзячы, выгнала. Га? Фрося яшчэ ў атрад прыбягала, перш чым у пасёлак пайсці. Бабаіха — ты ж яе ведаў! — ёй цёткай нейкай далёкай даводзілася... Угаворвалі мы Фросю застацца ў атрадзе. Не, і ўсё! У пасёлку, маўляў, ад яе карысці больш будзе. Раней толькі наязджала туды, а цяпер жыць будзе... Нават я не здагадваўся пра сапраўдную прычыну. Угаворваў, як і Хведар, бо немцы стаялі ў пасёлку. Ці мала што!
Ён скамячыў пагаслую цыгарэту. Пачаў прыпальваць новую. Трымаў запалку, апякаючы пальцы, пакуль прыкурыў Павэлак.
— Я і сам не ўсё ведаю. Больш ад іншых... Сувязь з намі дванаццацігадовы браценік яе, Жэнька, трымаў. На станцыі ўладкавалася Фрося. Прыбірала. Ваду кіпяціла. Каму што пасобіць трэба — пасобіць. А ўсёй платы, што з кухні салдацкай і ёй часам што-якое перападала... Га? Таўклася цэлы дзень на станцыі, глядзела, слухала — у школе ж першай была па мове іхняй нямецкай, спатрэбілася! Што пачуе — праз Жэньку нам перадае. Усе нашы з табой подзвігі на чыгунцы яе, Фросінай, мужнасцю аплачаны спярша... Гэта ўжо потым, пасля вайны, стала вядома. Вось яно як!
Гнась замоўк. Быццам услухваўся ў мінулае. Або ў сябе, у тое, што гучала ў ім зараз. А Павэлак і не заўважаў гэтага маўчання: маўчалі ж яны з Гнасем побач падоўгу неаднойчы і заўсёды разумелі адзін аднаго. Менавіта маўчанне часцей і збліжала.
Павэлак паспрабаваў прыгадаць старую Бабаіху, што памерла недзе адразу пасля вайны. Прыгадвалася толькі невялічкая, сухенькая яе постаць, як прывязаная да кавенькі. Да занадта высокай для старой кавенькі, гэткай жа сухенькай, згорбленай, як і гаспадыня. Ды хата яе на ўскрайку пасёлка: усёй хаты — назва адна...
Хоць калі зірнуць з іншага боку, то чаму ён, Павэлак, павінен быў тады цікавіцца нейкай Бабаіхай? Жыла і жыла. І ён жыў. Праўда, далей — вышэй, на самым пагорку. Траплялася часам яна на вочы — кранаўся капелюша ў адказ на вітанне старой. Як вядзецца. І ўсё. І навошта было ў яе ўзірацца? Ці мала хто трапляўся на шляху? Ці мала людзей жыло ў пасёлку?
Бабаіха... ён нават Фросю цяпер, больш як праз дваццаць гадоў, прыгадаць не мог. Гнась сказаў: прыгожая, прыгажэйшай, чым яна, не сустракаў. А ён, Павэлак, побач з Нінай яе ніколі папросту не заўважаў. Не бачыў. Гнась сказаў: прыбягала яна ў атрад, перш чым у пасёлак пайсці. Пэўна ж. Прыходзіла. Ноч з ім, з Павэлкам, цішком правяла. А ўсё, што запомнілася: асляпляльна белае полымя, у якім згараў, — успыхнула ноч, апаліла яго і згасла.
«З Нінай у мяне ніколі гэтак не было!» — балюча заныла ў ім штосьці забытае, даўняе-даўняе.
— А дзіця... — Павэлак папярхнуўся словам, закашляўся. — З дзіцем яна — як?
— Га?
— З дзіцем, кажу, як? Як упраўлялася?
Павэлак няўпэўнена намацаў рукой ручнік, што вісеў на спінцы крэсла, пачаў выціраць спатнелы твар, шыю. Бы толькі зараз адчуў, што яму горача. Бы ўпершыню заўважыў, што не ўздрыгваюць — дрыжаць рукі, а ён усё не знойдзе ім месца ні на стале, ні на каленях.
— Вера, сястра яе меншая, услед за ёй пераехала. Любіла, мусібыць, Фросю больш як бацькоў. Як нітка за іголкай, за ёй цягнулася. Га? Любіла, кажу, мусібыць... Маці сваёй, што Фросі мачыхай была, нават калі памірала тая — не даравала. Зімы той першай, лютай, не даравала. Сама яшчэ дзіця, з Фросіным сынам на руках засталася, а дамоў не вярнулася.
Ён зноў памаўчаў. Колькі раз зацягнуўся.
— Як пагналі немцаў, гады два-тры прымала маю помач — чым я тады асабліва мог дапамагчы, га? — а потым адмовілася. Рашуча. Падзякавала за ўсё і адмовілася.
— Што ж мне, мне не сказаў ніколі нічога?
— Табе? — Гнась неяк крыва, балюча ўсміхнуўся. — Хто ж яго ведаў... Ты ж і сам не ведаў, кажаш... Га?
Некуды адхлынула сэрца. Ад гэтай крывой, балючай Гнасевай усмешкі — хоць і згасла яна ўжо, і патанула ў тытунёвым дыме! — Павэлку не было куды дзецца. Твар у твар сядзелі.
«Мо спыніць гаворку? Мо лепш было б аднаму ва ўсім разабрацца?» — памкнуўся быў сказаць ён гэта Гнасю, але толькі скамячыў, сціснуў ручнік да болю ў пальцах і, адступіўшыся, кінуўшы яго на стол, пацягнуўся да недапітай бутэлькі.
— Будзя, Пятровіч, — на міг перапыніў яго рух Гнась. — У гэтакую спёку і да бяды недалёка. Га? Я ж бы мог і не казаць табе...
— Кажы.
Павэлак прыўстаў, падчапіў дрогкай рукой бутэльку, пасунуў бліжэй. Асцярожна ўзяў шклянкі. Паставіў адну перад Гнасем, другую, не ставячы, напоўніў да палавіны.
— Усё роўна ўжо. Табе наліць?
— Ды не, — хацеў, памкнуўся ўжо прыкрыць далонню сваю шклянку Гнась і, спахмурнеўшы, толькі адмахнуўся. — Ат! Налі. Гэта ж нібыта памінкі ў нас. Неяк абыдзецца.
Выпілі. Прыкусілі. Разам пацягнуліся да курыва.
— Ды не круці сваю... Вазьмі з пачка. Адзін смак!
— Звычка. З вайны яшчэ, — вяла адказаў Павэлак, скручваючы цыгарку і рассыпаючы тытунь. — Калі... яе? У сорак трэцім?
— У сорак трэцім. Данёс нехта. На станцыі і забралі. Мучылі...
Гнась кінуў цыгарэту. Сам разліў рэшту гарэлкі па шклянках.
— Не магу! Дасюль прыгадваць гэткае не магу. Хай ужо мы, га? Хай мне спіну асколкамі пакрамсала, га? Хай Хведара Верамея, які вызваляць яе кінуўся і цяжка паранены трапіў ім у рукі, зрэзалі ўсяго і сабакам аддалі, га? А яе — нашто? А ўсіх жанок і дзяцей — нашто? Мы ж іхнім бабам не помсцілі! Мы ж іхніх дзяцей не чапалі! Га?
— Дык то ж мы.
— Тое і яно.
Памаўчалі. Моўчкі дапілі гарэлку, памінаючы кожны сваё. Памінаючы Фросю. І сына яе. Фросінага і яго, Павэлкавага, сына. Гэта і было самае балючае. Самае што ні на ёсць балючае. І сына...
— Бач, як абярнулася! — нарэшце азваўся Гнась. — Фросю пасмяротна ўзнагародзілі, і сын яе героем памёр... У мірны час загінуў. А мы жывём...
Ён падняўся. Ледзь было не пахіснуўся, але, лёгка адштурхнуўшыся ад стала, ступаў цвёрда, цвяроза. Павярнуўся ад парога:
— Ты, відаць, спачування чакаў? Прабач, Пятровіч, язык не павярнуўся табе паспачуваць: мо і з-за цябе яна... Га?
Бразнулі дзверы. Павэлак застаўся сядзець ля стала. Адзін у сваёй хаце. Сам-насам з гарачай, ліпкай цішынёй. Ён усё ўслухваўся ў цяжкія, размераныя Гнасевы крокі. Бух-бух. Бух-бух... І раптам, спалохаўшыся нечага, зразумеў: ніякія гэта не крокі — Гнась ужо на сваім Гнядым, пэўна, двор старой Грыпіны мінуў! — гэта так цяжка сэрца яго кроў разганяла па жылах. Як выштурхвала: бух-бух!
Не хапала яшчэ богу душу аддаць зараз! — зазлаваў ён на свой страх. «Мо і з-за цябе яна...» Як жа, з-за яго! Бач, вывеў! Хто гэта калі баб разумеў? Ён, Павэлак, пра сябе гэткага ніколі б не сказаў. Ён — не разумеў. Клалася якая з іх калі пад бок, ён і ў думках не шукаў чаму. Вядомая справа, адна на ўсіх прычына.
Усе з аднаго цеста. А мужык ён, дзякуй богу, спраўны...
— Цьфу, пра што думаю, — сплюнуў Павэлак сабе пад ногі. — А ўсё паперка гэтая, трасца на яе...
Хмель ударыў яму ў галаву: сліну распусціў! мінулае капае! Спаліць ліст — і канец усяму! «Мо і з-за цябе яна...» Мо і з-за яго. Дык ён, Павэлак, пры чым? ён. Павэлак, чым вінаваты?
Пахістваючыся, устаў. Абышоў стол. Схапіў, скамячыў пісьмо і пацягнуўся да запалак. Што было — мінула. Мінула — і ўся тут праўда. Вайна была. Каб не вайна, яшчэ невядома, як усё павярнулася б. Ліст з мінулага... Глупства!
Разважанні падштурхвалі не вельмі каб паслухмяную руку. Чыркнула запалка. Агонь лёгка перакінуўся на скамечаны шматок паперы — шматок загарэўся. Запякло пальцы. Павэлак адчуваў боль і не расціснуў пальцаў. Чакаў, пакуль дагарыць. Пакуль попелам асыплецца з апечаных, пачырванелых пальцаў...
«— ТАГДЫ МАЮ, КАЛІ Ў РУКАХ ТРЫМАЮ! Цётчыны словы. Прыслоўе гэткае ёсцека. Чуў? Вось я змалку чуў, а зразумеў да канца толькі зараз.
— Залатыя словы, вось што я скажу. Правільныя. Планамі ды абяцаннямі не пажывішся. А рукой памацаеш, ці да рота паднясеш — во! Тваё! Тваё-ё, брат. Ніхто не вырве.
— Ты пра што? — зіркаю на Ахрэма, адвёўшы позірк ад агню, ад кастра, што ўрэшце разгарэўся.
— А ты — пра што?
Ахрэм жмурыцца, хітравата ўсміхаючыся. Здагадваецца, відаць, пра ўсё. Ды што здагадваецца! Проста такі ведае. Ну, і няхай! Чаму мяне гэта павінна бянтэжыць? Цяпер што? Сам, сваёй рукой дакумент адпаведны склаў: Ніна Ру-чай, нічыю маці не памінаючы... Цяпер што? Усе ведаюць — і Ахрэм ведае. Нічога дзіўнага. Яшчэ і жарты пасыплюцца! аддаў! другога прапусціў наперад!
— Аддаў дзеўку і што рабіць не ведаеш?
— Ведаць ведаю, ды не зраблю.
Сказаў я ці толькі падумаў?
— Кішка тонкая.
Пра што гэта ён? Нешта я не разумею... Ці мо занадта добра разумею? Узіраюся ў слаба асветлены твар Ахрэма — спакойны, абыякавы нават твар. Пачулася мне, ці як? Ён жа не спытаўся, ён сказаў. І я... Вырвалася-такі! Як чорт за язык дзергануў. Яшчэ падумае што-кольвечы Ахрэм...
— Хліпкі мужык цяпер пайшоў: сваё аддае. За жыццё, канечне, сёння ніхто і капейкі не дасць, а шчасце... Шчасце — дорага цэніцца. Міну лад камендатуру трэба падкласці, абмінуўшы сваю смерць, няйначай, перш чым дазвол атрымаеш тыдзень у цёплым ложку пакачацца з дзеўкай. Э-хе-хе!
— Ты адкуль пра міну ведаеш? Ён жа ад Юркевіча.
— Сарока на хвасце прынесла, Павел Пятровіч.
Кальнула ў грудзях. Раз і другі. Пытаюся пра міну, а думкамі — у гэтым богам забытым... І гэны — туды ж! У цёплым ложку! Я ўжо гэты ложак, нават вачэй не звёўшы, бачу. Проста стаіць перад вачыма. Высокі. З блішчастымі катахамі на спінцы. З гарой падушак мяккіх, вязанай накідкай прыкрытых...
Куды ён хіліць, Ахрэм? «Павел Пятровіч!» Сам жа старэйшы на колькі год, а павагу выказвае. Як тады, калі ў лаўцы за прылаўкам стаяў. Павел Пятровіч! Толькі што голаў не згінае. Колькі помню, лісінае штосьці ў ім, няшчырае... Чаго гэта я з ім разгаварыўся?
— Ты не памыслі, Павел Пятровіч. Не пасмяяцца я ўздумаў. Не! Крый божа, грэх на сябе не вазьму. Крыўдна за цябе стала. Дом у пасёлку, гаспадарка дагледжаная, на пасадзе лічышся... А дзеўка нос верне, — кашлянуў Ахрэм. — Вайна ж некалі скончыцца. Ці так, ці так... А Ніна якраз па табе! Ты не памыслі, Павел Пятровіч. Я каб дапамагчы як... Дапамагчы хачу.
— Чым тут дапаможаш? Сам, сваёй рукой... — не ўтрымаў я крыўды, зноў не ўтрымаў.
— Сваёй рукой і туды і сюды можна. Вайна шмат што спіша... А для свайго шчасця і пастарацца можна. Іншыя душу за яго не шкадуюць, не тое што...
Я палохаюся. Палохаюся не слоў Ахрэмавых, а таго, што ён слова ў слова мае думкі паўтарыў —. тое, што я там, у Цімохавай хаце, думаў. Дык думаў і думаў! Перадумаў даўно. Пакуль вяртаўся — і перадумаў. Адступіўся. Чорт іх бяры разам з тым ложкам высокім! Хопіць, што ў адзін бок страляю...
— Хто і варты такога жыцця, якога душа жадае, калі не ты, Павел Пятровіч? Ты ж не нейкага там простага сялянскага роду.
— Яшчэ цара Мікалая прыгадай! — бурчу, а ў самога, чую, злосць закіпае. І на сябе. І на Ахрэма, што прычапіўся, няйначай як ліст у лазні. Гне і гне сваё!
— Цар на дурняў заўсёды знойдзецца. Не пра цара гаворка, Павел Пятровіч, а пра цябе. Пра шчасце тваё.
— Ну, чаго ты пад’ялдыкваеш? Чаго ты пад’ялдыкваеш? ‘— ускіпаю, гатовы выхапіць з кастра галавешку і пульнуць ёй у гэтага дабрадзея, у паскуду гэту, што дабрадзеем прыкідваецца. Бач! — жмурыцца, усмешку хаваючы.
— Не памыслі, Павел Пятровіч. Дапамагчы хачу. Як перад богам: адно дапамагчы.
— Вось бы і дапамог, як умееш! А то душу муціш... Без цябе млосна, нічыю маці не памінаючы...»
«Павел Пятровіч! Павел Пятровіч!..» Павэлак ачумела глядзеў на пустую бутэльку перад сабой: чаго гэта раптам ён Ахрэма крывога прыгадаў? Таго ж расстралялі ў сорак трэцім... Увосень... Адкрылася: немцам ён служыў, паскуда...
«Дык гэта ж ён, ён — Ахрэм — забіў тады Сцяпана! — апякла нечаканая здагадка. — Дапамог!»
Хмель як рукой зняло. Адчуў холад у спіне. Халодным потам увесь пакрыўся. Пачаў ліхаманкава перабіраць у памяці ўсе сустрэчы з Ахрэмам, усе кароткія гаворкі з ім. Калі выпадала... Пра даўжок той Павэлку двойчы нагадваў. Даўжок! Тады думалася, што пра самагонку ён. Глынуў жа з яго біклажкі Павэлак, каб сагрэцца, каб заспакоіцца, — мала-многа, а глынуў. Вось і думаў...
Ён, Павэлак, і пра Сцяпана — што забілі яго каля Запярыння — не адразу ўведаў: не з іхняга атрада Сцяпан. Васілю Лук'янавічу, камандзіру, мабыць, і дакладвалі: ад іх жа ён пайшоў у Запярынне! Пайшоў і не вярнуўся. І значыцца: сярод партызан ён, Павэлак, апошні, хто бачыў Сцяпана жывым... Можа, і падазрэнне на яго ўпала? Можа, і казаў хто, што гэта ён, Павэлак, з-за рэўнасці мог... Не, не! Папыталіся б у яго. Яшчэ як бы папыталіся!
Ён цяжка падняўся з-за стала. Згроб посуд і аднёс, паставіў на прыпечак. Вярнуўся, як забыўшыся што,змахнуў са стала і, перакінуўшы крэсла, доўга падымаў яго. Падняў і ручнік і, пачапіўшы яго на плячо, пасунуўся ў сенцы, у двор — да рукамыйніка. «Гэта ён, ён — Ахрэм — забіў тады Сцяпана!» — здагадка абярнулася ўпэўненасцю і ўсім цяжарам яе навалілася на Павэлка, той ледзьве ногі перастаўляў, згорблены, нібыта раптоўна пастарэлы. Нібыта ўсё ў ім раптам згасла: і згадкі, і думкі, і сіла.
Ужо не думаў ён ні пра былое, якое толькі што гаманіла з ім, ні пра сённяшнія справы па гаспадарцы, так і не пераробленыя, ні пра тое, што будзе рабіць далей, як жыць далей. Раней смерці не памрэ, а будзе як будзе, — мільганула ў ім і згасла. А мо і не мільганула. Проста цяжка, як ніколі, стала Павэлку ў хаце, самнасам з сабой, — і выйшаў ён у двор, машынальна захапіўшы ручнік: смылелі ж ад поту і рукі, і твар, і шыя. І гэта, апошняе, адчуваў ён хутчэй падсвядома.
Гэтак бывае. Зняможацца душа, дух у чалавеку — як памрэ ў ім, не могучы падняць непасільную для яго ношку! — і тады волю бярэ невядома што... Жыццё! Інстынктам гэта яшчэ называюць. А дакладней, усёткі, — проста жыццё. Раней смерці не памрэш.
Сонца стаяла высока-высока. Яго і не відаць было над дваром — з-за ззяння, што лілося зверху. А гарачыня быццам спадаць пачала. Ці гэта Павэлку так уяўлялася. Яму было нават зябка: пацепваў плячыма, да якіх прыліпла кашуля.
Вады ў рукамыйніку не было, і ён не стаў вяртацца ў сенцы. Абмінуў старую вішню. Ссунуў нагой, не згінаючыся, сена, што сушылася ля хлява (два дні, як накасіў па мяжніку!). Кінуў у голаў скамечаны льняны ручнік і паваліўся на траву. Адчуў, як затрымцела ўсё ў ім церпкага, салодкага паху, і праваліўся ў сон. Цяжкі, неспакойны сон...
Тады, у вайну, яна, здавалася, ведала, што павінна рабіць, для чаго жыць. Каб помсціць. Каб адпомсціць за Сцяпана. Гэта было не важна, што яна не ўсведамляла — каму. Вайне! Вайна забрала Сцяпана, гэта Ніне кожны казаў. Ніхто не мог сказаць, чыімі рукамі, значыцца: трэба было ўсёй поскудзі помсціць — усім, хто хацеў на іхняй зямлі іншыя парадкі завесці, хто людзей забіваў. Хто і яе Сцяпана...
Так, тады ўсё было ясна. Акрыяла і ў атрад пайшла. Нічыіх угавораў не паслухала. Нічога не збаялася: чаго было баяцца, калі ішла сама смерці сваёй шукаць. Адпомсціць за Сцяпана — і загінуць. Таму і кулямёт вывучыла, кулямётчыцай стала. Таму і ад куль не хавалася ні ў адным баі...
Ніна чула крокі, што — праз сад — набліжаліся да яе. Чула і не магла расплюшчыць вочы. Ці не хацела. Дзмітрыеўна б пагукала! А калі з хворых хто — адпачывае яна. Спіць!
Крокі аціхлі зусім побач. Прайшла хвіліна, другая. Ніхто не абзываўся. «Не праваліўся ж ён скрозь зямлю!» — падумала яна і расплюшчыла вочы. І — за крок які ад сябе — убачыла прафесара. Той узіраўся ў яе. Разглядваў.
Памкнулася была ўстаць: няёмка ж! — прафесар... Але ён раптам так рашуча замахаў рукамі («Сядзіце! Сядзіце!»), што згубіў раўнавагу і смешна, нязграбным кулём, зваліўся ў траву. І першым засмяяўся, падымаючыся і зручней уладкоўваючыся побач з ёй. Засмяялася і Ніна: прафесар, а паводзіць сябе, няйначай, як хлапчук. Прысеўшы на кукішкі, разглядваў яе. Рукамі замахаў, быццам крылы гэта, і зваліўся. Сеў на траву, выпрастаў ногі, як яна, і смяецца...
— Не напужаў вас, Ніна Цімафееўна?
— Ды не, — крыху сумелася тая. — Вы мне Ніна кажыце. Мяне ўсе проста Нінай завуць.
— Усе? Ну, а мне, старому, вы дазволіце звяртацца да вас так, як мне зручней? Звычка, ведаеце. Можа, пасля — як пазнаёмімся мы з вамі...
— А вы ж казалі, што ўсё пра мяне ведаеце. Помніце? — асмялела Ніна. — У Дзмітрыеўны казалі.
— Казаў.
Прафесар усмешліва пазіраў на яе, і ўсмешка яго была добрая, цёплая. І нібыта знаёмая ёй, Ніне. І скаванасць яе знікла. Неяк адразу, у першыя ж імгненні — знікла. Гэта нават непакоіла яе.
— А навошта вам пра мяне ўсё ведаць?
— О-го, які раптам паварот! — пасур’ёзнеў прафесар. — Чакаў, што запытаеце, адкуль я ўсё ведаю. І адказ ужо загадзя падрыхтаваў. А вы: навошта? Першае пытанне ў тупік заганяе... Не ўмееце свецкую размову з прафесарам весці. Не хочаце. «Навошта»...
Ён выцягнуў з кішэні халата акуратна складзеную насоўку, зняў акуляры і пачаў выціраць шкельцы. Доўга, як здалося Ніне, выціраў. Яна разглядвала спадцішка старога, гатовая ўмомант адвесці позірк, калі прафесар зноў паверне ў яе бок голаў. Цяпер яе чарга была разглядваць яго.
Без акуляраў, як усе, хто дрэнна бачыць, прафесар выглядаў разгубленым, у нечым нават бездапаможным. Проста старэнькі, дабрадушны, як відаць, дзядок у белым... Насілі ж некалі белыя кашулі палатняныя і белыя нагавіцы мужыкі па вёсках! Праўда, да такіх белых валасоў, як у прафесара, рэдка хто дажываў...
Ніна сачыла за яго рухамі і чакала. Чакала: што ж ён адкажа ёй? Што скажа?
— Ручай — маё прозвішча. Віктар Юр’евіч Ручай,— проста, не націскаючы на прозвішча, сказаў той, і пачапіў акуляры, і зірнуў на Ніну, і не адвёў вачэй ад яе — спалоханага раптам — позірку. — Дзядзькам я Сцяпану даводзіўся. Гэткім чынам і вам, Ніна Цімафееўна, не чужы.
«Дык вось адкуль незразумелае адчуванне нечага знаёмага, вельмі знаёмага! Голас, усмешка... Ці ж магла б я падумаць? Дзядзькам? Але ж Сцяпан ніколі нічога не казаў...»
— Дзядзькам? Але ж Сцяпан ніколі нічога не казаў... — неяк міжволі паўтарыла ўголас яна сваю думку, сваё сумненне.
— Ён шмат чаго вам не казаў. Шмат чаго не сказаў. Не паспеў.
Прафесар памаўчаў, углядаючыся ў яе твар. Спалатнелы, мабыць, твар, бо Ніна адчувала, як яе быццам холадам абдало.
— Я шукаў вас. Многа раней. Сказалі, што знішчылі карнікі ўсю вашу сям’ю за сувязь з партызанамі. А вы на той час, відаць, прозвішча памянялі... Вось і адступіўся. Калі б выпадкова зусім не разгаварыўся з Верай Дзмітрыеўнай на кафедры ў медінстытуце, то і не знайшоў бы...
Ніна сцялася ўся. Ён гаварыў, а яна сціскалася, сціскалася ў камячок: ногі падкурчыла, рукамі іх абхапіла, ледзь што тварам у іх не ўткнуўшыся, да камля прывалілася, прыціснулася шчыльней. І не чула ўжо, што казаў прафесар. Адна фраза са сказаных ім востра ўпілася ў сэрца і засланіла ўсё астатняе. Нават не фраза, абрывак фразы: «...на той час, відаць, прозвішча памянялі... відаць, прозвішча памянялі...»
Гэта і было тое, чаго Ніна ніяк не магла ўразумець, — здрада. Яе, Нініна, здрада. Прозвішча памяняла. Сцяпанава прозвішча аддала, каб было дзе галаву прыхінуць. Каб не адной самой жыццё сваё далей несці. І не прозвішча яна аддала, а Сцяпана. Памяць пра яго.
Дзмітрыеўна яшчэ казала, што са Сцяпанам яна, Ніна, і сябе пахавала... Не пахавала. Выжыла ж. Жыла. З чужым прозвішчам жыла. Не раўняючы да яе, Дзмітрыеўны: масквічка, разам з Іванам сваім, радыстам, радыёінжынерам, да іх, партызан, прыляцела і потым, як загінуў Іван, адсюль, ад магілы ягонай, не паехала. У Маскву — дамоў — не паехала! Тут урачаваць засталася. І замуж не выйшла. Сваталіся, а не выйшла.
Ніна не адчувала, што плакала. Слёзы цяклі ў яе па шчоках ціха, бязгучна — ніводзін рух не перапыняў іх. Ніводзін гук...
«— І СОНЕЙКА ЎСІХ НЕ САГРЭЕ! А ўжо доля каму якая выпадзе, дачушка. Што ж цяпер рабіць? Жыць трэба, — зноў выцірае куточкі вачэй мама. — На бацьку зірні! Пастарэў, сагнуўся ўвесь. І мне... Мне б адно на цябе надыхацца. Свіцішся ўся...
Не магу заплакаць. Хоць і маму шкада. І сябе таксама. Не! Сябе я не шкадую. Не пашкадавала б, каб не ведала, што бацькі не перажывуць мяне, маёй смерці... Дык так яно і лепш: не на вачах. Не на вачах у іх памерці. У лесе. Ад кулі ліхой, ёсць жа і на мяне недзе куля!
— Я замяніць яго павінна. Разумееце? Яны Сцяпана забілі.
— Хто — яны?
— Не ведаю, мама. Усё роўна...
Мне цяжка гаварыць.
— А мо гэта са сваіх... здрадца, зайздроснік шчасцю твайму? Табе ж дзевятнаццаці гадкоў яшчэ няма... Які з цябе партызан?
Мама ўсхліпвае. Мне шкада яе. А слёз — няма. Як выкіпелі. Толькі пячэ агнём, баліць там, дзе вочы. Апускаюся на калені — як раней, даўно-даўно раней, тыцкаюся тварам у маміну спадніцу, спрабуючы суцішыць боль у вачах. Уздрыгваю на мяккі, пяшчотны рух яе далоні. Падымаю голаў.
— Вы ж усё разумееце, мама! Вы ўсё ў мяне разумееце.
— Разумею, — адгукаецца яна, ледзь расшчапляючы вусны. — Ты вунь і заплакаць не можаш...
— Не магу. Выкіпелі слёзы. Не ведаю калі, а выкіпелі. І гадоў мне не васямнаццаць, а многа-многа... Здаецца, больш, як вам з татам, мама.
— А божа ж мой, — пачынае яна галасіць. — А каб таму, хто сцежку тваю (Перайшоў, ногі павыкручвала! А каб гэтых злыдняў, што на зямлю нашу нанесла, попелам па ёй развеялі! А каб той крывёй, што ліецца, усім ліхадзеям навекі захлынуцца! Што ж гэта на свеце робіцца? Што ж гэта такое? І вочы глядзець не хочуць, і ручанькі апускаюцца-а... А божа ж мой! А людзечкі!
— Не трэба, мама, — прашу. — Не трэба людзей збіраць. І не аплаквайце вы мяне раней часу.
— Ды хіба ж я цябе аплакваю, Ніначка? Што ты, што ты! — палохаецца яна. — Па сабе галашу, па старасці сваёй адзінокай...
І замаўкае. І ўсё гладзіць, гладзіць мае косы. Адна хвіліна мінае, другая.
— Цімох хацеў, каб сын у нас нарадзіўся. Нічога мне не казаў, але я ведала, што ён сына хацеў. А як занядужала перад родамі, немаведама адкуль фельчара прывёз. Парася таму аддаў за тое, што прыязджаў. І разрадзілася, дзякуй богу, і дзіцёнак жывенькі быў, і я не памерла. Мусібыць, і бог быў ні пры чым — што яму ў нашу хатку заглядваць? — І фельчар дарам парася ўзяў. Дужа хацела я сына Цімоху нарадзіць! А нарадзілася ты, дачушка...
Калі і ёсць за што нас з Цімохам караць, дык адно за тое, што сыночка хацелі, сыночка чакалі. Бо ці ж не шкадавалі мы цябе? Ці ж пакрыўдзілі аднаго разу? Выгадавалі. Прыгожая ты ў нас расла. Красуня чыста вырасла.
Я гарнуся да маміных слоў, да мамінай далоні, што гладзіць і гладзіць мае косы. Як маленькай.
— Думалі з Цімохам: замуж ты выйдзеш, многа дзетак народзіш — сабе і нам, старым, на ўцеху. Ды вайна гэта праклятая нелюдзяў на нашу зямлю прывяла...
І Сцяпана я шкадую, дачушка: малады, ласкавы і з табой, і з намі быў. Ні піла, ні сякера з рук не падалі. І водпуск у свайго камандзіра заслужыў... Шкадую, а як жа? Ды больш цябе шкадую, адзіную сваю дачушку. Паўгода ж як мёртвая ты была. Як усё з сярэдзіны крывёй не выцекла? Грэшная: думала, што і цябе побач са Сцяпанам пахаваем. Грэшная... Выжыла ты. Аджыла. Мы і радуемся! Неяк жа было б. Неяк жа павярнулася б... А ты зноў па-свойму разважыла: ні мяне, ні бацьку не хочаш паслухаць. Пашкадаваць не хочаш.
— Не магу, — шапчу, не падымаючы галавы. — Не магу я, мама.
— Ну і няхай. Ну, няхай будзе, як ты хочаш. І ў лесе ж свае людзі!
І гладзіць, гладзіць мае косы. Як маленькай...»
Матчын твар адплывае. Кудысьці ў яркае сонечнае ззянне адплывае. Ніна яшчэ колькі імгненняў бачыць яго — ужо размыты, без балючых зморшчынак, памаладзелы, быццам гэта ў далёкі час, у маладосць матчыну, ён адплываў, а не ў нябыт. Закрычаць бы, пабегчы ўслед! — ды занадта добра яна ведае, што не пачуе маці, што не вернеш яе. Нават і слязьмі, якія нарэшце прарвалі шматгадовую смугу, што ахінала, што душыла яе, Ніну, і ўжо другі раз на дзень вымывалі з душы застаялую горыч, не вернеш...
А рука гладзіць і гладзіць яе косы. Ціха, пяшчотна, як маленькай. І Ніна раптам усведамляе: гэта прафесар... Гэта стары прафесар... Гэта стары прафесар гладзіў яе па галаве. Ён жа яшчэ нешта сказаў, расказваў!
Услухалася, баючыся зварухнуцца. Але толькі ветрык ледзь чутна, лена варушыўся на голлі яблыні, агучваючы цішыню, фарбуючы цішыню ў цёмна-зялёнае лісце лета. Ды зусім нячутны рух рукі спрабаваў заспакоіць яе балючыя думкі. І яе слёзы.
Не, Ніна не саромелася слёз. Занадта доўга яна чакала іх — цэлае жыццё! — каб зараз не адчуць палёгкі, каб не адчуць, што гэта якраз слёзы вярталі ёй жыццё, забытую жыццёвую сілу. Чаго ж іх саромецца?
І ўсё-ткі пэўны час яна яшчэ не падымала галавы, не падымала заплаканых вачэй — не магла, не хацела ў гэты момант сустрэцца паглядам з прафесарам і штосьці тлумачыць. Ды і няёмка ёй было: ён, такі паважаны чалавек і Сцяпанаў дзядзька, зразумеў яе і не асудзіў, а спрабаваў заспакоіць, суцешыць, а ў яе не было слоў нават падзякаваць. Не скажаш жа: дзякуй, што па галоўцы пагладзілі! Ён жа — прафесар, не раўняючы. Яму неяк «культурней трэба.
— Як вы? Палегчала, бачу, — заўважыў той напружанне, з якім прымала зараз Ніна яго ласку. — А я ўжо непакоіцца пачаў, пакрыўдзіў, думаю...
— Што вы, што вы! Бог з вамі, прафесар...
— Віктар Юр’евіч, — мякка паправіў ён яе.
— Віктар... Юр’евіч, — запінаючыся, паўтарыла за ім Ніна і змоўкла: як захрасла ў горле — вусны рухаліся, варушыліся, а голасу не было, знік голас.
Яна сцягнула з шыі касынку і круціла яе ў руках. Хацела ўцерці вочы ды, прыгадаўшы акуратна складзеную насоўку прафесара, не асмелілася. А той нібыта і не заўважаў нічога: ні заплаканых вачэй яе, ні скамечанай касынкі ў руцэ, ні няёмкасці ў рухах.
— Ведаеце, куды мы з вамі пойдзем зараз? У рэстаран. Так, так, у рэстаран! І не ўздумайце пярэчыць — не прыму ніякіх пярэчанняў.
— Але ж...
— Ніякіх пярэчанняў, Ніна Цімафееўна! Пакінем халаты ў Веры Дзмітрыеўны і пойдзем. Яна не можа з намі пайсці — я запрашаў! — а нам самы час. Самы час!
Ён падняўся, занадта лёгка для свайго ўзросту падняўся і падаваў ёй руку.
— Але ж я... Я зусім не апранута!
— Хіба? Нешта я праз свае акуляры не заўважыў, каб вы былі не апрануты...
Прафесар усміхаўся. Усмешліва пазіраў на яе, і ўсмешка яго была добрая, цёплая. Знаёмая ёй, Ніне,— Сцяпанава! — усмешка.
Як яны ішлі праз сад, паўз вокны бальніцы, як зайшлі разам да Дзмітрыеўны і пра што там гаманілі, як, забегшы ў бакоўку і перакапаўшы ўсё ў ёй, каб знайсці асколак старога люстэрка, яна спрабавала лаўчэй зачасаць свае гладкія, не вельмі сягоння і чыстыя валасы, як, не заўважаючы, што з усіх бальнічных вокнаў сочаць за ёю хворыя, спрабавала прынаравіцца яна да няспешных крокаў свайго спадарожніка, Ніна не помніла. Не ўсведамляла. Калі і ўсведамляла што, дык толькі радасць. Дзіўную нейкую радасць. Са слязьмі папалам, больш на віну падобную, і ўсё-ткі — радасць.
Ніводнай жа роднай душы на свеце не было ў яе дасюль. Ні з кім жа ў цэлым белым свеце не магла яна пагаварыць пра жыццё сваё і Сцяпана ўспомніць, нават з Дзмітрыеўнай: тая і сама ўсё ведала, мо нават лепш, чым яна, Ніна. Ды і занятая была вечна Дзмітрыеўна. Уся бальніца на яе плячах.
А мо проста трэба было Ніне дачакацца гэтага дня, каб зрушылася ў ёй, недзе глыбока ў душы, здавалася, мёртвае ўжо адчуванне жыцця, адчуванне сваёй прыналежнасці, далучанасці да яго і да ўсяго на свеце. Нават да мінулага, даўно і моцна агароджанага бясфарбнымі, падобнымі адзін на адзін гадамі. Зрушылася і скранула слёзы. І падштурхвае думкі яе, і яе рухі...
У рэстаране было пуста. Толькі за кутнім столікам, не павярнуўшыся на іх крокі, шапталіся аб нечым дзве дзябёлыя, аднолькава апранутыя ў цёмныя сукенкі, перашчыкнутыя хвартушкамі, афіцыянткі. Ці то час абеду не надышоў, ці то адабедалі ўсе. Ніна неяк ніводнага разу за дзень не зірнула на бальнічны гадзіннік.
А што пуста — гэта добра. Ніхто прыглядацца не будзе да яе, да яе просценькай, шэрай у белы гарох кофты. Ніхто не будзе вушы натапырваць: пра што гэта ёй, Ніне, з прыезджым, нават з выгляду вучоным чалавекам гаманіць.
Яны селі ля акна. Прафесар і крэсла Нініна прытрымаў, пакуль яна садзілася. Ён больш не разглядваў Ніну, — пэўна, здаволіўся. І яна звыклася паціху з думкай, што нічога асаблівага — тым больш благога! — у тым, што прыйшла сюды з прафесарам, няма. І рэстаран у іх пасёлку аказаўся не вельмі каб... Зала ад кухні адгароджана дашчатай перагародкай, на якую пачапілі колькі прыгожых свяцільнікаў, а насупраць — прыгожая фіранка, цюль — адным кавалкам — на ўсе вокны адразу. Прыгледзеўшыся, Ніна ўбачыла, што і цюль не новы, там-сям ужо добра пажаўцелы. Ведама ж, не раён! — нават абрус на стол не паслалі. Праўда, блішчаў стол, не раўняючы са звычайным...
— Агледзеліся? Не надта, каб аглядаць было што. Праўда? Ды пакарміць нас пакормяць, як думаеце?
— Я гукну зараз...
— Навошта? — крануўся яе рукі прафесар. — Ці вы пасядзець, пагаманіць са мной не хочаце?
— Не, не! Я вельмі рада, — заспяшалася адвесці яго папрок Ніна. — Я рада...
Чаму яна была рада, тлумачыць не стала. Але ўпершыню адкрыта паглядзела на прафесара.
— Вось і добра. Я, Ніна Цімафееўна, у радню не набіваюся. Вы самі разумееце!
— Я разумею, — не здолела стрымацца Ніна, і голас яе загучаў адчужана. — Вы — прафесар.
— Значыцца, не разумееце, — спакойна ўдакладніў той. — Прафесура мая тут ні пры чым. Ды і тыя няпоўныя пяцьдзесят гадоў, што былі сведкамі маёй работы, напачатку фельчарскай, ніколі не далі б мне права хавацца за прафесарскай пасадай. Вам павінна быць сорамна, Ніна Цімафееўна: мала вы сябе паважаеце, сябе і сваю працу. А Верачка... — Вера Дзмітрыеўна расказвала, што і сэрца ў вас залатое, і рукі ніякай работы не баяцца. Што, каб не ваша руплівасць, ёй бы цяжка было — ёй бы немагчыма было! — тут заставацца.
— Дзмітрыеўна... Дзмітрыеўна вам так казала?
Ніна расхвалявалася, неяк і не заўважыла, што сціскае руку прафесара. А заўважыўшы, яшчэ больш сумелася. Схавала рукі пад стол, паўтарыла, цяпер ужо ледзь чутна:
— Вось так і сказала?
— Так і сказала, Ніна Цімафееўна. Вы хіба не згодны з ёй?
— Дзмітрыеўна не таму... — рашылася Ніна. — Яе Іван тут пахаваны. Не змагла ад магілы яго паехаць. Тут урачаваць засталася, у нашых мясцінах. Таму і замуж не выйшла, што Івана... Не раўняючы са мной. Як зацьменне якое на душы было...
— Чакайце, чакайце! Давайце па парадку. Пра Івана я ведаю. І што ваяваў тут. І што загінуў, як з блакады выходзілі. І што пахаваны ў вашых мясцінах. І што помніць яго Верачка. Толькі ведаю я і іншае. Палюбіла край наш і людзей нашых Вера Дзмітрыеўна. Уратаваўшы шмат каму жыццё ў час вайны, ды і потым, не магла яна, кінуўшы сваю невялічкую бальніцу, свой пост, паехаць у Маскву, дзе і ўрачоў больш, і бальніцы большыя. Бясспрэчна: знайшлося б і ёй месца ў сталіцы — з яе высокай кваліфікацыяй, з яе вопытам, з яе заслугамі, нарэшце, ёй бы адразу аддзяленне даверылі. Ды сваё месца Вера Дзмітрыеўна сама вызначыла. Абавязкам сваім лічыла і лічыць быць там, дзе большая патрэба ў ведах яе, у руках яе. Вы і цяпер са мной не згодны? — усміхнуўся ён да Ніны.
— Я згодна, — адгукнулася яна. — Да Дзмітрыеўны... да Веры Дзмітрыеўны ўсе ідуць. Нават здалёк. Усе яе ў нас любяць! Толькі...
— Што — толькі?
— Толькі не абавязак гэта для яе — бальніца, а жыццё.
Сказала і спалохалася сваёй смеласці: не пра сябе ж казала, пра Дзмітрыеўну! А прафесар нібыта абрадаваўся.
— Вось бачыце, як вы ўсё правільна разумееце! І яе жыццё ў працы, і ваша, Ніна Цімафееўна.
— Я што... Я за чысцінёй сачу, — церабіла Ніна рукі, складзеныя на каленях.
— А што такое чысціня ў бальніцы? Га-лоў-нае! Ды і, чуў я, не адно за чысцінёй вы сочыце, а? — усміхаючыся, ківаў прафесар пальцам. — Калі трэба, то лёгка замест сястры ўпраўляецеся. Праўду кажуць? Ці мо зманілі мне, старому?
— Не зманілі, — апусціла голаў Ніна і, як падштурхнутая раптоўнай думкай, загаварыла горача, узрушана. — Толькі Дзмітрыеўна тут не вінаватая. Гэта хворыя ўсё! Таня, сястра, маладзенькая дужа. І да яе была другая, таксама з вучылішча. А мне не паложана. І я казала заўсёды: не паложана. А яны просяць. Ведаюць, што з вайны навучаная, і просяць. Дзмітрыеўна тут не вінаватая! Хворыя, здараецца, капрызнічаюць...
Яна ўзіралася ў прафесара: ці так усё сказала? Ці ўсё як ёсць растлумачыла?
— Як жа гэта вы на зацьменне ў душы хвіліну назад скардзіліся? З зацьменнем у душы — не лечаць.
— Ды тое пра іншае я...
— Грыбнога супу няма. Катлет па-палтаўску няма. З халодных закусак — толькі тварог, — кінула на стол меню афіцыянтка. — Заказваць што будзеце?
Яны не заўважылі за гамонкай, калі яна падышла, і здзіўлена азірнуліся на глухі, занадта рэзкі, быццам і не жаночы зусім голас.
— Прынясіце, калі ласка, што ёсць. На ваш густ. Г можаце не спяшацца, — падкрэслена ветліва звярнуўся да афіцыянткі прафесар, і тая, спадцішка змерыўшы яго вопытным паглядам, адышлася.
Прафесар мякка крануўся Нінінага пляча.
— Ну, навошта ж так? Няма на вас віны за Сцяпана, нічым вы, Ніна Цімафееўна, не вінаваты перад памяццю яго. На магілу ездзіў — магіла дагледжаная. А што сям’я... Як жа без сям’і?
Прафесар задумаўся. Задумліва пазіраў у акно, насупраць якога сядзеў. А Ніна адчувала, як зардзеліся ў яе шчокі, вушы, шыя — як расцякаецца па ёй чырвань хваляй сораму. І віны. І шкадавання. І яшчэ немаведама чаго, жывога, балючага. Хутка год міне, як ездзіла яна ў Запярынне. Цётка Варвара, ад’язджаючы з бальніцы, папракнула. Раптам вярнуліся, мацней, балючэй ударылі яе цётчыны словы: «Што ў вёску вачэй не кажаш? Не магілы, дачушка, травой зарастаюць, а памяць. А без памяці і чалавека няма...»
Дзмітрыеўна яе, Ніну, хваліла. Прафесар гэты, Віктар Юр’евіч, спачувае — усё разумее, раней, чым яна скажа, разумее. І на магілу Сцяпанаву з’ездзіў...
Ніне муляла ўстаць, падзякаваць прафесару і бегчы, бегчы ад яго — з рэстарана гэтага, ад думак сваіх, такіх зноў балючых, такіх шчымлівых. Куды заўгодна. У бальніцу, да спраў звыклых. У поле ці ў лес, што за полем. Ці — лесам — у Запярынне, дамоў...
Афіцыянтка ўжо несла на падносе абед, і, робячы амаль непасільнае зараз намаганне, каб заспакоіцца,— каб адхлынула ад твару чырвань, Ніна сціснула апушчаны голаў дзвюма рукамі і паўтарала ў думках адно і тое ж слова «Будзя! Будзя! Будзя...».
Але праз заклён гэты ўсё роўна прабіваліся далёкія галасы: то голас цёткі Варвары — і тады балюча аціхала, абмірала ў Ніны сэрца, то голас Віктара Юр’евіча — і тады сэрца выбухала, быццам вырываючыся з грудзей, і яна не магла ўлагодзіць, суцішыць яго балючы, няроўны гул.
— Што ж вы не пачынаеце есці, Ніна? Астывае.
Есці Ніна не магла. Яна нават вачэй ад стала адарваць не магла. Каб магла, устала б і пайшла адсюль — пабегла! Прафесар сказаў: Ніна... Яна чула. Яна не здолела б яму падзякаваць. Ды і не дзякуюць, пэўна, за такое. І выходзіць: перад усімі Ніна вінавата. Можа, перад гэтым старым прафесарам, дзядзькам Сцяпанавым, найболей. Ён жа шукаў яе! Шукаў і знайшоў, урэшце. А Ніна ніколі не пацікавілася, ці была ў Сцяпана радня, апроч той, запярынскай, якую разам з яе бацькамі забілі. За сувязь з партызанамі...
Гарачыня пачынала спадаць. Ветрык, які ледзь чутна, лена варушыўся на голлі, агучваючы цішыню, фарбуючы яе ў цёмна-зялёнае лісце лета, цяпер плыў з голля ўгору, цягнучы яго за сабой, — дрэвы быццам падымаліся на дыбачкі, каб памерацца адно з адным ростам. Гэта былі нясмелыя спробы — ні ў іх, ні ў ветру не хапала сілы абрушыць, разбіць цішыню. Адно няясны, няўлоўны пошум пагойдваўся над зямлёй, над шырокім пагоркам, на якім і абапал якога — між балотцам, зарослым багуном і буячнікам, і цёмнай, няроўнай сцяной лесу — тоўпіліся двары, хаты, садкі, калодзезі, дрэвы... Рудня. Пасёлак, які больш нагадваў вёску. Ды і быў бы вёскай, каб не жалезная стужка чыгункі, што з поўдня на поўнач пераразала яго на дзве амаль роўныя часткі, ды прыземісты, самавіты станцыйны будынак — вакзал — якраз пасярэдзіне.
Станцыя была тым вузлом, што сцягваў вуліцы, вулічкі і завулкі ў адно — у адзін малюнак небагатага рабочага паселішча. Калі і прыбудоўваліся да пасёлка новыя хаты, то яны нічым не адрозніваліся ад тых, што ўжо стаялі. Месяц, другі — і яны набывалі тое рудое адценне, якое было тут нават у паветра, асабліва калі захмарвала звычайна бляклае неба.
Ды і цішыня ў пасёлку была асаблівая. Цішынёй яе можна было назваць больш па звычцы. Бо ледзь не кожныя паўгадзіны пачынала раптам пастукваць, пашчоўкваць штосьці ў паветры — спачатку далёка, ледзь-ледзь чутна, а потым усё бліжэй, усё выразней, і вось ужо дробна дрыжалі шыбкі ў вокнах, напаўняючы двары тонкім, звыклым звонам, і з жалезным бразгатам, пафыркваючы, калі спыняўся на станцыі, пралятаў чарговы цягнік. З поўдня на поўнач. Ці, наадварот — з поўначы на поўдзень. І бразгат гэты, цяжкое пафыркванне гэта былі чуваць адусюль. З няроўнай сілай, але адусюль, дзе б яны каго ні заспелі ў гэты момант.
Улетку, калі сонца, як сёння, прыпякала з самага ранку, не мінала і паўдня, як над пасёлкам калыхалася гарачая брудна-белая смуга. Але сёння, мо таму што так і не заснуў, самлеўшы на сонцы, ветрык, неба было высокае і чыстае. Сонца пераваліла ўжо за поўдзень і, хоць вісела крыху пахіліўшыся, усё яшчэ высока, амаль у зеніце, адчувалася, што наспявае той міг, той рух, які саштурхне яго з гэтай кропкі і пакоціць уніз, у балотца.
Гарачыня паціху спадала, гусцейшымі сталі пыльныя цені дрэў — яны пачыналі ўжо распаўзацца, шырэць, набываючы больш выразныя абрысы, збіраючы прахалоду. Двор быццам пакрыўся цёмнымі плямінамі, і адна з такіх плямінак, разбухшы, укрыла, нарэшце, упрэлага ад спёкі Павэлка, які спаў на абярэмку сена, уткнуўшыся ў яго, у скамечаны ручнік тварам, шырока раскінуўшы рукі. Спаў, а двор жыў сваім жыццём. Шаптаўся з вішнямі ветрык. Драмалі лад сцяной хлява, закапаўшыся ў цёплы пыл, куры. Зрэдчас, адгукаючыся далёкаму цягніку, дрыжалі ў вокнах хаты шыбкі, і, калі іх тонкі звон асыпаўся доле, уздрыгвала, як уздыхала, зямля. І зноў было ціха. І зноў у гэтую цішыню, у лёгкі пошум лісця, уплятаўся сумотны жаночы голас:
— Змаглася я без любові... Усохла... Сэрца ўсохла! Ніводнай кветачкі ў ім... І птушкі даўно не прылятаюць... Няўжо гэта я забіла іх тым, што гукаю, гукаю ў былое? Птушкі не могуць жыць ва ўспамінах, як я. Яны там паміраюць. А я... Ненавіджу... І прашу, немаведама каго прашу: вазьмі гэты боль... Родны, зрабі так, каб я палюбіла. Разбудзі мяне...
Павэлак спаў. Цяжкі, неспакойны сон, наваліўшыся ўсім цяжарам, прыціскаў яго да зямлі, не адпускаючы, не даючы падняць голаў і разгледзець, хто гукаў з цьмянай далечыні, хто скардзіўся немаведама каму на птушак. Ці на сэрца. Ці на яго, Павэлка...
Голас быў падобны на Нінін. А вось ужо і Ніну пазнаваў ён! Не падымаючы ад ручніка голаў, бачыў, як ішла яна — зямлі, здаецца, не краналася, уся лёгкая-лёгкая. І сукенка на ёй яшчэ даўнейшая. Даваенная. У шэра-блакітныя кветачкі. У якой яна, Ніна, замуж выходзіла некалі.
Павэлак пакутна ўспамінаў і не мог успомніць таго, за каго яна выходзіла замуж. Гэта не ён быў, не Павэлак. Хтосьці іншы. Хто?
— Сцяпан! Га-га-га... Маскалямі сюды яшчэ задоўга да вайны засланы, — рагатаў, схіляючыся над ім, Павэлкам, усё ніжэй і ніжэй Ахрэм — халодныя, прыжмураныя вочы на ўвесь твар. — Няўжо не помніш? Сцяпан! Ты ж забіў яго, Павел Пятровіч. Ты ж забіў яго, калі ён вяртаўся ў атрад! Няўжо не помніш?
— Гэта ты, ты! — спрабаваў прыкрыцца, захінуцца ад яго рукамі Павэлак. — Я не забіваў. Не забіваў!
— Э-э, не! Я — сваё атрымаў. Тры кулі ў грудзях — як тры кропкі ў канцы жыцця. Вось толькі працягу не было пасля тых трох кропак... Як сабаку ў зямлю кінулі. Твае та-ва-ры-шы кінулі! А цяпер я — чуеш? я! — буду па тваю душу прыходзіць. Невялікі набытак — а ўсё ж на адну душу больш, яшчэ адна душа на рахунку. Няхай і гэта залічыцца! А Сцяпанава смерць на табе, Павел Пятровіч. Га-га-га...
Павэлак адпіхваў рукой перакошаны рогатам Ахрэмаў твар, а рука правальвалася ў пустату. І зноў Ахрэм схіляўся над ім, жмурачы халодныя, мёртвыя вочы.
— Памятаеш, як папрасіў: «Дапамажы, як умееш»? Не табе я дапамагаў, а сабе. А ты след у след за мной, Павел Пятровіч, ішоў. След у след! Дарогу мне ў думках паказваў. Баяўся, каб не ўпусціў я Сцяпана, каб хаця перастрэў паблізу ад вёскі.
— Брэшаш! — бараніўся, крычаў у перакошаны Ахрэмаў твар Павэлак. — Мы ў іншым раёне былі. Уся група на заданне выходзіла. Мала што ты брыдзіць пачнеш! Брэшаш! Брэшаш!
— Сабакі брэшуць, Павел Пятровіч. А мне — адсюль — чаму б і не сказаць праўду? Не хочаш ты гэтай праўды. Не хо-очаш! Не мяне, мёртвага, а таго, што кажу, баішся.
Павэлак заплюшчыўся, закрыў твар рукамі і ўсё адно бачыў Ахрэма, яго злосную ўхмылку. Ён нейкім сёмым пачуццём помніў, што заснуў пад вішняй, што спіць, што сніцца яму Ахрэм, а страх раскалыхваў сэрца ўсё грамчэй і грамчэй. З-за гулу, з-за грому гэтага выплывалі, біліся аб прыціснутыя рукі калючыя словы:
— Ты след у след за мной, Павел Пятровіч, ішоў. Дарогу мне ў думках паказваў — каб хоць не ўпусціў Сцяпана, каб перастрэў паблізу ад вёскі! Ты пісталет мне ў руку сунуў і стрэлу майго з нецярпеннем чакаў...
— Які пісталет? Адкуль у мяне пісталет? — зноў пачынаў бараніцца Павэлак. — Мы зусім у іншым раёне былі!
— Былі. І я гэта ведаў. Га-га-га! І ўсё ж ты, Павел Пятровіч, руку маю падштурхнуў, пісталет мой разрадзіў у суперніка ненавіснага. Нездарма ж кожны раз позірк адводзіў, са мной сустракаючыся. Я і пра даўжок табе нагадваў, помніш? Даўжок я сам у цябе сарваў. Ха-арошая дзеўка была!
— Якая... дзеўка? Якая дзеўка, Ахрэм? — спрабаваў адарвацца ад зямлі, спрабаваў падняцца Павэлак.
Спрабаваў і не мог. І Ахрэм раптам некуды знік.
— І птушкі даўно не прылятаюць... Няўжо гэта я забіла іх тым, што гукаю, гукаю ў мінулае? Птушкі не могуць жыць ва ўспамінах, як я. Птушкі не могуць...
Зноў гэты голас! І дзіця недзе паблізу плача. У яго ж, у Павэлка, няма, не было дзяцей, ён і пісьмо, што прыйшло без зваротнага адраса, спаліў. А дзіця — плача. Зусім побач ужо.
Павэлак робіць намаганне, садзіцца, хоча ўстаць — і, перапыняючы яго рух, абрываецца са старой вішні і падае доле, да ног яго, шпакоўня. Падае і разлятаецца на дробныя трэсачкі. І трэсачкі не рассыпаюцца па зямлі, па двары, а ўзлятаюць угору, над ім, Павэлкам, і над дваром ягоным. І гэта ўжо не трэсачкі, а птушкі. Незнаёмыя, ярка-блакітныя птушкі. Яны з шумам носяцца над ім, заглушаючы нават дзіцячы плач. Яркаблакітныя на белым небе.
— Кыш! Кыш! — махае ім Павэлак.
І птушкі знікаюць. Як раствараюцца ў небе, перафарбаваўшы яго ў ярка-блакітны колер.
Павэлак падымаецца, расцірае ацёклыя ногі, падымае голаў і... за які крок ад яго распранаецца Фрося. Скідае нейкую лёгкую, амаль бясфарбную апратку. Нервовымі, ліхаманкавымі рухамі.
Ён хоча сказаць ёй, што зараз не ноч, а дзень. Што хто з суседзяў можа зазірнуць зараз у двор. Што ў двары нідзе не схаваешся. Што яна наогул яму толькі сніцца. А Фрося пераступіла кінутае ў пыл адзенне. Лёгка, прыгожа пераступіла і прыпала да яго грудзей.
— Гэта наш сын плача, Павел. Мой і твой сын.
— Пачакай, Фрося! Пачакай, ягадка. Я хутка. Зараз, — пачаў шаптаць Павэлак, адчуваючы, як яго захліствае, апякае асляпляльна белае полымя.
— Мне нельга чакаць: у мяне толькі адна гэта ноч, — бязгучна, вуснамі, адказвае дзяўчына.
— Але ж зараз дзень!
— У мяне адна гэта ноч... Гэта наш сын плача, Павел. Чуеш?
Павэлак нічога ўжо не чуе. Нічога! І ў абдымках у яго — не Фрося, а крывы Ахрэм. Павэлак хоча адштурхнуць яго, але той учапіўся за плечы, павіс на плячах і, ухмыляючыся, дыхаючы ў твар перагарам, гучна шэпча:
— Ха-арошая дзеўка! Як бачыш, даўжок я сам з цябе сарваў. Га-га-га... А ты думаў!
Не хапае сілы адштурхнуць яго, а Павэлак ужо захлынаецца гэтым рогатам, гэтым п’яным перагарам, — і ўсё-ткі, праз рогат, праз страшныя ў сваёй аголенай сутнасці словы чуе, як абрываецца, спыняецца ў яго сэрца і вырываецца з грудзей у яго балючы стогн. Ці няўцямны крык...
Гэта ён сам крычаў? Гэта ён ад свайго ўласнага крыку прачнуўся? Прахапіўшыся, Павэлак ніяк не можа ўцяміць, што адбылося. Што наогул з ім адбываецца. Галасы, адны і тыя ж словы — словы нейкай віны яго незразумелай перад даўнім, мінулым, птушкі праклятыя! А тут яшчэ Ахрэма не ў час прыгадаў...
Унюхваючыся ў гулкія, няроўныя штуршкі сэрца, ён пачынае суцяшаць сябе тым, што ўсё, безумоўна, ад таго, што вось ужо колькі год не паказваўся дактарам. Што збуджаныя згадкі збудзілі і боль, здавалася, пакінуты на вайне, здавалася, пахаваны яшчэ тады, у вайну, і пахаваны назаўсёды. Што, урэшце, магло б ніколі і не знайсці яго тое пісьмо, якое ён спаліў, думаючы, што спаліць з ім і страшную, страшна запозненую вестку...
Гэта было слабое суцяшэнне, ён разумеў. І ўсё ж, раскідаючы па траве прыкмечанае сена, зноў і зноў даводзіў сэрцу: чалавек не вольны мяняць штосьці ў сваім лёсе — ён не .можа ні ссунуць, ні рассунуць межы часу і штосьці змяніць. Што было — тое было. Як будзе — так і будзе. Ніхто не папытаецца, чаго хацеў ці чаго хоча ён, Павэлак. Было — і было. Як будзе — так і будзе.
— Сцяпан мне двойчы пісаў на працягу года. Першы раз з Запярыння. Перад самай вайной. Атрымаць ліст я яшчэ ў Мінску паспеў — праз тры дні горад ужо бамбілі...
Прафесар задумаўся, прыгадаўшы той дзень, — быццам цень пагасіў раптам яго твар. І невядома, чаму — яна не змагла б гэта растлумачыць! — Ніне стала шкада яго. Так пашкадавала б яна бацьку, стомленага, пастарэлага ад гадоў і ад пацяжэлых за жыццё думак.
— А другое — праз Маскву — зімой... Выходзіць, праз месяц пасля таго як загінуў. Недарэчна загінуў. Напэўна ж, у спіну стралялі, высачыўшы, — павярнуўся ён да Ніны.
Яны сядзелі ў скверыку на лаўцы, крыху ў баку ад дарожкі, што, здавалася, дымілася ад сонца, ужо даволі доўга, пакінуўшы пусты рэстаран і свой амаль некрануты абед здзіўленым афіцыянткам. А гаворка ўсё ніяк не магла распачацца: словы паміралі, перш чым былі вымаўлены. Быццам не патрэбны былі словы — і любое з іх гучала фальшыва, нічога не дадаючы да разумення, узніклага паміж імі.
І Віктар Юр’евіч, і Ніна — не адварочваючыся ад яго сумнага зараз позірку — думалі пра адно і тое ж. Не пра вайну. Не пра смерць Сцяпанаву. Не пра тое, што кожны з іх перажыў пасля гэтай смерці. Яны думалі пра час, які перацёк у мінулае так хутка і так незаўважна, — але і цэлай сцяной гадоў не змог засланіць, не засланіў і ніколі не заслоніць таго, што помніць сэрца. Адбіраючы ўсё: маладосць, хараство, здароўе, сілу! — час не можа адабраць у чалавека любоў...
— Я даражу гэтымі пісьмамі, Ніна Цімафееўна... Ніна, — мякка паправіўся прафесар. — Даражу, бо люблю Сцяпана, як сына: ён і быў мне сынам! І ўсё ж пасля расказу Верачкі, пасля сустрэчы з вамі... Вазьміце іх, Ніна. Два апошнія лісты і яшчэ армейскі яго здымак. Яны будуць дапамагаць вам жыць, як дапамагалі мне. Пакуль буду жывы, пішыце мне — тут і адрас мой мінскі запісаны. Буду рады, калі заедзеце з Верачкай у госці.
Трэба было падзякаваць прафесару. Трэба было хоць штосьці сказаць. А Ніна не магла гаварыць ад хвалявання: Сцяпанавы пісьмы! У яе будуць пісьмы, напісаныя яго рукой, і фотаздымак! Яна і марыць пра такое не пасмела б, не тое што папрасіць аб гэтым Віктара Юр’евіча...
Прафесар падняўся. Ніна, якая ўскочыла на міг раней, не зводзіла вачэй з яго рук: у руках, выцягнутыя з кішэні пінжака, з цёмнай запісной кніжкі, былі пажаўцелыя ўжо ад часу паперкі — пісьмы.
— Вазьміце, — падаў ён іх Ніне.
Дрогкімі рукамі пацягнулася яна да паперак, і раптам, падштурхнутая бязмерным пачуццём удзячнасці і глыбокай сваёй узрушанасцю, схілілася і пацалавала рукі Віктара Юр’евіча. Перш чым узяць пажаўцелыя ад часу пісьмы, пацалавала рукі, якія ёй іх аддавалі.
— Што вы, што вы, Ніна! — сумеўся на момант Віктар Юр’евіч, і, зразумеўшы, разумеючы, якім пачуццём выкліканы гэты рух, абняў яе за плечы, і пацалаваў пасівелую над ілбом пасмачку валасоў.
Трэба было падзякаваць яму. Трэба было хоць штосьці сказаць! А словы паміралі, перш чым Ніна спрабавала іх вымавіць. Быццам не патрэбныя яны былі зараз — любое з іх прагучала б фальшыва, нічога не дадаючы да разумення, даўно — адразу! — узніклага паміж імі.
Яна пазірала ўслед старому прафесару, яшчэ не ведаючы, што ўжо ніколі больш не ўбачыць яго. Не ведаючы, што ехаў ён сюды не па справе, а дзеля іхняй сустрэчы. Што не варта было яму ехаць неўзабаве пасля перанесенага інфаркту, але ехаў ён дзеля яе, каб паспрабаваць вылечыць яе, вярнуць яе, Ніну, да жыцця, зразумеўшы ўсё яшчэ з дыягназу, пастаўленага яе захворванню ў гаворцы з ім Дзмітрыеўнай.
Удзячнасць перапаўняла Нініна сэрца. Усёй істотай сваёй помніла яна, адчувала, што трымае ў дрогкай руцэ пісьмы і фотаздымак Сцяпана, а позірк быў як прыкаваны да высокай, крыху ссутуленай постаці Віктара Юр'евіча, які аддаляўся, мінаючы сквер, які ніводнага разу не абярнуўся і — яна была ўпэўнена ў гэтым! — думаў пра яе. Пра яе і пра час, што перацёк у мінулае так хутка і так незаўважна...
Толькі правёўшы яго позіркам, толькі калі схавалася яго постаць за павароткай, апусцілася Ніна на лаўку, апусціла .позірк на пажаўцелыя лісткі. Недзе быў укладзены ў іх фотаздымак. Сцяпанаў фотаздымак! Таропка, асцярожна разгарнула паперкі, не зважаючы ,на тое, што ўздрыгвалі, дрыжалі пальцы, — і заплюшчылася. Як ад рэзкага святла. Як ад рэзкага святла, што балюча разанула па вачах. Пальцы слепа, дрогка абмацвалі невялічкую картку, а ў вачах, моцна заплюшчаных, проста перад ёй стаяў Сцяпан. Загарэлы. У картовых штанах, закасаных па калені.
— Памагаты не патрэбны?
Голас прагучаў так выразна, што ад гуку яго абарвалася сэрца. Адкрыла вочы, недаверліва азірнулася, абвяла позіркам залітую сонцам і рухомымі ценямі дрэў дарожку — сквер быў пусты. Нікога.
Уздыхнуўшы, паднесла да вачэй картку. Сцяпан. У марацкай форме, незнаёма строгі і засяроджаны, але Сцяпан. Яе, Нінін, Сцяпан. Светлы, колеру неба пагляд. Ледзь прыкметна надламаныя бліжэй да скроняў дужкі броў. Злёгку прыпухлыя, гарачыя вусны. Тое, што гарачыя, дадала памяць. Бо не адно гэтага не знаходзіла Ніна на здымку. Сцяпан быў высокі. Дужы. Мог падняць яе да самых зорак. Мог разам з усім наўколлем яе падняць — бліжэй да святла, да таямнічага ззяння, І сам быў светлы, сонечны — асабліва калі ўсміхаўся.
Ніна ўзіралася ў пацямнелы фотаздымак. Узіралася так доўга і так пільна, што кругі паплылі перад вачыма. Быццам сціраючы іх, павяла рукой — калыхнуўся, адступіў прасцяг. Стала чуваць, як уздыхае, шэпчацца, ловячы кожны павеў ветру, лісце таполі.
«— НЕ ВАЛІЦЦА ШЫШКА ПАД ЯБЛЫНЮ, А ПАД ЕЛКУ... Рабі як ведаеш, дочка. Добрымі ці благімі мы з Ганнай былі для цябе, няхай людзі скажуць, яй-богу. А што любім цябе, дык дачка ж ты наша. Што баімося за цябе, дык у кім нам апору шукаць на старасці? Рабі як ведаеш, яй-богу.
Тата праводзіць мяне. Далёка правёў. Да самай Сіняй Грады. Мала чаго не дайшлі да таго месца, дзе Сцяпан мяне заўсёды чакаў. Дзе зараз бы чакаў, калі б...
— Тут непадалёку Сцяпан мяне заўсёды чакаў, — кажу.
Ён палохаецца маіх слоў. Узяў мяне за руку і, сумеўшыся, адпусціў. Кашлянуў і палез у кішэню па табаку.
— Ты гэта... Ты не думай, Ніна...
— Я не думаю, тата. Вучыцца страляць буду. Я хутка навучуся!
— Не твая гэта справа, дочка. Мне трэба было ісці, яй-богу. Мне, а не табе. Паперадзе бацькі хочаш...
— Я павінна. Я ж казала табе.
Хачу абняць тату, прабачэння ў яго папрасіць невядома за што — за ўсё! За ўсё разам. На момант усведамляю — адчуваю! — што і з ім, як гадзіну назад з мамай, развітваюся назаўсёды. Што гэта апошняя наша гаворка... Хачу абняць яго — і не магу варухнуцца. Зноў гэта звыклая ўжо скамянеласць! — я нават палохацца яе перастала, толькі прыкрасць кожны раз застаецца ў сэрцы: не я яе — яна мяне перамагае. Як і зараз. Прыкра. А ні слёз, ні руху, якім растлумачыла б сваю адчужанасць...
— Ты гэта... Я ўсё разумею, яй-богу. Не валіцца шышка пад яблыню, а пад елку.
— Ну, пры чым тут шышкі, тата?
— Ні пры чым. Шышкі ні пры чым, яй-богу! — прагна зацягваецца ён дымам, згорбіўшыся яшчэ болей, яшчэ больш балюча. — Няпросты чалавек быў Сцяпан. Душэўна няпросты. І вучоны. Я адразу прыкмеціў, яй-богу. Я адразу за цябе баяўся.
— Баяўся? За мяне? — перапыняю незнаёма таропкія яго словы.
— Але. Быццам яшчэ тады ведаў што. Нетутэйшы ён, Сцяпан, не такі, як мы. А цябе з усіх выбраў, яй-богу! І на цябе вочы зайздросныя знайшліся б, а ўжо як вас дваіх доля звяла... Нічога добрага не магло з гэтага быць, яй-богу! Я адразу за цябе баяўся. А як сказаць, калі ты гарэла ўся? Як сказаць? Гарэла... І быццам згарэла.
Ніколі гэтак многа не гаварыў тата. Не падумала б нават, што ён можа столькі раптам гаварыць. Маўчаў больш. Часам слова нельга было выцягнуць. Мама злавалася, здаралася, а часцей адмахвалася: без слоў яны адзін аднаго разумелі.
Сэнс таго, што ён казаў зараз, быў занадта балючы: паколвала штосьці ў сэрцы. «Не такі, як мы...», «...а ўжо як вас дваіх доля звяла...», «...не магло з гэтага быць...» Словы застывалі ў свядомасці, не могучы збудзіць яе. Быццам згарэла... Ды не быццам, а — згарэла я! І слёзы як выкіпелі, і думкі як знямелі. Адно і магу, што слухаць і пазіраць здалёк — з мінулага, са шкадавання свайго аб ім.
— Не ўбераглі мы цябе з маткай. Не навучылі ў свой час агню асцерагацца. А потым — позна было. Не дазволь мы табе замуж пайсці — без замуства пайшла б за ім, яй-богу. Я і Ганне гэтак сказаў.
Няпросты чалавек быў Сцяпан. Душэўна, кажу, няпросты. І ты, дочка, яму пад пару. Каб не вайна, мо і інакш як павярнулася б, яй-богу. Мо б і звілі вы сваё гняздо. А так... Нічога добрага не магло з гэтага быць. Я і Ганне гэтак казаў.
Ён яшчэ раз прагна зацягнуўся дымам і, кінуўшы цыгарку, утаптаў яе ў пясок. Пацягнуўся да мяне, пацалаваў у лоб. Раз. І другі. І закашляўся (я спалохалася, што ён раптам заплача!), адмахнуўся ад кашлю.
— Ат, яй-богу! Глядзі сябе, дочка. Ідзі. Федзька Верамееў зачакаўся, пэўна.
Сказаў і, неяк нязграбна павярнуўшыся, пайшоў назад. У Запярынне. А я і зварухнуцца не магу. Стаю, як кім у пясок укапаная, і пазіраю яму ўслед. Быццам жыццю свайму ўслед пазіраю. Азірніся тата, ён бы вярнуўся — ён бы адчуў...
— Ні-на!
Не ўздрыгнула, здрыганулася ўся: гэта Хведар гукае. Час ісці. Зрабіць намаганне, адарвацца ад сцежкі і ступіць насустрач нечаму невядомаму — насустрач смерці сваёй. Час ісці! — загадваю сабе і працягваю стаяць, дзе стаяла. Паміж тым, што было і адыходзіць: вось ужо і постаці татавай не відаць з-за кустоўя! — і тым, што чакае: вось зноў нягучна гукае Хведар:
— Ні-на!..»
Азірнулася. Недаверліва абвяла позіркам залітую сонцам і рухомымі ценямі таполяў дарожку — сквер быў пусты. Нікога. Ды і хто б з былога мог з’явіцца сюды, у сквер, ці пагукаць яе — адтуль?
Апусціла позірк на Сцяпанаву картку, доўга ўзіралася ў яе, спрабуючы неяк спалучыць усё, што помніла, з занатаваным камерай воблікам: Сцяпан ніколі пры ёй не надзеў форму. Больш таго: не загаворваў ніводнага разу пра сваю службу на флоце... Ды чаго там! Калі ім было гаварыць? Вось і пра дзядзьку свайго, пра Віктара Юр'евіча, не згадаў. Не паспеў...
Ніна ўзіралася ў родны твар, нечакана супакоеная: думкі не ранілі яе — яны быццам разышліся і набылі ўстойлівасць, устойлівую вагу. Спачатку яна нават не паверыла гэтаму спакою, гэтай спакойнай яснасці і, прыціснуўшы картку да грудзей, нейкі час услухалася ў сябе, у аціхлы боль. І чула толькі роўныя, глыбокія штуршкі сэрца ды лёгкі пошум лісця над галавой.
Не выпускаючы карткі, разгарнула першы пажоўклы ад часу лісток, спісаны толькі з аднаго боку, знутры, дробным, незнаёмым ёй Сцяпанавым почыркам. Пачала чытаць, часам падоўгу разбірала асобныя неразборлівыя словы: «Дзядзя Віця! Усе перасцярогі аказаліся залішнімі. Радня прыняла. Разумеюць. Ні аб чым асабліва не распытваюць. Прыглядаюся да людзей, яны — да мяне. Чужака б яны не прынялі, але і штучным сваяцтвам шмат не прыдбаеш. Трэба шукаць сцежку да кожнага, а часам не знаходжу, і падоўгу. Адчуваю: не хапае ведаў, ведаў пра зямлю і чалавека на ёй. Адно на ўсіх жыццё, а кожны сваё ад яго ўзяць хоча, кожны па-свойму перакруціць спрабуе. Нібыта ўсе разам, усе — адна грамада, а ўсё ж, кожны — яшчэ і асобна, у баку ад усіх. І вось тое, што асобна, тое, што ўбаку, часцей за ўсё і перамагае ў чалавеку. Уласніцтвам гэта называй, раскулачвай за потам здабытую лішнюю мерку збожжа ці бульбы, глядзі на яго, як на ворага веры сваёй, — пакуль не ўразумее кожны, што не сваім, не адасобленым ён дужы, а агульным, агульначалавечым, на свой бок яго не павернеш. У ворагі ж цэлы народ запісаць ніяк не выпадае...
І пэўна ж, каб здзейснілі мы вялікія, велічныя планы перабудовы цэлага грамадства, мала — скласці іх, мала заклікаць усіх да напружанай, самаахвярнай працы ў імя будучыні. Трэба — не ведаю, ці магчыма гэта? — каб усе і кожны з гэтых усіх сваю веліч адчулі, сябе, а не толькі планы гэтыя, вялікімі ўявілі.
Часта думаю над гэтым. Прыглядаюся да людзей. Нашмат кіламетраў вакол выхадзіў лес. Глухія мясціны. Спадручныя. Адно непакоіць — я сам.
Мушу павініцца, дзядзя Віця. Сэрца зусім не адчуваю. Каханне сваё сустрэў — дзяўчыну, усю звонкую, як жаўранак. Разумею, што ке час зараз, а нічога з сабой зрабіць не магу. Вось і атрымліваецца, што і я — яшчэ і асобна, у баку ад усіх. А ведаю ж, перакананы: адно на ўсіх жыццё! — усім разам за яго змагацца.
І ўсё ж не хвалюйцеся за мяне. Я спраўлюся. Ваш Сцяпан».
Ніна некалькі разоў перачытала ліст. Не таму, што нечага не зразумела. Усё зразумела. І шкадаванне раптам захліснула: не ведала яна Сцяпана — такога не ведала. Магчыма, такога Сцяпана яна і не варта была... Тады. А цяпер? — пыталася яна ў сябе. Пыталася і не знаходзіла адказу. Ці, знаходзячы, хавалася ад яго...
Другое пісьмо было кароткае. На добрых дзве трэці карацейшае за першае і больш пацёртае.
«Дзядзя Віця, з’явілася магчымасць перадаць вестачку. Усё добра. Змагаемся. Падымаем .на барацьбу людзей. Вучу таму, што ўмею, хлопцаў, вучуся сам.
Хачу папрасіць вас аб адной паслузе. Наперад. Калі што са мной здарыцца — а здарыцца можа ўсё, вы ж разумееце! — знайдзіце пасля вайны ў Запярынні Ніну Мікуліч — дапамажыце ёй выжыць. Яна ўся — сэрца. Здаецца часам, што дыхае мной. І ўпершыню ў жыцці мне страшна. За яе. Калі бацькі дадуць згоду, мы пажэнімся.
Знайдзіце Ніну, дзядзя Віця. Толькі вас я любіў гэтак, як люблю яе. Беражыце сябе. Сцяпан».
Літары расплываліся. Яна рабіла намаганне — і яны зноў складваліся ў словы: «Упершыню ў жыцці мне страшна. За яе...» Ён — усё адчуваў. Ведаў! Быццам зазірнуў наперад.
Ніне здавалася, што ўсё ў ёй палае: гэтак цяжка было дыхаць, выкаўтнуць аграмадны, балючы камяк паветра, які захрас у горле і пёк знутры, душачы яе. Але думкі былі ясныя. І яна зноў не магла не здзівіцца таму як добра памятала ўсё, што тычылася Сцяпана. Сцяпана і яе, Ніны. Але памятала дагэтуль, да сённяшняга дня, адным толькі пачуццём — пачуццём болю і пакінутасці, і, напэўна, гэта пачуццё, скаваўшы яе тады, у лістападзе сорак першага года, зрабіла яе абыякавай да ўсяго, што было з ёй потым, на працягу больш як дваццаці год.
Як гэта сказала ёй, пасуровеўшы раптам, Дзмітрыеўна? «...Ты верыш, што сябе разам са Сцяпанам пахавала. А гэта здрадай называецца. Здрадай жыццю. І Сцяпану, калі хочаш... Бо ён за цябе загінуў. Ты за яго павінна была б жыць!» За яго павінна была б жыць, за Сцяпана... А яна, Ніна, і пра сябе не часта згадвала.
Каб не Дзмітрыеўна, каб не бальніца, куды несла яна сваё адзіноцтва, мо б і рукі на сябе даўно наклала...
Яшчэ і яшчэ раз перачытваючы лісты, бачыла Ніна перад сабой Сцяпана, высокага, дужага, незнаёма строгага і засяроджанага. Ён шчымліва-прыгожым рухам адкідваў з ілба валасы і ўзіраўся кудысьці ў далячынь — паўз яе, Ніну, паўз гэты сквер, да гаркаты прапахлы сонцам, паўз гэты дзень.
— Толькі вас я любіў гэтак, як любіў яе... Перакананы: адно на ўсіх жыццё! Адно — на ўсіх...
Ніне здавалася, што ўсё ў ёй палае, — а гэта палала, палымнела над ёй, над скверам, да гаркаты прапахлым сонцам, над днём — высокае гарачае неба.
Калодзезь быў у гародчыку. Які дзесятак крокаў. Але мінула колькі хвілін, пакуль Павэлак, узяўшы ў сенцах вядро і лінуўшы з яго рэшту сцяплелай вады пад вішню, мінуў двор. Перш падзівіўся, як хутка паглынала ваду, адно цямнеючы няроўным кругам, зямля. Потым, задраўшы голаў, узіраўся нейкі час у пустую шпакоўню, вырашыўшы зняць яе пры выпадку ці хоць бы высветліць, у чым справа, чаму не сяліліся ў ёй шпакі. Ужо амаль дадыбаўшы да калодзезя (ногі былі як ватныя), звярнуў увагу на ката: расцягваючыся, як чорна-рыжы гармонік, той лёгка чапляўся за вастрыё дошак, за самы верх агароджы, цішком падкрадваючыся да нейкай пташыны... Да малінаўкі, што, пэўна, не заўважала яго і ўвішна чысціла свае каляровыя пёркі.
«Вось зараз пачысціць табе вусаты пёркі!» — усміхнуўся Павэлак і, нібыта злякнуўшыся гэтай сваёй усмешкі, нязграбна ўзмахнуў вядром — рукой, што трымала вядро.
— Брысь! Лазіш тут...
Малінаўка ўспырхнула, затрымалася на момант у паветры над ім і шмыгнула некуды ў сад. Знікла. А кот застыў на плоце, павярнуўшы голаў да гаспадара, здавалася: міг — і загаворыць, скажа Павэлку штосьці злоснае, непрыемнае.
— Брысь! — зазлаваў Павэлак і, сплюнуўшы сабе пад ногі, ступіў да калодзезя.
Набраў вады. Вярнуўся і, з шумам расплёскваючы яе, да краёў напоўніў рукамыйнік. Скінуў кашулю, агаліўшы недагарэлыя, белыя ніжэй цёмнай шыі плечы. Доўга — двойчы даліваў вады — мыўся, фыркаючы, стогнучы ад задавальнення. Доўга ўціраўся, не спяшаючыся сціраць з плячэй дробныя, прыемна халодныя кроплі. Узяў кашулю і, не апранаючыся, паплёўся ў хату: хацелася есці.
Пасля таго як памыўся, асвяжыўся халоднай вадой, Павэлку палегчала. Быццам змыўшы пот і млявасць, змыў ён і шчымлівую няўпэўненасць і невядома адкуль і чаго ўзніклы страх перад мінулым. Чаго яму, Павэлку, было палохацца? Не ведаў ён, што Фрося нарадзіла ад яго сына. Не ведаў, і ўсё тут. І ўся віна яго ў тым, што не ведаў. Бо ці ж мала бабы нараджаюць дзяцей, каб потым нікому не прызнацца ад каго? Ці ж Фрося першая? Не першая і не апошняя. Па сённяшнім часе — лічы не пералічыш гэткіх! Вунь і Кацярына Раманішышына таксама...
А скажы Павэлку Фрося, што ж ён не дапамог бы? Скажы яна... Хоць калі б яна магла яму сказаць, як забілі яе? У сорак трэцім...
Павэлак раптам уцяміў, што папросту бароніцца ад таго, што точыць і точыць душу. Усё яшчэ спрабуе бараніцца. Хоць цяпер ужо вяла. Амаль абыякава. Быццам не сабе даводзіць, а некаму збоку і гэты нехта збоку пазірае на яго з асуджэннем і не вельмі ўслухваецца. А ніхто ж не мог асудзіць яго, Павэлка, і за што? Што ён — смерці Фросінай хацеў?
Сцяпанавай смерці — у тую ноч у Запярынні — хацеў! Ды хацець — не забіць. Думкамі не забіваюць. І Ахрэм у сне марна ашчэрваўся: не ішоў Павэлак за ім след у след, не падштурхваў руку — не страляў. Далёка іх група была, у іншым раёне. Тол здабываць хадзілі... Не адразу і пра смерць Сцяпанаву ён дазнаўся. Ужо снег лёг, і маразы ўдарылі... Нехта ж яму тады сказаў... Ахрэм крывы і сказаў! Не... Ахрэм адно выскаляўся пры сустрэчы ды пра даўжок двойчы нагадваў: Павэлак яшчэ думаў, што пра самагонку той, а адкуль яна ў яго, тая самагонка? На тым і разыходзіліся...
Не адчуваючы смаку, Павэлак жаваў, прыкусваючы хлеб, падталай, мяккай шкваркай і кіслым гурком. Схадзіць у склеп, прынесці малако паленаваўся, а есці ж нешта трэба. У печы было не палена, распальваць жа ў сенцах керагаз, які перш чым разгарыцца, доўга пыхкае дымам і чадзіць, было і зусім недарэчы. А есці ж нешта трэба. Вось і еў. Тое, што ставіў на стол сабе і Гнасю колькі гадзін таму.
І Гнась асудзіў яго. Павэлак бачыў: асудзіў. А за што? Што ён — смерці Фросінай хацеў? І пра сына Павэлак не ведаў. І ўся віна яго ў тым, што не ведаў.
Пра Сцяпана, іпра смерць яго таксама не адразу дазнаўся. Федзька, Хведар Верамееў, сказаў. Хведар —запярынскі, часцяком наведваўся туды, да бацькоў. Вось ён і прынёс навіну... Снег ужо лёг, маразы ўдарылі...
«— З МАРОЗУ МАРОЗУ ПРЫНЁС, не прагоніце? — уваліўся ў зямлянку Федзька.
Невысокі, у тоўстым кажуху і аблавухай шапцы, ён выглядае хлапчуком, на якога надзелі ўсё з чужога пляча, — абы не змёрз. Ды ён і ёсць маладзёнак, хоць бы і са мной побач. Смаркач, як часам я яго называю: камандзір ніводнага разу на заданне не выпусціў. Так... Снуе між Запярыннем і лесам. І цяпер во, пэўна, адтуль: хлеб свежаспечаны з торбачкі вынуў.
— Частуйцеся, — запрашае. — Самагонкі не расстараўся, а хлеб маці спякла. Разнёс увесь, а гэта вам. Два боханы.
— А што, самагонку гнаць перасталі? Ці як? — уедліва абзываюся на яго «частуйцеся».
— Ды мо і не перасталі, — з гатоўнасцю тлумачыць Федзька, скідаючы цёплую апратку. — Не хадзіў па хатах. Трывожна ў Запярынні, усе як баяцца чаго.
— Няўжо немцы, сукіны дзеці, дабраліся і туды? — бурчыць Гнась са свайго кута. — Калі мы толькі гэту погань усю пераб’ём?
— Не, не немцы, — перапыняе яго Федзька, пасур’ёзнеўшы, як пасталеўшы раптам, і змаўкае.
На момант у зямлянцы ўсталёўваецца цішыня. Чуваць, як у пячурцы патрэсквае паленне, як неспакойна заварочаўся на палку Гнась. Гнась і не вытрымлівае першы. Устае, угінаючыся, падыходзіць і апускаецца на чурбак ля пячуркі, побач з хлопцам.
— Чуеш, Пятровіч? Не немцы, кажа.
Я маўчу. Я амаль упэўнены, што здарылася штосьці менавіта з Нінай, і зацята маўчу.
— Ды ўжо ж, не немцы, — упарта паўтарае Федзька.
— Чаго ты дзяўбеш адно і тое ж: не немцы, не немцы! Што там здарылася ў Запярынні? Чаго людзі баяцца? Каго? — ускіпае Гнась.
— Каб жа хто ведаў каго! Трасца яго ведае. Са сваіх нехта на забойства пайшоў. З думкай, што вайна ўсё спіша... Трапіўся б ён мне, гэты герой!
Федзька гаворыць задзірыста, хмура, не падымаючы на нас вачэй. І я адчуваю, што за гэтай яго хмурай задзірыстасцю — зусім не хлапечая, не дзіцячая нянавісць. І гэтая яго нянавісць нейкім чынам закранае і мяне. Закранае, мо таму, што я ведаю, пра чыё забойства ён кажа, каго забілі непадалёк ад Запярыння. Ды што там ведаю! — рады. Шалёная радасць захіснула мяне ўсяго і гарачай цяжкою чырванню калыхаецца дзесьці глыбока ў душы. «Чужой бядзе, чужой смерці рады...» — апякае на момант думка. Але думка хутка патанае ў гэтай чырвані, у яе гарачым цяжары, і я пачынаю прагна ўслухоўвацца ў тое, пра што ўсё яшчэ маўчыць Федзька.
А той раптам паварочваецца да мяне.
— Сцяпана Ручая забілі. Непадалёк ад Запярыння. Больш як месяц таму. У спіну стралялі. Вы ж ведалі яго, Пятровіч!
— Гэтак, як і ты, ведаў, — буркаю ў адказ, баючыся аднаго, каб чырвань не выступіла на твары. — ён жа ад Юркевіча прыходзіў...
І Федзька, і Гнась маўчаць. І гэта маўчанне раззлавала мяне. Шалёная радасць абярнулася шалёнай злосцю: сядзіш тут, як крот, у зямлі, бо гаспадары, нічыю маці не памінаючы, на твой дом і на тваё жыццё знайшліся — нанесла нячысцікаў! А і тут спакою няма. Кожны смаркач у душу хоча залезці. А што ў той душы пераломана ўсё ды перамелена, нікога не цікавіць. Сцяпана забілі? Дык і мяне маглі забіць — не сёння-заўтра заб'юць, калі лоб ці спіну падстаўлю. Ведама ж, навіна!
— Ніну я ведаў, — спрабуючы ўзяць сябе ў рукі і не паказаць абуджанай злосці, кажу я. — Заляцаўся да яе ў свой час, ні для каго з гэтага сакрэту не рабіў: усе ў Запярынні ведалі. А Сцяпан — прышлы. Сватам ад яго быў — камандзір паслаў. Паперы сельсавецкай пячаткай змацаваў. На другі дзень і развітаўся. А ён — ад Юркевіча прыходзіў, з яго атрада...
Кажу, а ў самога рукі свярбяць: падысці б і ўмазаць гэтаму смаркачу па вуху за позірк ягоны ды за маўчанне раптоўнае. Бач, вылупіўся, бельмы вылупіў!
— Знайшоў каму спавядацца — Федзьку ды мне! — умешваецца ў гаворку, перапыненую маўчаннем, Гнась. — Не твайго расказу, Пятровіч, чакаю.
— А што расказваць? — адвярнуўся да яго Федзька. — Забілі, як у атрад вяртаўся. Кіламетры два ад вёскі. У спіну стралялі. Цесць Сцяпанаў, Цімох, з кумам і знайшлі яго на сцежцы, па дровы прыехаўшы. Ужо снегам прысыпанага...
— А людзі што кажуць? Цімох што? — пытаецца Гнась.
— А што людзі? Хто кажа, што з-за дзеўкі, з-за Ніны, яго забілі. Хто даводзіць, што няпросты чалавек быў Сцяпан, што ўсачылі яго паслугачы нямецкія. Хіба разбярэшся? А дзядзьку Цімоху, бацьку Нінінаму, не да гаворак, самі разумееце. Злягла дзеўка. Памрэ, няйнакш. Да памяці ніяк не дойдзе. Як мёртвая, адным словам.
«Ды змоўкні ты!» — хачу крыкнуць яму — і як скамянеў. Пра Ніну я не думаў, мне і ў голаў не магло прыйсці... А тут імя прагучала, і як варам абдало. Злягла дзеўка. Памрэ, няйнакш... Да памяці ніяк не дойдзе... Значыцца, гэтага я жадаў? Гэтаму радаваўся? Ды хай бы жыла з гэтым хлюстам светлавалосым! Што — на ёй свет клінам сышоўся? Я ж змірыўся быў. Я і згадваць яе радзей пачаў. Хай бы жыла...
«Змоўкні ты!» — хачу крыкнуць Федзьку і нечакана заўважаю, што ён маўчыць. Што ён даўно маўчыць. Нагнуўся, варушыць сукаватай палкай галавешкі ў пячурцы і маўчыць.
Не абзываецца і Гнась. Толькі ўва мне няўцямна мітусяцца думкі, збіваючы адна адну. Я ж змірыўся быў. Я і згадваць Ніну радзей стаў з таго дня...
Раптам змоўкла незразумелая, даўкая злосць. Згінула. Як адвалілася. І чырвань, што калыхалася цяжкой гарачай хваляй, сшэрхла. Шэра стала ўва мне, пуста. Упору заплакаць. Гэтага якраз і не хапала!
Адваліўся на палок, падкамячыўшы пад голаў ватоўку, сцяў зубы. Мацюкнуўся, сплюнуўшы, Гнась. І зноў чуваць толькі, як патрэсквае падкінутае ў пячурку Хведарам бярозавае паленне.
Хутка я ўжо нічога не чую. Мільгануў перад вачыма і знік Нінін шчаслівы твар — тады, калі яна прыпала да Сцяпанавага пляча. І ўжо сцелецца пад ногі белая дарога, бачная зараз у лесе толькі мне. Плывуць насустрач мякка ўхутаныя ў снег яліны. І ад далёкага, не пачутага, а хутчэй угаданага стрэлу чмякаецца з сасны, зверху, снежны камяк, ледзь не зачапіўшы выкінутую ўзмахам наперад руку за паўкроку. Войкнуць не паспяваю. І, памянуўшы адразу і бога і чорта, рашуча адмахваюся ад спалоху. І ад перажытага. Чорт яго з той дзеўкай! Пляваць мне на белабрысага яе. Не паляваць жа за ім на самай справе! Хопіць, што за немцам палюем...
Разумею, што папросту прыгадваю сваё вяртанне ў атрад. Бо вось жа патрэсквае ў пячурцы бярозавае паленне. І Гнась ціха мацюкаецца, не знаходзячы слоў на Федзькава маўчанне. І я ляжу, уткнуўшыся тварам у старую ватоўку, прапахлую...
У зямлянцы пахне хлебам. Свежаспечаным іржаным хлебам. Федзька ж з .вёскі ад маці прынёс. Разам з балючай навіною... Я ўдыхаю гэты пах балючымі глыткамі. Шэра неяк ува мне, пуста. Упору, як бабе, заплакаць...»
Не адчуваючы смаку, Павэлак жаваў, варочаў сківіцамі, заядаючы хлеб падталай ад спёкі, мяккай шкваркай і кіслым леташнім гурком. Прыйшла згадка і растала. Ён нават не паспрабаваў, як раней, адмахнуцца, адпіхнуць яе. Быццам пагадзіўся нарэшце з тым, што ўсе спробы яго адгарадзіцца ад мінулага, ад перажытага былі марнымі: з-за надзейнай, здавалася, агароджы гадоў, якая вырасла ўкруг яго і ў ім, раптам вырвалася, хлынула лавіна прыпамінаў, слоў, пачуццяў, і ўсё, што ён, Павэлак, можа, — гэта аддацца яе волі. Змагаючыся, кідаючыся з боку ў бок, лавіну гэтую не адолець. Зняможацца душа, і яшчэ невядома, чым тады ўсё абернецца для яго, Павэлка. Не стрываў адразу, даў волю душы — цяпер доўга ўсё не ўляжацца.
Сабраў са стала. Прыкрыў ручніком хлеб. Падышоў да шкапа, адчыніў яго і вынуў касцюм. Паклаўшы яго на ложак, вярнуўся і выцягнуў белую святочную кашулю і чыстую споднюю. Пачаў апранацца. Ужо надзеўшы сарочку, абярнуўся да люстэрка, якое займала ўвесь прасценак паміж вокнамі, — яно прыдалося калісьці Ніне, вось і купілі...
Павэлак не любіў гэтае люстэрка. Не таму, што плаціў за яго дорага — залішне дорага: парсючка за гэткія грошы можна было б прыдбаць. Халера іх бяры, тыя грошы! Не шкадаваў ён для Ніны нічога. Прыдалося ёй — і купілі, сам з магазіна нёс, не зважаючы на цікаўныя позіркі суседзяў. Не, грошы — халера з імі! І позіркі нічые яго не спынілі б: людзі чаму хочаш пазайздросцяць!
Неўзлюбіў Павэлак прыдбанае люстра пасля таго, як неаднойчы, не могучы дагукацца жонкі, уваходзіў у хату і знаходзіў яе перад ім, нерухомую, зніякавелую. І каб жа ў сябе ўзіралася! Глядзіць паўз сябе, у пустату — праз шкап і рамку з пацямнелымі фотаздымкамі, якія адбіваюцца ў шкле, і вочы сумныя, што ў пабітага сабакі. Што яна там бачыла, у той пустаце? Ён запытаўся неяк — не адказала. Здзіўлена павяла на яго вачыма і змоўчала.
Колькі ні ўзіраўся Павэлак у люстэрка, нічога ён там не бачыў, апроч рамкі з пацямнелымі фотаздымкамі. Адсюль, праз усю хату, было не відаць, хто калі быў зняты на іх, але ён, і не разглядваючы, ведаў, што на крайнім справа ён зняты з Нінай, у той дзень, калі прывёў яе сюды, у сваю хату, дзякуй богу, ацалелую ў ваеннае ліхалецце: немцы жылі, спаліць, мусібыць, не паспелі... Дах падправіў, шыбы ў вокны паўстаўляў — і жыві!
А той здымак, што побач, — Нінін. Сярод бальнічных яна. З Верай Дзмітрыеўнай, з доктаркай, побач: з вайны як папляліся, так і побач увесь час, нягледзячы што і няроўня нібыта... А ўнізе — тая картка, што яму, Павэлку дзеці-школьнікі прынеслі. Пасля сустрэчы, на якую яго настаўнік угаварыў. Угаварыць угаварыў, а расказваць самому давялося: які з Павэлка расказчык?
Колькі ні ўзіраўся ў люстэрка Павэлак, нічога ён там не бачыў, апроч самога сябе, пастарэлага, з шырокай лысінай праз усю галаву. Яшчэ трохі — зусім як качан галава будзе, хоць дамалёўвай былыя кудзеркі! Ды што дамалёўваць, як не дамалюеш, не вернеш ні чуба, ні гадоў маладых. Быццам і не было тых маладых гадоў — за працай ды клопатам не ўбачыў. За дзеўкай пахадзіць не ўмеў. Адно што даўганогі быў ды нос — ладным гарбылём. Дражніць дражнілі, а вось жа — Фрося накруцілася...
Зноў згадаўшы Фросю, Павэлак спахмурнеў. Правёў далонню па твары, як сціраючы з яго згадку, але ад люстэрка не адвярнуўся. Нечым яно вабіла яго зараз, нешта ён усё-ткі хацеў выглядзець у ім. Што?
Прыгажуном Павэлак зроду не быў. Але ж і вачэй ад яго твару ніхто з прыкрасцю не адводзіў. Твар як твар. Высокі лоб. Шэрыя, крыху выцвілыя ўжо вочы, заўсёды злёгку прыжмураныя. Нос — гарбылём, падпёрты з абодвух бакоў скуламі. Здаровыя і цяпер, не ў прыклад катораму іншаму, зубы. Чаго хацець?
Ён узіраўся ў свой твар — і бачыў сябе ранейшага. І не мог уразумець, чаму ўсё-ткі так і не прыгарнулася да яго Ніна. Жонкай стала, у ложак ягоны лягла, а не прыгарнулася. Ні тады, калі прывёў яе сюды, у сваю хату, ні потым. Чужой прыйшла, чужой і засталася. Ці мала ён патаптаўся вакол яе? Ці мала трываў, навучыўшыся цярплівасці? Не прыняла. Не прыгарнулася. Мо таму і дзяцей у іх не было...
Прыкрасць не вярнулася, і ўсё ж нешта горкае, калючае запяршыла ў перасохлым раптам горле. Павэлак закашляўся і больш ужо не падымаў вачэй на люстэрка. Адышоўся. Закурыў. Удыхаючы горкі дым, курыў. Не адводзіў позірку ад свайго цёмна-сіняга шарсцянога касцюма на ложку — быццам прыпамінаў, для чаго, для якой патрэбы выцягнуў яго са шкапа. Успомніў. Прытушыў цыгарку, паклаў недагарак збоку на прыпечак і зноў палез у шкап. Цяпер — у шуфляду знізу. Пакалупаўшыся, дастаў невялікі карабок — скрыначку, у якой трымаў узнагароды, медалі за вайну. Скрыначка адазвалася ледзь чутным звонам, і ён доўга трымаў яе ў руцэ, не адчыняючы. Ужо зусім быў вырашыў і не адчыняць, сунуць назад: не чапляць жа напраўду ў будні дзень медалі на пінжак! Не свята — абыдзецца і так. Неаднойчы і ў свята згадваў пра іх толькі, калі Ніна нагадвала. А яна не вельмі каб і нагадвала...
Хацеў ужо сунуць скрыначку назад, у шуфляду, але нешта рупіла яму — адчыніў, крануўся пальцамі халаднаватага металу: «За адвагу»... Багата яе, адвагі, спатрэбілася кожнаму, каб пераламаць немца, адолець. Кожнаму і ўсім — усяму народу, адным словам. А медаль не ўсім далі. Яму, Павэлку, далі.
Думалася пра гэта спакойна. Без асаблівага гонару. Усяго нагледзеўся за тры гады. Не на ўсё і яму, Павэлку, адвагі хапала.
Ён уздыхнуў. І зноў закашляўся. І, адкашляўшыся, рашуча сунуў скрыначку ў шуфляду. Трэба было апранацца: на ложку ляжаў, чакаў Павэлка яго выхадны, цёмна-сіні шарсцяны касцюм.
Над скверам, да гаркаты прапахлым сонцам, над вулічкай, у якую пераходзіў сквер, над днём — палала высокае гарачае неба. Падымеш голаў — і позірк тоне ў агністай глыбіні, і ад гарачага бляску сплюшчваюцца, склейваюцца вейкі.
Сонца даўно пераваліла за поўдзень. Яно яшчэ спрабавала ўтрымацца на самай вышыні, шырока раскідала незлічоныя свае падпоркі-промні, але тыя саслізгвалі з вершалін таполяў, з дахаў, то на чыйсьці плот, паабчапляны пузатымі жбанамі, і з яго ў прыдарожны пыл, то на голле вішань, якія падступалі да самых платоў, і з яго ў цень. Здавалася: хвіліна, другая — і яны не ўтрымаюць сонца, ломячыся, пасыплюцца долу, цягнучы яго за сабой.
Але мінала хвіліна, другая, трэцяя, а ўсё заставалася па-ранейшаму. Калі і пасоўвалася сонца ўніз, то так павольна, што гэта ніяк не заўважалася. Ды і ці льга было разгледзець яго рух з-за гарачага бляску? Падымеш голаў — і самі сабой сплюшчваюцца, склейваюцца вейкі, каб неяк прыкрыць вочы, каб не асляпіла іх агністае неба.
Ніна раз-пораз спрабавала знайсці ў гэтым бляску, у гэтым нясцерпным ззянні — сонца і кожны раз мусіла зноў апускаць голаў, не знаходзячы. Не паспявала. Слепла. Потым доўга церла рогам касынкі вочы, «куточкі, прыкідваючы ў думках, якая пайшла ўжо гадзіна з таго часу, як пакінула яна бальніцу. Не тое што Дзмітрыеўна нешта скажа, самой муляла: упершыню адышлася, ці мала што каму спатрэбіцца...
Разгладзіла на .каленях касынку, асцярожна паклала, згінаючы па ранейшых складках, Сцяпанавы пісьмы і картку — паміж імі і загарнула іх, не завязваючы, баючыся пакамячыць. Не ёй пісаў Сцяпан, ды ўсё ў гэтых пісьмах яе, Ніны, тычылася. Усё ў іх было адрасавана і ёй. Яна не змагла б растлумачыць ні сабе, ні нікому, што — усё. Усё! У душы Нінінай, якая, здавалася, не жыла і не памірала, смуткуючы па нязбытым, аплакваючы шчасце яе кароткае, збудзілася невядомая сіла. Яшчэ вельмі кволая, ціхуткая, ледзь адчувальная, і ўсё ж — сіла. Быццам не чытала яна толькі што словы Сцяпанавы на пажаўцелых ад часу лістках, а слухала, узіраючыся ў яго незнаёма строгі, засяроджаны твар. Быццам сустрэлася яна са Сцяпанам сваім і са слоў яго зразумела, што кахаў ён яе, як нікога, што каханне яго — мацнейшае за смерць, што жыць трэба хаця б таму, што гэтага хацеў ён. Для яе, Ніны, хацеў. Пэўна ж, хацеў і для сябе...
Ішла Ніна не спяшаючыся, але хутка. Больш па звычцы. А яшчэ таму, што не магла зараз заставацца адна, сам-насам з сабой, што ўладна пацягнула яе раптам да людзей, да іх разумення. Вось жа казаў пра яе Ігналь Яўдохін: балесная! — значыцца, шкадаваў. Разумеў. І Ніна іх шкадавала, хворых. Не на словы іхнія, не на позіркі адгукалася, а на боль. Боль яна чула. Усім нутром сваім збалелым адчувала, калі помачы ад яе чакалі. Праўда, не заўсёды магла дапамагчы. Не доктарка ж, нянечка! Ды і ў нянечкі пайшла, бо куды ёй было ісці? І Дзмітрыеўна ўгаворвала. Ратавала...
«—А ХТО — НЕ ЗАБІЎ? Вайна ж. На вайне не ў лялькі гуляюць, са смерцю гуляюць. Не ты смерць апярэдзіш — яна цябе прыбярэ. Не ты — дык цябе.
Я чую хрыпаты, надтрэснуты голас і ніяк не магу ўявіць таго, каму ён належыць. Усіх нібыта ведаю ў атрадзе, а голас — чужы...
— «Не ты — дык цябе!» — перадражніла той голас Дзмітрыеўна (Дзмітрыеўну я адразу пазнаю!). — Жанчына ж гэта, не вам роўня, героям. Ды і што да смерці, не смерць яе шукае, а яна смерць... Кулямётам авалодаць змагла — і авалодала, і страляла лепш, чым каторы, і пад кулі лезла там, дзе і мужык адступіўся б. А гэта ж ва ўпор страляць давялося, твар у твар. Сама із-пад трупа яе выцягвала...
Гэта пра мяне яна. Чую, разам са словамі, як зноў падступае да горла млосць: адкуль той рыжы, з бязбровым, пабітым рабаціннем тварам толькі і ўзяўся? Матлянуўся да кулямёта з-за ікуста, а ў вялізных, круглых, як у зайца, вачах — страх. І жорсткасць. І не страляў, падла. Да горла майго адразу кінуўся...
Млосць падступае яшчэ вышэй, рот набухае ліпкай, саладкаватай горыччу — ледзь паспяваю павярнуць голаў... Скаланаецца ўсё нутро. Недзе ў жываце расце тупы, працяжны боль.
— І хто толькі бабам зброю ў рукі дае? Цьфу! — мацюкнуўся хрыпаты, адыходзячы.
— Вось ты і не баба, а на дапамогу не кінуўся. Непадалёку ж ляжаў! — кінула ўслед Дзмітрыеўна, падтрымліваючы маю галаву. — Мацярыцца вы ўсе мастакі, а каб не яе кулямёт...
Гэта пра мяне яна. Пра бой апошні. Немцы новыя сілы падцягнулі. Асмялелі нячысцікі — у лес палезлі... І той,-рыжы, з бязбровым, пабітым рабаціннем тварам — круглыя вочы, поўныя страху, на ўвесь твар! — аднекуль узяўся. Матлянуўся да кулямёта з-за куста — і да горла майго адразу... Добра, што рука падораны Хведарам, Федзькам Верамеевым, пісталет намацала! Як у сябе страляла...
Млосць усё яшчэ варушыцца ўва мне. Але глыбей. Там, дзе расце тупы, працяжны боль.
— Палегчала? — пытаецца, выціраючы мне рот, доктарка.
Расплюшчваю вочы. Бачу яе заклапочаны, устрывожаны нечым твар і зноў зводжу павекі: памерці не дадуць!
— Бачу, што палегчала, — з палёгкай уздыхае яна. — І добра. Вось і добра. І душа выправіцца. Выпраміцца. Нядоўга ўжо гэтым злыдням па зямлі нашай хадзіць. Гоняць іх ужо адусюль, і мы, чым можам, дапаможам...
Я маўчу, сціснуўшы зубы.
— Ты маўчы, маўчы! А я ля цябе пасяджу, пагаманю. Раненых сёння няшмат: ты ў нас — герой, усю дарогу трымала пад прыцэлам. Добра страляла. Нічога не скажу. Бачыла. А ўсё ж выздаравееш, сама папрашу камандзіра, каб разам з падзякай пакаранне вынеслі: навошта ж вытыркацца, як патрэбы няма? І ад прыкрыцця не ўпершыню адмаўляешся... Хлопцы самі па чарзе прыглядваюць. А ты ж баец. Як і ўсе. Як і я. Я ж не бягу паперадзе агню, ведаю, дзе маіх рук, маёй дапамогі чакаюць. Месца сваё ведаю.
Я маўчу. Я нават злавацца пачынаю, ловячы сябе на тым, што з нечым у яе словах міжволі пагаджаюся. Бач ты! — хлопцы па чарзе прыглядваюць... А запытацца: хто іх прасіў? Хто іх просіць прыглядваць за мной? Няйначай, яна, доктарка гэтая. Жаласлівая надта ж! Высахла ўся — на чым толькі акуляры трымаюцца? — а туды ж! клапоціцца! Яе Іван жывы нябось. Побач ваююць. Разам. І я хачу побач. Няхай мёртвай, але побач... Няхай бы за свайго Івана і перажывала, дык не! Які ўжо раз у душу спрабуе ўлезці. «Я ля цябе пасяджу, пагаманю...» Сядзі! Гамані, як слоў не шкада.
Нейкі ледзь чутны голас ува мне перабівае мае думкі, не дае злосці разліцца, захліснуць душу. Ды што голас! Я і сама ведаю, што несправядлівая да доктаркі: шмат каго яна ўратавала ўжо. На сваім месцы, адным словам. Сам камандзір да яе звяртаецца толькі з імем па бацьку: Вера Дзмітрыеўна. А гэтай Веры Дзмітрыеўне толькі дваццаць чатыры мінула, сама неяк казала...
— Ты зараз, няйначай, думаеш: вось прычапілася! — памерці не дае... І не дам! Ад маладосці ў цябе гэта. Ды ад непамернай тугі тваёй. А ты расплюшчы вочы, зірні, колькі людзей гіне штодня, услухайся ў стогны раненых. Не праз сябе, не праз сваё — услухайся, а як чутна. Не туга павінна ў душы быць, а помста. Не самой пад кулі трэба лезці, а забіваць, забіваць, забіваць гэту погань, што столькі гора на зямлю нашу прынесла.
— Вера Дзмітрыеўна, з кім гэта ты тут гамоніш? Няйнакш, Ніна наша ачуняла?
Камандзір! Васіль Лук’янавіч... Я яшчэ мацней сціскаю павекі, яшчэ глыбей уціскаюся ў дзяружку, пасланую на бярэмак травы. Ну, зараз нагаворыць яму! І пра хлопцаў, якія спадцішка прыглядваюць за мной. І пра тое, што вытыркаюся, што пад кулі лезу. І пра немца таго бязбровага, з-пад чыйго трупа яна мяне вывалакла...
— Ачуняла, Васіль Лук’янавіч. Шок мінуў. Вось вачэй расплюшчваць не хоча, дык я і ўгаворваю яе, як маленькую.
Я, здаецца, бачу, як яна ўсміхаецца, папраўляючы рукой акуляры. Ачуняла! Толькі што ўсю сярэдзіну вывернула... А камандзір, пэўна, узіраецца ў мяне: мурашкі па целе пабеглі — гэткі пільны ў яго позірк. Пэўна ж, узіраецца.
— Ты ўжо глядзі за ёй, доктар. Прыйдзе да памяці, да цябе прыставім. Няхай дапамагае. Будзеш вучыць яе сваёй справе...
— Не хачу! — вырываецца ў мяне ледзь чутна, хоць я крычу, перапыняючы іх гамонку.
— Ну-у, а ты казала, Вера Дзмітрыеўна, што яна вачэй расплюшчваць не хоча! Расплюшчыла. Ды яшчэ як шырока: цэлае неба змясцілася ў паглядзе.
— Не хачу! — паўтараю, зглынуўшы горыч.
— Чаго — не хочаш? Хварэць? Правільна. Хварэць няма калі. Ды гэта табе і доктар скажа. Правільна, Вера Дзмітрыеўна?
Ён пайшоў, не чакаючы адказу. Я прыўздымаюся, каб запыніць яго, каб сказаць, што не хачу вучыцца ніякой справе, што я прыйшла ў атрад, каб адпомсціць за Сцяпана і загінуць, што яму, камандзіру, няма ў чым мяне папракнуць, што я страляла, пакуль магла... Я шмат што хачу яму сказаць, але крокаў ужо не чуваць, а Дзмітрыеўна мякка ўкладвае мяне на дзяружку і бурчыць:
— Рана, рана падымаешся, галубок. Паляжаць яшчэ трэба.
Я не заплюшчваю вачэй, хоць і на яе не пазіраю. Пазіраю ўгору, у неба, якое не могуць засланіць нават густа паплеценыя дубовыя галіны. Яно чыстае, светлае, быццам няма на свеце ніякай вайны, быццам ляжу я, дзяўчынка, у траве і цікую, як цэдзіцца яго чысціня, яго светлыня праз голле, праз шырокае лісце...
— І то сказаць, — мовіць Дзмітрыеўна, прымасціўшыся, як вызначаю на слых, на калодзіне непадалёк, — не жаночая гэта справа — забіваць. Жанчыне, галубок, прыродай наканавана: нараджаць. Раджаць. Дзіця, чалавека... Даваць яму жыццё. Супраць прыроды пайсці — гэта супраць сябе... Адно што вайна не разбірае!
Неба адплывае кудысьці ўвысь — бачу толькі пакручаныя, густа паплеценыя галіны ды бярэмкі лісцяў нал імі. Стары дуб, непадалёку ад партызанскага шпь таля...
— Думаеш, чаго хлопцы за табой прыглядваюць? Ты ж жанчына, дзяўчынка амаль. Ты прыгожая... Ім бы песні пад тваімі вокнамі пець, ім бы ў вочы твае заглядвацца! А яны мацюкі не заўсёды стрымліваюць побач: цяжка даводзіцца часам. Цяжкая праца ў іх. І ў працы гэтай, галубок, мы — нераўня ім. Не адвагай, не стойкасцю, не сілай нават нераўня, а прыродай — па прыродзе сваёй.
Я маўчу, не абзываюся. Маўчыць некаторы час і яна.
— За Іванам, з Іванам сваім прыляцела сюды, у варожы тыл, — да вас, у лясы вашы. Сэрца крывёй абліваецца, як няма яго побач. Ды адчула я і іншае: рукі мае тут патрэбны, сэрца маё можа чыесьці пакуты зменшыць, сцішыць. Часта думаю, што гэта не менш важна, як хадзіць на заданні, не менш патрэбна, як страляць, — ціха, даверліва звяртаецца Дзмітрыеўна да мяне, да майго маўчання, і голас яе закалыхвае, здымае тупы, працяжны боль. — Можа, нават больш... Падумай, галубок, якія хлопцы гінуць! Трэці год гінуць, набліжаючы перамогу... Не паверыш: сама, здаецца, памерла б за каторага з іх! Мала медыкаментаў, не хапае бінтоў, зусім няма чым абязбольваць. Бачу: адыходзіць каторы, боль не перамогшы, — гладжу рукі яму, твар, а ён вуснамі руку маю ловіць, развітваецца. Не са мной развітваецца — з жыццём, з маладосцю сваёй. Які раз баюся, што не вытрымаю. Прыйдзе Іван — плачу ў яго на грудзях... Баба і баба!
Яна — баба? Яна — плача? Я спрабую ўявіць, як плача доктарка, хаваючыся ад партызан, а бачу чамусьці, як яна ўсміхаецца, папраўляючы рукой акуляры. І ўжо не змагаюся з дрымотай, што навальваецца зверху, праз густа пераплеценае дубовае голле, хоць нейкі час яшчэ чую яе горкія, набалелыя, мусібыць, словы.
— Вось і ты... Дзяўчынка амаль. А з болю свайго ніяк не выкараскаешся. Колькі смярцей не могуць адну засланіць, Сцяпанаву. Ні на аднаго хлопца не азірнулася, ні да аднаго слова цёплага ніколі не пацягнулася...»
Ні да аднаго слова цёплага ніколі не пацягнулася, не. Праўду казала тады Дзмітрыеўна. Праўдай было б гэта яшчэ і сягоння, скажы яна гэтак. Ад таго і душа Нініна была мёртвай. Цяпер яна гэта бачыла. Разумела. А тады... Тады было мёртвым усё вакол.
Ніна ішла хутка, па-ранейшаму прыціскаючы свой бязважкі пакуначак да грудзей. А час, як ёй здавалася, рухаўся асобна ад яе — павольна, усё замаруджваючы і замаруджваючы хаду. Колькі тут было ісці ад цэнтра да іх бальніцы, а сонца ўжо відочна пасунулася за высокую, як казалі — стогадовую, не меней, ліпу, што расла ля падворка старой Грыпіны і была відаць адусюль, з любой вулічкі пасёлка. Павярнуўшы голаў крыху ўлева, Ніна бачыла яе магутны цёмны абрыс на фоне крыху пабляклага гарачага неба. «Цень ліпы папоўз да Павэлкавага двара», — падумала неяк няўзнак, не заўважаючы, што пра свой двор думае, як пра чужы...
— Дзе ты ходзіш так доўга, галубок?
Толькі зараз змеціла Ніна Дзмітрыеўну — тая спяшалася да бальнічных варот, з суседняга завулка, гэтаксама аднекуль з цэнтра.
— Ды я... Мне трэба было... — не знайшлася Ніна, хоць і абдумвала загадзя, як скажа, як раскажа доктарцы (пра свае думкі ў скверы.
— Ведаю. Толькі цябе Віктар Юр'евіч, прафесар, чакаў. Каб развітацца.
— Развітацца? Ён што, паехаў?
Голас Нінін уздрыгнуў так разгублена, што Дзмітрыеўна, ступаючы з ёй поруч, абняла яе за плечы, міжволі прыпыніўшыся на момант і зазіраючы ёй у твар.
— Паехаў. Правяла вось... Лекцыя ў яго сягоння. У медінстытуце... Ну, пойдзем, пойдзем, галубок. Падрыхтуюся да абходу, а потым пасля абходу і пагамонім. Добра?
Ласкава падштурхнутая яе рукой, Ніна ступае да варот, і яны, абедзве невысокія, хударлявыя, ідуць да дзвярэй прыёмнага пакоя — да неадкладных, адкладзеных на нейкі час спраў: Дзмітрыеўна — да сваіх, доктарскіх, Ніна — да сваіх...
У бальніцы ціха. Час пасляабедзеннага сну. Зірнуўшы на гадзіннік, які вісіць у калідоры на сцяне, яна не здзівілася, што дзень хіліўся на вечар, — вызначыла гэта яшчэ па сонцы. Стрэлкі паказвалі пятую гадзіну.
Звыкла выставіла з бакоўкі вядро вады, узяла швабру. Звыкла здобрыла ваду жменькай хлоркі і пачала падціраць, асвяжаць падлогу.
Рухі яе былі нячутныя, хуткія. Цёмная вільготная паласа, шырынёй на ўвесь калідор, блішчала за ёй — здавалася нават: цякла, деснячы Ніну да кутняй, чацвёртай палаты. Упёршыся ў сцяну, яна ступіла на мокрую анучу, выцерла ногі і нейкі момант перачакала. Шкада было заследжваць вымытую падлогу, пакуль не высахне. І ўсё ж зрабіла крок, другі. Падышла да бліжэйшага акна, згледзеўшы за ім двух знаёмых галубоў: штодня прыляталі — шэры з блякла-ліловым адценнем паважны голуб і галубка, сяброўка яго, вытанчаная, з малочна-крэмавым пушком на грудцы. Яны нецярпліва тапталіся на падаконні, буркавалі, як перагаворваліся, чакаючы ласунку і косячы то адным, то другім вокам на Ніну.
Ласунак, крышан хлеба, у Ніны заўсёды для іх у кішэні халата быў. Вось і зараз яна намацала хлеб і, шырэй прачыніўшы акно, пачала крышыць на падаконне падатлівы мякіш. Галубы здзёўбвалі крышынкі, не баяліся Нініных рук і буркавалі, прыўздымаючы галоўкі, грамчэй, задаволена. Здзяўблі ўсё чыста. З хвіліну зіркалі ў яе бок, прыхарошваючыся, апраўляючы пёркі, і разам, шумна, забілі крыламі — узляцелі. Адляцеўшы колькі крокаў, селі на яблыневую галіну і зноў буркавалі, гаманілі адно да аднаго.
Ніна жавала чыста абабраную пальцамі скарынку і яшчэ нейкі час цікавала за галубамі, думаючы, што вось так і людзі мякка, пяшчотна гамоняць адно да аднаго, калі ёсць паміж імі згода і сардэчная прыхільнасць, калі склалася ў іх адно на дваіх жыццё.
У іх з Павэлкам — не склалася. Ды і не складзецца ўжо, відаць. З-за яе, Ніны, не складзецца. Не ляжала да яго душа адразу, і не трэба было яе, душу, гвалціць. Нічога з гэтага не выйшла...
Неяк нечакана згадаўшы Павэлка, упершыню за гэты доўгі дзень, яна спахмурнела, насупілася — тонкая зморшчынка на пераноссі рэзка акрэслілася, паглыбела, нагадваючы рубец. Ніна правяла па ёй пальцам, нібыта разгладжваючы, і адвяла ад галубоў на галінцы, ад акна, позірк. Прычыніла акно і толькі тут убачыла на падаконні кнігу. Прачытала назву: «Медыцынскі даведнік. Для студэнтаў медвучылішчаў». Мабыць, Таня пакінула...
Узяла даведнік у рукі. Наўгад разгарнула. І пабеглі прывабна таямнічыя словы: «Пры сардэчна-сасудзістых захворваннях назіраецца агульны спад жыццёвага тонусу...»
Пінжак надзяваць Павэлак не стаў: спёка яшчэ не спала. Але ісці не пры касцюме было гэтаксама няёмка. Таму, павагаўшыся які момант, усё ж накінуў пінжак на плечы. А мо не ўпрэе. Пара касцей не ломіць. А гэтак ямчэй. Не ў краму ж сабраўся, у школу. Да настаўніка.
Бачыў з раніцы, як беглі дзяўчаткі ў белых хвартухах — гэта ж экзамены, па ўсім відаць, не скончыліся. Значыцца, і настаўнік, Іван Панцеляймонавіч, у школе.
Каб сказаць, што Павэлак, добра ведаючы настаўніка — хто ж яго не ведае? — з нечым звяртаўся да яго, не скажаш. На «ты» з ім не быў. Раскланьваліся пры сустрэчы, рукаліся, калі здаралася прыпыніцца. Сустрэчу з дзецьмі той Павэлку наладзіў. У каго толькі і выпытаў усё пра яго? Гнась казаў, што музей Іван Панцеляймонавіч збірае, дакументы розныя, здымкі, рэчы, каторыя з вайны засталіся, — дзяцей па іх вучыць. Гісторыі вучыць. Вось і ён, Павэлак, з усімі сваімі буднямі партызанскімі, даўнімі, трапіў у гісторыю. У музей школьны. Хоць нават не пацікавіўся, не зірнуў тады, як быў...
Тады ў школе настаўнік пачаў замест яго расказваць. Шмат нагаварыў: і пра яго, Павэлка, пра аперацыі, у якіх ён удзельнічаў, складна выходзіла, пра медаль ягоны «За адвагу».
А Павэлак так разумеў: навошта ў мінулым бясконца калупацца? Дзецям яно, мусібыць, і цікава. Мусібыць, і карысна пра геройства паслухаць. А яму гэтыя геройствы дагэтуль сон адганяюць, палохаюць — прачынаецца ад выбуху ці ад стогну свайго...
Не, колькі гадоў ужо мінула, а Павэлак азіраецца назад, на гады свае маладыя, мала таго што з нежаданнем — са старой зацятай злосцю. Вайна ўсё заблытвае. І ў свеце, і ў чалавеку кожным. Так страшна заблытвае, што часам і разблытаць нельга. Да самай смерці не разбярэшся, дзе ты вайну абхітрыў, дзе яна цябе аглушыла. Выжыў — і дзякуй богу. Колькі — не выжыла, засталося ляжаць іпа лясах ды балоцінах! Выжыў — і дзякуй богу. І ўзнагарода ў тым.
А медалі... Не сядзеў жа і Павэлак склаўшы рукі. Што мог, рабіў, каб гэтых нячысцікаў паменшала на зямлі, каб не ўкараніліся яны тут, не прыжыліся на касцях людскіх ды папялішчах.
Рабіў, як жа. Не сядзеў склаўшы рукі. І геройства ў тым. І ўсе, выходзіць, героі. Бо кожны хацеў выжыць. Кожны разам са сваім жыццём і зямлю бараніў. Бо як без зямлі? І жыве, і памірае чалавек на сваёй зямлі, калі па-людску жыў. Так і пры дзядах было. Вось у музей дзяды не патрапілі: не было тады музеяў...
Павэлак прымкнуў дзверы, паклаў ключ пад камень каля ганка, паправіў пінжак. Скіраваўся да весніц. Разважанні яго былі простыя: гэтак заўсёды ён разважаў, калі далёкія цяпер ужо дні змагання, яго партызанская вайна — нейкім чынам нагадвала пра сябе. Не хацеў ён разбірацца ў тым, што адышло, мінула. Хіба зараз разбярэшся, дзе ты вайну абхітрыў, дзе яна цябе аглушыла, адабраўшы штосьці самае тваё. Невядомае, незразумелае, але, як пасля выходзіць, вельмі неабходнае тваё. Што ж, цяпер у ладкі пляскаць?
Не, у школу, да настаўніка, скіраваўся Павэлак не геройствы свае згадваць. Якое там геройства, калі ад таго перажытага жаху дагэтуль на лбе пот па начах выступае? Не будзе ж ён пра гэта расказваць! — гэта не для гісторыі, не для музея... Размова ў Павэлка была да Івана Панцеляймонавіча, папытацца яму рупіла, распытаць пра падполле. Раптам які след знойдзецца...
Ён і сабе не прызнаваўся ў гэту хвіліну, які, чый след хоча знайсці ў мінулым, лісты, фотаздымкі, дакументы з якога настаўнік так беражна збірае ў свой пакойчык (Гнась казаў: усе сцены паабчапляны рамкамі). Размова ў яго была да настаўніка. І нічога дзіўнага ў тым няма. Усе да яго ідуць. Хто з адным, хто з другім. Іван Панцеляймонавіч — не быў бы ён настаўнікам — пра ўвесь свет, дзе што якое дзеецца, пра ўсю палітыку сённяшнюю раскажа, хоць і гісторык, гісторыі дзяцей вучыць. Сённяшні дзень гэтаксама ж стане некалі гісторыяй. Мо і ў музей трапіць.
Падумаўшы пра сённяшні дзень, Павэлак пахмурна ўсміхнуўся: ды ўжо ж, было што ў гэтым дні на музейную паліцу ставіць ці ў рамку на сцяне ўстаўляць! Хіба што пустую бутэльку з-пад гарэлкі, якую ён распіў з сябруком, згадваючы мінулае. Ці той ліст без подпісу і зваротнага адраса, які знайшоў яго, каб развярэдзіць душу...
— Добры дзень! Добры дзень! — адказваў ён на вітанні школьнікаў, якія высыпалі насустрач з правулка, дзе была школа, мо ўпершыню за колькі год узіраючыся ў іхнія твары запытальна і ўстрывожана.
Іхні гэта быў дзень — сённяшні. Навуку ім далі. Школу новую збудавалі. Усе шляхі перад імі адкрыты. Усе музеі іх геройстваў чакаюць, ён, Павэлак, сваё адгеройстваваў. Даўно. Як ні спрабаваў забыцца на ўсё, як ні адхрышчваўся ад перажытага, а кіне вокам — нічога, апроч вайны, апроч гадоў тых страшных, і не прыгадваецца. Быццам менавіта тыя гады і былі адзінымі гадамі, калі ён жыў. Быццам далей, за імі, і не было ўжо нічога. Жыў, канечне... Дробнымі будзённымі клопатамі. Трывогай за Ніну, якая так і не аправілася ад гора, так і не прыгарнулася да яго, Павэлка, — жыла даўнім, далёкім...
Гэтыя пра вайну не ўспомняць: не бачылі, — з нечаканай зайздрасцю падумаў пра дзяцей, чые галасы былі яшчэ чуваць ззаду, за спіною. Іхні гэта быў дзень — сённяшні.
Яму хацелася курыць. Павярнуўшы ў правулак — усяго нічога заставалася да школы: якіх метраў сорак, — спыніўся. Ступіў у цень клёна, што рос пры дарозе, палез у кішэню. Паправіў ссунуты на адно плячо пінжак, няспешна скруціў цыгарку. Лізнуўшы языком, склеіў канец «газетнага шматка, сплюнуў крышынкі тытуню...
«НА ЎСЯКУЮ БЯДУ НЕ НАПЛЮЕШСЯ», вось ужо праўду людзі кажуць. Плюнуў быў і на гэта богам забытае Запярынне, і на дзеўку страчаную, і на шкадаванне сваё, на яблык перагорклае: халера яго бяры з тым шчасцем. Не сёння-заўтра пад кулю трапіш: дурная куля, нікога не разбірае! Што ж па дні ўчарашнім плакаць? Не выйшла і не выйшла. Аж не! Зноў усё ў душы — угору дном. Зноў дзеўка на вочы трапіла — і грызе, точыць скруха, як раней.
Федзька Верамееў учора ў атрад прывёў: скура ды косць. У чым толькі і душа трымаецца? — дзьмухні, і затрымціць уся... Прайшла паўз мяне, не прызнала. А мяне як варам аблілі: стаю і не тое што апраткі — скуры ,на сабе не чую. Гэтак кахаў яе, ці што?
Хоць не, пры чым тут каханне? Выдумка ўсё. Выбраў яе калісьці з усіх, адну з усіх, а яна да іншага пацягнулася, да прышлага. Вось і ўсё каханне.
«Ніна... Ніначка!» — замітусіліся ўсе вакол. Ведама ж, месяцамі жанчыну не бачылі. З дэсантам доктарку Веру падабралі, сустрэлі радасным гулам, дык і тая Верай Дзмітрыеўнай назаўтра стала, жонкай радыста аказалася... Да яе, да доктаркі, і Ніну прыставілі. Каб у шпіталі дапамагала. Ну, якая з яе помач? Сама як цень ходзіць. Скура ды косць... вочы — два сінія прагалы: зазірнуў учора — як варам аблілі...
Падысці бліжэй, ці што? А чаго? Пайду хлопцаў праведаю. Нанач жа выходзім на чыгунку!
— Табе чаго, Пятровіч! Еду на язык мазануць? Ці мо перавешаць каго прыйшоў?
— Хлопцаў пераведаць, — буркаю.
І накруцілася ж аднекуль! — як з-пад зямлі перада мной вырасла. Акуляры на носе носіць, а ўсё бачыць, халера ясная!
— Хлопцаў, кажаш? Бач ты! Трэці сягоння прыходзіць хлопцаў пераведаць, як не ведаючы, што ў нас толькі дзед Гаўра ляжыць... Ніна! — гукае ў зараснік маладога сасонніку. — Тут да цябе госць. У адведкі прыйшоў.
А каб ты спрахла, з бабай гэткай! Зірнуць хацеў, як няўзнак. А яна, шаляніца, увесь лагер на ногі падыме. Хачу матлянуцца куды ўбок ці назад, але ж я не хлапчук там нейкі. Няхай яна, гэта Вера Дзмітрыеўна, не думае, што я жарту яе напалохаўся. А хоць бы і да Ніны ішоў! Што ёй у тым за цікавасць? Мо што не да яе... Усе яны адным мірам мазаны! І апраўдваюся я не перад ёй, чужой, а перад сабой. Ды і не апраўдваюся...
Чую, як сціскаецца сэрца. Жалем сціскаецца. Шкадаваннем. Ці яшчэ чым... Да нас ідзе Ніна, і мо таму, што пазіраю на яе цяпер адкрыта, што пазіраю доўга, аж пакуль яна не набліжаецца, заўважаю і зжоўклы, схуднелы твар, і тонкую, як перашчыкнуць пальцамі, шыю, што бялее з-пад завязанай пад барадой касынкі, і абыякавы, нейкі нават мёртвы позірк глыбокіх сініх правалаў вачэй. Гэты позірк палохае мяне, міжволі раблю крок назад. І толькі аграмадным намаганнем волі ўтрымліваю сябе, ступаю насустрач.
— Добры дзень, Ніна.
— Здраствуйце.
Не пазнае, мусібыць. Спынілася, ў некалькіх кроках ад нас, бліжэй да доктаркі.
— Павел Пятровіч я. Павел Пятровіч Бурш. Не пазнаеш? — спрабую я аправіцца з хваляваннем.
— Чаму ж не пазнаю? Пазнала, Павел Пятровіч. Не адзін раз у бацькавым двары былі. Даўно праўда... Цэлае жыццё мінула...
— Што ты, Ніна, якое жыццё? Колькі месяцаў... — пачынаю я бадзёра і натыкаюся на цяжкі пагляд доктаркі, і згадваю, што хварэла Ніна, доўга хварэла. — Ты гэта... Калі што трэба, дык я заўсёды гатоў...
Словы скончыліся. А Ніна пазірае па-ранейшаму абыякава і трэ, трэ рукі адна аб адну. Быццам мерзне. Хоць сёння сонечны жнівеньскі дзень і вакол нас, над намі, калышацца гарачы сасновы водар. Хоць не тое, што зябка, спёку з плячэй, не зваліць — я ўпрэў увесь падчас размовы.
А яна раптам абзываецца. Голас затрымцеў, як нацятая струна, тонка, трывожна, быццам што збудзілася ў Ніне:
— У адным дапамажыце, Павел Пятровіч. Страляць хачу навучыцца, кулямётам авалодаць. Папрасіце за мяне камандзіра! Век не забуду.
Вось гэта паварот! Куды і жаўцізна з твару дзелася? Я так яўна разгубіўся, што чмыхнула ў кулак доктарка, Вера Дзмітрыеўна... Нішто сабе жаданне: кулямётам авалодаць! Іх усяго два ў атрадзе, ды і тымі не я распараджаюся. А камандзір і слухаць не стане: дзеўку — за кулямёт?
— Папросіце?
Ніна стаіць зусім побач. Сіні яе позірк гарыць так блізка, што я баюся вочы падняць.
— Ды папросіць, папросіць, Ніна, — умешваецца доктарка, дапамагаючы мне адолець разгубленасць. — Чаму б яму і не папрасіць?
— Канечне... Я гатоў, — спяшаюся я. — Толькі... Ды не! Я гатоў. Чаму ж!
— Дзякуй, Павел Пятровіч.
Твар Нінін гасне. Яна адварочваецца, колькі імгненняў марудзіць і ідзе ад нас. У бок шпітальнай зямлянкі. У сасоннік. А я як прырос да таго месца, дзе стаяў.
— Я гатоў. Чаму ж! — паўтараю цяпер ужо гэтай Веры Дзмітрыеўне, што не адыходзіць ад мяне, чагосьці чакае і, пэўна ж, усміхаецца, папраўляючы на носе свае акуляры.
Зіркаю ў яе бок. Так і ёсць. Усміхаецца. Праўда, неяк вельмі сумна ўсміхаецца. Не крыўдна. Разумеючы стан мой, словы мае бязладныя. Спяшаўся дурань. Зірнуць хацеў як няўзнак. А цяпер да камандзіра падыходзіць неяк трэба. Прасіць яго трэба... Ды засмяе ён мяне з просьбай маёй: дзеўку — за кулямёт! На яе дзьмухні — яна затрымціць уся, а тут гэтую цацку на плечы... Нікуды я не пайду! І прасіць ні аб чым не буду!.
— Правільна, Пятровіч. Не трэба нікуды хадзіць. Ва ўсялякім выпадку, зараз... Я сама з камандзірам пагавару.
Яна што, вядзьмарка? Ледзь падумаў, а ўжо ведае, пра што.
— Цьфу ты, халера на вас, з бабамі гэтымі! Так галаву задурыце, што і я, ўжо не я. Цьфу!
Раптоўная злосць нечакана вяртае сілу. І цвярозасць. Павярнуўшыся, шпарка іду прэч. Дурань і дурань! Век на жарты сябе выстаўляю з-за дзеўкі. Як сват на ёй заклініла. Нанач на чыгунку ідзём. Не, каб вочы звесці, паспаць з гадзіну якую — па лесе цягаюся, новую бяду выглядаю. Няўжо зноў жылы з мяне цягнуць дам? Няўжо ўсё спачатку пачынаецца, нічыю маці не памінаючы? Плюнуў жа быў і на гэта богам забытае Запярынне, і на дзеўку страчаную, і на шкадаванне сваё, на яблык перагорклае: халера на яго, з тым шчасцем! Вось ужо праўду людзі кажуць: на ўсякую бяду не наплюешся...»
Пра шчасце нешта ўздумаўся... Нібыта мог сказаць што пра яго, пра шчасце чалавечае, Павэлак. Усё — шчасце. І тое, што нарадзіўся некалі, і тое, што не касы, не гарбаты нарадзіўся, і тое, што жывеш, не адну бяду сваю перажыўшы. Даўней і словы гэткія людзі не часта ўжывалі — шчасце, каханне... Аднаму богу маліліся, аднаго ў бога прасілі: здароўя ды дастатку. Гэта цяпер выдумляюць адзін паперад аднаго: моды, нязгоды, разводы — кожны свою зорку ў небе шукае. А і не хапае на ўсіх тых зорак. Дзе ж яно хопіць?
У каторы раз агледзеўшы пусты завулак, Павэлак прытушыў цыгарку і заспяшаўся: каб хоць настаўнік, Іван Панцеляймонавіч, не пайшоў! Тады атрымаецца, выстрэнчваўся марна, не кажучы пра згублены час. А ён жа з размовай ішоў, не проста абы... Патрэба ёсць. Хай сабе і не пільная, а ўсё ж патрэба.
Ніхто не сустрэўся яму па дарозе, сам з сабой ішоў, разважаў. Шкроб туфлямі лясок укамянелы (гэта ж дажджу колькі тыдняў няма!) і, косячыся на гарачае неба, прыкідваў, ці будуць якія змены ў надвор’і сёння. Пякло дужа. Дзень на вечар пахіліўся, а дыхалася цяжка. Мо загрыміць увечары...
Прахінуў цяжкія, абабітыя знізу бляхай, дзверы, ступіў цераз парог. У вялізным, як двор, калідоры нікога не было відаць: пэўна ж, экзамены на сёння скончыліся — добра, калі настаўнік яшчэ не пайшоў. І запытацца не было ў каго. Нікога. Павэлак скіраваўся па калідоры ўправа, узіраючыся ў шыльдачкі на дзвярах. Але на іх спрэс былі толькі лічбы і, за якой з іх мог быць Іван Панцеляймонавіч, гадаць Павэлку — не разгадаць. ён .пратупаў назад, стараючыся ступаць лягчэй: у пустым памяшканні гулка перакочвалася рэха, кожны яго рух паўтарала, кожны гук узмацняла і доўжыла. Зрэшты, калі быў хто ў школе, то адгукнецца, выйдзе да яго. Не мог не выйсці, думаў Павэлак, мераючы крокамі другі канец калідора.
Так і здарылася. Ужо вяртаўся да ўвахода, як пачуў, што па лесвіцы, з другога паверха, хтосьці спускаецца. Павэлак спыніўся. Чакаў. Глыбока ў душы варухнулася шкадаванне, што прыйшоў сюды, у школу, да настаўніка, што змушаны будзе цяпер нешта казаць, нешта тлумачыць. Век не хадзіў, а тут прынесла, сам не змог з усім разабрацца. Сам з сабой...
— Рэдкі, рэдкі госць да нас! Добры дзень, Павел Пятровіч. Чую, нехта тупае ўнізе... А я ўжо дамоў зазбіраўся.
— Ды вось тупаю, рэха па калідоры ганяю. Дзе і шукаць вас, забыўся, — падаў Павэлак руку настаўніку.
Парукаліся, пільна зірнуўшы адзін на аднаго. Іван Панцеляймонавіч — а гэта ён спусціўся з другога паверха! — не спытаўся, чаго завітаў у школу, да яго, Павэлак. Ці то сам здагадваўся, ці то звычкі гэткай не было — адразу з пытаннем да чалавека падступаць.
— Давайце падымемся да мяне, — прапанаваў ён. — Вы ж і музея нашага не бачылі, Павел Пятровіч. Не выпадала тады, мінулы раз. Ды і даўно тое было: шмат чаго новага ў экспазіцыі з’явілася.
— Вы ж дамоў ісці сабраліся, — таптаўся ў нерашучасці Павэлак.
Але Іван Панцеляймонавіч ужо крануў яго за плячо, ужо рушыў да лесвіцы, шырока ўсміхаючыся:
— Дом жа нікуды не збяжыць. А вы ў нас госць жаданы, рэдкі госць. Гады чатыры мінула ўжо, ці не так?
— Ды не меней.
— Вось бачыце!
Ён лёгка ступаў з прыступкі на прыступку, зрэдку азіраўся на Павэлка, быццам падахвочваў яго, увесь ладны, падцягнуты, у белай палатнянай кашулі з кароткімі рукавамі і адкладным каўняром. Ні гальштука, ні пінжака, не раўняючы з Павэлкам, які добра такі ўпрэў у сваім шарсцяным касцюме, а ўсё ж адразу скажаш: настаўнік. Спакойная пастава. Спакойны, злёгку дапытлівы позірк. Спакойны, роўны голас. Спакойна, з годнасцю трымаецца.
Пакой, куды Павэлак увайшоў следам за настаўнікам, цяжка было назваць класным пакоем, хоць там і стаялі з дзесятак сталоў з крэсламі. Усе сцены спрэс былі паабчапляны вялікімі рамамі з малюнкамі, фотаздымкамі, газетнымі ці яшчэ якімі выразкамі. А пад імі, унізе і ўздоўж, — доўгая, укруг ад акна да акна, палічка, на якой гэтаксама раскладзены здымкі, паперкі, рэчы. Побач, у кутку, Павэлак нават кулямёт стары згледзеў.
— Музей наш, — абвёў памяшканне позіркам Іван Панцеляймонавіч. — Справа рук маіх вучняў. Мой больш як дзесяцігадовы клопат.
— Як гэта вы ўздумаліся музей у нас, у Рудні, збіраць? — не стрываў Павэлак, заўважыўшы, з якой гордасцю гаворыць настаўнік: быццам незразумелая рэўнасць кальнула ў сэрцы. — У Мінску ж адкрыўся. Пра ўсю вайну Айчынную...
— Пра ўсю вайну Айчынную расказаць — ніякіх музеяў не хопіць. У кожным паселішчы на нашай зямлі, спаленым, мёртвым ці адноўленым людзьмі, трэба б музей ствараць. Ды івы праходзьце, праходзьце, Павел Пятровіч. Сядайце. Пінжак скіньце, як горача.
— Дзякуй, — удзячна зірнуў на яго Павэлак: яно і горача было, і сэрца раптам захаланула.
Рупіла Павэлку прайсці паўз сцяну, угледзецца ў старыя здымкі і дакументы, ды няёмка адразу, не пагаманіўшы з настаўнікам. І ногі не надта каб слухаліся. Зрэшты, паспее яшчэ, супакоіў ён сябе ў думках і прысеў да крайняга стала, падкурчыўшы пад крэсла ногі. Апусціўся на крэсла і Іван Панцеляймонавіч.
— Я вось мяркую: наспеў час, каб па крупіцы, па слову збіраць прыпаміны людзей пра гераізм іхні і пра пакуту іхнюю. Летапіс пісаць гэтымі прыпамінамі, гэтымі словамі балючымі — летапіс змагання народа.
— А навошта? — вырываецца ў Павэлка.
— Што — навошта?
— Навошта ўспамінаць тое даўняе, пякучае? Каму яны патрэбны сёння, тыя прыпаміны?
Голас у Павэлка выраўняўся: ішоў жа да Івана Панцеляймонавіча з гэтай гаворкай — не адступацца ж цяпер!
— Каму, пытаецеся? Дзецям нашым. Унукам нашым. І іх дзецям і ўнукам. Гісторыя не толькі захоўвае памяць пра мінулае, а і вучыць. На ўроках мінулага вучыць. І гэты страшны ўрок спатрэбіцца не аднаму пакаленню — патрэбны ўжо сягоння! Розная поскудзь зноў голаў падымае, і не адно ў Германіі. Не, пільнасць нельга страчваць. Ні на дзень. Яшчэ большай трагедыяй спакой абярнуцца можа. Так што, Павел Пятровіч, забываць нам тыя ўрокі нельга. Рашуча нельга!
Настаўнік гаворыць з пераканаўчай цвёрдасцю, спакойнымі ўзмахамі рукі падкрэсліваючы гэту цвёрдасць, і Павэлак спачатку не рашаецца запярэчыць яму. Нельга забываць... А калі занадта балючыя тыя прыпаміны? А як не хочаш нічога згадваць, прыпамінаць?
— А як не хочаш нічога згадваць, прыпамінаць? — звяртаецца ён да Івана Панцеляймонавіча. — Як пазбавіцца хочаш ад усяго, што перажыў, ад усяго, што бачыў? Тады як?
— Забяры ў чалавека памяць — ён і чалавекам не быў бы. Ні роду свайго не ведаў бы, ні зямлі, да якой сэрцам прывязаны, — штодня жыць бы вучыўся, штодня — наноў. І ніколі б яму ніводнага закону не вывесці, ніколі б дабра ад зла не адрозніць. Вы і самі гэта разумееце, Павел Пятровіч, — углядаецца ў Павэлка настаўнік. — Пытаецеся не таму, што адказу не ведаеце, — каб сумненні свае адвесці.
— Ды не сумненні гэта, — апусціў вочы Павэлак. — Жыць не даюць спакойна прыпаміны гэтыя.
— Вось і трэба да людзей ісці. І з болем сваім ісці да людзей. Чалавек чалавекам дужы. Так спрадвек было.
Ён памаўчаў. Нібыта пра штосьці сваё задумаўся. Потым нечакана ўсміхнуўся, як не аднымі вачыма ўсміхнуўся, і напаўголаса, расцягваючы словы, сказаў:
— І хто гэта калі ўвёў нам у вушы, што жыць трэба абавязкова спакойна? Неспакойна трэба жыць, Павел Пятровіч! У спакоі часта бывае штосьці затхлае, аджытае. Спакой зацягвае, як дрыгва, калі ў яго патрапіш: год, другі — і нават бултыхацца не схочацца. Па сабе добра ведаю.
Павэлак здзіўлена зіркнуў на Івана Панцеляймонавіча, нават бровы, недаверліва ўздрыгнуўшы, прыўзняліся.
— Здзіўляецеся? — яшчэ шырэй усміхнуўся той. — Думаеце: як гэта так — настаўнік, а пра спакой, як пра дрыгву, што зацягвае, разважае, пра сябе ў тым спакоі... Было, Павел Пятровіч, было! Не ўтойваю. Змог я яго, адолеў. Ды не яго, чаго там! — сябе адолеў. У час спахапіўся.
І верыў, і не верыў яму Павэлак. Верыў, бо ўсё ў настаўніку, здавалася, гаварыла аб шчырасці: і шырокая добрая ўсмешка, і іранічнасць да сябе, да нечага свайго, што чулася ў словах, і адкрыты позірк. А не верыў, бо ні ад каго ён ніколі не чуў, каб настаўнікам жылося спакойна: з ранку да вечара таўкуцца ў школе, у тлуме. Які там спакой! Ужо больш дзесяці год мінула, як прыехаў у Рудню Іван Панцеляймонавіч, а ні ад каго ніколі Павэлак не чуў на яго нараканняў: і дзеці, і дарослыя да яго гарнуліся — з кожным пагамоніць, да кожнага ключык знойдзе. Вось і ён, Павэлак, на старасці ў школу прывалокся, парады нейкай шукае...
А Іван Панцеляймонавіч пасур'ёзнеў. Пазірае на Павэлка дапытліва, як пытаецца: казаць ці не казаць?
— Адзінаццаць гадоў я арміі аддаў. Чатыры з іх на вайну прыпалі, Лічы пяць... З фінскай, — апусціўшы пагляд на аркуш паперы, на якім алоўкамі чыркаў штосьці — рука яго чыркала, — крыху расцягваючы словы, загаварыў ён. — У сорак пятым пад Берлінам параніла: міна непадалёку ўзарвалася. Урачы думалі: не выкараскаюся... Як бачыце, выкараскаўся. Праўда, спісалі па чыстай — у званні маёра. Пенсію паклалі. Дамок у мамы — з-пад Мінска я родам! — ацалеў. Паехаў да яе, за гаспадарку ўзяўся: садок, гародніна, кветкі... Хату перабудаваў. Матацыкл купіў. Маці не нарадуецца... Мо б і жыў так дагэтуль. Спакойна. З думкай, што ўсё, што мог, зрабіць для людзей, зрабіў — кроў сваю за гэты дзень наш мірны праліў, што час для сябе пажыць.
Павэлак слухаў Івана Панцеляймонавіча насцярожана. І верыў, і не верыў. Надта ж ён ужо глыбока браў, і ўсё — пра тое, аб чым і ён, Павэлак, неаднойчы думаў, у чым перакананы быў. Мо б так складна ўсё, як настаўнік, не выклаў, а думаць — неаднойчы думаў. Прыйшла навала, накацілася — дома не сядзеў. Сэрца крывёй аблівалася, калі дом свой, гаспадарку дагледжаную, лічы, на аднаго бога пакідаў, але ж — пакінуў. У лес пайшоў. Падрыўному дзелу навучыўся. Колькі ўсяго за тры гады паўзрываў! — за тры жыцці адбудаваць не змог бы сам, адзін...
— Так, мо б і жыў дагэтуль адно клопатам пра сябе, пра сваё, — працягваў Іван Панцеляймонавіч, па-ранейшаму хутка, неспакойна чыркаючы алоўкам па паперы. — Ды хлопцы ў сны сталі прыходзіць. Аднапалчане. Тыя, чые магілы ад Курска да Берліна шлях палка пазначылі. Адзін прыйдзе... Другі. А то і некалькі байцоў разам збяруцца. Пазіраюць на мяне з дакорам: што ж ты, маўляў, ротны, тлушчам вырашыў абрастаць? Што ж ты, маўляў, жыць спакойненька, у баку ад людскіх спраў і турбот хочаш, на нас, на нашы магілы забыўшыся? Прачнуся, пот халодны ўціраю, бы зноў — у каторы раз! — пахаваў іх, і заснуць больш не магу. Кручуся, і так і гэтак апраўдваюся перад сабой: зрабіў жа, што мог, асколак пад сэрцам дагэтуль нашу... Не дапамагалі апраўданні. Не дапамаглі.
Ён падняў вочы ад паперы, і штосьці балючае ўгледзеў Павэлак у ягоным паглядзе — бліснула і згінула. Асколак пад сэрцам носіць, кажа...
— Вось і вырашыў я, Павел Пятровіч, жыццё сваё перакруціць, — ужо спакайней сказаў Іван Панцеляймонавіч, паклаўшы аловак акуратна побач з лістом. — Вучыцца пайшоў. Перавучвацца на настаўніка. Каб потым не толькі ў сваёй памяці аднавіць падзеі Вялікай Айчыннай вайны, а ўсё зрабіць, каб не сцерліся яны ў памяці людзей, каб і дзеці, і ўнукі нашы, і іх дзеці і ўнукі ведалі, за што загінулі мільёны нашых людзей, мільёны лепшых сыноў і дачок зямлі нашай. І зноў я ў страі. І цяпер дакладна ведаю: неспакойна трэба жыць. Каб існаванне сваё на зямлі апраўдаць перад жывымі і мёртвымі.
Ён змоўк. Зноў апусціў вочы на счырканы алоўкам шматок паперы. Маўчаў і Павэлак. Неяк стомлена маўчаў. Бы гэта не настаўнік, не Іван Панцеляймонавіч, гаварыў толькі што, гаварыў доўга і ўзрушана, адкрываючы перад ім душу, а ён, Павэлак. Мо б у яго і не выйшла гэтак складна, а думаў ён амаль тое ж — і балелі яму гэтыя думкі, даўно балелі. Вось толькі жыццё сваё перакручваць Павэлку позна. Недавучыўся некалі да вайны (на той час ягонай адукацыі хапала: сакратаром сельсавецкім прызначылі!), а потым не перавучвацца, давучвацца трэба было перш. І жаданне гэткае не ўзнікала. Дом трэба было падправіць, гаспадарка была запушчана...
— Я пайду, — падняўся Іван Панцеляймонавіч, — зазірну ў настаўніцкую. Прыгадаў, што запіс у журнале не зрабіў. А вы пахадзіце каля стэндаў, Павел Пятровіч, паглядзіце: усё рукамі дзяцей сабрана. Я толькі дапамагаў.
Ён выйшаў. Шчыльна зачыніў за сабой дзверы. Павэлак чуў, як аддаляліся яго крокі, гулка расколваючыся рэхам у пустым калідоры. Мо і сапраўды была патрэба ў таго... А калі і не было асаблівай патрэбы, усё роўна быў удзячны яму Павэлак: не знайшоў бы ён зараз, чым адказаць на гэткую шчырасць, на гэткую гаворку. Не спавядацца ж настаўніку, як папу. І так той усё разумеў. Мо таму і пра сябе пачаў расказваць...
Павэлку рупіла ўскочыць, абабегчы стэнды, углядаючыся ў твары на здымках, у пажаўцелыя паперкі, памацаць рукой кулямёт — правесці пальцамі па яго халоднай шурпатай паверхні. Але ён чамусьці марудзіў. Зіркаў вакол, услухваючыся ў аціхлае водгулле крокаў, — чуў, як трапечацца ў ім сэрца, гарачымі, няроўнымі штуршкамі.
Перш чым падняцца з-за стала, нахіліўся над ім, спрабуючы разгледзець, што чыркаў настаўнік на лістку паперы. Цікаўнасць падштурхнула руку. Павярнуў лісток, крыху пасунуў да сябе. Кароткія нервовыя лініі, пакінутыя алоўкам, складваліся ў выразны малюнак бою: развернутая, паднятая выбухам зямля падала, сыпалася на дзве саракапяткі, што чапляліся за пагорак...
— Што гэта ты з такой стараннасцю чытаеш, галубок? — нячутна падышла да Ніны Дзмітрыеўна. — Калі не сакрэт, канечне.
Ніна паспешліва закрыла кнігу і памкнулася пакласці яе назад, на падаконне.
— Дай жа я зірну, — перапыніла яе рух Дзмітрыеўна. — Мо і мяне раптам зацікавіць.
— Гэта Таня пакінула на акне. А я чакала, пакуль падлога падсохне, — мокрая была...
Ніна быццам саромелася нечага, гаварыла, апраўдваючыся. А Дзмітрыеўна ўжо ўзяла ў яе з рук кнігу, мабыць, яшчэ раней здагадаўшыся, што гэта была за кніга, і цяпер пазірала сур’ёзна, без усмешкі.
— Ніна, скажы ў палатах, каб падрыхтаваліся да абходу. І знайдзі Таню: не відаць нешта, — сказала яна нечакана строга і, змеціўшы, што Ніна ўжо сарвалася з месца, праяснеўшы тварам, нават уздыхнуўшы з палёгкай: не спатрэбіліся ніякія тлумачэнні! — дадала: — І сама потым не знікай. Управішся, пачакай мяне ў маім кабінеце. Гаворка ёсць.
Сказала і павярнулася ісці, паклаўшы кнігу на падаконне, так і не зірнуўшы на назву.
— Адпусціла б ты мяне ў водпуск, Дзмітрыеўна! — нечакана для яе самой вырвалася ў Ніны, і абмерла, насцярожана ўдумваючыся ў раптоўны спалох, душа.
Дзмітрыеўна здзіўлена, як здалося Ніне, азірнулася на яе цераз плячо, знаёмым рухам — папраўляючы акуляры.
— Вось пра ўсё разам і пагаворым.
Пра што, пра ўсё? — падумала Ніна, праводзячы яе позіркам, і, як атрасаючыся ад гэтай думкі і ад нечаканага спалоху за тое, што ўдарыў Дзмітрыеўну вокліч, кінуты ёй у спіну, — паправіла халат, правяла далонню па гладкіх валасах, запраўляючы іх пад касынку. А потым і папракнула сябе: на гэткія дробязі стала зважаць! Ну, зазірнула яна ў даведнік. Ну, вырвалася ў яе пра водпуск. Дык жа справы амаль што перароблены: падлога вымыта, хворых яна зараз пра абход папярэдзіць, Таню знойдзе, — тая, няйначай, недзе на траўцы з кніжкай у руках прылегла. А што да водпуску — у водпуску Ніна не была. Мае ж яна права на водпуск, на жаданне, марнуючы час, паляжаць на траўцы, узіраючыся ў кожную травінку, аж пакуль не паплывуць, не пацякуць яны дзівоснай жывой ракой перад вачыма, раскалыханыя позіркам ці ветрам. Зусім як у маленстве, калі Ніну слухаліся і травы, і сцежкі, і вецер. І нават аблокі, калі яна сцягвала іх позіркам у адну вялікую груду і потым, выцягваючы, вызваляючы адно за адным з гэтай груды, расквечвала іх сваімі марамі, і адпускала, і верыла, што расквечаныя ёй аблокі перафарбуюць у лета цэлы свет — і можна будзе жыць у ім доўга-доўга, вечна. Ніколечкі не хацелася тады Ніне стаць дарослай, і зусім не таму, што гэта цяжка — быць дарослай. Не, не таму. Проста яна аднойчы заўважыла, што дарослых не разумеюць кветкі і птушкі, што іх не слухаюцца аблокі: як яна ні дапамагала тату, колькі ні падказвала, ён не мог разабраць, на што скардзілася скошаная трава, калі яны, кінуўшы бярэмак яе ў вазок, ехалі дадому лугавінай. І аблокі ён называў хмурынкамі...
Прыгадаўшы маленства і бацьку ў ім, Ніна ўпершыню адчула цяжар пражытых гадоў менавіта цяжарам, грузам, які ціснуў на плечы і хай сабе непрыкметна, а рос, вырас: яна даўно стала дарослай, яна нават у згадках не магла аднавіць былую здольнасць разумець усё вакол, размаўляць з кветкамі і птушкамі, фарбаваць аблокі ў колер сваёй радасці. Даўно — гэта пасля Сцяпанавай гібелі...
Сцяпан яе разумеў. Бо любіў. І ўсё вакол разумеў, бо ўсё вакол любіў. Хто-хто, а ён не страціў бы гэтай чароўнай сілы — усё любіць. А яна, Ніна, страціла. Тады — раптоўна — і на ўсе гэтыя гады... А водпуск... У водпуск яна не збіралася, а вырвалася — не то просьба, не то запытанне, — і цяпер ужо рада свайму жаданню. Цяпер ужо — рада. Мо яшчэ не позна ўгледзецца ў свае забытыя сляды на ўзмежку поля, і на вясковай вуліцы, і на беразе Пцічы — у маленстве, сляды, якія вялі яе да сустрэчы са Сцяпанам, якія вядуць да ягонай магілы.
«Дзмітрыеўна прасіла папярэдзіць хворых... і Таню адшукаць», — перапыніла думка ўсе астатнія, і Ніна. заспяшалася. Сабрала, кінула ў вядро анучу, прыхапіла швабру і аднесла ўсё ў бакоўку (потым ваду вылье!). Вярнулася, уздоўж па калідоры адчыняючы дзверы палат і гукаючы ў іх: «Абход! Падрыхтуйцеся!» Узяла з падаконня кнігу і, зіркнуўшы ў акно — мо ўгледзіць дзеўку? — пайшла да выхаду. Чула спіной спакойны, роўны гул у палатах, чула свае таропкія крокі па сцежцы, што вяла ў сад, а над гулам, над водгуллем яе крокаў — штосьці пашчоўквала, пасвіствала, трымцела...
Міжволі запаволіла крокі, раптам даўмелася: гэта ж — салавей! Спёка спала, і нясмела, з доўгімі паўзамі, быццам толькі рыхтуючыся, прачышчаючы горла, падаваў голас салоўка. Ніна нават пашукала яго вачыма — ды дзе ж яго ўгледзіш маж лісця, густа ўплеценага ў голле!
Таню знайшла ў самым далёкім кутку саду, на траўцы, у засені, з кнігай, у якую яна ўткнулася тварам, лежачы на жываце, — нават крокаў Нініных не пачула. Не чула яна, відаць, і салаўя, — чамусьці са шкадаваннем падумала Ніна.
— Ці чуеш, Таня? Дзмітрыеўна абход вячэрні пачынае, цябе гукае. Вось паслала мяне...
Недагаварыла. Усміхнулася на таропкія Таніны рухі: тая ўскочыла як уджаленая, ледзь кнігу з рук не ўпусціла і, часта-часта міргаючы густа падмаляванымі вейкамі, спалохана пазірала.
— Даўно?
— Што — даўно?
— Даўно паслала? Я тут зачыталася... Экзамены хачу трымаць у інстытут. Вера Дзмітрыеўна ведае.
— Вазьмі. Гэта ты на акне пакінула, — падала ёй Ніна кнігу. — А экзамены што ж? Вытрымаеш. Ты ж у нас вучоная. І кнігі ў цябе добрыя...
— Дзякуй, — ужо на бягу кінула Таня: спяшалася.
Ніне спяшацца не было куды. Цётку Варвару яшчэ раніцой Косцік забраў. А астатнія хворыя — няшмат было, як на гэты дзень! — усе хадзілі, усе за сабой глядзелі самі. Пасудзіны ўсе чыстыя, усе паскладваны ў бакоўцы. Падлогу яна ў калідоры падцерла: колькі той бальнічкі! Сцежкі таксама чыста падмецены яшчэ з раніцы... Не было куды спяшацца.
Стаяла. Удыхала гарачы пах зямлі — пахла менавіта не сухой травой, не падвялым ад сонца яблыневым лісцем, а зямлёй. Добра ўгрэтай, перасохлай зямлёй. Хоць зусім не на пагорку была бальніца, акружаная яблынямі. Хоць тут, у засені голля, спёка зусім не адчувалася.
Дажджу даўно не было: адно расу пілі і лісці, і зёлкі, і птушкі... Мо таму так доўга настройваўся на песню салавей, што паветра задужа сухое, — здаецца, ледзь чутна пахруствае на кожны рух.
Слухала і слухала Ніна гэтыя пахрустванне, пашчоўкванне, посвіст, якія ўсё часцей пераходзілі ў залівісты пошчак, — пазнаючы за імі песню, пацягнуўшыся, горнучыся да песні збуджанай ад сну душой — усёй сваёй істотай. Не ўмеючы зразумець гэту песню і ўсё ж — пазнаючы. Той, ранейшай сваёй існасцю пазнаючы і прымаючы.
Мо яшчэ не позна ўгледзецца ў свае забытыя сляды на ўзмежжу лета, на ўзмежку свайго самастойнага жыцця, — не ўсё ж у ёй, у Ніне, адмерла! А мо і зусім нічога не адмерла — проста стаілася да часу, да сённяшняга дня, балюча хліснутае, адкінутае нечаканай, занадта вялікай для маладой душы бядой. Бо няхай людзі перад ёй .вінаваты: хтосьці ж з іх, каго і чалавекам назваць Ніна не хацела, перастрэў Сцяпана, хтосьці з іх, каго як толькі і насіла зямля, прывёў карнікаў у Запярынне, аддаўшы вёску агню, а вяскоўцаў, хто не паспеў уцячы, — смерці. Няхай людзі... Зямля ж нічым перад ёй не вінавата — гэта яна, Ніна, перад ёй вінавата! — не тое што не разумела, як раней разумела, яе галасы, а і не слухала, не чула. Накапаўшы, чысціла і варыла бульбу, зачэрпнуўшы са студні, піла сцюдзёную ваду, сарваўшы з галінкі, смакавала спелыя крамяныя яблыкі — карыстала зямлю, яе сокі і яе плады. А не чула. Не слухала. Ні стогну яе, ні спеву. Нібыта чужая ёй. Нібыта раптам чужая...
«—ПАРОЖНІ МЯШОК ПЛЕЧЫ МУЛЯЕ... Так, здаецца, у вас кажуць, сястрычка? Давай дапамагу.
Сястрычкай мяне заве толькі Іван, таму нават не паварочваюся: знайшоў да чаго прымаўку прычапіць! Каб жа ў мяшку справа, ды яшчэ ў пустым! Ад абозу адстала. Ітак Гняды, як на тую халеру, ледзьве цёгся, злёгку прыкульгваючы на збітую нагу: ні лейцы, ні ўгаворы не дапамагалі. А тут яшчэ ў глыбокую каляіну ўбіўся — ні тпру, ні но! Зямлю развезла пасля дажджоў, дзе ніжэй — самое балота ўтварылася. Вось і едзь. Вось і выбірайся, калі не баішся, што пуп надарвеш.
— Дзмітрыеўна паслала?
— Не, камандзір. На тваёй жа фурманцы — не адно патроны, сястрычка, а і рацыя. Сама ведаеш, як без яе, калі што якое. Глухія і сляпыя...
Ён падналёг плячом ззаду, стала папіхаць зноў і я, падбадзёрваючы Гнядога. Фурманка кранулася, колы няспешна адплёўвалі гразь, цяжка паварочваючыся, выбіраючыся на цвярдзейшае.
— Но, родны, но! Паднатужся! — прашу я. — Яшчэ трошкі...
І пнуся дапамагчы каню, здаецца, чую, як пахруствае штосьці ў плячы і ад пляча — назад, у бок хрыбетнік.
— Яшчэ, Гняды! Яшчэ...
Стала лягчэй. Колы, адчуўшы цвярдзейшую глебу, круціліся вальней. Можна было аддыхацца. Можна спытацца ў Івана, што — што якое.
— Што — што якое? Што — сама ведаеш? — пытаюся.
— Ці мала што! — адмахваецца той, выціраючыся рукавом ватоўкі. — Група Ігната Засекі на чыгунцы бой прыняла. Як яшчэ здолеем перабрацца на той бок з абозам? І раненыя ёсць, і жанок з дзецьмі ды клункамі замнога...
— Куды ж ім, з дзецьмі ды са скарбам сваім?
— Тое і яно, што няма куды, сястрычка!
Заржаў Гняды, які ўжо больш упэўнена пакульгваў па звілістай лясной дарозе, размытай дажджамі, усцяж у калдобінах, поўных халоднай, чорнай зараз, як дзёгаць, гразі. Конь сам імкнуўся абмінуць іх, бы разумеючы іх небяспеку, і таму не-не і чуваць было, праз чаўканне гразі, як трэцца фурманка аб пашарпаныя, там-сям абламаныя голлі асінак ці алешніку, які амаль спрэс шчыльна абступаў дарогу.
Зноў пачаў церусіць дождж, і я тужэй зацягваю канцы хусткі, пахукаўшы на застылыя, ліпкія ад гразі пальцы.
— Сагрэць, сястрычка?
Азіраюся на Івана, на яго голас, спакойна-ўсмешлівы, быццам вось-вось звыкла загучыць чарговы вясёлы яго жарт, і заўважаю, што Іван гэткі ж вымаклы, як і я, — толькі вышэй, да самага верху, запэцканы граззю яго боты, што Іван гэткі ж стомлены, як і я, — колькі доўгіх дзён пераходу няголены, з пачырванелымі ад бяссоння вачыма. Каб не аўтамат на грудзях — чыста бяздомны, хворы валачобнік...
— Ты, Іван, яшчэ жартуеш?
— Чаму ж жартую? У біклажцы трохі булькае. Зробім па глытку — крыху сагрэемся. Як?
Хачу адмовіцца. Штосьці далёкае, даваеннае ўва мне не пагаджаецца. «Жанчыне? Самагонку? З біклажкі?» — стомлена гудзе, здаецца, само цела. А голас — зноў гэты голас! — аднекуль з цёмнай, страшнай глыбіні, адтуль, дзе павінна быць у чалавека душа, пасміхаецца: «А пяты дзень мясіць халодную гразь жанчыне можна? А, надрываючыся, папіхаць гружаную фурманку? А не мець магчымасці не тое што памыцца, касу як след прычасаць? Адпі! Глыні! Усё роўна...»
— Давай, як ёсць, — паварочваюся да Івана. — А то і праўда, зубы клацаюць ад холаду. Пасушымся ж, адагрэемся, відаць, няскора...
— Пакуль не паабсякаем хвасты, не адарвёмся ад немцаў, то не адагрэемся, сястрычка. Гэта ўжо факт.
Бяру ў яго з рук адвінчаную біклажку і, заплюшчыўшыся, стараючыся не дыхаць, не ўдыхаць рэзкі, непрыемны пах, раблю вялікі глыток. Стрымліваю кашаль, які рвецца з апечанага горла. Кашляю. Адчуваю, як расцякаецца ўва мне нязвыклае, незнаёмае цяпло, і, каб патушыць Іванаву спачувальную ўсмешку, раблю яшчэ адзін вялікі глыток.
— О-го, якая ты ў нас храбрая!
— У гэтай храбрай адзін зуб другі зуб даганяе — у адно не сабраць. Тут не тое што самагонкі... Но, Гняды, но! Ідзі, родны!
Іду колькі крокаў паперадзе Івана. Стала цяплей. Ці мо проста напружанне, здранцвенне, выкліканае золлю і стомай, аслабла — і кроў хутчэй пабегла, і думкам стала вальней. Не пра сябе, не пра сваё, як звычайна, думаецца, а пра ўсё, што вакол, пра ўсё, чаго позірк кранаецца.
Дзень як дзень. Не горшы, не лепшы. Дождж цярусіць, дык жа восень, самы час дажджам. Чалавеку непрыемна, а лес парадзеў, пасвятлеў. Нават нізкае шэрае неба не можа прымусіць яго быць змрочным, гэткім жа шэрым, як дзень. То бярэзнік усё асвеціць, то — вунь справа, дзе вышэй! — касцёр сасны галінастай...
Дарога не праз алешнік прадзіраецца, а праз зараснік дубцоў голых — кусты венікамі тырчаць ды на кожнай бязлістай галінцы — россып срэбных лісточкаў-кропелек. Зачэпіць фурманка — асыплюцца, і я чую ціхі стук іх па апалым лісці. Праз чаўканне гразі і пафыркванне Гнядога — ціхі стук лісточкаў-кропелек...
— Іван!
— Я тут, сястрычка. Як ліст перад травой.
— Скажы, — не зважаю я на яго тон, — вось мы бачым, чуем дрэвы, кусты, траву, а яны нас бачаць? Яны чуюць?
— Хто? Дрэвы і кусты?
— Ага. Хоць бы і зараз! Тыя дрэвы і кусты, паўз якія мы ідзём, чаўкаючы граззю. Чуюць?
— Напэўна, чуюць... Яны ж жывыя, як і мы, — крыху разгубіўся Іван. — Чаго гэта ты раптам пра дрэвы, пра кусты згадала? Другі год жывём пад іх скляпеннем — пад аховай іх, і раптам...
— Ды не раптам, Іван. Малой я часта з імі размаўляла — малой я ўмела з імі размаўляць! А цяпер жыву ў лесе, сярод дрэў, чую іх галасы — і не разумею. Значыцца, і яны мяне не разумеюць, не зразумеюць.
— Тут людзі адзін аднаго не заўсёды разумеюць, а то дрэвы...
— Ты не смейся, Іван. Над гэтым нельга смяяцца: раней за ўсім гэтым бог быў, а цяпер... мы не ведаем, што цяпер.
— Як жа не ведаем, сястрычка? Прырода. Сусвет! І мы — толькі пясчынкі ў гэтым сусвеце.
— Ніякія мы не пясчынкі, — падшукваю я словы, адчуваючы, як цяжкімі хвалямі пераліваецца, перакочваецца ўва мне цяпло, нават галава часам пачынае кружыцца. — А мы — хіба не прырода, мы — хіба не сусвет? Вось я... Я ў сябе стала ўвесь час услухвацца. Верыш, такога часам наслухаюся, што вар’яцець пачынаю: кожная тканка сваім голасам вядзе. А душа не адгукаецца. Няма душы.
— Сплюнь, Ніна! — даганяе мяне Іван. — Што ты гаворыш? Душы няма... Што ж тады ў табе баліць, словы балючыя выштурхваючы?
— Не баліць... Адбалела, відаць.
Я спыняюся, паварочваюся да яго, заўважаю занадта пільны яго позірк і ціха, па слову, з нечаканай злосцю паўтараю, тыцкаючы сябе ў грудзі:
— Не баліць. Адбалела. Няма чаму там балець. Няма! Выгарэла. Крывёй сцякло-выцекла.
— Што ты, сястрычка, што ты? — палохаецца Іван, спрабуючы ўзяць, супакоіць маю руку, якой я тыцкаю, тыцкаю сябе ў грудзі. — Табе ж дзевятнаццаць гадоў, ледзь мінула дзевятнаццаць.
Я вырываю руку, адварочваюся ад яго і чаўкаю па гразі, даганяючы фурманку. Дзевятнаццаць гадоў... Якое значэнне мелі і маюць гады, шмат іх пражыві ці мала? Іншыя да старасці, да смерці не разумеюць, іншыя старымі і нараджаюцца. А і тыя і другія ззаду гады слупкамі расстаўляюць — адмеціны. А ў мяне адна адмеціна — страта. Да яе — жыла...
— Нін, га, Нін? — гукае Іван. — Дарма ты пра тое, што прырода нас не чуе, не разумее. Зірні: пасля слоў тваіх дзень яшчэ больш спахмурнеў і дождж нібыта спарнейшы...
Маўчу. Злосці ўжо няма. Але і слоў таксама.
— Хочаш, як скончыцца івайна, я прыдумаю гэткі апарат, гэткі прыёмнік, праз які можна будзе з дрэвамі, з кветкамі размаўляць? Хочаш? Зраблю — і першы прыёмнік табе падару. Самы першы.
— Но, но, Гняды!
— Думаеш, не здолею? Я ж радыёінжынер, радыёхвалямі магу кіраваць — зусім як ты Гнядым. Нават лепш. Бо мне тэхніка дапамагае, а ў цябе і дубца ў руцэ няма. Я і цяпер тое-сёе магу. Вось глядзі!
Міжволі паварочваю голаў. Іван, адступіўшы ад дарогі, стаіць на шырокім абамшэлым пні з узнятай рукой. Заўважыўшы, што я азірнулася, пачынае дэкламаваць:
— Дожджык, дожджык, перастань! Адчапіся ад куста, ад мяне, ад сцежкі і лаві — усмешку!
Усміхаецца, узмахвае рукой, быццам сапраўды адпускаючы ўсмешку. Я прасачыла за ўзмахам і... Відаць, я проста раней не заўважыла, увагі не звярнула: дождж перастаў. Не імжыць. Неба не павышэла, але цісне, гняце нібыта і менш. Удалы жарт, нічога не скажаш!
Адварочваюся, каб Іван не згледзеў на маім твары ўсмешку.
— Но, но! Варушыся, Гняды!
Дарога пасушэла: выбраліся з лагчыны. Гняды ступаў весялей, чуючы палёгку, чуючы хуткі адпачынак, — весялей цокалі капыты па ўхабістай дарозе. А я, праз міг забыўшыся і на Гнядога, і на аціхлага, непадалёку, за спіной, Івана, думаю пра тое, што жыццё, страціўшы сваю прывабнасць, ніколі ўжо не адкрые мне сваёй таямніцы. Я даўно не разумею яго галасоў. А часам і не чую іх.
Вось жа слухаю, услухаюся! А чую толькі чаўканне гразі пад сваімі мокрымі, цяжкімі ботамі ды, зрэдку, калі зачэпіць фурманка якую голую алешыну, — ціхае пастукванне срэбных лісточкаў-кропелек па апалым, яшчэ не сшэрхлым лісці...»
Ніна прагна ўдыхала гарачы пах зямлі — пахла менавіта не сухой травой, не падвялым ад сонца яблыневым лісцем, а зямлёй. Добра ўгрэтай, перасохлай без дажджу — які ўжо тыдзень! — зямлёй. Гарачы пах гэты не змагла перабіць нават згадка, у якой імжэў дождж, чаўкала пад ботамі гразь, а словы і пачуцці дыктавала трывога за той доўгі пераход, за хлопцаў, якія вялі бой на чыгунцы, каб людзі, вялізны, расцягнуты, здавалася, па бясконцай лясной дарозе абоз, хлынулі ў адбіты, вызвалены калідор і выйшлі з акружэння, з-пад агню нямецкіх мінамётаў.
А салаўя ўжо не чуваць. Паляцеў з саду. Ці мо проста аціх, вечару чакае, першых бухматых зорак.
Неўзабаве і вечар, падумала Ніна. Цені ўжо ляжалі па ўсім садзе, шырокія, нерухомыя. Як намаляваныя на танюткім бязважкім палатне, якое лёгка трымала на сваіх лістках трава. Ніна ступала — і палатно рвалася, зусім нячутна рвалася, і на траве нейкі час уздрыгваў лёгкі Нінін след. Яна азірнулася раз, і другі, і трэці. Пакуль не схамянулася: за ёй жа маглі назіраць з акна! Ды і абход, відаць, Дзмітрыеўна скончыла. Колькі той бальнічкі! — дваццаць чатыры ложкі, ды і тыя сёння не ўсе занятыя...
Голас Дзмітрыеўны быў чуваць з чацвёртай палаты. Што яна казала, Ніна не ўслухвалася надта. Прайшла ў яе кабінет — там жа было загадана чакаць! — і, чакаючы, апусцілася ў крэсла, бліжэй да акна. Акно выходзіла ў двор, а ў двары было зараз пуста. Павяла позіркам па пакоі: шкапчыкі (адзін з кнігамі, другі з бліскучым інструментам), стол, на стале стосік папак, папер доктарскіх, тэлефон... Быццам прыгадаўшы што, ускочыла, падышла да стала, пашукала вачыма і знайшла (тырчаў з-пад верхняй папкі) сіні тэлефонны даведнік. Аўтобусная каса... 3—39...
Абапёршыся на стол, набрала патрэбны нумар.
— Каса? Гэта аўтобусная каса, пытаю? Мне аўтобус патрэбны, на Запярынне. Аўтобус! На Запярынне! Калі ён... Уранку? А сёння, вечарам? Адзін толькі? Не даязджае? Дзякуй...
— Каму гэта ты звоніш, галубок?
Трубка ўпала на рычажок, жаласна дзынкнуўшы.
— Даведку хацела... — пакасілася на тэлефон Ніна.
— А-а! Ты сядай, сядай. Я колькі запісаў кароткіх зраблю.
Ніна апускаецца на крэсла. На тое ж. Бліжэй да акна. У двары ўжо колькі хворых — сабраліся ўкруг Ігналя Яўдохіна, штосьці слухаюць, у любы момант гатовыя зарагатаць. «Зноў Ігналь свае байкі баіць!» — мелася адвярнуцца ад акна Ніна, але чамусьці марудзіла, усё пазірала на Ігналя, на тое, як ён размахваў адразу абедзвюма рукамі і гаварыў, гаварыў штосьці, пабліскваючы вачыма. Цёмныя ў яго вочы, цыганскія...
— Давай пагамонім сур’ёзна, а? — загаварыла Дзмітрыеўна, складваючы і адсоўваючы паперкі. — Даўно мы з табой у вочы адна адной не зазіралі, так даўно, што і не прыгадваецца які такі момант. Нібыта і на вачах ты ў мяне, а я ў цябе ўвесь час, а вось жа — кожная сваёй сцежкай ходзіць.
Ніна міжволі намацала рукой у кішэні пакуначак, які падарыў ёй прафесар.
— Да-а, не тое дзіва, што гады хутка мінаюць, а тое, што мы гэтых гадоў не заўважаем, — цішэй, расцягваючы словы, дадала Дзмітрыеўна, узіраючыся ў яе твар, і быццам схамянулася, заспяшалася перайсці да галоўнага. — Згода твая патрэбна, галубок. Згода на мужны крок. Так, так, на мужны! — на вельмі неабходны крок у тваім жыцці. Вучыцца хачу цябе паслаць, Ніна...
— Ш то-о... Што? — перахапіла раптам дыханне Ніне.
— Вучыцца хачу цябе паслаць. Вучыцца на медсястру, — голас Дзмітрыеўны загучаў больш цвёрда, і ў ім чулася крыху грубаватая пяшчота. — Чаго, запытацца, спалохалася? Курсы перакваліфікацыі медсёстраў адкрываюцца ў вобласці. Для тых, хто дзесяць—пятнаццаць год таму, як вучыўся. Сама для цябе.
— Смяешся, Дзмітрыеўна? — спрабавала схаваць разгубленасць Ніна. — Чаго гэта ты раптам жартаваць надумала?
— Дурніца ты, галубок. Калі гэта я з цябе смяялася? І які смех там, дзе пра дзела — важнае не адно для цябе, заўваж, дзела! — гаворка ідзе? Я табе пра вучобу — пра курсы кажу!
— Якую яшчэ вучобу? — агрызнулася Ніна на мякка вымаўленую «дурніцу». — дзесяць, і пятнаццаць год таму я падлогу падцірала ды пасудзіны выносіла.
— Не толькі падлогу падцірала і пасудзіны выносіла. Не толькі, галубок. Забылася, як асісціравала мне? Як не адно сястру — урача, як трэба, замяняла? Думаеш, не ведаю, што дасюль за маладзенькіх недарэк часта ўколы робіш? Думаеш, не бачу, як за кожным маім рухам сочыш, калі хворага абследую?
Дзмітрыеўна ўскочыла з-за стала і цяпер тупала па невялікім пакойчыку ўзад-уперад перад Нінай.
— Я вінавата, што да смутку твайго прыслухвалася, што слабой цябе задоўга лічыла — раней трэба было ўмяшацца, раней настаяць, каб вучылася: не нянечкай, а медсястрой — урачом ты магла ўжо быць сёння, Ніна. А я ўсё: галубок, галубок...
Заўважыўшы, як марна спрабуе выкараскацца са сваёй разгубленасці Ніна, часта міргаючы і цярэбячы рукамі крысо халата, Дзмітрыеўна змаўкае. Спыняецца. Знешне супакойваецца. Адсунуўшы крэсла ад стала, садзіцца якраз насупраць Ніны і лезе ў кішэню па цыгарэту. Нечакана быццам забываецца на свой рух і, папраўляючы акуляры, гаворыць ціха, не хаваючы смутку:
— Чалавек не заўсёды выходзіць пераможцам у барацьбе за жыццё, таму што не з сабой, не са сваёй слабасцю змагаецца, а з жыццём. Шмат пра каго гэта — праўда. І пра мяне.
— Хутчэй гэта ўжо — пра мяне, — мармытнула Ніна, насцярожыўшыся ад нечаканага смутку, ад яго балючых нотак у голасе Дзмітрыеўны.
— Не, галубок. Ты не ўступала яшчэ ў гэту барацьбу. Ты жыла. Гэтак жыла, як прырода твая патрабавала. І верыла, верыш, што душой ад жыцця адвярнулася. А гэта ты ад сябе адвярнулася, ад барацьбы, якую трэба за сябе, за будучыню сваю весці. Нават калі гэта будучыня —усяго некалькі наступных гадоў ці імгненняў...
Зноў міжволі намацала Ніна рукой у кішэні халата невялічкі пакуначак. Сцяпанавы пісьмы. Штосьці ў словах Дзмітрыеўны было адтуль, з тых пісьмаў, хоць не пісаў Сцяпан гэткіх слоў, не казаў.
— Справамі мы толькі перад іншымі апраўдваемся, перад староннімі, — па-ранейшаму ціха, не хаваючы смутку, казала далей Дзмітрыеўна. — Перад сабой не апраўдаешся. Ні за адно паражэнне не апраўдаешся, колькі б ні апраўдвалася.
— Бог з табой, Дзмітрыеўна! Ды на цябе цэлы раён гатоў маліцца. У цябе — якія паражэнні?
— Цэлы раён, кажаш? А мне аднойчы здалося, што я магу цэлае чалавецтва ўратаваць. Ад пухліны злаякаснай. Назіранні цікавыя былі. Надумала сёе-тое... Патрэбны былі доследы, даследаванні. Але ж яны будучыні былі патрэбны, а людзі захворваюць штодня. І дапамогі штодня чакаюць. Ад людзей не адвернешся, ад будучыні, атрымалася, можна. Вось так, галубок. І табе, жадаючы таго ўсім сэрцам, не дапамагла. А ты кажаш...
— Ды каб не ты... Каб не ты... — ускочыла цяпер Ніна. — І зусім бы я не выжыла, каб не ты!
— Выжыла б, Ніна. Да таго, каго яна ад самага краю магілы адпускае, смерць доўга тварам не паварочваецца. З практыкі ведаю. Мы з табой разам — адна адной — выжывалі. Ды яшчэ болем чужым, які заўсёды здаецца большым, чым свой. Ды ты сядай, сядай, чаго ўсхапілася? Пра аджытае я кажу, не пра сённяшняе. Не паспавядацца перад табой хачу, пагаманіць з табой.
— Які з мяне субяседнік? — адмахнулася Ніна, апускаючыся ў крэсла. — І з прафесарам прамаўчала, і з табой вось...
— Цудоўны ён чалавек, Віктар Юр’евіч! Добрай сілай сваёй прыгожы. Пасля інфаркту, у гэткую спёку ехаў да нас... Да цябе. Сцяпана ён больш чым сына роднага любіў, і ў табе гэтую любоў знайшоў. Так ён мне сказаў, з тым паехаў.
— Але ж...
— Усё ён зразумеў. Праз мяне. Што ведала, што магла расказаць, расказала.
— Не! Асудзіў ён мяне, Дзмітрыеўна. Я адчула. За тое, што адступілася ад былога, і прозвішча вось памяняла... Ды і сама я сябе асуджаю: за што чаплялася? Што адпіхнула? Што на што памяняла?
— Ну-ну-ну, галубок! Не ты жыццём распарадзілася, яно — табой. І нічога заведама страшнага ў тым няма.
— Хочаш сказаць: не я першая?
— Хачу сказаць: страшна тое, што ты сабой кепска распарадзілася. Не за чалавека, не за Павэлка замуж выйшла, а за прыпамін.
— Ён...
— Чакай! Выслухай спярша. Не пра яго гаворка, пра цябе. Я даўно збіралася табе сказаць: прыгледзься да свайго Павэлка, знайдзі ў ім штосьці, павагі вартае, як не любові, — да яго ж, не да каго іншага зрабіла ты некалі крок, паратунку шукаючы. Ёсць жа, была прычына! І не ад былога ты адступілася, галубок, не: назад, у прыпаміны, ты сябе штодзень ледзь не на ланцугу валакла. На момант прасвятлееш тварам, заглыбішся ў справу — і зноў адбіваешся, выплёўваеш усмешку... Ад жывога адступаешся... І я, дурніца, маўчала, маўчаннем сваім патурала.
— Дзмітрыеўна!
— Што — Дзмітрыеўна? Старонні чалавек, Віктар Юр'евіч, які знаць цябе не знаў да майго расказу, адразу разабраўся, адразу ўмяшаўся, а я... Няма ў мяне больш блізкага тут чалавека, чым ты, Ніна, а я — не разабралася, не ўмяшалася, за справамі ды за клопатамі галоўнага не ўбачыла: пры мне ты была ўсе гэтыя гады, а не са мной. Пры мне... Быццам сама я табе гэта месца вызначыла. Вось што горка, галубок. Вось у чым мая віна перад табой.
— Нешта я тут не разумею, — спахмурнела Ніна. — Чалавек — гэта я, значыцца! — не хоча... не хацеў жыць, а ўсе іншыя ў тым вінаваты?
— Не ўсе іншыя. А тыя, хто любіць цябе. Пра сябе я. Пра Павэлка...
— Ніхто перада мной не вінаваты! — рэзка, занадта рэзка (хліснула па сэрцы названае імя!) кідае Ніна, адварочваючыся да акна, і, адчуўшы раптам сорам за свой тон, за рэзкасць, мякчэй, быццам просячы прабачэння, дадала: — Перада мной адна вайна вінавата, а я — перад усімі. І перад Сцяпанам, і перад прафесарам, дзядзькам Сцяпанавым, і перад табой, Дзмітрыеўна, і... перад Павэлкам.
— Ну, вось, — здымаючы ўзніклую напружанасць, усміхнулася Дзмітрыеўна. — Ясна, што пракурора між нас няма, адны вінаватыя.
— Адпусціла б ты мяне ў водпуск, Дзмітрыеўна! У Запярынне хачу паехаць. Трэба мне...
— Як трэба — значыць, паедзеш. Толькі ненадоўга. На тыдзень. Праз тыдзень курсы пачынаюць працаваць.
— Дык я ж...
— Не спяшайся аднеквацца, галубок: тут не тое што ўзважыць усё раз і другі раз трэба — тут і да мяне, да майго слова прыслухацца не лішне. Маё ж слова: згаджайся, настройвайся на вучобу! Я ўжо і ў вобласць званіла, месца табе там пакінулі... Баяцца няма чаго: практыка ў цябе ёсць, веды набудзеш. І я дапамагу, як помач маю прымеш.
— Ды жа людзі будуць смяяцца, Дзмітрыеўна! Скажуць: сорак год бабе, а яе за парту...
— Людзі будуць смяяцца, калі ты і далей зневажаць сябе будзеш — цішком у краму бегаць, гарэлку пацягваць, апускацца! — пасуровела тая. — Над тым, хто вучыцца, каб рукам сваім таленавітым лягчэй было, ніколі ніхто не смяяўся. Я жорстка зараз гавару, галубок, бо не хачу і не буду надалей рабіць выгляд, што нічога не бачу, што ўсё добра, як добра.
У Ніны крывіўся твар. Зморшчынка на пераноссі здавалася ёй балючым рубцом, быццам адкрылася раптам старая, забытая ўжо рана. Ніна няўзнак пагладжвала яе і ўсё шукала, і ўсё не знаходзіла пярэчанняў, хоць нечага вартых у гэты момант.
Сесці за парту... Вучыцца... Калі б гэта раней! Хоць на дзесяць гадоў раней, калі наперадзе быў яшчэ нейкі прамежак часу. Ды тады ні ёй, ні нават Дзмітрыеўне не прыйшло б гэта ў голаў. Усё — прафесар, Віктар Юр’евіч. Яго гэта валя. Яго і Сцяпанава...
— І Сцяпан бы табе, Ніна, гэта сказаў, — як падслухаўшы яе думкі, спакойна сказала Дзмітрыеўна. — За сябе, за будучыню сваю трэба змагацца. Нават калі гэта будучыня — усяго некалькі наступных гадоў ці імгненняў. Як у яго, калі ён пісаў...
Яна паднялася. Пасунула на месца крэсла. Дастала цыгарэту і шчоўкнула запальнічкай. Зацягнулася, кольцамі выпускаючы дым і задумліва сочачы за тым, як яны раставалі ў паветры, дадала: — Я зазірну да цябе вечарам. Сама пагавару з Павэлкам. Калі твой аўтобус?
— Раніцой, — не глядзела на яе Ніна, уелухваючыся, як цяжкімі хвалямі пераліваецца, перакочваецца ў ёй нязвыклае, незнаёмае цяпло, нават галава пачынае кружыцца.
Гэткую калатнечу перажылі! — супіў бровы Павэлак, узіраючыся ў фотаздымкі, у дакументы на стэндах школьнага музея. Ля аднаго з іх — ля шматка падпольнай газеты «Бальшавік Палесся» ад 23 мая 1943 года затрымаўся.
«Немцы, як правіла, у кожнай хаце лажылі ўсю сям’ю на падлогу, тварам да зямлі, і пачаргова расстрэльвалі разрыўнымі кулямі з пісталетаў у галаву. Многіх дзяцей бандыты падкідвалі ўверх і на ляту стралялі ў іх...»
Не дачытаў. Не мог. Пачало ўздрыгваць павека... Гэткую калатнечу перажылі!
Колькі, здаецца, фашысцкай погані знішчылі за вайну, а газеты пішуць: зноў галаву падымаюць. Цяпер ужо не фашысты, а неафашысты. Адна халера!. — Відаць жа, і ў неа-Гітлера нехта меціць, нічыю маці не памінаючы!
Усё ў ім пачынала клекатаць, быццам не было гэтых мірных гадоў з часу вайны. Быццам не над лістком з дзіцячага сшытка, не над дакументам, пажаўцелым ад часу, стаяў Павэлак, а над адкрытым долам, у які складалі і складалі мёртвых: байцоў, сяброў-партызан, старых, жанчын, дзяцей. «На ляту стралялі...» — усплылі словы, толькі што прачытаныя. Гэтак жа маглі і яго сына... Паўла... яшчэ тады... Штосьці забалела, заныла ў ім, і Павэлак на міг заплюшчыў вочы, знерухомеў, адпачываючы, спрабуючы вызваліцца ад гэтага незнаёмага болю.
«—РАНЕЙ СМЕРЦІ НЕ ПАМІРАЙ, ГАЛУБОК!
Чую голас Дзмітрыеўны і не разумею, як я магу расчуць яго ў гэткім шалёным гудзе, у няроўным, напоўненым стралянінай гуле. Гудзе ўзаранае мінамётамі паветра. Гудзе, хілячыся ўсё ніжэй да краю лесу, неба. Гудзе ўздыбленая, здаецца, перад самымі вачыма чыгуначным насыпам зямля. І гуд гэты нейкім чынам пачынаецца ўва мне — у маёй крыві, шалёна разагнаным тым страшным ударам, які гэпнуў мяне доле, перш падкінуўшы, адарваўшы ад ланцужка нашых агнявых кропак — адной з такіх кропак быў я... Чаму — быў? Я ж вось — жывы! Я чую гарачы гул крыві, бачу няроўны, бліжэй да лесу, да нас, узрыты мінамі лапік зямлі, які чамусьці расце ўшыркі, адсоўваючы, цеснячы нас ад чыгункі да лесу. Я страляю — страляю ў бок чыгункі, ад якой адгароджаны гэтым шырокім няроўным лапікам мокрай зямлі. Я помню, што мне трэба туды, на той бок, і таму страляю, ледзь толькі мільгане на адлегласці позірку цёмная, прыгнутая, быццам прыплюснутая каскай, фігурка.
— Куды?! Куды, маць тваю...
Адкуль яно ўзялося тут, гэта хлапчанё? Абоз жа быў надзейна прыкрыты нашьш заслонам, за кіламетр адсюль!
— Ку-ды?!
Крычыць Гнась. Ці я сам крычу, падаўшыся крыху наперад, туды, дзе пятляе, кружыць, кідаецца між варонак дзіця, хлапчук гадоў сямі, ачумелы ад страляніны, ад страху, ад уздыбленай пад нагамі зямлі. Ён разгублена, па-птушынаму, узмахвае рукамі, чапляючыся за прастрэленае з двух бакоў паветра, балансіруючы на тонкай, нябачнай нітачцы жыцця, што яшчэ трымціць перад ім, што яшчэ не абарвалася...
На міг аціхла страляніна. На міг стала так ціха, што я міжволі хітаю галавой, атрасаючы нязвыкла цяжкую цішыню, і тут — урываецца, уламваецца ў вушы пранізлівы дзіцячы крык:
— Ма-ма!!
На крык гэты, напярэймы яму — насустрач страляніне, якая ўсчалася з новай сілай, кідаецца з-за прыкрыцця жанчына. Гнась спрабуе спыніць яе, штосьці крычыць — бачу балюча скрыўлены крыкам яго рот і шалёныя вочы, і раптам разумею, што гэта жанчына — Ніна. Не пазіраючы ўслед ёй, бачачы толькі балюча скрыўлены крыкам твар сябрука, ведаю: гэта жанчына — яна. Ніна!
Хачу закрычаць, хачу спыніць Ніну — вусны не слухаюцца. Сутаргай звяло рот, твар. Сутаргава, аберуч сціскаю аўтамат. Яшчэ міг — і ён хрусне, як цацачны, у збялелых ад натугі пальцах... Падкінуты невядомай сілай, выпрамляюся на ўвесь свой рост, здаецца, чапляючы шапкай нізкае шэрае неба, і бачу: ужо амаль дабегшы, ужо амаль пераняўшы ачумелае ад страху дзіця, падае на свае выпрастаныя да яго рукі Ніна — адначасова з ім, з хлапчанём. Раблю крок — і зноў падае на свае прасцёртыя да дзіцяці рукі Ніна... Ступаю яшчэ адзін крок — і зноў, зноў, як у першы раз, падае адначасова з хлапчанём Ніна, скошаная нямецкай куляй.
— Сукі!! Сукі, маць вашу!
Я не адчуваю, што бягу. Падкінуты невядомай сілай, імкнуся насустрач страляніне, туды, дзе ўпала тварам на рукі Ніна, — і адсоўваюцца, аціхаюць стрэлы, і вузее, змяншаецца лапік уздыбленай зямлі паміж мной і чыгуначным насыпам. Калі ўзрываецца — зусім побач — цішыня, бачу, як няроўным, шчыльным ланцужком набліжаюцца хлопцы да чыгункі, выбіваючы з-за насыпу фашысцкую навалач...
— Пацярпі, галубок! Ужо хутка... Хутка...»
Павэлак пазіраў прама перад сабой, на сцяну, на раму, у якой бачыў сямігадовага хлопчыка з раскінутымі па-птушынаму ручанятамі і ашалелымі ад страху вачыма. Забілі тады таго хлопчыка, з кулямёта па ім і па Ніне стралялі. Ніну параніла, а малога чаргой наскрозь прашыла. Пахавалі яго разам з усімі, хто загінуў, пераход праз чыгунку забяспечваючы. Пахавалі ўскрай лесу...
Думалася пра гэта балюча. Але боль, хоць і не пацішэў, усё ж мучыў (Крыху меней: адладзілася дыханне, не таўклося бязладна ў грудзях сэрца, перасталі ўздрыгваць, пацяжэлі, наліліся незнаёмай стомай рукі.
Стома распаўзалася ў ім, расла. Ён адчуў, што калі не вызваліцца з яе цяжкога халоднага павучыння зараз, не марудзячы ні хвіліны, то ўжо нішто не адарве яго ад балючых прыпамінаў. Вайна жыла ў ім асобна ад усяго астатняга — і ўсё астатняе было звязана з вайной: і дом, ацалелы ў тую калатнечу, і цішыня ў доме, якую ніколі не парушыў голас, плач дзіцяці, і адчужэнне, адчужанасць, што ўсё расла паміж ім і Нінай, і атрыманае сёння пісьмо. Усё было звязана з вайной, на ўсім яго жыцці ляжала яе чорная, страшная пячатка. Гады і гады мінулі, пачаў згінацца пад іх цяжарам Павэлак, а і год, і два, выхапіўшы іх з пражытага, нічым, здараецца, не ўспомніць. А той час — тыя тры гады! — хоць на імгненні раскладвай: так ярка, так выразна ўрэзаліся ў памяць, так надоўга — на ўсё жыццё — вызначылі ўсё ў ім. На ўсё жыццё...
— Паспелі агледзець усё, Павел Пятровіч, пакуль я ўпраўляўся?
Павэлак рэзка павярнуўся, не паспеўшы сагнаць з твару балючую грымасу: ён не чуў ні крокаў настаўніка, ні таго, як рыпнулі дзверы, прашчаміўшы рыпенне нягучным стукам.
— Вы кепска сябе адчуваеце?
— Не, не! — заспяшаўся Павэлак, адступаючы ад рамы. — Прыгадалася вось... Не хацеў, а прыгадалася...
— Пра сябе знайшлі? Пра свой...
— Не знайшоў, — перапыніў ён настаўніка. — Што там — пра сябе разглядваць?
— Ну, як жа, як жа, Павел Пятровіч! Не з вашых расказаў, па сведчаннях таварышаў вашых... Вось зірніце!
Іван Панцеляймонавіч мякка ўзяў яго пад руку і падвёў да аднаго са стэндаў.
— Здымак аматарскі. Слава Вайцяшонак рабіў. Але ж памяць пра тую сустрэчу ў школе засталася. Тут і запісана ўсё. Зірніце!
Павэлак пакасіўся на цьмяны здымак, абвёў позіркам намаляваны лес, пераскочыў лісток, на які паказваў Іван Панцеляймонавіч, затрымаўся на іншым, на тым, дзе было напісана, што за мужнасць, праяўленую ў барацьбе з фашысцкімі захопнікамі, сувязная партызанскага атрада Фрося Гуцькава была ўзнагароджана ордэнам. У сорак чацвёртым. Пасмяротна. За год да таго загінула. У канцлагеры...
— Гэта дакументы, якія належаць гісторыі, — перапыніў яго думкі Іван Панцеляймонавіч. — Сказаць, што цяжкі, складаны быў перыяд у гісторыі, — гэта нічога не сказаць. Лёгкіх перыядаў, ведаеце, у гісторыі развіцця дзяржавы — любой дзяржавы! — не бывае. Ёсць лёгкае, аблегчанае ўспрыманне, і тут нямала залежыць і ад гісторыкаў, ад іх разумення і ад іх вытлумачэння прычын і ўзаемасувязей. Я падбяру вам тое-сёе з літаратуры, з таго, што ёсць у мяне. Калі цікавіцеся, пачытаеце.
— Пачытаю, як дасцё. Але хіба зменіць, пераменіць гэта хоць штосьці? Урок — ён хутчэй на паперы ўрок. У кнігах. А ў жыцці ўсё ідзе, як ідзе. Як ішло. Ні на якія ўрокі не зважаючы.
— Ну, мілейшы Павел Пятровіч! Так мы з вамі ўсю філасофію перакрэслім. «Ідзе, як ідзе» — гэта ад няведання законаў грамадскага развіцця. Ёсць жа законы. Ёсць жа палажэнні марксізму-ленінізму.
— Ды не пра палажэнні я, Іван Панцеляймонавіч! Я да чаго гэта... Гэткую калатнечу перажылі. Мёртвых мільёнамі лічылі. Супраць фашызму, як супраць чумы, розныя народы ў барацьбе аб’ядналіся. Міжнародныя могілкі, можна сказаць, у кожным былым канцлагеры... А сёння? Сёння газеты пішуць: зноў фашызм голаў падымае. Рэваншысты, неафашысты... Як ні называй, сутнасць тая ж, фашысцкая, як і раней. Значыцца, урок — не ўсім на карысць. Правільна я разумею?
Сам сабе здзіўляўся зараз Павэлак: ніколі гэтулькі многа ён не гаварыў. Ды яшчэ пра палітыку! Перакінецца колькімі словамі з Гнасем ці з Пахомам. А то і проста пабурчыць сам з сабой над газетай, сплёўваючы крышынкі махоркі ці надакучлівы кашаль, і ўсё. І ні пра якія ўрокі гісторыі не думае. Скрозь жа: каму ўрокі, а каму — барышы. І не яму, Павэлку, у тым разбірацца.
— Вы настаўнік. Вам лепей усё відаць. Ды здаецца мне: сілу толькі сілай зможаш. Колькі б мы ні ўспаміналі былое, колькі б музеяў ні адкрылі, а ўспыхне новая чума ў Еўропе — зноў з ёй змагацца давядзецца. Капіталісты свае ўрокі з гісторыі выводзяць.
— Правата — гэтаксама сіла, Павел Пятровіч, — задумліва ўзіраючыся ў Павэлкаў распараны твар, сказаў настаўнік. — Праўда, калі яна становіцца ўсенароднай, усясветнай, — перамагае варожасць і неразуменне.
— Напэўна ж. Без праўды як? Ды вось я думаю: страшнай навалай была вайна. Страшныя дакументы па сабе пакінула. І згадкі гэтаксама... І ўсё ж тады ясна было: хто вораг, хто свой, хто вораг сярод сваіх — усякі па-свойму выявіўся. І што рабіць, было зразумела — ворага біць, зямлю сваю вызваляць, калі сын ты ёй. А сёння нібыта ўсё паціху заблыталася. І згадкі ад сябе не адпускаюць, хоць так, хоць гэтак ад іх адварочвайся. І жыццё чамусьці прэсным уяўляецца: нічога, як раней, ад цябе не залежыць, нікому, апроч брыгадзіра, калі ў брыгадзе з работай не ўпраўляюцца, ты не патрэбны. Нейкаму набытку свайму маленькаму парадуешся — ці мала што! — абавязкова чыйсьці касы позірк радасць патушыць... І ў газетах — трывогі зашмат. Вось і думаеш...
— Калі думаецца, гэта добра, Павел Пятровіч. Месца ў жыцці знайсці, каб адзіна тваё было, каб справа без цябе абысціся не магла, — вельмі важна. І вельмі няпроста. У вайну гэткі выбар было зрабіць лягчэй. Тут я з вамі цалкам згодны. А наконт яснасці... Далёка не ўсё было ясна і тады. Гэта з вышыні сённяшняга дня відаць, хто быў вораг, хто свой, хто вораг сярод сваіх. Тады ж і памылкі былі, і каштавалі часам вельмі дорага тыя памылкі. Ды не пра гэта зараз гаворка ў нас.
— Не пра гэта, — уздыхнуў Павэлак, пакасіўшыся на тую раму, ля якой заспеў яго настаўнік.
— Давайце паспрабуем разабрацца, Павел Пятровіч. Расставіць вехі. Для гісторыі і для сябе, — прысеў да стала Іван Панцеляймонавіч, жэстам запрашаючы і Павэлка. — Фашыстаў мы пагналі са сваёй зямлі. Іншым народам пасабілі адстаяць сваю незалежнасць. Разруху, пакінутую вайной, адалелі — голаду не далі сябе задушыць, спаленыя гарады і вёскі адбудавалі. Падужэлі настолькі, што ніякай праўды, нават самай горкай, не баімся, адкрыта прызнаём і выпраўляем дапушчаныя памылкі. Новы стыль узаемаадносін паміж дзяржавамі ствараем. Усяму чалавецтву дарогу ў космас адкрылі... Подзвіг гэта ўсенародны. Без перабольшання. Так? Але ж народ — гэта ўсе мы разам. Кожны з нас — маленькая часцінка народа, і мала, многа кожны зробіць — ад гэтага агульны набытак залежыць. Схітрыць, сподлічае хтосьці — на некага іншага яго ношка ляжа, іншы за яго несці павінны, хоць праз змогу, а павінны. У вайну за такое нярэдка расстрэльвалі: таварыша падвёў! Сёння неяк інакш трэба. Інакш спрабуем. Праз выхаванне. На прыкладах з мінулага. На яго ўроках.
— Дык я ж не супраць музея, Іван Панцеляймонавіч. Добры ў вас музей, я з удзячнасцю... — збіўся раптам Павэлак: куды яму з яго сямю класамі з настаўнікам спрачацца? — Я пра сілу, якой у сабе не чую... Раней была сіла, хай сабе і страхам падагрэтая, а зараз няма. Не чую... Гэтак і кожны, мусіць.
Словы сталі грувасткімі, цяжкімі — не пракаўтнуць: пачаў гаворку, а сам заблытаўся. І настаўніка заблытаў. Вось так заўсёды з ім: у адзін бок скіруе думкі — нібыта ўсё правільна, у другі — і там свая праўда. Прыйшоў у школу пра сваё пагаварыць — убіўся ў палітыку, і зноў выйшла: ніяк нельга было гэтай гаворкі абмінуць. І ў палітыцы было штосьці яго, Павэлкава, і тут ён не пра сваё, а ўсё-ткі і пра сваё казаў. Раней, у вайну, была сіла, хай сабе і страхам падагрэтая, а зараз няма. Не чуе ён у сабе сілы.
— Сіла — у веры, Павел Пятровіч. У веры, што робіш тую справу, якую ніхто за цябе не зробіць, і чэсна яе робіш. Па сабе знаю. Чаму, думаеце, я вам пра сябе расказаў? Месца ў жыцці знайсці, каб адзіна тваё было, каб справа без цябе абысціся не змагла, вельмі важна. І, часцей за ўсё, вельмі няпроста. Для большасці гэта месца — іх сціплае рабочае месца. А ёсць жа яшчэ творчасць. І грамадская дзейнасць, ёсць жа яшчэ сем’я, дзеці...
— Я запытацца хацеў, — асмеліўся раптам Павэлак.
— Пытайцеся.
— Хто вам пра Фросю... пра Фросю Гуцькаву паведаміў? І пра сына яе, Паўла...
— Хто? Сястра яе, Вера Сяргееўна Гуцькава. Вы яе ведалі?
— Не. Сястру не ведаў.
— Яна ў Оршы жыве. З вайны. Цудоўны, ведаеце, чалавек. Мы ўжо колькі год абменьваемся лістамі, а ўсё не перастаю здзіўляцца сіле душы яе. Дзяўчынкай — дзіцём! — пайшла за старэйшай сястрой, вернай памочніцай ёй стала ў нялёгкім жыцці пад акупантамі, у яе змаганні, а адчула тая небяспеку, ні словам не запярэчыўшы, з гадавалым сынам яе на руках падалася далей ад пасёлка, каб адтуль, дазнаўшыся пра арышт Фросі, пра катаванні яе, вярнуцца. Вярнуцца і, тоячыся, праз старую Бабаіху, падтрымаць сястру, падтрымаць яе мужнасць сваёй мужнасцю.
Настаўнік задумаўся, ці то прыгадваючы тыя далёкія часы, ці то падбіраючы наступныя словы, і хоць пазіраў ён некуды паверх яго галавы, Павэлак горбіўся пад гэтым паглядам.
— Гуцькаву ўжо ў канцлагеры пад Оршай закатавалі. За спробу ўцячы. Гэтак Веры Сяргееўне тутэйшыя людзі, з тых, хто ўратаваўся, расказалі, калі расшукала яна след сястры. Балючы след... Так ніколі і не змагла Вера Сяргееўна пераступіць цераз той след, адысціся ўбок. Сына Фросінага гадавала, пра іншы, інакшы свой лёс ніводнага разу не падумала.
— А ці вядома што пра даносчыка, пра таго, з-за каго загінула Фрося?
— Вядома. Нехта Ахрэм Гніляк. З тых паслугачоў нямецкіх, каго і вербаваць не давялося: самую паскудную — патаемную службу неслі, выглядаючы, вынюхваючы арганізатараў змагання, у партызаны ішлі, ненавіснікамі фашыстаў прытвараліся... Вось і Гніляк гэны... Шмат каго загубіў. Выкрылі яго і расстралялі. Але гэта ўжо ў сорак трэцім...
— А-а... Ну, я пайду, Іван Панцеляймонавіч, — заспяшаўся, заёрзаў на крэсле Павэлак. — Затрымаў вас. Зусім задурыў вам галаву.
Ён, не падымаючы на настаўніка вачэй, падхапіўся, ірвануў са спінкі крэсла свой пінжак, скіраваўся да дзвярэй. Затрыманы думкай, што адыход яго хутчэй нагадваў уцёкі, што ён нават не падзякаваў настаўніку за гаворку, за змарнаваны тым на яго час, павярнуўся. Не хаваючы няёмкасці, адкрыта зірнуў таму ў вочы (усё ён разумеў, Іван Панцеляймонавіч!). І на момант схіліў голаў.
— Дзякуй. Дзякуй вам за ўсё, Іван Панцеляймонавіч.
— Заходзьце. Усе нашы гаворкі, я спадзяюся, наперадзе, Павел Пятровіч.
Настаўнік ступіў да яго. Падаў руку. І Павэлак доўга, пакуль спускаўся па лесвіцы, пакуль ішоў пустым гулкім калідорам да ўваходных дзвярэй, адчуваў яго моцны сяброўскі поціск.
Перш чым ісці дадому, яна зойдзе на станцыю, удакладніць наконт аўтобуса, вырашыла Ніна. Ды і ў магазін станцыйны зазірне, мо што з прадуктаў купіць: трэба ж наварыць Павэлку чаго. Падумала і пра бутэльку — Дзмітрыеўна ж зайсці абяцала! — але, прыгадаўшы яе словы, ад гэтай думкі адмахнулася. З лёгкім шкадаваннем, але — рашуча. Не дык не! Што ж каламуціць душу зноў? Як бы там ні павярнулася з вучобай, ды Дзмітрыеўна цяпер спуску ёй не дасць. І самой ёй адступацца нельга. Не Дзмітрыеўны воля, а Віктара Юр’евіча. І Сцяпанава — праз яго, праз пісьмы, што ён перадаў ёй.
Ніна пацягілелым позіркам кранулася сумкі, у якую паклала пажаўцелыя лісткі і картку, загорнутыя ў касынку, і прыспешыла крокі. Трэба было спяшацца: у сем гадзін зачыняўся магазін, а яшчэ ж забегчы ў касу, папытацца...
Яна не пайшла праз цэнтр пасёлка, скіравалася на Пралетарскую — па ёй да чыгункі, адкуль, уздоўж палатна, яшчэ які кіламетр да станцыі. Гарачыні ўжо не было. Сонца, калі пазіраць у бок пагорка, ляцела ўніз, падчэпленае на сваіх залацістых струменьчыках — як на арэлях! — над самымі стрэхамі. Калі доўга пазіраць... Чамусьці Ніне прыгадаліся арэлі. Хоць якія ж гэта арэлі, калі рух быў толькі ў адзін бок — уніз? Ды і не ляцела сонца, а павольна, амаль незаўважна пасоўвалася, саслізгвала па стрэхах хат уніз, за пагорак. І саслізне, закоціцца, урэшце, у балотца, што каля лесу. Праўда, яшчэ няхутка.
І ўсё ж згадка пра арэлі не адпускала. Не паварочваючыся больш назад, да крыху астылага ўжо, вячэрняга сонца, Ніна ўзіралася ў гэту згадку, пазнаючы сцежку, якой бегала з іншымі дзецьмі да ракі, і лес, што пачынаўся адразу за вёскай, за Юрчыкавай хатай, і — убаку, у гордай адзіноце — магутны галінасты дуб, такі стары, што і самыя старыя людзі ў Запярынні расказвалі пра арэлі, падчэпленыя да яго тоўстай, прасцёртай высока над зямлёй галіны яшчэ іх дзядамі. Так і думала малой Ніна, што ніхто ніколі не здымаў арэлі, не рушыў. Пад дубам, ледзь прыходзіла шарая гадзіна, час пераробленых спраў і нядоўгага перад сном адпачынку, збіралася і дзятва і моладзь. Перш на арэлях з вясёлым гоманам гойдаліся малыя, аспрэчваючы права быць за галоўнага — стаяць і, спружыньваючы цела, разгойдваць іх. Потым старэйшыя, прагнаўшы малечу, з вонкавай абыякавасцю прапаноўвалі забаўку дзяўчатам. І праз міг не было між іх абыякавых: звыкла верашчала Фрося («Вой, выкуліце! Вой, глядзіце: дуб разам з намі ўзлятае! — зараз пасыплемся як гарох...»), смяяўся, прыціскаючы яе да сябе Федзька Верамееў, басіў, супакойваў усіх Варварын Іван...
Даўно не было на свеце ні Івана, ні змалку закаханага ў Фросю Федзькі, ні Фросі. Запярынцаў, што вайну перажылі, па пальцах палічыш, ды і тыя — дзе хто прытуліўся. Як яна, Ніна. А дуб стаіць, дзе і раней. Яшчэ больш пастарэў, а стаіць, моцна трымаючыся за зямлю каранямі, прасціраючы над ёй свае магутныя галіны. Вось толькі арэлі ніхто не чапляе больш у іх засені. Няма для каго. Дзяцей у вёсцы не стала, пастарэла, дажывае. мусіць, свой век Запярынне.
І яе віна была ў тым таксама. Ды ніхто Ніну асабліва не вінаваціў. Во толькі цётка Варвара перад развітаннем сказала: «Не магілы, дачушка, травой зарастаюць, а памяць. А без памяці і чалавека няма. І род яго на ім канчаецца...»
Быццам не сваё, а спрадвечнае, спрадвечна чалавечае выказала — ад імя вёскі, ад імя ўсіх, хто каранямі ўрос у гэтую лясістую, уздыбленую пагоркамі зямлю. І прагучаў у цётчыных словах балючы дакор: вось жа канчаўся на Ніне род Мікулічаў! А ці ж адзін гэты род? Вось і пусцее, дажывае, мусібыць, свой век іх Запярынне...
Заляскаў коламі цягнік, абрываючы думкі. Доўгі, счэплены з аблітых мазутай цыстэрнаў і з коптурам набітых лесам цёмных, цёмна-карычневых, пашарпаных па баках вагонаў, ён ляцеў, грукочучы, паўз Ніну, метраў за трыццаць ад яе, і яна не магла адвесці позірку, злёгку пахітвала галавой, быццам лічыла, лічыла цяжкія вагоны і ўсё недалічвалася нечага. Нечага істотнага, калі меркаваць па пацямнелым раптам яе твары і нервовых рухах рукі, якімі Ніна чаплялася за сваю спадніцу. Але цягнік прагрукацеў у бок станцыі, заміргаўшы, адчыніўшы пераезд, і, прымаючы гэты знак, Ніна рушыла далей. Не на пераезд — улева ад яго, вуліцай, што вяла да платформы пры вакзале і станцыйнага магазіна.
«—ДЗЕСЯЦЬ РАЗ МЕР І ТО НЕ ВЕР! І мне так маці наказвала, і маме яе маці і бабка так казалі. Ведама ж, да распусты адзін крок, ды любошчамі не намілуешся, дзіця, колькі ні мілуйся. І зноў жа — дзіця... Дзіця за распусту матчыну адгараваць павінна.
— Мама, ну якая распуста? Што вы Фросю не ведаеце? — слаба абараняю я сяброўку, услухваючыся больш не ў маміну ціхую буркатню, а ў птушыныя перазовы (трэці дзень, як, асцярожна падтрымліваючы, выводзіць мяне мама ў двор, у засень яблынь).
— Ведаю, як жа не ведаю? Лічы, у нашым двары і вырасла. Вось таму і ўздыхаю. І хто гэта з хлопцаў напаскудзіў, сляды пазамятаўшы? Мо не з нашых? Табе Фрося нічога не казала?
— Не казала, мама.
— Калі ж ёй было табе сказаць? І пэўна ж, пэўна.
Мама папраўляе падушку ў мяне за плячыма, мякка
кранаецца вуснамі маіх валасоў, і доўга, салодка шчыміць мне гэты яе дотык. Мы маўчым. Мама абірае бульбу, прымасціўшы побач чыгунок з вадой. А я, услухваючыся ў шапаценне лісця і птушыныя перамовы, пачынаю думаць пра Фросю, пра яе дзіця, якое нарадзілася недзе ў пасёлку, занятым немцамі, пра тое, што толькі што казала маці. Думаю без асаблівага ўзрушэння, быццам усё гэта было даўно-даўно, у забытым ужо жыцці, — і маладосць наша, і тэатр, у якім мы хацелі ставіць «Пінскую шляхту», і Фрося, і народжанае ёй невядома ад каго дзіця.
— Нагаруецца дзеўка з дзіцем па гэткім часе, ой, нагаруецца! — зноў заўздыхала мама. — У пасёлку — не ў вёсцы: чужыя ўсе вакол. І прыгарнуцца не будзе да каго: хто і добры душой — немцаў збаіцца. Юрчык быў там, казаў: два дні на вяроўцы матляўся ля іхняй жандармерыі хтосьці з нашых... Партыйны...
Я маўчу. Я нават вочы закрываю, аслабелая ад цяпла, ад шапацення лісцяў. Здаецца, і не разумею, пра што гэта мама...
— Добры дзень, суседачка. Усё шчыруеш вакол дачушкі?
Не расплюшчваючы вачэй, пазнаю Алену Гарбачыху, мачыху Фросіну. Рэзкі, рыпучы голас яе і аціхшы не аціхае — высочвае, на каго б упасці, за што б зачапіцца. Думаю пра гэта з непрыемнасцю, амаль гідліва, згадаўшы Фросіна: «Сава даўгалыгая».
Мама адгукаецца на вітанне, не запрашаючы Гарбачыху зайсці ў двор. Але тая, відаць, не спяшаецца. Рыпнулі варотцы (няйначай, абаперлася на іх!).
— Глядзіш за імі, стрэнчыш, каб не горш, як у людзей, раслі, а вырастуць, замест палёгкі — новае гора.
— Што гэта за гора, Алена, — дзіця? Ці ж твая першая нарадзіла?
— Сучка, сучка яна! — зайшлася злосцю Гарбачыха. — Гуляла ўсё, спеўкі розныя, цеанцеры нетутэйшыя былі ёй патрэбны... Кабель ёй быў патрэбен, сучцы! І малодшую, крывіначку маю, за сабой звяла — блуду вучыць будзе...
— І не ўшчэміцца між слоў гэткіх твой язык, Алена! Што ты кажаш? Што ты на дзяцей сваіх кажаш? Бога ўспомніла б!
— Бога? А мяне, Ганна, бог успомніў? Успомніў, як я за Фомку гарбатага выходзіла, на дзіця яго ішла, каб у дзеўках не застацца? Успомніў пра мяне бог, калі біў мяне Фомка, бо на падчарку, на сучку гэту, адзін раз руку падняла? Успомніў, як Вера, крывіначка мая, з перакошаным тварам крычала: «Ненавіджу! Ненавіджу цябе!»? Гэта мне, маці сваёй крычала!
— На бога ты забылася, Алена. І дзеці адвярнуліся, бо маткай ты ім не была: усё гыркала злосна, усё помсціла ім за тое, што Фомку свайго палюбіць, пашкадаваць ніколі не ўмела, не хацела.
— А табе што? Ты свайго надта шкадавала! Усох — шкілет чыста.
— Ідзі сабе, Алена. Ідзі з богам, — не зазлавала, не павысіла голасу мама, разумеючы і не прымаючы злосць Гарбачыхі.
— Што, я ўжо вочы муляю, пальцам у твой бок паказаўшы? — не супакойвалася тая. — Бога ўспомніла! Што ж бот табе, гэткай праведніцы, не паспагадаў? Што ж ён цябе дачкой пакараў? Людзі кажуць, калекай застанецца...
— Дзёгцю б табе на язык твой, суседка! — грамчэй, але гэтак жа спакойна, як раней, пажадала мама. — Злосць у цябе ўсё ўсярэдзіне выпекла яшчэ з маладосці, вось і кідаешся ты на людзей.
— А то няпраўду сказала?
— Праўда ад праўды розніцца гэтак жа, як і чалавек ад чалавека. Нядобрая твая праўда, Алена. Нічым мы тваёй злосці не заслужылі — ні я, ні дачка мая. Папраўляцца яна пачала, дзякуй богу, ды не закрануць яе словы твае горкія!
— Папраўляецца — няхай папраўляецца. Я што, Ганна? Сказала, што людзі кажуць. Пра сваё думаючы...
Зноў рыпнулі варотцы — адпусціла іх Гарбачыха. Пайшла, пад нос сабе нешта мармычучы. І зноў толькі лісце шапоча, толькі малінаўка раз-пораз падае голас ды звонка булькае каторая бульбіна, кінутая мамай у чыгунок.
— Колькі злосці ў бабе! Як і носіць у сабе столькі?
— Фрося яе савой даўгалыгай звала.
— Сава і ёсць. Рыпіць і рыпіць увесь час... — абзываецца мама. — Ды і Фрося твая сораму не баялася, дзіця нагуляла немаведама ад каго.
— Чаму ж немаведама ад каго?
— Хіба вядома? Ты ж казала...
— Ад таго Фрося дзіця нарадзіла, каго пакахала. А што не назвала бацьку, значыць, не склалася нешта, мама. Не склалася ў іх нешта. На вёсцы ж звычайна ўсё вядома. Усё — пра кожнага. Пра кожнага, а не пра Фросю. Разумееш? Які ж гэта блуд?
Я расплюшчваю вочы і бачу, што мама, кінуўшы нож, узіраецца ў мяне здзіўлена, з недаверам: занадта ўпэўнена я, відаць, гавару. Але ж я і сапраўды ўпэўнена. Я — ведаю.
— Ніна, дачушка, табе адкуль пра блуд ведаць? Табе адкуль пра Фросю...
— Я таксама кахала, мама.
Кажу спакойна, без аніякага ўзрушэння, быццам тое, пра што кажу, было даўно-даўно, у забытым ужо жыцці. Там, дзе Фрося, і тэатр, у якім мы рыхтаваліся ставіць «Пінскую шляхту», і маладосць мая, і Сцяпан...»
— Ба! Каго я бачу? Ніначка, вечар добры! Вечар добры ўжо тым, што сцежкі нашы на міг сышліся...
Ніна незаўважна дайшла да магазіна і, перастрэтая ля самых прыступак Макавеем, разгублена ўсміхалася на яго занадта гучную ўвагу, на яго падкрэслена сваяцкі тон і жэст, якім ён пацягнуўся да яе рукі. Гэтага яшчэ не хапала! — сагнала яна з твару ўсмешку, і пал Макавея трохі астыў.
— У магазін? Прашу! — прахінуў ён перад ёй дзверы і, ступіўшы ўслед, павёў уздоўж паліц рукой. — Хлеб? Кансервы? Мяса?
— Супынься, Іван! Людзі пазіраюць.
— Якія людзі, Ніначка? — перайшоў той на гучны гарачы шэпт. — Мужыкі ў кутку? Дык яны кішэні трасуць, каб на пляшку гары якой капеек наскрэбці. Маладзічка ў хлебным аддзеле? Дык яна нетутэйшая: занадта модны андарак начапіла — худымі нагамі праз разрэз свеціць.
— А ты ўгледзіш!
— Я хто, Ніна? Я — Іван Макавей. Першы мужык па гэтай справе, не на людзях будзе сказана.
— І не абрыдне бабам пад спадніцы ўсё жыццё заглядваць?
— Крыўдзіш, крыўдзіш!
— Мне вось той бохан, калі ласка, справа, — звярнулася Ніна да дзябёлай таўсташчокай прадаўшчыцы, адчуўшы ніякаватасць ад таго, што тая ўпрытык, не хаваючыся, агледзела яе з галавы да ног, нібы бачыла ў пасёлку ўпершыню.
«Усё чорт гэты кучаравы! — прычапіўся, ходзіць, пасміхаецца, а людзі немаведама што думаюць...»
— Дзякуй, — уголас сказала яна і рэзка, рашуча адвярнуўшыся ад прылаўка і ад Макавея, які ўжо ўпёрся, шла ад вітрыны, дзе сярод бляшанак са скумбрыяй угледзела цэлафанавую абгортку. У гэткіх зрэдку завозілі ў магазін костачкі — супавыя наборы: мяса з іх не з'ясі, а навар быў добры. Усё лепш, чым проста зашкварыць.
Ужо хацела папрасіць прадаўца загарнуць у газету адзін набор і газету дастала з сумкі, як яе перабіў Іван:
— Ігнатавіч, знайдзі што лепшае нашай Ніне Цімафееўне!
— Што тут знойдзеш? Косткі і косткі! — буркнуў той, пакасіўшыся на Ніну.
— Не скажы! Хто-хто, а ты, Ігнатавіч, костку ад косткі адрозніш. Любому мясніку ў міністэрыі фору дасі: прафесіянал, адным словам! Так што не скажы...
— Прафесіянал, як жа? — пакрыўджана азваўся Ігнатавіч. — Прафесійна супавыя наборы ў газеткі пакупнікоў загортваю! На калоду ўжо і мухі не садзяцца...
— Не твая віна, дарагі. Нарыхтоўшчыкі ў шапку спяць, ліха на іх! Жоўкне ў вітрыне завезенае яшчэ ўвесну сала — з іх і спросу няма. Хто гэтага не ведае?
— Загарніце мне адзін набор, — умяшалася ў гаворку Ніна і падала газету.
— Знайдзі што-небудзь, Ігнатавіч! Самая прыгожая ў пасёлку жанчына да цябе звяртаецца.
— Іван! — прарвалася ў яе абурэнне.
Ніна ледзь стрымлівалася, хоць больш нічога не дадала, бо ўсе, хто быў у магазіне, пазіралі ў іх бок: ведалі, што Макавей любіў пазабаўляцца за чый-небудзь кошт, і чакалі. Але той раптам згас, абыякава пазіраў, як Ігнатавіч, пакорпаўшыся пад прылаўкам, загортваў Ніне цэлафанавы пакуначак, потым кароткімі тоўстымі пальцамі доўга адлічваў здачу і, перадаўшы ўсё ёй, усміхнуўся, быццам толькі што, са спазненнем, ацаніў Іванавы закіды.
— Вы і сапраўды самая прыгожая, — усміхнуўся ён яшчэ шырэй і сумеўся, хуценька, прыбраў з прылаўка свае кароткія тоўстыя пальцы, зіркаючы то на Івана, то на яе.
— Ну, дзякуй, усцешылі бабу! Хоць звальняйся з бальніцы і ў артысткі падавайся, — усё яшчэ хмура сказала Ніна, але абурэння ў голасе ўжо не было: знайшла чаго крыўдаваць! — а то Макавея хто не ведаў. Адвыкла яна, мусібыць, ад лёгкасці падобных сутычак, перакідак жартамі — усё шукае за словамі нейкую пэўнасць. А ўсёй пэўнасці — жаданне ўсміхнуцца, забыць на момант пра будзённыя, абрыдлыя з часам турботы, адчуць сябе маладым, здатным на непрадбачаныя ўчынкі і пачуцці. Ва ўсіх — адно...
— Усяго добрага, — кіўнула яна ўсім адразу і пайшла з магазіна, ужо ўсміхаючыся.
Усмешка пагойдвалася ў Нініным паглядзе, здавалася, гэта сонца зазірнула ў яго глыбокую сінечу, пакінуўшы на паверхні светлы адбітак, водбліск. Усмешка кранула і яе вусны, так, з усмешкай на вуснах, і павярнулася Ніна да Макавея, які выйшаў следам.
— А ты, Іван, чаго ў магазін сунуўся? Не купіў жа нічога.
— Нашто тады жонку браў, як сам купляць усё буду? — азваўся той. — А магазін... Дзе ж яшчэ з людзьмі пагаманіць, як не тут? Не ля клуба збіраюцца ўсе, ля магазіна,
— І то праўда.
— Як жывеш, Ніна?
— Як людзі, так і я. Што завязуць у магазін, тое куплю. Што маю, тое нашу. Перастрэне хто пытаннем — запынюся, пагаманю. Во як з табой.
— Не пра тое я.
— А пра што?
Макавей абмінуў свой драндулет, прыткнуты да вугла магазіна, і ступае з ёй побач, крок у крок, не спрабуючы зазірнуць у твар. Ён нязвыкла сур’ёзны, і, косячы краем вока на яго арліны профіль, выразна, рэзка акрэслены, абрамлёны чорнымі кудзеркамі, усміхаецца сама сабе Ніна: заляцацца ён уздумаў, ці што?
— Пра якое жыццё пытаеш, Іван? Мо бальніцай зацікавіўся? Чула: Кацярына Раманішышына дзіцем ходзіць. Без цябе ж, пэўна, не абышлося, га?
— Што ціўкала дзеўка, тое знайшла, — не атрымалася ў Макавея ўсмешка. — Ты як жывеш, Ніна? Не крыўдзіць Павэлак?
— Дык цябе Павэлак цікавіць? Не крыўдзіць, не. Чаго яму мяне крыўдзіць? У яго свой клопат, у мяне свой. Хіба мо пакрыўджанай я выглядаю.
— Сёння... не, — зноў паспрабаваў усміхнуцца Макавец — Сёння ты для ўсіх, як для Ігнатавіча, самая прыгожая ў пасёлку жанчына.
— Дык мо з гэтага ты і засумаваў? — дражніць яго Ніна.
— Не зачапі я цябе, і не зірнула б у мой бок.
Гамонка ўсё менш нагадвала простую перакідку словамі. Іван, нязвыкла сур’ёзны, усё ішоў побач, хоць яны добра такі адышліся ад магазіна, і Ніна адчула, што не зможа аджартавацца, скажы ён яшчэ больш адкрыта.
— Не хадзі за мной далей, Іван, — папрасіла яна, спыняючыся. — Нашто людзі будуць языкі часаць без дай прычыны? Пагаманілі, і будзе. Досыць. Вяртайся.
— Ты б выслухала!
— Не трэба, Іван. Скажаш — не вернеш. А потым і прыпыніцца побач няёмка будзе... Не падыходжу я для забаўкі, не навучылася і не навучуся ўжо гуляць у нашы дарослыя гульні. Час той мінуў...
— Хто хоча пагуляць, той, як мае сілу, заўсёды знойдзе з кім. Павер, Ніна! Пра іншае я.
— Да пабачэння. Спяшаюся я...
Ніна перакінула сумку ў другую руку і таропка пакрочыла сцежкай, бліжэй да платоў, збочыўшы з дарогі. Не азірнулася назад, калі Іван гукнуў яе, прапаноўваючы падвезці. Нічога лепшага не прыдумаў — чорт і чорт! Куды і жарты ўсе дзеліся? — ледзь языком варочаў, вачэй на яе не падымаючы. Відаць, і напраўду думаў, што ўшкрабецца Ніна на яго драндулет і на вачах пасёлка пакоціць дамоў, а то і не дамоў, прыціскаючыся, каб не кульнуцца ў пыл, да яго шырокай спіны. Во, пачасалі б цёткі языкі! Во, пасмяяліся б: дзічылася, дзічылася людзей столькі гадоў, а тут на табе! — Макавей на сваім драндулеце аб’ехаў...
Зноў усміхнулася сама сабе, але ўсмешка на гэты раз атрымалася горкай, адно глыбей пазначыўшы зморшчынку на пераноссі. Дажыла да сваіх гадоў, каб зразумець, нарэшце, што неўпрыкмет стала чужой усім у пасёлку, не стала — была і засталася. Вайна, смерць Сцяпана адарвалі яе ад зямлі, ад вёскі, ад бацькоў — і так і не пусціла нідзе яе жыццё карэньчыкі. Ні ў Запярынні, дзе засталіся ў яе адны магілы, ні ў Рудні, куды яна прыехала, скарыўшыся волі Дзмітрыеўны ці волі Павэлка... Хадзіў ценем за ёй Павэлак, столькі гадоў згоды яе чакаў — зацятым чаканнем гэтым і ўзяў. Прыйшла Ніна ў яго хату, што ганарліва высіцца на пагорку, ды як была хата пустой, так і засталася.
Не было ў тым Нінінай віны: вайна, раненне... Не папікнуў яе ніколі Павэлак, ды ўсё больш пуста было вакол з гадамі: здаралася, словы, яшчэ не вымаўленыя, паміралі, камянелі на вуснах — і не тое што да другога, да сябе было не дагукацца.
Таму і да Ганькі цягнулася Ніна скрозь. Чацвёра дзяцей у яе з Пахомам — чацвёра гарэз на вачах раслі. Голадна ў іх хаце было нярэдка: нічога ж не купіш пасля вайны — і не было за што, і не было чаго. А пасядуць укруг стала, укруг чыгунка з бульбай — вачаняты гараць, рукі самі да сопкай бульбы цягнуцца. Уміг расхапаюць! Наеліся не наеліся, а падзякуюць і пасыплюцца з-за стала.
Колькі раз цішком Ніна то кошык бульбы заносіла Ганьцы, то які крышан хлеба, як Павэлак расстараецца, а то і кулёк ліпкіх падушачак, што хто з хворых прыносіў пасля таго, як выпісваўся з бальніцы. Дзеці ж!
І Фросю вось згадала сёння, дзіця яе... І Нінінаму — каб нарадзілася! — было б ужо за дваццаць. Ды не нарадзілася. Крывёй усё з сярэдзіны сцякло-выцекла, так і не акрыяла яна. «Самая прыгожая ў пасёлку жанчына...» Горка-горка ўсміхнулася Ніна, прыгадаўшы гэтыя словы: жанчыну ў ёй вайна забіла!
Прыгожая... Нашто была тая прыгажосць, як род Нінін на ёй заканчваўся? Як ні ў кім не паўтарыліся — не паўторацца вочы яе сінія, валасы шаўкавістыя? Як і прозвішча яе, і воблік яе ніхто ніколі не згадае? Ды і сэрца даўно ўжо не адгукалася на гэткія словы, на гэткія прызнанні. Сцяпан не казаў ёй, што яна прыгожая, — Сцяпан браў яе на рукі і падымаў высока-высока. Ніна расплюшчвала вочы і бачыла толькі неба. Толькі зоркі — многа-многа зорак, што на тонкіх нітачках-промнях звісалі над імі. Вакол іх. Можна было дацягнуцца і крануць якую рукой — лёгка-лёгка крануць, каб звон яе не разбудзіў Запярынне, каб толькі яны ўдваіх — яна і Сцяпан! — чулі гэты ціхі працяжны звон...
Вечарэла. Адмякла, астывала паветра, паціху, яшчэ непрыкметна гусцеючы ў засені дрэў. Нават тут, на пагорку, сонца ўжо амаль не краналася зямлі — промні залацілі вярхі зялёных купчастых вішань і павернутыя да іх грэбні стрэх, заблытваліся ў густа паплеценым голлі старой ліпы ля Грыпінінага двара, што зацяняла паўвуліцы, масцілі край неба над балотцам, куды закоціцца нанач дзень, каб устаць назаўтра ўжо з другога боку — з-за чыгункі, з-за лесу. Як і ўчора, як і пазаўчора, як з веку ў век на гэтай зямлі.
Не тое што больш людна стала на вуліцы, больш пэўна адчувалася яе абжытасць. Зрэдку міналі двор тыя, хто жыў далей, па Савецкай: хто спяшаўся дамоў са станцыі, хто, пасля змены, з прамкамбіната, які размяшчаўся там жа, ля самай чыгункі, аддзелены ад яе толькі гравійкай, што вяла да пераезду. Ніжэй, недзе на скрыжаванні Савецкай і Чкалава, чуліся звонкія ўдары па пустой бляшанцы і дзіцячы гоман — малыя гулялі ў «пікіра». Калі цішэлі малыя, сюды, у Павэлкаў двор, даносілася фырканне матораў і прыглушаны адлегласцю жаночы смех: вярнуліся, пэўна, з сенакосу работнікі. Хутка забразгаюць вёдрамі ля калодзежаў бабы, забываючыся .на вёдры, ледзь толькі падыдзе хто з суседак ці то па ваду, ці то па навіны пасялковыя. Хутка, павячэраўшы, пацягнуцца на вуліцу, на лавачку ля Пахомавага двара, мужыкі, каб пасядзець, пакурыць, праводзячы пражыты дзень, абгаворваючы тое, пра што пісалі газеты, і тое, пра што не пісалі...
Пераапрануўшыся і акуратна павесіўшы выхадны касцюм у шкап, Павэлак няспешна займаўся гаспадаркай. Злазіў у склеп, набраў у кош бульбы. Лінуўшы прама ў кош з паўвядра вады, абмыў яе і ўладкаваўся ў сенцах, ля адчыненых дзвярэй, з нажом і чыгунком. Керагаз разгарэўся, сіняваты агонь лізаў дно пастаўленай на яго пасудзіны, налітай вадой.
Ніна затрымлівалася, і Павэлак сам пачаў абіраць бульбу, каб зварыць што на вячэру. Не першы раз. Звыкся. Не сказаць, каб рабіў гэта з прыемнасцю, але рабіў. Варыў, як браўся, не горш, чым жонка. Не чакаць жа было ночы! А шкварка з засохлым хлебам не лезла зараз у горла.
Ён нетаропка пакручваў бульбіну ў пальцах, зрэдку паплёўваючы ўбок, за парог. Падразаў нажом як мага танчэйшую стружку і накручваў, накручваў яе на нож, пакуль шкарлупінка не ламалася ці не заканчвалася. Чыста абабраная бульбіна, булькнуўшы, займала сваё месца ў чыгунку, а ў пальцах Павэлка ўжо была другая, гэткая ж буйная, гэткая ж блішчастая ад вады.
Работа не стамляла, не перашкаджала думаць. І, услухваючыся ў гукі звонку, з вуліцы, Павэлак перабіраў у думках сваю гаворку з настаўнікам, з Іванам Панцеляймонавічам, дакараў сябе то за нястрыманасць, то за нерашучасць. І адраса Фросінай сястры не папрасіў, і пра сына не папытаўся...
Хоць што ён мог папытаць? Ці ведаў Іван Панцеляймонавіч пра Паўлаву гібель? Ці ведаў ён, што гэта яго, Павэлкаў сын? Сам жа ён сцвярджаў, што не хоча калупацца ў мінулым, што не хоча нічога аднаўляць і вяртаць. А хоць бы і хацеў, хоць бы і пажадаў аднавіць усё, павярнуць — не адновіць нічога, не паверне. Будаваўся Павэлак, будаваў, выбудоўваў сваё жыццё, а выходзіла: усё яшчэ ў маладосці страціў. І Ніну. І Фросю, якая, можа, адзіная ў свеце і кахала яго. І сына, народжанага ёй не яму, Павэлку, а смерці... Гэтак выходзіла, як ні выстройвай.
Што ж ён тады будаваў усе гэтыя гады? Жыў дзеля чаго? Дзеля таго, каб жыць? Дзе, калі ён памыліўся ў сваіх разліках?
Павэлак адганяў пытанні, як адганяюць вос, і пытанні, як восы, вярталіся і накідваліся на яго яшчэ з большай злосцю. Чым больш адганяў, тым больш джалілі.
«— ЗАТЫМ І СМАЧНА, ШТО ДОРАГА. Не мной гэта прыдумана, брат. Гэтак ужо людзі скроены: прагнуць таго, чаго ўзяць не могуць. Га?
Я ўскідваюся на яго «га?»: мудрэц, нічыю маці не памінаючы! Справа ж не ў тым, каб узяць. Я хачу, каб сама да мяне Ніна пацягнулася, каб сама прыйшла. Узяць бы я, магчыма, і ўзяў: не так, дык гэтак, а далей — што? Яна ж мне для жыцця патрэбна, не для забаўкі. Для таго жыцця, пасляваеннага, дзе дом мой, дзе гаспадарка... Гэта я. яшчэ раней вызначыў.
— Вырваў бы ты гэту стрэмку, пакуль не загнаілася! Дзеўка ўжо замужам пабыла, а ты...
— Навучы, навучы, даўганогага недарэку! — мацюкаюся я са злосцю. — Дзе ўжо мне самому разабрацца з дзеўкай?
— Га? Чаго ты ўсхадзіўся, Пятровіч? Ведама, дзеўка прыгожая. Не ты адзін сохнеш...
— Мо і ты са мной за кампанію?
— Дурань, маць тваю... А то б я тваё скуголенне слухаў нанач! Ніна, Ніна... І прыгажэйшыя за яе ёсць.
Гнась адварочваецца да сцяны. Спярша я чую яго сярдзітае сапенне — злуецца! — а потым роўны нягучны храп. Заснуў. А тут не тое што сну, спакою няма. Хлопцы цішком пасмейваюцца, Гнась, сябрук, парадамі замучыў... Хто тут што можа параіць? Нежывая яна нейкая, Ніна. Пазнае мяне не заўсёды. Таўкуся ля яе, дзе бліжэй, а яна як не бачыць. Не бачыць! Не бачыць-такі! Нават ад дотыку Дзмітрыеўны ўздрыгвае так моцна, што тая палохаецца.
Ёсць, безумоўна, рацыя ў Гнася, калі ён раіць вырваць з сэрца гэту стрэмку. І я б яму тое ж самае параіў у падобным выпадку: вырві! забудзь! А вось як вырваць, як забыць, калі не вольны ўжо сабой распарадзіцца?
Дурань... Ведама ж, дурань. Хутка трыццаць стукне... Перад маладзейшымі сорамна... Ат! Гэта я зараз так думаю: трыццаць... сорамна... А прывялі хлопцы яе з Запярыння, ледзьве адарваўшы ад магіл, — на кавалачкі даў бы сябе рассекчы, каб зраслося ў Ніны разарванае сэрца, каб ажыла яна, каб ранейшай, звонкай стала. Ліха яго ведае, што гэта!
Смешна сказаць: я ж перастаў адчуваць у ёй жанчыну — не сохну па ёй у тым плане, як у нас, мужыкоў, вядзецца. Не імкнуся завалодаць ёй, целам яе прыгожым. Як на святую гляджу. А самому боязна: адкуль гэта ў мяне? Бродзіць жа ў жылах сіла п’яная, хмельная, салодкай млосцю падступае часам да сэрца, душыць яго — любую б падкамячыў у той момант пад сябе, каб льга было, каб з лесу льга было выбрацца: кроў шалець пачынае... Ды любую, не яе. Не Ніну. Вось і разбярыся!
Усё ёй дараваў. Неяк само сабой выйшла, што ні тое, як зганьбавала калісьці мяне, ні тое, як за Сцяпана выскачыла і шчаслівых воч ад мяне не хавала, не прыгадваў больш. Мо тады, як абое, параненыя, у шпітальнай зямлянцы, пад наглядам Дзмітрыеўны, ляжалі. Каб застагнала калі Ніна, каб войкнула! — прытомнасць страціць ад болю, а маўчыць... Забрала яе да сябе Дзмітрыеўна — месца сабе не знаходзіў, у гарачцы кідаўся, імя яе паўтараючы. Ліха яго ведае што гэта! Цень жа ад дзеўкі застаўся, цень ад той Ніны, прысухі маёй запярынскай, а стаіць перад вечыма, і ўсё тут.
Стаіць перад вачыма, і думай не думай — думкамі не дапаможаш. Адзіна калі палёгку адчуваю — як бой ідзе, як у перастрэлку з немцамі мы ўступаем і страляць пачынаю: такі агонь у грудзях палае, такая нянавісць рукой з аўтаматам водзіць, што ўсё ў гэтым агні, у гэтай нянавісці раствараецца: і думкі, і згадкі, і жаданні. Забіваць! Забіць, перш чым мяне заб’юць! — за дом свой пакінуты адпомсціць! — за Ніну, за жыццё яе і маё паламанае знішчаць і знішчаць гэту погань! — адным гэтым дыхаю. Звярэю, мышыныя або чорныя мундзіры згледзеўшы. Паспрабаваў бы хто спыніць мяне ў той момант, у свайго б кулю ўсадзіў...
Ах, Ніна, Ніна! Не схацеў калісьці Цімох цябе за мяне выдаць, сэрца твайго паслухаў — за прышлага аддаў і твару яго добра не разгледзеўшы. А вось ужо ні Цімоха з Ганнай, ні зяця іх белабрысага няма між жывых, а я, як ад жывых, так і ад магіл іхніх, не магу цябе адарваць...
Здаецца, я зноў уголас гавару з сабой: Гнась заварочаўся, мармытнуў штосьці. Ліха яго ведае што са мной робіцца! Як вар’яцею часам. Гадзінамі сон не ідзе, сам з сабой уголас разважаць пачынаю. Кулю ў лоб пусціць, ці што?
«Цьфу, дурань! Ідзі паветрам падыхай, як не спіцца, ноч паслухай. Не дапаможа — зямлю сырую грызі, каб званітавала, каб усю гэту гаркату з нутром разам вырвала...» Гэта я так сябе супакойваю, лаянкі пазбягаючы...
Крыва ўсміхаюся, і ўсё ж падымаюся, намацваю ў цемнаце адзенне, і выбіраюся наверх, у ноч. Улажу ў штаны. Прыслухваюся. Ціха. І лагер спіць, і бор не калыхнецца. Зоркі ўгары, як яблыкі. Стаю з задранай галавой і пяты ці шосты ўжо раз зазначаю ў думцы: зоркі, як яблыкі. І так горка чамусьці ад гэтай думкі, быццам у самой думцы — штосьці страчанае мнон, штосьці згубленае мной назаўсёды:
Хацеў зноў вылаяць сябе, раздумаў. Вылаяць жа зоркі не пасмеў, не смею: няма бота — гэта і дзецям сёння вядома, але і зямнога, зразумелага сэрцу ў гэтых зорках, па яблыку кожная, мала. Вылазяць, праступаюць з цемры штоноч, а што яны тут, на зямлі, разглядаюць, што бачаць, няма ў каго запытацца. Навуку прыдумалі, астраномію, а што зрабілі? Пранумеравалі зоркі, якім імён не хапіла, і ўсё. І ўся навука. А людзі змалку галовы ў неба задзіраюць, кожны сваё шукае, вышуквае.
Вось я, да прыкладу, спакой зараз шукаю. Вачам. І сэрцу. Ды не знаходжу ніякага спакою. Пра яблыкі думаю. І пра бога, якога няма. Да возера спусціцца, ці што? Твар вадой астудзіць? Усё роўна сну няма.
Усміхаюся нейкай зорцы, над самай галавой, у сасновым голлі, і, стараючыся ступаць нячутна, пачынаю спускацца да азярца, да вады, нечакана светлай, нават іскрыстай. Нырнуць бы ў гэту нечаканую светлыню і вынырнуць іншым, такім, якім я хацеў быць і не стаў — маладым. З маленства адразу ў сталасць калісьці ступіў, не ведаў ні памылак, ні пераваг юнацтва. Вось толькі зараз Ніна душу перавярнула, берагоў сваіх душа не знаходзіць. Зоркі, возера, душа... Усе прыкметы любога ненармальнага.
Вада ўсплёснулася, быццам упала што. Ці мо рыба... Застываю ў засені вербалозу, насцярожваюся. Справа, там, дзе азярцо ўразаецца глыбей у бераг, утвараючы невялічкую пясчаную касу — мысок, гукі паўтараюцца. На гэты раз больш выразна. Мільгае здагадка: хтосьці асцярожна ступае па вадзе! А я і зброю не прыхапіў...
Не, пра зброю я, магчыма, дарэмна: пасты ж кругом. Ніякая сволач цішком не падбярэцца. І халадок, што распаўзаецца ў мяне ўнутры, — ад начной прахалоды. Ногі раса, трава росная студзіць, ды і на плечы нічога не ўскінуў — выходзіў жа на мінутку. Паветрам дыхнуць. Вось і дыхаю.
Разважаю гэтак, а сам ціхенька прасоўваюся ўправа. Калі што якое — рук хопіць, як знянацку кінуцца, нічым сябе раней часу не выкрыўшы. Адводжу рукой галінку і ад нечаканасці рэзка адпускаю, не паспеўшы адвярнуць твар. Краем свядомасці адчуваю, як балюча хліпнула яна па твары, закрываючы ад мяне бераг, пясчаны мысок і... Гэта, канечне, Ніна! Не пагляд падказаў, жар, які раптоўна апёк яго і цяпер расцякаўся па целе.
Хачу адвярнуцца — загадваю сабе павярнуцца і ісці назад, да сцежкі, якой спускаўся да возера. І не магу. Як прырос. Нічога з-за лісцяў не бачу — і бачу Ніну ў кароткай сарочцы, з распушчанымі валасамі, з-пад якіх, калі яна ўзмахвае рукой з грэбнем, пабліскваюць голыя плечы. Нерашуча адводжу галінку — усё роўна ж бачу! — і, стаіўшы дыханне, цікую за Нінай, за яе няспешнымі рухамі. Мыла, відаць, валасы, бо яны, кранутыя грэбнем, ззяюць так, нібы ўсе зоркі між іх пазаблытваліся, і счэсвае іх Ніна, не павычэсвае ніяк, стоячы ў вадзе. Зрэдку яна пераступае з нагі на нагу, і тады калыхаецца вада, ціха плёскаецца, зноў абдымаючы ногі.
Я не пазіраю на гэтыя тонкія сцябліны ног: што я ног не бачыў і не мацаў! Я наогул заплюшчваюся, каб нічога, не бачыць. Заплюшчваюся, так моцна сціскаючы павекі, што з-пад іх прасочваюцца раптоўныя гарачыя слязіны...»
Што ён, Павэлак, вырашыў не так, як трэба, вырашыўшы не адступацца ад Ніны? Дзе, калі ён памыліўся ў сваіх разліках? Што ўсе гэтыя гады не давала яму падступіцца бліжэй, разламаць сцяну паміж імі? Што?
Ён адганяў пытанні, як адганяюць восаў, і пытанні, як восы, вярталіся і накідваліся на яго яшчэ з большай злосцю. Чым больш адганяў іх, тым больш балюча яны джалілі.
Ні ў бога, ні ў чорта ён ніколі не верыў, не тое што ў сэрца і ў яго -волю над ім, над Павэлкаім. Зоркі, птушкі, уздыхі на лавачцы, пацалункі нясмелыя... Лухта гэта ўсё! Чыста знешняе. Па маладосці яшчэ сышло б, мажліва. Яму ж сабе голаў тлуміць гэтымі ўздыханнямі, гэтымі шкадаваннямі не выпадала. На кавалкі б даў сябе рассекчы, каб зраслося ў Ніны разарванае, змучанае памяццю сэрца, а лізацца... Не навучаны ён быў лізацца, сюсюкаць, сантыменты розныя разводзіць — працай сваёй, мазалём сваім змалку і хлеб здабываў і радасць. На пасаду выбіўся, думаў: палегчае, павагі больш будзе. І была, была павага. Часу не было пакарыстацца. Вайна накацілася, новую пасаду трэба было асвойваць — падрыўнікі патрэбныя сталі...
Пасаліўшы ваду, якая ўжо ўскіпала, кінуў у яе наабіраную бульбу, папераразаўшы папалам. Прыкруціў трохі агонь, каб не выкіпала, выцер нож, падсунуў пад лаву кош і пайшоў у хату. Па курыва. Пакідаў жа на прыпечку акурак!
Закурыў, не выходзячы ў сенцы: зранку дазваляў сабе тое, чаго раней ніколі не рабіў, і не хацеў зараз нічога мяняць. Курыў, зіркаючы ў акно, праз якое відаць быў вугал хлеўчука і тая частка двара, дзе за старой вішняй сохла раскіданае ім сена — колькі галін вішні пераразалі нізкае з акна неба, вытыркаючыся край шыбы, і па тым, як яны пагойдваліся, Павэлак вызначыў ледзь прыкметную змену ў надвор'і. Вятрыска станавіўся ветрам, хоць пакуль што яшчэ слабым і ледзь заўважным. Мо і хмару прыгоніць: парыла каторы дзень!
Курыў, разважаў пра тое, што нездарма, мусібыць, яго апаноўваюць сёння думкі — нешта павінна было здарыцца. Хоць бы і навальніца, якую вецер нагоніць. Кожны ж раз, калі грымела ўгары, абрывалася і ў ім цішыня. Абрывалася і падала, недзе там усярэдзіне. І разбівалася аб адну і тую ж згадку: вакол — і над ім — рос, шырыўся, засланяючы сонца, чорны гул. Шумеў лес. Гудзеў, падскокваючы, як на выбоінах, на хвалях выбухаў, самалёт з павучыным знакам. Ламала вершалле сосен патрушчанае гэтым гулам неба...
Хоць бы прыгнаў вецер хмару! І зямлі, і яму, Павэлку, стала б лягчэй. А то ў сваёй хаце госцем сябе пачувае. Не прылёг за ўвесь дзень, у двары, на сене, у самую спёку спаў, замест таго каб тут, у халадку, на ложку...
Павэлак з-за перагародкі, якая падзяляла хату на чыстую палавіну і кухню, абвёў хату позіркам. Вялікі фанерны шкал, прыкрыты зверху вышыванай сурвэткай, і на ім, якраз пасярэдзіне, пузатая вазачка з галінкамі папяровых, ужо крыху выцвілых кветак. Старая, яшчэ зінгераўская швейная машынка на століку ля акна. Вялізнае, у цяжкой драўлянай раме люстэрка на ўвесь прасценак паміж вокнамі — і ў ім яшчэ адзін шкап з пузатай вазачкай і рамка са здымкамі, што вісіць побач са шкапам. Крэсла каля ложка і ложак, засланы тканай узорыстай пасцілкай. Ад ложка, бліжэй да дзвярэй і да кухоннай перагародкі, вялікі дубовы стол на тоўстых ножках, які загароджвае шырокую са спінкай лаву: і стол і лаву рабіў для Павэлка калісьці Гнась і грошай не ўзяў за работу — распілі на стале бутэльку гарэлкі, тым і скончылася. Мо і бурчала яго Тэкля: з месяц жа правалэндаўся той з дрэвам! — але тым і скончылася.
Не ўзяў грошай.
Колькі ведаў Павэлак Гнася, а ўсё ж сяды-тады дзівіўся з сябрука. Калі той толькі ўсё паспяваў? Не тое, каб сябе Павэлак у чым-небудзь папракаў. Не! Ды было — зайздросціў спадцішка сябруку: усё лёгка, усё прыгожа ў таго атрымлівалася — што работу зрабіць, што каля кабеты пахадзіць. Ужо на што Ніна маўклівая, унураная ў сваё, а калі заходзіў Гнась, і яна святлела тварам. Павэлак так не ўмеў. Поту і ён не баяўся, гаспадарку сваю спраўна вёў, а вось за прыгажосцю, за лёгкасцю — не гнаўся. Прыгожа — не ўмеў. І тую ж табурэтку збіў бы, і навес над сваім каледзезем сам змайстраваў, але майстра ў ім ніхто не прызнаваў. Ды і сам ён не прызнаваў...
А ўжо што да кабет, то рукі самі што трэба знаходзілі, а вось са словамі было горш. У горле ў яго засядалі ўсякія прыгожыя словы. Саромеўся ён іх. Усе яны яму нягеглымі здаваліся, не вартымі моманту. Лішнімі папросту. Што яны маглі дадаць да таго, што адчуваў Павэлак?
Жанчыны — іншыя па прыродзе, ён гэта разумеў. Бачыў, што часцей за прыгожай абгорткай, за словамі ды за лёгкім абыходжаннем, нікудышняга чалавечка, гнілога .нутра яго не заўважалі: не адна памаялася потым... Не пра Гнася гаворка (не такі ён, Гнась!), ды распусціць каторы, як певень, прыгожае пер’е, пачне біць лоўка прымацаванымі крыламі, падасць голас — і заквохчуць ля яго, і закудахтаюць: і кавалер ён першы! І абыходжанне ў яго мяккае, гарадское! І на словы і на ласункі ён не скупы! Ну, пэўна ж. Тое, што ён ужо трох жонак памяняў дасюль, значна пазней высветліцца. Тады, калі ён добра такі каторай голаў задурыць.
Не любіў гэткіх Павэлак і ў дурыкі розныя не верыў. Словы словамі, галоўнае — як жывеш, што носіш у сабе, якое пачуццё. Шкада толькі, што ён не ўмеў гэта растлумачыць нікому, і ў першую чаргу — Ніне. Чакала яна, здаралася, ад Павэлка нейкіх слоў, нейкіх тлумачэнняў, а ў яго не было ні гэтых слоў, ні гэтых тлумачэнняў. І адварочвалася Ніна, зноў, як і раней, абыякавая да яго маўчання, да яго маўклівага пачуцця. І яму хацелася заплюшчыцца, моцна сціснуць павекі — так моцна, каб выціснуць з-пад іх раптоўныя гарачыя слязіны, што апякалі, пяклі нутро.
Хацелася не хацелася... Не вельмі каб і зважаў на гэта Павэлак. Хаценню свайму ніколі не дагодзіш, як ні дагаджай. Таму і не варта чапляцца за яго, чаго б яно ні тычылася. Ніхто ж не прымушаў жыць, а жыў, значыцца, быў у тым нейкі высокі, вышэйшы за ўсё астатняе, сэнс. Колькі загінула ў вайну! — і маладзейшых за яго, за Павэлка, і аднагодкаў... Як жа можна крыўдаваць на жыццё? Ці лічыць, што штосьці табе ў жыцці недададзена?
Не, усё ў яго, Павэлка, ёсць. Жывы. Здаровы, дзякуй богу. У сваёй хаце жыве, па свеце не бадзяецца. Тую, каго хацеў прывесці гаспадыняй у хату, прывёў. Дзяцей у іх з Нінай, не было, дык тут вайна вінавата: хоць гэтым, а і з іх узяла плату — не абмінула.
Сумным паглядам абвёў усё вакол Павэлак. Мо і не лепш, ды і не горш, як у іншых. Дзяцей вось не было...
Ніна толькі што не бегла: таропкімі, роўнымі крокамі адмерала з добрых паўкіламетра, перш чым дагнала яе ўласнае недаўменне. Куды, запытацца, ляцела, куды, — спяшалася? Не Макавея ж, на самой справе, напалохалася! Не ўпершыню той прыпыняў. Не ўпершыню спрабаваў то з аднаго, то з другога боку пад’ехаць, языка свайго не шкадуючы. Мо ўпершыню гэткую сур'ёзнасць на сябе напусціў, дык чаму і не напусціць сур’ёзнасць, як іншае не дапамагае? Усё ж выпрабаваў. Ат! Знайшла, пра што думаць. Макавею абы сілу дурную збыць — ніводнай спадніцы не прапусціць: за кожную позірк яго зачэпіцца і валачэцца колькі крокаў услед — а раптам! Рэдка, часта надараліся ў яго гэтыя «раптам», нашто было Ніне ведаць. Плявузгалі жанкі немаведама што, а ніводная ж ніколі не прызналася, не пахвалілася, што трапіла Макавею пад руку. Адна на адну ківалі. Ведама ж, бабы.
Паступова цішэлі думкі. І крокі запавольваліся. Не было куды асабліва спяшацца. Дзмітрыеўна ўжо прыцемкам зойдзе, а да таго часу Ніна яшчэ пяць раз управіцца. Работы той! — есці наварыць...
Яна раптам адчула стому: натамілася-такі за дзень. Туды-сюды па калідоры набегаешся, то з венікам, то з анучай, то з лякарствамі. Тое прыбяры, гэта прынясі, з адным хворым пагамані, другога паўшчувай. Ігналь Яўдохін, дык той запатрабаваў — і кожны дзень гэтак! — каб укол яму яна, Ніна, зрабіла... Ды і столькі гаворак, столькі хвалявання, як сёння, не выпадала ні на адзін іншы дзень — і ўсё сур’ёзныя гаворкі: кожная штосьці ў яе жыцці вызначала ці спрабавала вызначыць. Доўга яшчэ давядзецца расстаўляць усё па сваіх месцах, раскладваць усё на палічках памяці. Адбыліся ў ёй нейкія змены. А якія? Што змянілася? Як яно далей будзе.
Адказваючы на вітанні — не ўсіх ведала ў пасёлку, але многіх: каго па суседству, каго па бальніцы, — янаа няспешна звярнула ад камбіната на Савецкую, доўгую-доўгую вуліцу, якая і вяла да двара, здалёк, з кіламетр, успаўзала на пагорак, і там, з-пад магутнай ліпы, што высіцца, калі пазіраць адсюль, над усім пасёлкам, а не над хатай старой Грыпіны, імкнецца далей, зноў коцячыся ўніз, пераразае яшчэ некалькі вулічак і завулкаў і ўпіраецца ў клін поля. За полем, ніжэй, аддзеленае раўчуком, да самага лесу цягнулася балотца — яго збіраліся асушваць, але так даўно збіраліся, што Ніна ўжо не верыла, што калі-небудзь асушаць: прыбытку нямнога, а працу ўкладаць... Ды і патрэбы не было асаблівай, відаць, яго асушваць. Трэба ж, каб і птушкам было дзе параскашаваць зрэдку!
Вуліца як вуліца. Ад самай чыгункі — у канец. І такая знаёмая Ніне, што даўно не заўважала яна ні выбоін, прысыпаных жвірам, ні ўплеценых у падарожнік крывулін-сцежак абапал яе, паўз платы, ні курэй, што сям-там грэбаліся каля лавачак, ні гусянят укруг сподка з вадой, бліжэй да гаспадынінага двара. Машыны ездзілі па Савецкай нячаста, і вуліца, хоць і адна з цэнтральных у пасёлку, хутчэй нагадвала вясковую. І ўсе звыкліся з гэтым. І яна, Ніна, звыклася і па-свойму любіла яе.
Яна наогул часам думала аб тым, што ўсё, што вакол, што звязана з зямлёй, з прыродай, любіла больш, чым людзей. Задумваючыся, магла падоўгу сачыць за мурашом, за ўпартым цярпеннем, з якім той валок праз лес травы якую сухую зёлку. Ці за таполевым лістком, раскалыханым ветрам і кожнае імгненне новым — пры новым асвятленні: то адным бачком павернецца да святла, то другім... Узіралася, услухвалася, далучаючыся душой да таямнічага, вечнага жыцця прыроды.
З людзьмі было інакш. Больш складана. Усе чагосьці чакалі ад Ніны. А то і патрабавалі — працы, увагі, усмешкі, пяшчоты. А яшчэ — слоў! Магчыма, слоў нават часцей, чым чаго іншага, нават калі за словамі была пустата. Маўчання людзі не разумелі, не прымалі, таму што ў яго трэба было ўслухвацца. Куды як лягчэй абыходзіцца са словамі! — адно і тое ж ва ўсіх падобных выпадках гаворыцца, паўтараецца. «Люблю...», «пашкадавала б...», «самая прыгожая...». Ці іншае: «якасныя паказчыкі...», «а калі трэба?..», «заслужана...».
Не, Ніна была не супраць слоў: словы ж не вінаваты, што зацягалі, выстудзілі іх людзі! Ніна была супраць няспыннага патоку слоў, які, здавалася, размываў дні, робячы іх падобнымі, як блізняты: ранішняя фіззарадка, распараджэнні па службе, канцэрт па заяўках слухачоў, жартамі прыкрытае жаданне аблапаць як не рукамі, дык хоць позіркам — яе, другую, трэцюю... Ці таго, другога, трэцяга... Мабыць, яна штосьці спрошчвала.
І ўсё ж, чаму так няўтульна, так адзінока было ёй часта між людзей, з людзьмі? Адна, сам-насам з мурашом ці з парай буслоў высока ўгары, над клінам поля, Ніна не адчувала так балюча сваё адзіноцтва, сваю адчужанасць, як між людзей, як дома. Вось і думала: чаму так?
«З ВЯЛІКАГА НЕ ВЫПАДЗЕ... Гэтак тата любіў казаць. Мама не стрымаецца, бывала, і папракне яго за лішнюю шчодрасць: хто б гэта апошні воз сена ўвесну перадзяліў, бо ў суседа не хапіла? Хто б за «дзякуй» два дні хлеў камусьці дапамагаў крыць? «Калі б хоць радня якая!» — ушчувала яго мама. На што ён, не на першы ўжо звычайна папрок, адказваў: «Усе мы радня на гэтай зямлі, Ганна». І калі тая не супакойвалася, дадаваў пасля паўзы: «З вялікага не выпадзе, яй-богу...»
Тата, мама... Карнікі... Няўжо ўсё — праўда, і сэрца маё не разарвалася, пачуўшы гэту праўду? А мо няма ў мяне ў грудзях сэрца, не было? Пакідала іх — не заплакала, і цяпер слязіны не выціснуць. І цяпер... калі няма ўжо іх на свеце... Не, не! Як гэта — няма? Няма маміных рук? — я ж помню, як прыпадала да іх, хаваючы заплаканы твар, — я чую пах кмену, пах малака — я ўдыхаю гэты родны пах, задыхаюся ім!
— Ніна, не бяжы так. Гэта ж не адна вярста наперадзе.
А-а! Гэта я ад хады хуткай задыхаюся. Хлопцы не паспяваюць. Дык чаго было ісці за мной? Навошта? Я ж прасіла. Я ж настойвала. Ніхто не паслухаў. Камандзір у адказ — за плечы мяне абняў. «Трымайся!» — загадаў. Хоць бы хто адзін сказаў: «Заплач! Паплач, Ніна!», хоць бы хто адзін.
Толькі мама ўмела адчуць той міг, калі пуста рабілася ўва мне — ні болю, ні спадзеўкі... Адчувала — і немагчымае рабіла, а прабівалася, прадзіралася праз гэту пустату, каб збудзіць боль, збудзіць душу маю. У мяне слёз не было — яна за мяне плакала. Хто ж цяпер за мяне паплача? Вочы паўвальваліся, так пякуць, што шлях з цяжкасцю намацваю сляпым позіркам, а — каб хоць слязінка! Мо няпраўду сказалі? Мо не было ніякіх карнікаў? У баку ж ад шляху, затуленае ад яго лесам, Запярынне, абміналі ж яго дасюль немцы! Прыбягу да хаты, да ганка, а на ганку тата з мамай мяне чакаюць — яны ж чакалі, яны ж гэтулькі мяне чакалі...
— Думалі з бацькам: замуж ты пойдзеш, многа дзетак народзіш — сабе і нам, старым, на радасць. Ды вайна праклятая нелюдзяў на нашу зямлю прывяла. А ты зноў па-свойму разважыла: ні мяне, ні бацьку не хочаш паслухаць. Пашкадаваць не хочаш.
— Не твая гэта справа, дочка. Мне трэба было ў лес ісці, яй-богу. Мне, а не табе. Паперадзе бацькі хочаш...
Быццам натыкаюся на галасы. Тапчуся, тру сляпыя вочы: толькі што гучалі словы. Непадалёку ад мяне. Гучалі так выразна, што я гукнула:
— Мама!
Гукнула і спалохалася свайго воклічу — ён патануў у пошуме соснаў, у водгуллі... крокаў.
— Чаго ты, Ніна? Стамілася?
А-а! Гэта хлопцы. Не адстаюць. Шыбуюць за мной. Баяцца, што не дайду: яшчэ ж больш трох кіламетраў ад Сіняй Грады да вёскі. Я — дайду. Мяне чакаюць. Тата з мамай чакаюць. Я дайду, дабягу да хаты, да ганка, яны — на ганку. Яны ведаюць, што я павінна паспець. Яны не даюць: я не веру, што няма ўжо іх на свеце. Як гэта — няма? Няма мамінай песні? — я ж помню, як адагравала ля яе свае думкі, свае мроі і, перабіраючы пражу, пачынала тонка падпяваць, падцягваць:
А чыё ж то жыта? Чые то пакосы?
А чыё ж то жыта, чые то пакосы,
Чыя то дзяўчынка распусціла косы?..
Сумная песня. Пяеш — сум гэты ў грудзях баліць. Тата кожны раз, бывала, доўга, разгублена пакашлівае, потым, калі наступіць цішыня, калі скончыцца песня. А ў мяне — чыста, светла на душы. Святочна. Хоць і боль яшчэ не мінуў. Колькі помню — маміна гэта песня...
Вось і дуб знаёмы. Непадалёку ад вольхі, пад якой я са Сцяпанам сустракалася. Самы стары ў гэтым лесе, самы магутны дуб. У тры камлі, як абняць, пераходзіць асноўны, карэнны — вышэй, як рукой дацягнуцца, там, дзе шуміць у лісці вецер. А ўжо што да іншых галін і галінак, лічыць іх не пералічыць: аднойчы, ужо ўвосень, стоячы на тоўстым, хрусткім дыване асыпанага лісця, мы спрабавалі са Сцяпанам падлічыць, на сто дваццаць восьмай збіліся... Колькі ж тады лісця і жалудоў асыпаецца штогод на зямлю! Хіба што зямля, якая ўскарміла яго, ведае колькі. Тата казаў, што дуб ускрай вёскі, за Юрчыкавай хатай, хоць і стары — дзяды не помнілі яго маладзейшым! — а гэтаму на самай мяжы Сіняй Грады хіба што прапраўнукам будзе.
Пастарэў дуб за год. Нібыта не год, а век мінуў... Залысіна з’явілася: галіна, голая, як рагач, тырчыць з лісця, разрываючы, расколваючы на дзве часткі яго зялёны пошум. Не помню гэтага рагача, не было яго. І лісце... Зялёнае, а пакурчанае, быццам агнём прыхопленае. Далёка яшчэ да восені, а дуб — асенні, па-асенняму журботны. Уздрыгнуў, як і я, здаецца, калі размінулася з ім. Мо і да яго горкая вестка дакацілася? Мо паверыў ён ёй, гэтай вестцы?
Не, не! Гэта няпраўда. У баку ж ад шляху, затуленае ад яго лесам, Запярынне, абміналі ж яго дагэтуль немцы. А цяпер ужо і вайне хутка канец: гоняць адусюль немца, на ўсіх франтах гоняць. Камандзір зводку зачытваў. І сама я чытала. Перапісвала з Дзмітрыеўнай уначьг, пры газнічцы, каб па вёсках сувязныя весткі з Масквы разнеслі. І ў Запярынне панеслі...
— Калі і ёсць за што нас з бацькам вінаваціць, дык адно за тое, што сыночка хацелі, сыночка чакалі. Бо ці ж не шкадавалі мы цябе? Ці ж пакрыўдзілі аднаго разу? Выгадавалі. Прыгожая ты ў нас расла. Красуня чыста вырасла.
Зноў мамін голас! Зноў я натыкаюся на голас, як на сцяну, і балюча тапчуся на адным месцы.
— У цябе кроў, Ніна. З губы...
Кроў? Якая кроў? Я толькі што з мамай размаўляла — чула яе голас. Ужо блізка. Раўчук перайсці па кладачцы, а то і проста пераскочыць, звярнуць па сцежцы ўправа, у бярэзнік...
Паварочваю ў бярэзнік, яшчэ прыспешваю крокі, стрымліваючы гарачае дыханне. Лес заканчваецца. Павінен ужо быць бачны адсюль комін Юрчыкавай хаты і край страхі... Нічога не бачу. Няўжо — праўда?!
— Няўжо — праўда?! — паварочваю голаў да Сашкі Варварынага, ужо скаваная жахам, жахлівым разуменнем: праўда!
Сашка апускае голаў.
Уздрыгваю ад дотыку чыёйсьці рукі і, быццам адагнаная гэтым дотыкам, адбягаю колькі крокаў, бездапаможна азіраюся вакол, не ведаючы раптам, куды ісці, куды звярнуць: вакол незнаёмы, пачарнелы ад дыму лес, і дым паўзе не ўгару, як звычайна, а зверху, з голля, на сцежку, пад ногі. Падсвядома разумею, сцежкай трэба ісці, на дым наступаючы, тут недалёка.
Баляць вочы. Ад гэтага горкага дыму, відаць. Нічога з-за болю не бачу, хоць лес радзее, заканчваецца, пераходзіць у гароды — я ўжо ступаю па бульбоўніку, спатыкаючыся ў разорах.
— Ніна! Ніначка!
Гэта не мамін голас. Хто ж мяне гукае? Хто мяне гукае і адкуль?
— Ні-на!
Нечакана я ўсё ўсведамляю. Бачу цётку Варвару, што, уся ў чорным, стаіць, абапіраючыся на кавеньку, за які крок ад мяне («Гэта яна і гукала!»). Бачу зялёныя палосы агародаў — то радкі бульбоўніку, то шнуркі высокага жыта — нібы пашырэлыя, папрастарнелыя зараз. Хаты... Хат няма. На падворках сярод папялішчаў тырчаць каміны («Як рагач на дубе!» — мільганула ашалелая думка), — іх астылыя кульці падпіраюць нізкае бясколернае неба. Адна гэткая кульця — на падворку Юрчыка — зусім побач. Упёршыся ў яе паглядам, я не магу ўжо адарваць пагляд ад апаленых, са слядамі сажы, цаглін — толькі пагляд і трымае мяне нейкі момант.
— Ды што ж гэта такое? Што ж гэта? — шапчу, і шэпт спаўзае следам за паглядам, ніжэй і ніжэй, па апаленых і астылых ужо цаглінах доле, у чарнату...
Відаць, я страціла прытомнасць, бо, лыпнуўшы вачыма, бачу ўстрывожаныя хлапечыя твары — хлопцы падтрымліваюць мяне, шчыльна абступіўшы.
— Цётка... Варвара!
— Я тут, Ніна. Чакаю.
Сашка адхінаецца і — там, дзе стаяла, праз колькі крокаў ад мяне, уся ў чорным, стаіць, абапіраючыся на кавеньку, цётка. Штосьці трагічнае — і разам з тым штосьці нязломнае! — у яе нерухомай постаці, у яе нерухомым позірку, у яе чаканні. Быццам яна ведае пра жыццё і пра смерць такое, чаго не ведаю я.
— Што ж гэта такое, цётачка? — ступаю я да яе.
— Гора.
Яна нічога больш недадае. Ні пра вайну, што прынесла людзям гэтулькі гора. Ні пра карнікаў, якіх трэба знішчаць, як знішчаюць пошасць, чуму. Ні пра тое, што адбылося тут, у Запярынні, два тыдні таму... Яна не спрабуе суцяшаць мяне. Яе рука апускаецца на маё плячо, Варвара горне мяне да сябе, бязгучна шавеліць цёмнымі, як прыцярушанымі попелам, вуснамі.
— Мама! — гукае яе Сашка.
Не паварочваючыся да яго, як і не яму, адказвае цётка Варвара:
— Ідзіце Фомку дапамажыце зямлянку дакончыць, яму лягчэй будзе ўправіцца.
— Ды мо ў лес...
Варвара, не адпускаючы маё плячо — цяпер я сама ўжо гарнуся да яе! — паварочвае да Сашкі, да хлопцаў голаў.
— Што ж, усім зямлю сваю кінуць, каб бур’яном зарастала, і ў лес падацца? Вы — бароніце яе, нам, хто жывы, — даглядаць яе трэба, засяваць. Хлеб нас перажыве, сынок.
Яна падалася ад іх сцежкай, што вяла на Юрчыкаў падворак, змусіўшы ступіць за ёй, ісці за ёй і мяне. Мне карціць заплюшчыцца, не пазіраць, не бачыць ні папялішча, якое мы абмінаем, ні пакарабачанага жалезнага ложка крыху ўбаку, ні рэшты абгарэлай агароджы. Але нейкі голас ува мне — я не пазнаю яго! — гучыць, не сціхае, загадвае: «Глядзі! На ўсё глядзі. Ты не можаш, ты не маеш права адвярнуцца, не маеш права заплюшчыцца. Глядзі і запамінай!» І я не магу адвярнуцца. Не магу заплюшчыцца. Я — крок за крокам — адчуваю, як ледзянее, камянее ў мяне ўсё ўнутры. І толькі ў плячы, на якое абапіраецца цётка Варвара, на якім ляжыць яе рука, яшчэ б’ецца, штурхаецца, разыходзячыся хвалямі па целе, жывое цяпло...»
— Аб чым задумалася, сяброўка? Крычу, гукаю — хоць бы што! Шыбуеш і шыбуеш, людзей не бачачы.
— А-а! Ганька! Добры вечар. Задумалася вось...
— Калі ты кінеш дурную гэту справу? Думаннем жыццё не падменіш, колькі ні думай.
Ганьчын позірк, у якім мільганула на момант трывога, супакойваецца, цяплее. Ганька і не пазірае больш на яе, зіркае вакол, быццам вышукваючы, каго яшчэ зачапіць. Высокая, мажная, з ладнай касой, скручанай вузлом на патыліцы і вясёлым карым позіркам, яна — поўная супрацьлегласць Ніне. Энергія не проста перапаўняе яе, энергія, энергічная сіла і ўпэўненасць кіпяць, клякочуць у ёй, шукаюць выйсце. І знаходзяць. То ў рухах, таропкіх і нярэдка няўклюдных. То ў словах, гэтаксама таропкіх і сказаных не заўсёды да месца.
— А Пахом дзе? Разам жа на касьбу збіраліся.
— Вой, нашто мне гэты хвост? Яму з мужыкамі вальней і цікавасці больш. І мне... Ён мне ўночы збрыдне: як прычэпіцца, дык не адаб’ешся. Што ж, яшчэ каб і ўдзень за мной валэндаўся? Я — цябе здалёк згледзела, дагнала вось, каб словам якім пацешыць. Дома ж часу не будзе: кароў хутка прыгоняць, вячэру гатаваць, парсюку назаўтра наварыць...
— Ганька, вось скажы, чаму так атрымліваецца: згадаеш даўнейшае, — здэцца, калі і было тое! — а ўсё ясна бачыцца, ясней, чым сённяшняе што. Колькі гора было, колькі адпакутавана, а тая, паўмёртвая ад гора, я сабе даражэйшая. Чаму так?
— Таму што маладая была. Маладосць усё перамагала: і гора, і пакутныя думкі, і хваробу. А сёння... Сённяшняму дню ты доўга, на працягу многіх год то ў адным, то ў другім саступала. А ўсё назад азіралася. І цяпер азіраешся, нябось, і ўсё думаеш, думаеш. А што тут думаць, Ніна? Баба ты і да смерці бабай застанешся. Пакуль не пераняла на шляху старасць, жыві. Павэлак жа яшчэ нібыта і нічога...
— Пра іншае я, — азвалася Ніна, шкадуючы ўжо, што пачала гэтую гамонку.
Ганька перастала круціць галавой і шалёна размахваць рукамі, утаропілася ў Ніну. І тут жа, атрасаючыся ад спакою, зноў закіпела, зноў захадзілася.
— Усё тваё іншае — да аднаго зводзіцца. Да таго ж, што ў кожную з нас прыродай закладзена. Не разбудзіў у табе жанчыну Павэлак, засцярогся ад нечага і ўпусціў свой момант. Крыўдуй не крыўдуй, Ніна, я і раней табе гэта казала, і зараз кажу: недарэка табе трапіўся, хай ён будзе здаровы. Ад вялікага кахання нябось збаяўся тугу ў табе скалыхнуць.
— Не чапай ты яго, Ганька, — папрасіла Ніна.
— Цьфу, дурніца! Ды каб не ты, а іншая, я б яму даўно ўсё выказала, твайму любезнаму: не ведае, як да бабы падступіцца, хай у людзей папытае! Хоць бы і ў майго Пахома.
— Супынься. Якая муха цябе ўкусіла? — зазлавала ўжо Ніна, засаромеўшыся раптам Ганьчыных слоў. — А то ў цябе — усяго клопату, як лаўчэй пад бок Пахому падкаціцца!
— О, калі б мне адно гэты клопат! — засмяялася Ганька, набычваючыся і нечакана яшчэ больш мякчэючы тварам.
— І я кажу.
— Калі б мне адно гэты клопат, у нас бы з Пахомам не трое дзяцей было, а ўсе трынаццаць. Свят, свят, свят! Яна смяялася, уся, ад шырокіх клубоў і высокіх грудзей — да касы, скручанай на патыліцы ў ладны вузел, калыхаючыся ад смеху. І, косячыся на яе, на гарачае калыханне яе цела, заўсміхалася і Ніна: на Ганьку цяжка было пакрыўдзіцца, нельга было крыўдаваць доўга — не было ў тае злосці ні да каго. Больш! Ніна была ўпэўнена, што ў гэткім мяккім, гарачым, вялікім целе, у якім кіпела, клекатала столькі добрай, няўклюднай энергіі, злосць папросту не змагла б укараніцца, нават калі штучна прышчапіць яе. Розную яна Ганьку бачыла, ведала — злоснай не бачыла, не ведала. І цяпер не са зла тая казала. Хутчэй за ўсё, жарты, якімі перакідваліся з мужыкамі там, на лузе, у хвіліны адпачынку ды ў машыне, едучы з сенакосу дамоў, у пасёлак, падагрэлі яе, не паспеўшы астыць на языку.
Бы пацвярджаючы Нініны здагадкі, ужо не смеючыся, а выціраючы мокрыя ад слёз вочы, Ганька неяк адразу супакоілася, зусім сур’ёзна сказала:
— Ты не зважай. Словы за дзень так язык змулялі, што не трымаюцца на ім, саслізгваюць самі па сабе. Ты не зважай. Каб жа ўсяго шчасця — мужык пад бокам!
— Ды я разумею. Чаго там, Ганька!
— Ты аб нечым пыталася. Я словамі абмінула...
— Ды не, нічога. Запярынне сваё спаленае прыгадала, сябе маладую.
Нейкі час жанчыны ідуць моўчкі. Плячо да пляча. Адна адну падтрымліваючы маўчаннем. Такія розныя: адна высокая, мажная, разгарачаная хуткай хадой і сваімі словамі, другая, невялічкая з ёй побач, хударлявая, па-дзявочы стройная, — яны ўсё-ткі родніліся чымсьці. Чымсьці большым. Глыбейшым. Зараз, у хвіліну задумення, любы, хто ўгледзеўся б у іх твары, застаўся б перакананы, што яны заўсёды лёгка разумелі адна адну. У кожным выпадку. Нават не пагаджаючыся часам, разумелі.
Чаму яна, Ніна, прывязалася за доўгія гады суседства да Ганькі, Ніна ведала. У суседзяў заўсёды было хоць і тлумна, але ўтульна: і спрэчкі шчодра перасыпаліся жартамі, і ўшчуванні дзецям хутчэй нагадвалі дасціпныя казанні-прытчы: і дзядоў, і прадзедаў, ажно да самога бога, Ганька прыгадвала, каб зразумеў яе смаркаты Пецька, што ў школьным сшытку павінна быць гэтак жа чыста, як і ў думках, у душы. І калі Пецька сумняваўся — хіба былі раней школьныя сшыткі? — яна, хуценька прыгадаўшы старонку з падручніка старэйшага сына, Змітрака, урачыста абвяшчала: «А як жа! Толькі яны былі не гэткія, як сёння, тыя сшыткі, а каменныя. Сцяна цэлая, ці гэта... скала!» І з усмешкай, абводзячы рукою самую большую, без вокнаў, сцяну, дадавала: «З гэткім было цяжэй справіцца, а? А ты са сваім не ўпраўляешся!» І перакананы хлапчук утыкаўся ў сшытак, старанна выводзячы акруглыя літары...
Ганька ўмела, непрыкметна для іншых, усё трымаць у сваіх руках: дом, гаспадарку, выхаванне дзяцей, свайго Пахома. Усё рабілася, рухалася, спынялася, здавалася, безадносна да яе волі, але гэта толькі здавалася. І хатнія справы, і ўчынкі дзяцей, і клапатлівая ўвага мужа натхняліся ёй. Хто-хто, а Ніна гэта ведала. Бачыла. І сама колькі раз адагравалася каля Ганьчыных слоў, сама колькі раз чэрпала ў яе мяккай, шумнай дабрыні добрую сілу. Вось і цяпер завяла з ёй гаворку, спадзеючыся ўразумець больш таго, што разумела. І калі не атрымалася гаворка, не пакрыўдзілася на Ганьку. Значыцца, момант быў не той.
— А я вось сваю Яблынеўку рэдка згадваю, — перапыніла яе думкі Ганька. — Мо таму, што тут гаравала пры немцах, тут дзяцей нараджала, плачучы цішком па начах ад страху, што голад іх у мяне пазабірае... Да вайны ж яшчэ сюды за Пахомам прыехала.
Ніна не адгукаецца, адно паварочвае да яе голаў.
— Ды ўжо ж. Гора і нястачы мацней прывязваюць да зямлі, чым дастатак, — працягвае тая. — Зірні, што робіцца: з папялішчаў вылезлі, у хлеб мякіну перасталі дамешваць, чыстымі, гладкімі парабіліся і — хто куды ад зямлі! Які наш пасёлак, а ў саўгасе рабіць няма каму. Пралупяць раніцой вочы, памыўся не памыўся — ляцяць праменька да станцыі: да цягніка трэба паспець. Усе, хто маладзейшы, у горад едуць. На работу. Бы тут работы не хапае.
— А мне ў Запярынне рупіць паехаць. Заўтра паеду.
— Так-такі заўтра? Дык жа не субота быццам.
— Водпуск дала Дзмітрыеўна.
— А-а. Ну, тады, канечне.
— Час настаў, мусібыць, да канца ва ўсім разабрацца.
— У чым, ва ўсім, Ніна? — устрывожана павярнулася да яе Ганька. — Не забываецца былое — не забывай, памятай! Хто ж супраць? Але нашто ж разбірацца, нашто бясконца душу вярэдзіць? Колькі гадоў, падумай, мінула...
— У тым-то і бяда, што шмат гадоў мінула. Раней мне, Ганька, трэба было. Раней! Ды сілы ў сабе не знаходзіла раней.
— А сёння знайшла?
— Напэўна. Як праз нешта ў сабе пераступіла. Як паветра чыстага глынула. Ажно галава закружылася напачатку...
— Ой, глядзі, дзеўка! — узмахнула рукамі Ганька, усміхаючыся. — Ой, глядзі! Каб жа хвароба якая не накінулася раптам.
— Якая хвароба? — не зразумела Ніна.
— Ну, хоць бы нешта накшталт Макавея.
— Ма-ка-вея?..
Ганька ўжо рагатала, і смехам, і няўклюднымі ўзмахамі рук раскалыхваючы сваё вялікае цяжкое цела. І Ніна, нават прыпыніўшыся на міг ад нечаканага павароту гаворкі, — вось так з Ганькай скрозь! — толькі квола адмахнулася ад яе жарту і пакрочыла далей. Дагнала суседку і, калі тая, рагочучы, павярнулася да яе, схавала сваю ўсмешку за сярдзітым:
— Табе б усё смяяцца!
Бульба выкіпала. Агонь патрэскваў, жаўцеў, спалохана ціснуўся далей ад пеністага струменьчыка вады, што, кранаючыся гарачай бляшанай падстаўкі керагаза, шыпеў, як раззлаваны, надзьмуты злосцю гусак, і знікаў — сыходзіў парай ці сваёй злосцю выпаранай: не мог жа перамагчы, згасіць агонь.
Паівэлак яшчэ на адзін зрух прыкруціў агонь, яшчэ на колькі міліметраў ссунуў крышку і, узяўшы відэлец, тыцнуў ім у крайнюю бульбіну. Бульбіна была цвердаватая, хоць і падалася, накалолася на відэлец. Яшчэ хвілін пяць, і можна будзе выключыць агонь зусім, адцадзіць бульбу... Падумаў пра гэта абыякава: есці ўжо не хацелася, ды і Ніны дасюль не было.
Шчыльней прыкрыў дзверы ў хату, каб не нацягнула чаду: невялікі чад, але ж газа згарала, брудны пах яе злёгку казытаў у горле. Азірнуўшыся на прыціхлы агонь і задаволена хітнуўшы галавой, выйшаў на ганак. Адкашляўся. Агледзеў свой падворак, бы праверку яму ўчыніў, ці ўсё на месцы, праверыў. Прычыненыя весніцы. Акуратныя, нідзе не скошаныя вароты. Старая вішня ледзь не пасярэдзіне двара. Сцежка да хлеўчука і прыбудаванай да яго пуні. Пад страхой, прымацаваная да бярвенчатай сцяны, драбіна...
Згледзеўшы драбіну, Павэлак насупіўся, прыпамінаючы, дзе хацеў скарыстаць яе сёння. Прыпомніў. Ступіў з ганка на сцежку і скіраваўся да пуні. Зняў з крукоў, убітых у сцяну, драбіну і панёс яе да вішні: адцэдзіць і накрые ручніком бульбу — і агледзіць шпакоўню, паспрабуе знайсці тлумачэнне таму факту, што ў ёй даўно не сяліліся шпакі. Шпакі самі па сабе яго не цікавілі, але ж Ніна скардзілася... Ды і весялей было бавіць час за нейкім клопатам у двары пад іх валтузню і спевы.
Драбіна прыкамячыла колькі гнуткіх галін, але стаяла як укапаная: з верхняй прыступкі якраз ільга будзе зірнуць, у чым там справа. Павэлак задаволена хмыкнуў, яшчэ раз хістануў рукой драбіну і, упэўніўшыся, што тая стаяла сапраўды добра, адступіўся, пайшоў назад, у сенцыі, зірнуць на бульбу.
Бульба пачала ўжо разварвацца, і, выключыўшы керагаз, Павэлак прыхапіў льняным ручніком каструлю, зліў у памыйнае вядро ваду, з асалодай удыхаючы пару, пах сопкай бульбы. Зручней склаўшы ручнік, накрыў ім шчыльна пакладзеную крышку, каб яна даўжэй астывала, — управіўся! Прыйшла б зараз Ніна — і павячэралі б. Ды няхай, вячэра трохі пачакае, а ён, Павэлак, за гэты час яшчэ адну справу зробіць. Высветліць усё-ткі, чаму гэта раптам шпакоўня для шпакоў непрыдатнай стала і не прылятаюць яны да яе, не селяцца там. — Усё б жывыя галасы ў двары! Ды і Ніна скардзілася...
«—ТАК НА СВЕЦЕ ВЯДЗЕЦЦА: АДЗІН ПЛАЧА, ДРУГІ СМЯЕЦЦА.
Кажу, хаваючы ад Гнася вочы: чамусьці непрыемна, што ён пачаў гэту гаворку. Ніна — гэта маё. Калі не радасць мая, дык боль мой. І гэта зусім не значыць, што кожны можа калупацца ў ім. Хай сабе Гнась і не кожны, хай сабе сябрук ён мне, ды і яму лепш памаўчаць пра гэта. Я ж — маўчу. Я ж не хаджу ад аднаго да другога з болем сваім, не скарджуся. І да Ніны не чапляўся ўвесь гэты год... да ранення свайго... Мо б і зусім ніхто нічога не ведаў... Гнась кажа: выздараўлівае яна. І я — выздараўліваю: не зачапіла куля сэрца, і на тым дзякуй. А сволачы той, што страляла, я адплачу, я паспею яшчэ адплаціць. Дасюль не шкадаваў гэту погань, а цяпер, як падымуся, лічыць буду, колькі перастраляю, — кулямі лічыць.
— Ну, чаго ты дзьмешся, Пятровіч? Га? Не смяюся я: З чаго ты ўзяў, што смяюся? Не ў цябе аднаго сэрца ў грудзях бунтуе, паслухаў бы ты маё!
— Што — тваё? — не паспеў я адвярнуцца ад сваёй думкі.
— Сэрца маё. Думаеш, Гнась Засека без сэрца жыве, га? Думаеш, Гнась Засека не нарадуецца, што ў абдымку з ватоўкай зашмальцаванай не першы год ужо спіць, га? Думаеш, Гнась Засека смяецца, што ты з-за дзеўкі пад кулі палез, га? Ды я можа...
— Пры чым тут дзеўка?
Знайшоў чаго саромецца, дурань! Ды хлопцы калі і кажуць што, дык зайздросцячы. Дзеўка тут можа быць і ні пры чым, га? А вось сэрца. Ты хоць разумееш, Пятровіч, га, што гэта сэрца тваё подзвіг здзейсніла?
— Подзвіг, подзвіг... — перадражніў я Гнасеў хрыпаты голас, пачынаючы злавацца. — Які подзвіг, Гнась? І на якое ліха табе маё сэрца, скажы? Ганяе кроў — і няхай ганяе: работа ў яго такая. А то: сэрца... подзвіг... Дурыш галаву!
— Ды цябе ж да ўзнагароды прадставілі за той бой на чыгунцы! Ды каб ты не падхапіўся тады з крыкам, з мордай перакошанай, га? — дык невядома яшчэ, як бы што павярнулася. Немцы ж там моцна сядзелі, замацаваўшыся...
— А я падхапіўся — і не ўседзелі!
— Цьфу! Я яму пра папа, а ён пра папову яечню, га? — пачынае злаваць і Гнась, разумеючы, што я смяюся з ягоных спроб супакоіць мяне, пераканаць у тым, што без мяне, Павэлка, зямля павольней круціцца і кулі на ляту ржавеюць. — Бачу: выздараўліваеш. Па слова ў кішэню не лезеш. Га?
— У цябе вучуся, — буркаю.
— Во, во! Вучыся, пакуль мне язык не адарвала разам з усімі словамі нявыказанымі. Другі месяц нябось, га, на палку качаешся, а Гнась Засека адзін на чыгунку хадзі ці з дзедам Гаўрам нявопытным на пару...
Не пазіраю на Гнася і бачу, як той усміхаецца, спецыяльна пра дзеда Гаўру падпусціўшы: ведае, што прыгадаю адразу, як Іван таго галяком на сонцы паставіў, пра банцік развязаны наплёўшы. Во дзед! Пастаяў, пастаяў з рукамі задранымі і да Дзмітрыеўны раіцца пабег. Што там яму ўжо доктарка сказала, ніхто не ведаў, але калі хто з хлопцаў, ледзь стрымліваючы смех, цікавіўся ў дзеда вынікам, Гаўра чухаў патыліцу і, косячы рудым, выцвілым за столькі год — яму ж як не восемдзесят ужо! — вокам, глыбакадумна казаў: «Дзе мне, навучанаму, у выніках разабрацца! Не коле ў спіне — і добра».
Гнась, згледзеўшы, відаць, што ў мяне па твары поўзае-ткі ўсмешка («Во дзед!»), пырскае ў кулак. Не смехам, а кашлем, у які адразу пераходзіць яго хрыплаваты смех.
— Прастудзіўся, халера, га? — адкашляўшыся, адсмяяўшыся праз кашаль, сказаў Гнась. — Свая зямелька, родная, а не толькі затуляе ды корміць. Паляжыш, прыціскаючыся да яе, гадзіны са тры за купінай — нічым потым не адагрэцца.
Я кранаюся пальцамі яго рукі, абмякшы, аслабеўшы раптам. Нібыта гэта я, а не Гнась колькі хвілін хрыпла адкашліваў прастуду. Вінавата неяк кранаюся: і праўда ж, другі месяц качаюся на палку — рана не зацягваецца, а яны... Што — яны, недадумваю, бо Гнась, нечакана ўстрывожана, схіляецца нада мной.
— Баліць, Пятровіч? Га? Ты прабач, брат. Задурыў табе галаву!
— Ат! Была б галава...
Позіркі нашы сустракаюцца. Я ўпершыню заўважаю, што ў Гнася зеленаватыя, у цёмную іскарку вочы, і святло ў іх не тоне, а быццам пялёхкаецца, мяняючы штоміг адценне іх дзіўнага, дзікаватага колеру, паглыбляючы, ці, наадварот, засланяючы позірк. Я нават хачу сказаць пра гэта Гнасю і лаўлю словы, што называецца, за хвост: што ён — жанчына, каб пра вочы свае выслухоўваць? Сумныя ў сябрука вочы. А якога колеру гэты сум, не гэтак ужо і важна.
— Яшчэ сямёра нашых загінула.
Я ўздрыгваю. Тузануліся і ўпалі на падсцілку мае пальцы, адпусціўшы руку Гнася.
— Дзе?
— На засаду напароліся, ужо вяртаючыся, га? На кулямёт, маць тваю... Як чакалі іх немцы! Мёртвых пазабіралі, га? На машыну паўскідалі і паехалі... Мы назаўтра толькі мяшок пад алешынай знайшлі, і хлеб у ім. Хлеб у атрад хлопцы неслі.
— А адкуль...
— Пастушок іванаўскі бачыў. Ён і расказаў, прыбегшы.
Гнась гучна вылаяўся і зноў закашляўся, старанна адварочваючы голаў убок. Кашаль яго адгукаецца ўва мне, у грудзях, лявей раны, нязвыклым, працяжным болем, і я міжволі цягнуся рукой да грудзей, прыкрываю тое месца, дзе расце, расцягваецца гэты боль.
Націрання б якога, мазі ці хоць бы» шкіпінару зараз Гнасю, каб нанач нацёрся! Ды дзе тут, у лесе, шкіпінар? Гарэлкі і той не разжывешся зараз. І па вёсках людзей пачалі выбіваць ды выпальваць. Нічым не павінных людзей. А калі ўжо хто з партызан трапляў ім у рукі... Мёртвых, кажа, пазабіралі, на машыну паўскідалі? А мо хто і жывы быў, паранены...
— Ненавіджу! Ненавіджу! — хрыпіць Гнась праз задушлівы кашаль. — Як жа я іх ненавіджу!
— Доктарцы табе трэба паказацца. Чуеш, Гнась?
Ён не чуе. Душыцца кашлем, старанна адварочваючы ўбок голаў. Калі кашаль аціхае, уціраецца рукавом ватоўкі і ўжо спакайней паўтарае:
— Як жа я іх ненавіджу! Быццам бяздомныя, па лясах хаваемся, га? Як ён і парыпвае, нармальны ложак, не помнім. Ні цяпла, ні ежы чалавечай тыднямі не бачым. А яшчэ ж і радавацца павінны, бо жывыя пакуль што, га? Бо вунь, куды ні прыйдзеш — смерць і смерць. Мала мы б'ём іх, сук! Мала, Пятровіч.
— Але б’ём жа.
Вылаяўшыся, Гнась змаўкае. Маўчыць. Чуваць толькі яго цяжкое дыханне: быццам штосьці хрыпіць, захліпаецца, раз-пораз абрываючыся ў яго ў грудзях. Я хачу зноў нагадаць яму пра доктарку і, разумеючы, што справа не ў доктарцы, а ў сабачым холадзе, ад якога ў лесе не ўратуешся, кажу іншае, мо каб падбадзёрыць і Гнася, і сябе:
— Хутка гэта ўсё скончыцца, Гнась.
— Га? — ускідваецца той. — Хутка, кажаш, скончыцца? Нам з табой яшчэ хопіць, Пятровіч. Мы іх, сук, да Берліна пагонім. Га?
— Пагонім, — ківаю.
Пагаджаюся, а сам думаю пра нязвыклы, працяжны боль у. грудзях, што ніяк не адпускае, наадварот — расце, распаўзаецца па целе, знясільваючы мяне ўсё больш. Пра рану, што ніяк не зацягваецца. Пра задушлівы Гнасеў кашаль, пра яго цяжкое дыханне, калі чуваць толькі, як штосьці хрыпіць, захліпаецца, раз-пораз абрываючыся ў яго ў грудзях... Хто б ведаў, як яно абернецца! Пагонім, канечне, калі галовы не складзём.
— Пагонім, — ківаю Гнасю.
Гнась уважліва глядзіць на мяне і, ці то заўважае кроплі поту (я чую, як яны студзяць лоб!), ці то звяртае ўвагу на маю руку, якой я па-ранейшаму прыкрываю, заціскаю боль у грудзях, падымаецца.
— Баліць, Пятровіч? Га? Прабач, брат. Зайшоў і замест таго, каб падбадзёрыць... Не атрымалася. Прабач, га?
Ён горбіцца, бо зноў пачынаецца кашаль, і ён спрабуе заціснуць яго далонню, і, не чакаючы, пакуль адыдзе, адступіцца кашаль, выбіраецца з зямлянкі. Чую, як Гнась кашляе там, наверсе, захінаючыся ад ветру, і думаю пра тых семярых, што трапілі ў засаду, думаю, што нават не запытаўся ў Гнася, хто гэта быў, хто — сямёра... Расце, распаўзаецца па целе нязвыклы, працяжны боль, і я стагну, кусаючы вусны, — але не ад болю, не ад гэтага болю! Зноў, як калісьці, я адчуваю сваё бяссілле, поўнае бяссілле перад той аграмаднай, бязлітаснай, крыважэрнай пачварай, імя якой — вайна...»
Згадка прыйшла, апаліла Павэлка сваім трывожным святлом і знікла. Растала. Дзесьці там, дзе позірк яго ўсё яшчэ коўзаўся на гарачай чырвані заходу, — у гэтай чырвані і растала. А боль у грудзях застаўся. Глухі, працяжны — каторы ўжо раз за сягоння! — ён рос, расцякаўся ў ім...
Боль звычайна апярэджваў згадку, і Павэлку заўсёды здавалася, што гэта душа пачынала балець у прадчуванні былога — вяртання ў былое. Павэлак даўно забыўся на сваю рану: зажыла і зажыла! Чаго было пра яе думаць? Зацягнулася, зарасла. Лёгкая была рана: навылёт. Чаго было праз столькі год трывожыцца? Калі толькі душу закранула тая куля...
Ён сцепануў плячыма, непрыемна здзівіўшыся таму, што, як калісьці ў размове з Гнасем, заціскае боль далонню. Упэўненасць пачынае страчваць, ці як? Згадкі з рэчаіснасцю блытаюцца, міжволі колішнія рухі паўтарае... Адняў руку, міг адзін услухваўся ў боль, потым сплюнуў, прыгадаўшы колькі смачных Гнасевых слоўцаў, і пайшоў да вішні. Для нечага ж валок ад пуні цяжкую драбіну!
Хістануў рукой — стаіць! — і, заціснуўшы зубамі ўздых, пашкробся на вішню. Не далез да шпакоўні, падумаў, што робіць марную справу зараз, бо ці ж зазірнеш у дамок праз гэткае маленькае акенца. Відаць, трэба адбіць стрэшку, а не — дык і зусім зняць шпакоўню... Уздыхнуў, спусціўся па драбіне ўніз і пайшоў да пуні шукаць малаток. Павэлак шкадаваў ужо, няйначай, што захадзіўся, што прыйшло ў галаву займацца птушкамі, іх гняздоўем, — як работы іншай не было па гаспадарцы! Ды, зрэшты, пачаўшы, трэба было заканчваць — высвятляць ці выпраўляць што, як ёсць што.
Малаток быў на месцы, у скрынцы з інструментамі. Павэлак прыхапіў яшчэ і колькі цвікоў, каб, у выпадку чаго, не сунуцца назад яшчэ раз, і вярнуўся да вішні. Зноў пашкробся ўгору, асцярожна намацваючы, прыступкі: загрыміць з драбіны: — доўга будзе чухацца!
Працаваць наверсе, трымаючыся раз-пораз за хісткую галіну, было не вельмі зручна. Але і адбіць зараз шпакоўню было б не лягчэй. Таму і мудраваў. Таму і чапляўся за шпакоўню, спрабуючы адбіць, падняць стрэшку. Тая падавалася: дошка была старая, трухлець пачала ўжо — ледзь што не крышылася з краю пад малатком.
Адарваўшы дошку, Павэлак адвярнуў яе цвікамі ўбок, сунуў малаток у кішэню і запусціў руку ў дамок. Зазірнуў і спахмурнеў: у пакінутым гняздоўі бялелі тонкія шпачыныя костачкі. Кот напаскудзіў, паласаваўся... Ці так, сама па сабе птушка... Гэта было не ясна, ды не так і важна. Галоўнае, што прычына ўсё-ткі была і справу можна было паправіць.
Чамусьці адчуваў Павэлак непрыемнасць, непрыемная была справа, але ён не вагаўся, падчапіў усе гэтыя сухія травінкі, пёркі і костачкі і выкінуў — кінуў уніз. Выцер руку аб штаніну, зірнуў яшчэ раз у дамок, кашлянуў і пачаў закалочваць стрэшку, пасунуўшы яе крыху ўперад. Зрабіў работу, агледзеў шпакоўню і пасунуўся ўніз, асцярожна намацваючы нагой прыступкі.
Боль у грудзях, не аціхаў, але Павэлак не дужа ўслухаўся ў яго. Прыбраў усё на месца, змёў на шуфель рэшткі гнязда і аднёс іх на грудок яшчэ леташняга гною за хлявом. Пачаў ужо мыць рукі, густа намыльваючы іх, — чамусьці было непрыемна тое, што зрабіў, — як учуў Макавееў матацыклет. Падумаў, што той нешта пазніўся сёння: звычайна гадзіны на дзве раней ляцеў са станцыі, ды Макавею, ведаў, усё з рук сыходзіла — усё было добра.
Матор зароў зусім побач, зачмыхаў, затузаўся. Не выключаючы яго, Макавей прыпыніўся ледзь не насупраць Павэлкавага двара, і Павэлак расправіўся, выціраючы рукі, зірнуў паверх плота. Макавей упіраўся абедзвюма нагамі ў зямлю, стрымліваючы ахутаную дымам і трэскам сваю машыну, а з задняга сядзення нязграбна спаўзаў Пахом, выпрастаўшы перад сабой руку з авоськай, завязанай вузельчыкам.
— Дзякуй, браток. Падвёз, — незадаволена гукнуў ён, моршчачыся ад дыму і трэску.
— Будзь здароў! — раўнуў, перакрываючы трэск матору, Макавей і рвануў, як кажуць, з месца ў кар’ер — толькі пакручастая стужка дыму матлянулася ззаду.
— Звер, а не машына! — сказаў, як паспачуваў суседу, Павэлак.
— Звер, халера на яе, — пагадзіўся Пахом, прыпыняючыся. — Не рады ўжо быў, што і сеў. А Макавею хоць бы што.
— Што яму зробіцца? Здаровы, чорт. Як вы там? Управіліся з сенам?
— Дзе там! Хоць бы за тыдзень управіліся. І пякло, сушыла ж тыдні тры, а трава — у пояс, як касу ўбіць. Добры сенакос.
— То і я з вамі пад’еду заўтра. Усё лішнія рукі.
— Ды ўжо ж. Рук не хапае, Пятровіч, сам ведаеш. Жанчынам косы не дасі — не пацягнуць, а нас у брыгадзе па пальцах лёгка пералічыш. Сам ведаеш.
Пахом нецярпліва пераступае з нагі на нагу, зрэдку азіраецца, пазірае ўздоўж вуліцы.
— А Ганьку дзе згубіў?
— Ідзе. Вунь, — паказаў рукой той кудысьці назад, — разам з тваёй ідзе.
Павэлак перагінаецца праз плот колькі льга і крыху воддаль, двароў праз пяць, бачыць жанчын. Плот рыпіць пад ім, і ён, засаромеўшыся свайго руху — жонкі даўно не бачыў! — наўмысна абыякава бурчыць у адказ:
— Усё ніяк не нагаворацца. Адкуль толькі і словы бяруцца? То слова не выцягнеш, а то і не спыніш, каб і хацеў...
— О, браток, мы з табой давеку ў тым не разбяромся! — рагатнуў Пахом, паказваючы два ўстаўныя зубы. — Дык я гукну цябе, каб не праспаў уранку?
— Ага, Пахом. Гукні. Пакашу з дзень...
Пахом пайшоў. А Павэлак стаяў дзе стаяў, чакаючы Ніну. Чуў, як ляснулі Пахомавы весніцы, як загаманіў той да свайго Шарыка, хоць кабель быў такі стары, што, пэўна, даўно ўжо і вушы не натапырваў ні на адзін гук. Так... жыў, смерці сваёй чакаў. Шмат хто пытаўся ў Пахома, чаму ён не пазбаўляецца гэткага вартаўніка, за што коріміць яго: глухі ж кабель, як пень. І Павэлак пытаўся. «Жывое ж! — адказаў яму Пахом. — Жывое...»
Нельга было вось так, без справы, стаяць ля плота, чакаючы Ніну. Павэлак гэта разумеў. І — не кратаўся з месца. Чакаў. Чуў глухі, працяжны боль у грудзях, які не аціхаў — наадварот, рос, расцякаўся ўсё шырэй, і не было на яго ніякой управы. Ён спрабаваў, як часта раней, адмахнуцца ад болю, не зважаць на яго, рашуча не зважаць, але гэты раз у яго нешта не вельмі каб атрымлівалася. Чуў боль усё больш выразна і з горыччу думаў, што ж там, крыху правей сэрца, магло так балець? Што?
— Ці не твой гэта Павэлак стаіць за плотам, нас чакае? — пазнала здалёк Ганька. — Во ўжо хто маецца скрозь са сваім даўганосым характарам: каб мог, хвастом бы за табой усюды валокся, а не! — усё маўчыць сам сабе, усё думае.
— Не чапай ты яго, Ганька.
— А я — не яго, я — цябе. Павярніся ты аднаго разу да яго з усмешкай, выкажы ён аднаго разу табе свае думкі запаветныя, жыць бы маглі — людзі не нарадаваліся б.
— Мы ж жывём...
— Жывяцё! Толькі радасці ў тым мала і табе, і яму — абаім. Людзям — што? Ці парадуюцца, ці пашкадуюць — усё абгавораць. Раз, другі абгавораць — і забудуцца. Вы ж на вачах адзін у аднаго...
Ніна сумна адмахваецца ад пацішэлага голасу суседкі.
— Ой, глядзі, намахаешся, дзеўка! На старасці і прыгадаць не будзе чаго.
— Во ўжо чаго хопіць да самай смерці — прыпамінаў! — ціха абзываецца Ніна, не зводзячы позірку з высокай, худой постаці Павэлка, які, па меры таго як яны набліжаліся, прыкметна горбіўся, ніжэў, уцягваў галаву ў плечы. — І сёння не ведаю, куды ад прыпамінаў дзецца, а ты кажаш.
— Не пра тое я, Ніна.
Яна змаўкае. І маўчыць да самага двара, прымерваючы свае цяжкія шырокія крокі да Нініных хуткіх, дробных. Падняўшыголаў на Павэлка, вітаецца:
— Добры вечар, Пятровіч, зачакаўся?
— Вячэра стыне...
Ганька лёгка таўханула Ніну ў бок, падштурхваючы да весніц, звяртаючы яе ўвагу на словы, і заспяшалася са сваімі няхітрымі тлумачэннямі, замахала рукамі, загула:
— Гэта ж мы, Пятровіч, забалбаталіся. Гэта ж мы сустрэліся на паваротцы ля камбіната, Пятровіч, і ішлі, не вельмі каб і хутка, сваё рознае абгаворваючы. Ведама ж, бабы. То адно, то другое знойдзецца, каб пагаманіць. Звычайная справа, Пятровіч.
— Звычайная. І пагаманіць трэба, чаму ж? Вячэра толькі стыне...
— Пойдзем, Павэлак, — перапыніла Ніна суседку, якая зноў збіралася штосьці тлумачыць. — Дзякуй, Ганька.
—За што... — пачала тая і папярхнулася словам, аціхла.
Ніна ўжо спіной чула, як, патаптаўшыся міг, другі на месцы, пашыбавала Ганька да сваіх весніц, не тое каб пакрыўджаная — зніякавелая нейкая. Не зразумела нічога, пэўна. Ну, ды гэта ў яе пройдзе. А Ніна... Ніна, уважліва зіркнуўшы на мужа, нечага ўстрывожылася: і той Павэлак, і нібыта не той. Згорблены, пастарэлы, ён нават рухаўся нязвыкла запаволена. Быццам нёс непасільны для яго цяжар і баяўся ўпусціць, не ўтрымаць яго.
— Ты не захварэў?
— Я? — здзівіўся і ўзрадаваўся Павэлак Нінінай увазе. — Чаго гэта мне хварэць сярод лета? Бульбу вось зварыў.
— А-а! Я ў магазін станцыйны заходзіла, колькі костачак узяла. Ты распалі керагаз, пастаў ваду ў большанькай каструлі, а я пераапрануся. Потым і павячэраем.
Ніна, прачыніўшы дзверы, ступіла ў хату. Паморшчылася, учуўшы цыгарэтны дым, — не вельмі каб накурана было ў хаце, але адчувалася: курыць звычайна Павэлак выходзіў у сенцы, нават зімой. Мо што здарылася? Нешта ён сёння не такі...
— Ат! — паспрабавала сябе супакоіць Ніна. — Гэта я сёння хаджу цэлы, дзень узвінчаная. Вось і здаецца немаведама што.
Яна сказала гэта ўголас і азірнулася на дзверы.
«БОГ НЯРОЎНА ДЗЕЛІЦЬ: каму колькі пакладзе — каму шмат, каму меней, каму і ўсяго нічога. Я, я загінуць павінна была б! — сама кулю шукала, а загінула хлапчанё гэта неразумнае. Убачыў мяне ў апошні момант, слёзы на крык пырснулі... Кулямётчык, падла нямецкая, ні пра сваё дзіця — калі нараджаюцца дзеці ў такіх! — ні пра свайго бога не ўспомніў.
Бог... Паскуда ён, бог, калі ёсць ці быў калі: гэткай погані даў на зямлі разрасціся! Б’юць, паляць, жыўцом у зямлю людзей закопваюць, каб ім магілы родныя маткі іх пакапалі!
А хлопчык... хлопчык танюткі быў, нягледзячы што ў ватніку, завялікім для яго. І без шапкі. З шапкай белых-белых валосікаў — зусім як у Сцяпана майго валасы... Думала: уратую. Не ўратавала. Сцяпана любоў мая не ўратавала, хлапчанё гэтае ўратаваць самім жыццём сваім не змагла. Мала, значыцца, майго жыцця. Не вартае яно нічога, відаць.
Вось ляжу, клопатам доктаркі, Дзмітрыеўны, жывая, а чаму — жывая? Навошта? Для каго ці для чаго? І запытацца няма ў каго. Вось хіба толькі ў Дзмітрыеўны! — чуваць: ідзе, управілася з іншымі раненымі...
Стукаюць, злосна папіхнутыя ветрам дзверы, халоднай хваляй (я адчула, як халоднае паветра калыхнулася нада мной) змывае кволы агеньчык газнічкі. У поўнай змроку зямлянцы робіцца ціха. Як у магіле, — усміхаюся ці спрабую ўсміхнуцца я на свае думкі.
— Гэта ты, Дзмітрыеўна?
— Гэта я, Павел Пятровіч. Гэта я, Ніна. Ты толькі не палохайся. Я зараз запальнічку знайду. Я хутка.
Ён калупаецца там, ля дзвярэй, напалоханы, відаць, і сваёй смеласцю (прыпёрся нанач гледзячы!), і раптоўнай цемрай, і маім ціхім голасам з гэтай цемры. Як з магілы! — усміхаюся я ці спрабую ўсміхнуцца.
— Павел Пятровіч... Бач... як вы пра сябе! З павагай, — заўважаю яму. — Як пра начальніка.
— Якія зараз начальнікі? — буркае ён у адказ і шчоўкае запальнічкай. — Кожны над сваім жыццём не начальнік.
Агеньчык, хіснуўшыся, слаба асвятліў зямлянку. Больш — Пятровіча, ягоны азяблы, пачырванелы ад сівернага ветру твар, нос гарбылём і шчокі, якія ледзь што не паўвальваліся за скулы. На момант мяне працінае жаль — у гэты момант пашкадавала я яго, шкадую: гэтаксама пад смерцю ходзіць. Дзмітрыеўна казала, што ратаваць мяне кінуўся Пятровіч, увесь атрад за сабой павёў... Даўганогі, даўганосы, а сэрца гэткае ж нікудышнае, як і ў мяне! — адганяю я жаль.
Агеньчык набліжаецца. Захінаючы яго ад руху далонню, Павэлак шукае газнічку.
— На акенцы, — падказваю. — Глядзіце, за столь галавой не зачапіцеся!
Момант мінуў, жаль змяняецца звыклай абыякавасцю: чаго мне раптам уздумалася шкадаваць Пятровіча? Выжыве! Гэткія доўга жывуць. Глядзіш, яшчэ і ў начальнікі выйдзе пасля вайны. Гэткія дамагаюцца свайго. Заўсёды дамагаюцца.
Адчуваю, што сваім «гэткія» абражаю госця, але падшукваць больш дакладныя вызначэнні не хачу. Ён жа маіх думак не чуе, а для мяне і так добра. Наведаць вырашыў! А хто яго прасіў?
— Я гэта... — павярнуўся ён да мяне, — я здароўем пацікавіцца прыйшоў. Сам з тыдзень як падняўся...
Нагадвае, мусібыць, што з-за мяне, што, мяне ратуючы, быў паранены. Дык сам жа палез. І не падумаю падзякаваць: дабрадзей, ты ж разумееш, вышукаўся!
— Дзякуй, — кажу. — У адной магіле маглі б ляжаць, калі б крыху інакш павярнулася.
— З жыцця, як і са смерці, нельга, смяяцца, Ніна. Ёсць на тое вышэйшая воля.
—Вышэйшая? — перабіваю яго словы, і яго таптанне (топчацца паміж мной і святлом газнічкі, ценем сваім няўклюдным позірк мой змуляўшы!). — Ці не пра бога ўспомнілі, Пятровіч? Дык жа сакратару сельсавецкаму неяк не да твару гаворку пра бога распачынаць.
— Не пра бога я.
— А пра каго?
— Пра чалавека. Пра тое, што ў кожнага з нас прырода ўклала. Не ўмею я пра гэта...
Згінаючыся, каб не чапляць галавой нізкую столь, Пятровіч топчацца непадалёку ад мяне, засланяючы святло газнічкі, — ганяе палахлівыя цені з кутка ў куток.
— Не ўмею, не ўмею... Чаго ж тады пачынаць? — хачу я схаваць раздражнёнасць. — Прысядзьце вы, Пятровіч! Ажно ў вачах замільгала ўсё ад...
— Я пайду. Я на хвілінку заходзіў, — ступае да дзвярэй той, відаць, учуўшы-такі раздражнёныя ноткі ў маім голасе.
— Вы ж хацелі пра здароўе маё распытаць. Ці мо знікла цікавасць, як зірнулі на мяне, учарнелую ад болю перанесенага?
— Не, не! Што вы, Ніна? — таропка вяртаецца ён, зачапіўшыся ўсё-ткі за столь галавой. — Я прысяду, я...
Чорт яго ведае з гэтым Пятровічам! І так і гэтак зірнеш: недарэка нібыта. І росту непамернага, як для мяне. І нос гарбылём тырчыць — за вярсту нябось відаць. І кудзеркі — над гэткім-то носам! — радзець пачалі, лоб падаўжаючы. Ды і да слоў не вялікі ахвотнік: пачне гаварыць — і блытаецца. А вось жа... Не адступаецца ад мяне. На кулямёт кінуўся, ратуючы. Раней смяялася з яго, а зараз... Зараз то прыкрасць адчуваю, то жаль — немаведама чаго.
— Я пра цябе, Ніна, у доктаркі пытаўся. Сказала: на папраўку пайшло. І сам бачу...
— Вось ужо не думала, — падтрымліваю гаворку, з цікаўнасцю пазіраючы на тое, як ён, нібы склаўшыся ўтрое — калені на ўзроўні твару тарчаць! — прыткнуўся на краёк чурбака непадалёку, — што пры гэткім святле можна штосьці ўбачыць.
— А голас? Ты ж раней размаўляць не хацела...
— Думаеце: зараз хачу?
— Але ж...
— Шкада вас, Пятровіч. Сябе не шкада, а вас чамусьці шкада.
— Шка-да? — крыўдзіцца ён. — За што ж мяне шкадаваць? Жывы. Рана зацягнулася. Не калека, яшчэ паваюю... За што ж?
— Не ведаю.
Я і сапраўды не ведаю. Пазіраю на яго, павярнуўшы голаў, і нібыта ўсё жыццё ягонае бачу наперадзе: дом, работа, гаспадарка... Ды яшчэ прыпаміны. Ні асаблівых перажыванняў, ні асаблівае радасці. Ат! У мяне і гэтага не будзе. Мо і самога жыцця не будзе.
— Не ведаю, Пятровіч, ці навучацца людзі пасля гэткіх жорсткіх баёў, бясконцых пахаванняў, актаў помсты, калі жылі, дыхалі адным: забіваць! забіваць! — зноў радавацца нейкім простым жыццёвым падзеям і рэчам, простым учынкам і словам. Мо і навучацца. Ды кошт усяго гэтага будзе іншы.
— Ды ўжо ж. Столькі люду гіне.
— І ніхто ніколі гэтага не забудзе. Не нас, не тых, хто склаў і складзе яшчэ да канца калатнечы свае галовы, не! — а таго, што гэткае крохкае чалавечае жыццё. Ёсць яно — а праз міг можа і не быць: куля можа абарваць, чыесьці рукі ў агонь падпіхнуць, чыесьці боты ў яму з трупамі ўтопчуць. Разумееце, пра што я? Пасля вайны ніхто ніколі ўжо не паверыць у вечнасць, у вечнае. У вечнае каханне, у вечнае жыццё.
— Дзіўныя твае словы, Ніна. Жыццё ж застанецца!
— Дык я ж не пра тое, што не застанецца, я — пра адносіны да жыцця жывых: занадта кароткім яго кожны знойдзе, занадта крохкім — чапляцца за яго пачне.
— А хіба сёння няма такіх, што чапляюцца? Боты гэтым паскудам гатовы лізаць, каб жыццё пакінулі. І сёння людзі розняцца. Хто ваюе, хто ад вайны хаваецца, хто на службе сабачай...
— Усё так, Пятровіч. Толькі іншае я мела на ўвазе.
— А-а...
— Вось вы што пасля вайны будзеце рабіць?
— Я? Жыць буду. Радавацца, што зямлю ад нячысцікаў вызвалілі, што выжыў у гэткай вайне.
— Жыць і радавацца, выходзіць? А нянавісць сваю сённяшнюю — куды дзенеце? Памяць сваю — куды? Памяць жа не адпусціць. Не адпускае...
Зноў гэты туман напаўзае! Адчуваю, як адно за адным згасаюць пачуцці і «словы». Ледзьве закончыла... Чаго гэта я ў размову кінулася? І з кім? Зайшоў чалавек, пераведаў і няхай бы ішоў сабе. Не! — маўчала, маўчала і выгаварыцца схацела. Напляла немаведама чаго. Пятровіч ажно вочы вылупіў: не чакаў, пэўна, ні гэтулькі ўвагі, ні гэтулькі слоў. Ён жа таксама не надта каб гаваркі. Маўчу — і ён маўчыць. Дзівіцца...
— Ішлі б вы, Пятровіч. Стамілася я.
Ён ускоквае, у апошні момант нахіліўшы голаў, каб не рэзнуцца аб столь, камечыць у руках шапку.
— Набіраліся сілы, Ніна, Выздараўлівай.
Моўчкі, абыякавая ўжо і да яго, і да сябе, пазіраю, як ён, згорбіўшыся, ідзе да дзвярэй, спатыкаецца, мармыча штосьці сабе пад нос. Калупаецца нечага ў кішэні ватоўкі і, павярнуўшыся, кладзе штосьці на край ложка. Шархаткое штосьці. Як не цукерку. І, кашлянуўшы ад няёмкасці, праціскаецца ў шчыліну дзвярэй, прытрымлівае іх, каб зноў не задзьмула хваляй паветра маю газнічку. Агеньчык калыхаецца, але не гасне. І, прыўзняўшыся, бачу, што Пятровіч прынёс шакаладку: здабыў жа недзе па гэткім часе! Мо ў немцаў...
Бяру ў рукі лёгкую, амаль бязважкую плітку, паварочваю да святла. Наша! Савецкая!..»
Ніна пазірала на дзверы, быццам чакала: вось зараз яны адчыняцца і ўвойдзе Павэлак, і трэба будзе сказаць яму... Але дзверы былі па-ранейшаму шчыльна зачынены, а з сенцаў чулася пабразгванне посуду, плёсканне вады — Павэлак ставіў на керагаз памытыя і залітыя вадой мясныя костачкі.
Уздыхнуўшы, пачала пераапранацца. Замітусілася па хаце, прыбіраючы апратку, выціраючы стол, збіраючы на стол што-якое да бульбы: хлеб, гуркі, прынесеныя Павэлкам раней... Згадала, што ў склепе на палічцы стаяў жбанок кіслага малака. Кінулася да дзвярэй.
— Я ўжо нясу бульбу, — перапыніў яе імкненне Павэлак, ступаючы цераз парог з міскай у руках.
— Малако кіслае стаіць у склепе... — прапускаючы яго, растлумачыла Ніна. — Я мігам.
— А я і забыўся пра малако.
Ніна матлянулася паўз яго ў сенцы, выскачыла на ганак. Глыбока ўдыхнула прыемна прахалоднае паветра. Упершыню, з незразумелай прыкрасцю, адчувала яна віну перад Павэлкам. Віну не віну — а няёмкасць. Выгляд, твар ягоны бянтэжыў, ці што? Вось і згадка хутчэй падказку нагадвала...
Здрадай Сцяпану, здрадай памяці колькі раз за сённяшні дзень яна жыццё сваё называла. Так і ёсць, напэўна. Прозвішча Сцяпанава памяняла. Любоў сваю да яго ў памінальны — без адзінай слязінкі — плач ператварыла. Ад людзей і ад гадоў абыякавасцю сваёй скрозь адгароджвалася... Усё так. Але быў жа ўсе гэтыя гады і ён, Павэлак. Што з ім яна зрабіла?
Адказу ў Ніны не было. І адмахнуцца ад пытання — сілы ў сабе не знаходзіла. Упершыню, з незразумелай прыкрасцю, усведамляла яна сваю віну перад тым, хто быў ёй мужам, хто, колькі помніць яна сваё гора, быў з ёй побач, Ён, Павэлак, быў побач, а яна часцей папросту не зважала на яго, як не зважаюць на свой цень, на даўно і заведама сваё. Ды і зараз... Не пражыві яна гэтак нязвыкла ўсхвалявана сённяшні дзень, не заўважыла б яна ні ўвагі Павэлка, ні яго згаслага, пацямнелага твару. Не папыталася ж ніколі, чым ён займаецца, пакуль яна ў бальніцы, пра што думае, узіраючыся ў яе, чаму прачынаецца часта ўночы і падоўгу сядзіць, ля акна, твар у твар з ноччу, з начной цемрай. Не зараз жа пытацца! Што ён зараз адкажа?
Папраўдзе, Ніна збаялася б папытацца: яна ж і так ведала ўсё, што ён мог сказаць ёй і не скажа. Не скажа, бо не знойдзе слоў, як не знаходзіў іх у маладосці. А і знойдзе — не паверыць ім. С л о в ы скрозь нямнога значылі для Павэлка, няшмат ён іх песціў за сваё жыццё. У хаце гадзінамі, цэлымі днямі вісела, зрэдку пагойдваючыся ад крокаў ці ад кашлю, асветленая высокімі вокнамі цішыня. І ўначы, калі не працівілася Ніна, скараючыся хутчэй абавязку, чым пачуццю, адно і выціскаў Павэлак з горла, з сэрца, — паўторанае колькі разоў яе імя.
Вось і згадка хутчэй падказку нагадвала...
Няспешна, свядома запавольваючы крокі, вярталася ад склепа Ніна. Слухала вячэрнія перазовы птушак, слухала паніжэлае пасля захаду сонца неба, дзе ледзь чутна, затоена, расло дзіўнае вуркатанне — быццам перуны прачыналіся. Хмары не было, а прадчуванне нечага пагрозлівага, цяжкога, не знікала.
— Хмару, відаць, прыцягне зямля: неба вуркатаць пачынае, — звярнулася яна да Павэлка, ставячы жбанок на стол.
— Пякло дужа, — адзываецца той. — Садзіся еш, бо зусім бульба астыне.
Есці Ніне не хочацца, але яна (паслухмяна падсаджваецца да стала, бярэ цёплую яшчэ бульбіну, качае яе ў далоні, адкусвае і кладзе на талерку.
— Малака наліць?
Не чакаючы адказу, бярэ жбанок, размешвае малако і разлівае яго па кубках, прынесеных Павэлкам, напэўна, загадзя.
— Заўтра з мужыкамі на сенакос паеду. Брыгадзір прасіў дапамагчы. Рук не хапае.
— Во! — раптам узрадавалася Ніна. — А я з раніцы збіраюся ў Запярынне. Варвару з бальніцы Косцік ейны забраў. Ды і так... Ля магіл пастаю...
Вусны не слухаюцца: не прывыкла яна з Павэлкам гаварыць на гэткай ноце, ды і не так, і не тое, мусібыць, трэба было зараз гаварыць. Павэлаік ніяк не мог зглынуць пражаваную бульбу, ды і ў яе, Ніны, горка стала ў роце — бадзёра пачаўшы, апошнія словы вымаўляла праз сілу.
Цяпер абое маўчалі. Павэлак піў, прыхлёбваючы, як гарачы чай, налітае малако. Ніна пазірала на яго, не пазнаючы — не ведаючы! — спакойных яго рухаў, выцвілых, як абгарэлых, веек над апушчаным, упёртым у стол позіркам, цёмнай, у цёмных кропельках поту, пралысіны над ілбом, рэдкіх, не пасівелых, а нібыта прысыпаных попелам кудзерак — усяго, што засталося ад яго чупрыны. Колькі гадоў, акружаныя цішынёй, удваіх у гэтай хаце, пражылі, а сядзелі адзін супраць другога зусім як чужыя. Ды і чужыя!
Ніна падумала гэта, і на момант ёй стала страшна. Ніхто ж не змушаў яе прыйсці сюды, да Павэлка, — сама прыйшла, сама выбар зрабіла. Што ж яна з сабой і з ім учыніла?
Не ўмеючы справіцца з гэтым раптоўным пачуццём, не ў стане адвесці ад Павэлка позірк, загаварыла:
— Дзмітрыеўна абяцала забегчы сёння. Хацела ўзяць у магазіне гарэлкі, каб было чым сустрэць яе, ды яна забараніла. Нельга было не паслухацца. Яна не піла б, а мы... а мы абыдземся.
Павэлак маўчыць. Па-ранейшаму не падымае ад стала вачэй, па-ранейшаму няспешна, па глытку адхлёбваючы, п’е малако.
— Нейкі ты не такі сёння. Захварэў мо? — спрабуе прабіць яго маўчанне Ніна. — Маўчыш, не пазіраеш...
— Ты гэта... Не зважай, Ніна, — падняў ён нарэшце позірк. — Не хворы я.
Павэлак нават усміхнуцца хацеў, ды ўсмешка ў яго не атрымалася: раскіс побач з Нінай — адно свой боль у грудзях і чуў. І маўчаў, бо баяўся, што вырвецца, прарвецца боль якім-небудзь словам, Ніну напалохае.
— Ну, не хворы, дык і добра, — супакоіла сябе Ніна. — А то Дзмітрыеўна забяжыць, хай бы глянула.
Апошняе яна сказала ўжо з ранейшай абыякавай інтанацыяй: чаго б гэта Дзмітрыеўне глядзець няхворага чалавека? Павэлак, відаць, проста дзьмуўся, бо яна, Ніна, прыпазнілася: у магазін заходзіла, з Ганькай прабалабоніла, а тут яшчэ і пра Запярынне, пра сваю паездку ў Запярынне адразу гаворку завяла. Вось і ўчарнеў ён: не любіў гэтых яе паездак, да памяці, да мёртвага Сцяпана раўнаваў больш, чым раўнаваў бы да каго жывога. Праўда, ні на каго Ніна і не зірнула ніколі, ды гэта ўжо іншае.
— Я... — пачаў быў Павэлак, зноў паспрабаваўшы ўсміхнуцца, і толькі слаба ўзмахнуў рукой. — Ат, нічога!
Ён падняўся, паставіў кубак, зіркнуў на Ніну.
— Пайду ў двор, пакуру. Глядзі, каб не выкіпела ў цябе...
— Я зараз, — абзыўнулася Ніна, праводзячы яго позіркам.
Ціха прычыніліся дзверы. Ціха стала ў хаце. Толькі цікалі ходзікі, паказваючы дзевятую гадзіну вечара, ды гула недзе, за стосам кніжак на падаконні, раз-пораз б’ючыся аб шыбу, муха. Ад гэтай цішыні, ад гэтага ўпартага, цяжкога гудзення Ніне стала не па сабе. Стала душна. Яна падхапілася, падышла да акна, пакасіўшыся на рамку з фотаздымкамі, на яе адбітак у люстэрку, і шырока, наросхліст адчыніла акно. Збіраецца навальніца? Няхай! няхай — з громам, з дажджом — уломіцца навальніца і сюды, у хату, няхай разаб’е, змые са сцен гэтую ліпкую, задушлівую цішыню!
Высокае цёмнае неба, здавалася, сабранае ў лёгкія складкі, ледзь прыкметна пакалыхвалася над Павэлкам, зрэдку, пасля таго як воддаль, нават не над пасёлкам, адну ці другую складку гэткую распорваў кароткі бліск, вуркочучы. Вуркатанне гэта нагадвала далёкі смех: быццам рагатне хтосьці там, над ім, і зноў сцішыцца, затоіцца — кароткія бліскі нічога не высвечвалі, апроч мяккіх бела-чорных тканак хмары, занадта высокай, каб з яе мог лінуць дождж. Былі і яшчэ гукі, якія міжволі насцярожвалі і прыроду якіх Павэлак вызначыць не мог: штосьці патрэсквала ўкруг, у самім паветры. Ён спыняўся, услухваўся — было гэтак ціха, што стук сэрца здаваўся не проста гучным, а аглушальным; рабіў крок, другі — зноў пачынала патрэскваць, ледзь чутна пашчоўкваць паветра.
«Д’ябальшчына нейкая! — падумаў ён, адступаючы ад загадкі. — З самага рання сёння мроіцца невядома што. Мабыць, усё проста: занадта сухое паветра, а тут яшчэ навальніцай запахла...» Апошняе слова прымусіла Павэлка глыбей уздыхнуць, прынюхацца. Пахла сухім сенам — вунь яно ляжала, за старой вішняй! — ды яшчэ злёгку дымком, сухім, падобным на той, які нябачна струменіцца над падпаленым бікфордавым шнурам... Так, столькі мастоў, чыгуначнага палатна, будынін розных паўзрываў ён за тры гады барацьбы супраць фашыстаў, тры жыцці не хапіла б, каб адбудаваць усё самому. Ды толькі хто яму дасць гэтыя тры жыцці? Тут адно б дацягнуць...
Пахла добра высахлым сенам, і, удыхаючы з прыемнасцю гэты пах, Павэлак няспешна шнураваў узад-уперад, паміж вішняй і расчыненым хлеўчуком — без вілаў, ахапкамі, згробшы як мага болей, пераносіў сена пад страху: а раптам усё-ткі будзе дождж! Сухія травінкі, трапіўшы за каўнер, пад кашулю, салодка казыталі скуру на спіне, і на грудзях, і не чуў нібыта Павэлак свайго болю — ці адступіўся, нарэшце, ці проста аціх, чакаючы іншага, больш зручнага моманту.
Склаў сена, пастаяў, прысланіўшыся да шула і ўзіраючыся ў далёкія сполахі. Прыгадаў, што хацеў агледзець усю сваю няхітрую гаспадарку: не зрабіў па дню, дык хоць увечары! — і стаў зачыняць хляўчук. Потым прымкнуў старым, без ключа, замком пуню, паправіў на яе сцяне трохі крыва пачэпленую драбіну. Пасунуўся да калодзезя. Згледзеўшы наросхліст адчыненае акно, памкнуўся быў яго зачыніць, ды падумаў, што гэта, пэўна, Ніна хацела праветрыць пакой, цыгарэтны дым учуўшы, і не запыніўся. Зручней падчаліў калодзежнае вядро, ступіў на вузкую сцежку, што вяла міма градак, засланых буйным гурочнікам (як не будзе дажджу, заўтра трэба абавязкова паліваць!), абмінуў іх і падышоў да маладзенькай грушы. Бузгучна шавелячы вуснамі, пералічыў будучыя плады: дзевяць, усе на месцы! — першы ж год груша родзіць, Павэлак яшчэ і смаку груш не ведаў...
За грушай, паўз рады яблынь, ляжаў бульбяны палетак — сотак восем дагледжанага, кусцістага бульбоўніку, які пачаў ужо сям-там жоўкнуць, прысыхаць. І — невялікім клінам, уразаючыся ў бульбоўнік і нагадваючы яркую, расквечаную чырвоным хустачку, цвіў мак... Яго насеяла Ніна: яна любіла і яго вялікія, яркія кветкі, якія, раскрываючыся, былі падобны на жывых вогненных матылёў, а адцвітаючы, ператвараліся ў прыгожыя, увянчаныя каронкамі шышакі, і разлапістыя, узорыста павыразаныя яго лісты, з якіх калісьці нават вянок сплятала Ганьчынай меншай дачцэ.
Сёлета мак урадзіў. Высокі, густы, ён расквечанай, яркай нават зараз, пад цёмным навальнічным небам, хустачкай трымцеў ля самых ног. Павэлак не ўтрымаўся, прыгнуўшыся, правёў далонню па халаднаватых, здавалася, што і вільготных агеньчыках кветак і як апёкся. Адняў руку, паднёс яе да твару, узіраючыся...
«—ПАСЛЯ БЯДЫ КОЖНЫ РАЗУМНЫ, а як прыйдзе бяда, не знаеш, з якога боку падступіцца. Мы ж вось дзяжурым, каб, у выпадку чаго, бяду апярэдзіць, а паспрабуй! Сядзім, сігналу чакаем... А калі гэта было, каб сігнал своечасова прыходзіў?
Гэта Вінцук зноў завёў сваю шарманку: не можа сам-насам са сваімі думкамі (а мо і не думае ні пра што?) і колькі хвілін eседзець — то да аднаго, то да другога прычэпіцша.
— Прылёг бы ты, Вінцук, паспаў...
— Во, во! І так ужо людзі кажуць: спіць як пажарнік. Колькі можна спаць? Колькі, я вас пытаюся?
— Не хочаш спаць, чытай, — пачынаю я злавацца: даў жа бог гэткаму язык без костак!
— Хопіць, што ты слепішся, Пятровіч. Хутка акуляры будзеш вымушаны выпісваць. Папомні маё слова! Во карціна будзе: доўгі, як пажарная каланча, пажарнік з акулярамі на носе!
Ён загадзя шмыгае да дзвярэй, за дзверы. І ў час. Бо я ўжо запусціў у яго пустой бляшанкай з-пад кансерваў — тым, што трапіла пад руку. Вось халера языкастая! Шафёр, праўда, добры. Інакш даўно б з каманды вылецеў: каго ён толькі не дапякаў! З адной групы ў другую пераходзіў, але трымаўся. Трымалі. Шафёр класны, халера на яго язык. Калымагу нашу лепш як гаспадарку сваю глядзіць.
Дзверы зноў рыпяць. Я ўжо намацваю рукой што цяжэйшае, але ад дзвярэй не даносіцца ні гуку. Падымаю голаў.
— Што там? Пажар?
— Пажар! — выціскае з сябе Вінцук і як вызваляецца ад сваёй раптоўнай скамянеласці. — Гарынь нешта ў тым баку, дзе нафтабаза. Слуп дыму стаіць. Хутчэй! Я — заводзіць...
— Дык жа сігналу не было!
Той не адказвае, знікае ў гаражы. Тузаю Рыгора, памочніка: і сапраўды, які сігнал? Хіба дым — не сігнал?
— Рыгор! Едзем. Штосьці ў тым баку, дзе нафтабаза...
Кідаюся ў гараж да машыны — хай даганяе Рыгор! — натыкаюся на Вінцукова: «Вароты!» і, разам з недаспелым памочнікам, адчыняю, адцягваю цяжкія вароты, на хаду ўскокваю на прыступкі. Мо і марная трывога, ды лепш бьгць на месцы раней. Мала што! Ды яшчэ побач з нафтабазай.
Вінцук толькі на міг уключыў сірэну: вуліцы ў гэты час — дзясятая гадзіна раніцы — пустыя, машын не відаць, а вось дым, слуп светлага дыму (значыць, не паліва гарыць!) добра бачны. І я злосна думаю: сігналу ж не было! Нават калі і не на нафтабазе пажар, адтуль жа не маглі не заўважыць. Спяць яны там, ці што?
Гарыць хата (ды чаго там: хатка — комін ды два акенцы пад яшчэ саламянай страхой!), хата Пашкі Коршака. Дакладней: Соні ягонай, афіцыянткі з пасялковага рэстарана. Пашка ўжо двойчы сядзеў за хуліганства ці за п’яны дэбош. Я і не памятаю, калі бачыў яго цвярозым. Выпадку гэткага не было на маёй памяці. Два-тры гады не відаць яго зусім у пасёлку, потым зноў, хістаючыся, бадзяецца па станцыі ці аціраецца ля рэстарана. За што яго толькі корміць Соня? Во, і хату, пэўна ж, падпаліў з п’яных воч. Ці здуру... З гэткага — што возьмеш?
Не патушым ужо хату... Патушыць — патушым, ды не хату — галавешкі ад хаты. Занялася ўжо страха, нават дыму няма, адно агонь над страхой ды з акенцаў...
Вінцук зноў уключае на момант сірэну і, становячыся бокам да агню, метраў за дзесяць ад яго, рэзка тармозіць. Цяпер толькі б спрыту хапіла. З боку нафтабазы ўжо завіхаюцца людзі... Зараз, зараз! Мы ўжо гуртам падключаемся да работы, цягнем цяжкія шлангі — Вінцук чакае, каб падключыць ваду, ледзь толькі мы ўправімся.
— Вы на страху, на страху ўсю ваду! Каб агонь, не дай бог, не перакінуўся на нашу тэрыторыю, — мітусіцца ля нас маленькі, лысы (не галава, а макаўка!) пузач, начальнік з нафтабазы нябось. Штосьці я яго не ведаю... Сігналу не маглі падаць своечасова, разявы! І гэта ці тое, што ён увесь час лезе пад руку, раздражняе. Чаго, запытацца, мітусіцца? Пазваніць трэба было раней! Размазня, нічыю маці не памінаючы.
— Ды пайшоў ты... — адаслаў яго, не шкадуючы слоў, і Рыгор: трапіўся-такі і таму пад руку! — Давай, Вінцук. Уключай!
Тузануўся, заскакаў у руках пругкі, яшчэ больш пацяжэлы рукаў шланга. Цяпер ужо не да размоў. На нагах бы ўстаяць. Шалёна вырвалася з брандспойта вада, з шумам, з шыпеннем, падымаючы клубы пары, уразалася ў гушчу агню. І — зніклі ўсе гукі, зніклі з поля зроку людзі і цыстэрны з палівам метраў за пяцьдзесят ад нас. Бачу толькі агонь: ён, агонь, засцілае вочы, ён, агонь, — супраць мяне. Мне трэба перамагчы. Агонь — ці я? Я, толькі я! Не рукаў шланга, не брандспойт у руках, а аўтамат... Трэба прайсці. Трэба! Я павінны!
...Хтосьці крычыць? Ці я сам крычу, падаўшыся крыху наперад, туды, дзе пятляе, кружыць, кідаецца між стрэламі дзіця, хлапчук гадоў сямі, ачмурэлы ад страляніны, ад страху, ад уздыбленай пад нагамі зямлі. Ён разгублена, па-птушынаму, узмахвае ручанятамі, чапляючыся за прастрэленае з абодвух бакоў паветра, балансуючы на тонкай, нябачнай нітачцы жыцця, што яшчэ трымціць перад ім, што яшчэ не абарвалася...
Чаму раптам так ціха? Чую, як капае вада. Напружваю слых — хтосьці ціхенька, раз-пораз смаркаючыся, плача... Адарваўшы позірк ад чорных, абгарэлых сцен, дзе сям-там яшчэ бліскае пераможаны агонь, бачу Рыгора — ён уцірае твар, адпусціўшы шланг, цяпер пусты і бясформенны, і — непадалёку — хлопчыка гадоў сямі-васьмі. Мурзаты, са слядамі сажы на шчоках, якія ён час ад часу трэ кулачкамі, той назірае не на папялішча, а кудысьці ўбок, паўз мяне. Міжволі, скараючыся бездапаможна-горкаму дзіцячаму позірку, у якім стаяць слёзы, паварочваюся. Пашка! Вось у чым справа...
Бацька, нічыю маці не памінаючы! — сядзіць на зямлі, п’яна звесіўшы голаў, зрэдку ўскідвае тупы, абвіслы твар, лыпаючы сляпымі ад выпітай гарэлкі вочкамі (надраўся, паскуда!) і, канечне ж, не ўсведамляючы, што тут адбываецца, што адбылося. З п’яных воч і хату, мусіць, падпаліў.
— Во, падла! — падышоў Вінцук. — Заліў вочы і дзіця без хаты пакінуў... Страляць гэткіх трэба! Ды адпусці ты шланг, Пятровіч! Пальцы, зірні, спалатнелі, сціскаючы...
Злосна зіркаю на яго, але кладу брандспойт на зямлю, ціха расціраю пальцы.
— Хлопца шкада. Нават плача бедалага не па-дзіцячы, — далучаецца Рыгор. — Скручваць будзем сваю гаспадарку, ці як?
Ніхто яму не адказвае. Нават Вінцуку як зарвала: сапе побач і — каб слоўка! Да нас ідуць нафтабазаўскія, сярод іх і некалькі жанок. Абыякава гляджу, яК яны набліжаюцца, а бачу — спіной бачу! — мурзатага, са слядамі сажы на шчоках, малога, яго бездапаможна-горкі пагляд, які засцілаюць слёзы, яго дрогкія вусны, з якіх так і не зляцела ніводнага разу дзіцячае: «Мама!» — ён пазіраў паўз мяне, на п’янага асалавела-тупога бацьку...»
Калі гэта было? Гадоў пяць... Шэсць, мусібыць. Так, шэсць. Соня з малым з’ехала. Да бацькоў падалася, кутка для сына шукаць, а мо і абароны ад Пашкі... Той з месяц яшчэ цягаўся па пасёлку, потым знік. Мо зноў пасадзілі. З гэткага — што возьмеш?
Павэлак не асабліва задумваўся над Пашкавым лёсам: сам за сябе чалавек вырашыў і здохне недзе пад плотам, ніхто не пашкадуе. Хлопчыка было шкада. Сажа тая са шчок адмылася, а ў душы — чорны рубец, пэўна, застаўся.
Чаму ён нечакана ўспомніў даўні выпадак, Павэлак і сам не ведаў. Таму, што доўга на мак дзівіўся, або таму, што здалося: руку апёк аб гарачыя кветкі. А мо і з іншай прычыны. Вось жа і ён не быў бацькам свайму сыну. Не той выпадак, безумоўна. А вынік — той жа. Без бацькі вырас сын, а цяпер ужо і не ўведае ніколі, хто быў яго бацька, чаму не аб’явіўся за гэтулькі год ніводнага разу. Не ўведае... Дзіка лёс распарадзіўся, не па-людску. Бацька не павінен свайго сына перажыць. Не па-людску гэта і не па-божаску.
Быццам голас чыйсьці ўсё гэта цвердзіў Павэлку: сам ён зараз ні пра што не думаў. Пазіраў на паднесеную да твару руку, злёгку дзьмуў на яе, студзячы. Буйна цвіў мак, густа. Праўда, згаслі, астылі кветкі ў паўзмроку. Толькі калі бліскала неба, цеснячы, папіхаючы хмару ўбок і ўтору, далей ад гэтай шарай гадзіны, на міг трывожна ўспыхвалі макі, на міг трывожна асвятляўся Павэлкаў твар, і зноў калыхаўся паўзмрок.
Павэлку раптам захацелася вярнуцца ў хату, убачыць Ніну. Здалося: калі б вось зараз, не адкладваючы ні на хвіліну, ён убачыў яе, то зразумеў бы, нарэшце, дзеля чаго жыве, дзеля чаго жыў усе гэтыя гады. Не дзеля ж прыпамінаў, якімі мучыўся сёння зранку, не дзеля гэтай шарай гадзіны, у якой хавае свой цяжкі душэўны боль. Так, так, нічога там, у грудзях, не магло балець, апроч душы. Душа і балела. І гэты душэўны боль ён, Павэлак, не заўважаў больш, быццам там, дзе быў боль, цяпер было пуста. Пуста і холадна. І надалей — заўсёды! — будзе пуста і холадна. Ён быў чамусьці ўпэўнены ў гэтым, і дзіўна: гэта ўпэўненасць яго не палохала.
Колькі ні адышоўся ад хаты, а крокаў дваццаць адышоўся. Вярнуцца, дайсці назад, да сенцаў, дзе Ніна гатавала, — хвіліны не хапіла б. Яна мінула ўжо, тая хвіліна, калі Павэлку рупіла неадкладна вярнуцца, убачыць Ніну. Ды і што б ён зразумеў больш таго, што разумеў, ведаў з самага пачатку? Ён жа ведаў, на чым спатыкнуўся калісьці, — на жаданні даказаць самому сабе і заадно цэламу свету, што варты шчасця, што варты самага вялікага на зямлі шчасця. А што яно ўявілася яму жанчынай, што толькі Ніну жадаў як шчасце сваё, — гэта ўжо не яго воля. Нічога ён тут не мог зрабіць. І ён, і любы — не мог бы тут нічога зрабіць. Ці — дамагчыся свайго, ці — памерці. І ўвесь выбар. Вось і выбірай!
Ён, Павэлак, свайго дамогся. А чаго свайго — шчасця, або чаго іншага, або нават і няшчасця! — няхай людзі разважаюць. Няшчасным ён сябе ніколі не адчуваў. Нават калі горыччу душыўся, усё роўна не адчуваў. У кожнага шчасця свой смак. У ягонага — смак горычы, мусібыць... Які ўжо ёсць! А толькі б нічога ў сваім жыцці ён не мяняў. Чаго хацеў, таго дамогся. І не яго віна, што не здолеў лепш распарадзіцца сваім шчасцем: тое, што складала ўсё яго жыццё — чым хочаш гэта назаві! — не складала Нінінага.
Не ўмеў Павэлак пра гэта ні гаварыць, ні думаць. Пра гэта... У кнігах усё пра любоў пішуць. Гэта — можна назваць і любоўю. Ды справа ж не ў назве, не ў слове. Выбару ў Павэлка не было. Ці — дамагчыся свайго, ці — памерці. І любоў у тым. Калі без слоў гэта не разумець, дык і словы нічога не дададуць. Балабонь ён пра ўсё, што адчувае, Ніне дзень і ноч, што б памянялася? Словы — словы і нараджаюць. Галаву імі задурыць, канечне, можна, а душу не збудзіш.
Хоць чорт іх ведае, жанчын! Мо для іх словы важней? Ды не. І Фросі ж ён, магчыма, і двух дзесяткаў слоў не сказаў за іх знаёмства, і Марфа калісьці не да слова ягонага прыляпілася... Не! Словы — словы і нараджаюць. Што ён, Павэлак, слоў ад Ніны чакаў?
Чакаў... Ён і зараз усё яшчэ чакаў нейкіх змен у сваім жыцці ці ў адносінах Ніны да яго і да іх сумеснага жыцця. Жыў і жыве гэтым чаканнем, калі разабрацца. Але ніхто не будзе ні ў чым разбірацца. І яму, Павэлку, не трэба. Іншыя іншым жывуць. А ён — гэтым. І не можа сказаць, што нешчаслівы ён.
Думай не думай, а і ў прыродзе гэтак жа, як у людзей. Вось і гэты вечар узяць. Сасмягла зямля, дажджу чакаючы. А хмара як прыплыла, так і адплывае, маланкамі пабліскваючы. Каб кропля ўпала! Зямля ж чакае. І заўтра чакаць будзе — у ёй, у зямлі, новая, невядомая сіла знойдзецца, каб чакаць і дачакацца. Быць не можа, каб не дачакалася. Чалавек — меншы ад зямлі: здараецца, і не хопіць сілы, не знойдзецца... Але тады ўжо ўсяму канец. І чаканню. І жыццю.
Павэлак абвёў вачыма агарод, два рады яблынь — усё было аднолькава цёмнае: і яблыневае лісце, і лісце бульбоўніку, і кветкі густа насеянага Нінай маку. Фарбы згаслі, як гасла неба, адкуль не чуваць ужо было пагрозлівага вуркатання. Зрэдку — недзе задужа далёка — паблісквала, але перуны так і не прачнуліся: у хмары не было той сілы, што збудзіла б іх. Навальніца адкочвалася далей, на захад, — менавіта там, у тым баку, і паблісквала, а над пасёлкам зноў вісела задушлівая цішыня.
Цішыня — гэта толькі так здавалася. Бо, перастаўшы ўслухвацца, перш у неба, а потым і ў свае думкі, Павэлак чуў і пастукванне колаў чарговага цягніка, які мчаўся паўз пасёлак на поўнач, да Мінска, і рыканне Ганьчынай каровы, Зоркі, — прыспешвала, мусібыць, рыканнем Ганьку, гаспадыню, што бавілася, выціраючы падойнік, і нават прыглушаную адлегласцю музыку з рэпрадуктара, які вісеў за скверам, ля рэстарана... Цішыня — гэта так здавалася. Не грымела, не загрымела зверху — вось і цішыня. Неўзабаве — на ўсход ад пагорка, ад Павэлкавага гарода, з’явяцца першыя зоркі.
Пра зоркі ён уздумаў мімаходзь: сцямнела — значыць, і зоркі павінны з’явіцца. А яму ўжо час рухацца ў двор. Агледзеў агарод, як хацеў, — хоць што тут аглядаць, ад калодзезя б усё ўгледзеў! — трэба было ісці. Ніна казала: Дзмітрыеўна абяцала зайсці. Была ж, пэўна, да яго, да Павэлка, патрэба. З Нінай жа бачылася — дзень у дзень на вачах адна ў другой.
Ён паціху пасунуўся агародам назад, пільна ўзіраючыся пад ногі — каб не зламаць, не растаптаць часам якую жывую расліну. І так без дажджу прысыхаць усё пачынае, хоць бярыся і па дню ўвесь агарод палівай!
Аціхлы, супакоены, з прыемнасцю адчуваючы дотыкі яблыневага лісця — ішоў жа паўз самыя дрэвы! — Павэлак няспешна набліжаўся да хаты, да яркай палоскі святла, што з сенцаў, праз ганак, падала на дарожку. Было адчуванне, што зроблена яшчэ адна справа. Яшчэ адна важная справа...
Выключыўшы керагаз, Ніна святло гасіць не стала — Дзмітрыеўна павінна была зайсці! Выйшла на ганак і апусцілася на прыступку. Не тое каб стамілася, — размарыла душнае цяпло. Ды і навальніца, навальнічная хмара, якая круцілася над самым пасёлкам, адступілася, так і не прынёсшы дажджу, прахалоды, — паблісквала, пастрашыла і адступілася. І цяпер здавалася, што гарачыня і не спадала. Ветрык так і не набраў сілы, сціх — млявасць, якая ў хуткім часе пяройдзе ў сон, ахінала ўсё вакол. Млява прыслухвалася яна да звыклых навакольных гукаў і чакала. Дзмітрыеўну чакала. І Павэлка. Пайшоў у гарод, а што там рабіць цёмначы ?
Магчыма, Ніна і гукнула б яго, калі б ведала, што Павэлак гэтак, як яна, дзівіцца на неба, якое зрэдку адкідваецца кудысьці ўгору, вышэй позірку, кароткімі халоднымі бліскамі. Што, як і яна, услухваецца ён у наўколле, каб не слухаць, не чуць сваіх думак. Магчыма, і гукнула б. Ды мала куды мог адысціся агародамі Павэлак! — не сказаў жа нічога. Прыйдзе. Куды ён дзенецца. Абое яны звыкліся за гэтыя гады з тым, што часцей былі — жылі — паасобку. Яшчэ ўчора і ў думках бы не прамільгнула, што трэба пагукаць мужа...
Учора... Сёння... Нібыта цэлае жыццё паміж імі прайшло, прамінула — гэтулькі перадумана і перажыта ёй. Для каго іншага і дзіўнага б у тым не было нічога: жыццё якраз і складаецца з гэткіх вось кавалачкаў — у кожным і для былога, і для будучага месца знаходзіцца. Бо што ж іншае, як не думкі, як не прыламаны і спадзяванні, фарміруюць усё астатняе, усё рэальнае: учынкі, дзеянні, справы? Колькі ні адмахвайся, ні адбівайся ад сваіх думак, нікуды ад іх не дзенешся: усюды знаходзяць. Толькі надарыцца хвіліна адпачынку, толькі спадзе напружанне — думкі ўжо з чалавекам. Тут як тут. Ужо ацэньваюць зробленае ці толькі пажаданае, ужо распараджаюцца.
Каго б іншага, больш звыклага да ўнутраных ацэнак, да разважанняў, гэта ніколькі б не здзівіла. Ніна ж часцей не разважала, а проста ўзіралася ў прыгаданы малюнак з даўно мінулага, падоўгу ўзіралася, да кругоў уваччу, ніяк не суадносячы яго з тым, што рабіла, чым жыла ў гэты момант ці ў гэты дзень. Тым, мінулым, і жыла б, калі б льга было. А сёння... Сёння два Сцяпанавы пісьмы нечакана спалучылі, знітавалі розныя прамежкі часу, бы не было паміж імі дваццаці гадоў тужлівага маўчання і адчужанасці, бы толькі зараз ачуняла Ніна пасля сваёй хваробы, пасля свайго гора — і жыццё ляжала перад ёй адзіным вялізным кавалкам, жаданае і зразумелае, і жыць ёй было і жыць у ім.
Яна яшчэ не знайшла, як распарадзіцца гэтым пачуццём, ды і да самога пачуцця аднеслася насцярожана, з недаверам: нельга ж вось так, адразу, змяніцца! Нават папікала сябе ў душы: чаму радавалася? Пісьмам? Дзіўнаму вызваленню ад тужлівай абыякавасці? Планам, крыху смешным ужо ў яе ўзросце? Сваёй цікавасці да гэтых планаў? Чаму? Ну, ды ўсё з цягам часу праясніцца, усяму знойдзецца тлумачэнне. Над гэтым не варта было надта мудраваць.
Ніна і не мудравала. Ведала: усё паціху вырашыцца. І з працай. І з вучобай. І з Павэлкам...
«—ЗА ГРОШЫ І БОГА КУПІШ. Ведама ж, работа: з-пад хворых пасудзіны збіраць і выносіць! Ды яшчэ ледзь не задарма, — у які ўжо раз абураецца Ганька. — Ішла б у саўгас. І плацяць зараз няблага, і паветра — не раўняючы з бальнічным. А то як і не баба: скура ды -косць...
Чаго, запытацца, разышлася? Не ўсё адно, дзе рабіць. Ганьцы на свежым паветры лепей, а я з бальніцай звыклася. Не кідаць жа Дзмітрыеўну з той прычыны, што падыхаць вальней уздумалася!
— Пры чым тут мае косткі, Ганька? — кажу. — Усё адно.
— Кінь, суседка. Сама кажаш: сэрца па начах баліць. Чаго, думаеш, баліць? Наглядзішся, наслухаешся там...
—Дык хварэюць жа людзі, дапамогі нейкай чакаюць!
— Да-па-могі! А ты што — урач? Ты — чым дапамагаеш? Тым, што пыл лішні раз вытраш ці падлогу да зіхцення адмыеш?
— Я вось думаю, — спрабую перавесці гаворку ў іншы бок, — няма ў цябе злосці, Ганька. Ні да мяне, ні да каго. А ты ўсё злосць у сабе шукаеш, злоснае слоўка, каб укалоць як. Навошта?
Яна зіркае на мяне, вырашаючы, мусібыць, ці варта прымаць пытанне ўсур’ёз. Прымае. Бо перастае махаць рукамі і, счакаўшы які момант, адводзіць позірк.
— Добранькіх зашмат развялося. Вось ты, скажам, — марудна падшуквае яна словы. — Ты ж за два іх шкрабеш і чысціш у сваёй Дзмітрыеўны. Трэба — медсястру замяняеш. Калі ласка...
— Ці ж гэта так дрэнна? Я думаю...
— Ты думаеш! Ды нічога ты не думаеш. Ты працуеш, а двое за тваёй спіной усміхаюцца: рачкуй, маўляў, рачкуй, а мы паглядзім, падзівімся.
У мяне ажно захаланула ўсё ўсярэдзіне.
— Хто — мы? Апамятайся, Ганька! Пра каго ты кажаш?
— Не пра Дзмітрыеўну тваю, не бойся. Пра яе грэх было б што сказаць благое каму. У мяне язык не павярнуўся б: сына мне ўратавала, ты ж ведаеш!
— Вось бачыш, — абдымаю я яе за плечы.
Яна мякка адхінаецца.
— Чакай, я недаказала. А Дуня Шлапакова? А Тамарка, медсястра? Чула б, што людзі пра іх расказваюць, што яны самі пра бальніцу ды пра цябе з доктаркай кажуць! Ненармальныя, кажуць, абедзве. Бо не было, кажуць, ніколі такога, каб доктарка з прыбіральшчыцай, з нянечкай, сяброўства вадзіла. Чуеш? А ты рачкуеш і за сябе, і за Дуню, замест касалапай Тамаркі ўколы хворым робіш. Вось і смяюцца.
— Ты ж не смяешся.
— Я? — не зразумела напачатку Ганька. — Не пра мяне гамонка, Ніна. Ці ж я не бачу?
— Вось і іншыя бачаць. Бачаць, што хворым людзям дапамагаю, чым магу, а не Дуні Шлапаковай і Тамарцы.
Я ўсміхваюся на Ганьчыну раптоўную разгубленасць: няйначай, думае зараз пра мяне, як Дуня: ненармальная. А што ж тут ненармальнага: не зважаць на чыюсьці несумленнасць або злосць? Смяюцца — і няхай смяюцца. Не мяне ж, іх не любяць хворыя — значыць, мая праўда, а не іхняя. А лішняе што зрабіла ў бальніцы, ну дык і што? Рукі ж не паадсыхалі.
— Добранькіх зашмат развялося, — бурчыць Ганька.
Не адказваю. Зноў абдымаю яе за плечы, прыхінаюся да яе, да яе гарачага мяккага пляча. Маўчу. І яна маўчыць. Думаем кожная пра сваё. А мо пра адно і тое ж: пра Дзмітрыеўну. Бо я думаю пра Дзмітрыеўну, спрабуючы раскласці ў думках пачутае. Доктарка з прыбіральшчыцай... Неяк дасюль і ў голаў не прыходзіла як-небудзь называць нашы адносіны. Склаліся як склаліся. Яна, Дзмітрыеўна, дужэйшая. Яна яшчэ ў атрадзе мой боль чужым болем лячыла — прымушала ўслухвацца ў чужое, а не ў сваё, каб адчуць, што некаму можа быць горш, чым мне, што некаму больш баліць. Адчуць і, адчуўшы, зрабіць штосьці — сказаць, як не зрабіць, хоць словам дапамагчы, цяплом яго... Ці было тады тое цяпло ўва мне? А вось жа ўслухвалася, вучылася аблягчаць пакуты, штосьці казала параненым хлопцам, штосьці казала, калі пэўна ведала, што нічым ужо не ўратаваць...
— Знаеш, Ганька, я не змагла б кінуць сваю працу. Раней думала: паедзе Дзмітрыеўна ў Маскву — і я пайду з бальніцы. Не! Усё роўна засталася б. Перад чужым — большым — болем за свой сорамна. Я толькі ў бальніцы на сябе забываюся.
— Як гэта: на сябе забываешся? — закудахтала тая, зноў губляючы спакой. — Як гэта можна не помніць, што ты жанчына, што ты — маладая прыгожая жанчына? Як гэта за чужое — за чужы боль — чапляцца? Як гэта — не хацець жыць лепей?
— Лепей? Лепей, чым хто? Чым Дуня Шлапакова? Чым Тамарка? Лепей, чым ты, Ганька?
— Ты, дальбог, чыста дзіцё малое, — спрабуе супакоіцца, хаваючы пяшчотныя ноткі ў голасе за гучнымі, гучна вымаўленымі словамі Ганька. — З табой жа не пагамоніш, як з бабай: і плёткі цябе не закранаюць, і мужыкі не цікавяць, і на суседку, гэта на мяне значыць, ты глядзіш, як на старую саву.
— Ага. Толькі не як на саву, а як на сароку, — падтрымліваю я яе гульню, — як на сароку-белабоку, у якой пад крылом штораз адагрэцца спяшаюся, ледзь хвілінка вольная выпадзе.
— Чаму ж да сваёй Дзмітрыеўны не бяжыш?
О, гульня, мусібыць, скончылася, не пачаўшыся. Гэта ўжо на гульню не падобна. Шчакой, прытуленай да яе пляча, адчуваю, як наструнілася Ганька: знайдзі, маўляў, адказ, адкажы на гэткае!
— Чаму? — паўтараю, расцягваючы паўзу. — Адным словам не адкажаш.
Ганька ўзрушана маўчыць, знарок адвярнуўшыся, і я мушу прадоўжыць свае тлумачэнні.
— Папраўдзе, дык і не ведаю. Мо таму, як Дуня тлумачыць, што яна, Дзмітрыеўна, — доктарка, а я нянечка. А што? Можа быць. Як перагародка між намі. Нябачная, а ўсё ж перагародка. Не так проста пераскочыць. Не з маімі кароткімі нагамі.
Жарт не атрымаўся: у Ганькі ажно плечы сцепануліся.
— Во, во! Пачні за Дунькай паўтараць, ужо ж парадуеш яе!
— Ды гэта я хачу цябе апярэдзіць, твае словы. Ну, чаго ты захадзілася? Чаго ты вечна Дзмітрыеўну памінаеш? Вайна нас звязвае, гора маё ды яе, што ў розных кутках, у розных магілах пахавалі мы. Ды яшчэ жыццё, якое прымусіла яна мяне прызнаць і прыняць, ад смерці мяне ўратаваўшы. Двойчы ўратаваўшы. Вось я і думаю, што маё жыццё ёй належыць больш, чым мне.
Тлумачу спакойна, калі не сказаць абыякава. Столькі раз даводзіла гэта сабе — не магла ж я не давесці гэтага — даўно, раней! — і Ганьцы. Ажно не! — зноў павярнула: «Чаму да сваёй Дзмітрыеўны не бяжыш?» Якая яна мая? Маліцца б на яе, калі б наогул умела і магла маліцца, я яшчэ б магла: калі хто і заслугоўваў таго ўсім сваім жыццём, і сваёй працай, дык Дзмітрыеўна. А прыйсці да яе з азяблымі рукамі, з душой сваёй азяблай — не магла. Да той, хто для цябе вышэй, чым любы бог, з гэтым не прыйдзеш. Ат! Не верыць ніхто сёння ні ў бога, ні ў малітву. Дзмітрыеўна першая б на смех падняла. А ўжо Ганьцы пра гэта лепш і не заікацца: праходу потым не дасць. Усё ёрзае на лаўцы, не задаволеная маім прызнаннем.
— Жыццё, жыццё... Ты пра боль у сэрцы ёй казала?
— Слухала Дзмітрыеўна. Нічога не знайшла.
— Значыць, нічога і няма, — з палёгкай уздыхае Ганька. — Інакш знайшла б.
Яна мякка пагладжвае маю руку, што ляжыць у яе на калене, і думае, зацята думае аб нечым хвіліну, другую. Пакасіўшыся, бачу яе шырокі, бульбаваты нос і край падбародка, круглы, з невялікай зазубрынкай пасярэдзіне. Навошта штосьці тлумачыць? Навошта згадваць рэзкі (быццам шкло разбіваецца!) смех цыбатай Дуні ці Тамарку, у якой не рукі, па словах хворых, а драўляшкі? Навошта, калі ёсць вось гэта летняя вячэрняя хвіліна, калі побач з Ганькай адчуваю я сябе той, ранейшай, яшчэ і не дарослай нават?..
— Калі б не было вайны, ты б на доктарку вывучылася, праўда?
Дык вось яна аб чым думае, мая Ганька! Калі б не было вайны... Была вайна, была! У гэтым і ўся праўда.
— Ты што, заснула? Не чуеш?
— Чую, Ганька. Толькі да вайны я не доктаркай хацела стаць.
— А кім? — усміхаецца. — Артысткай, як мая Светка?
— Можа, і артысткай. Хоць не дужа мы ведалі тады, што гэта такое — артыстка. Ганна Піліпаўна, настаўніца, расказвала пра тэатр. Мы нават «Пінскую шляхту» хацелі паставіць, спектакль такі зрабіць па кнізе вядомай.
— І не зрабілі?
— Не паспелі. Забылася ўжо ўсё. Даўно было. Каб ты не нагадала...
— А чаго там? Ты ж — не я. З гэткіх, як ты, прыгожых, якраз і выходзяць артысткі. Калі б не вайна...
— Тое і яно, — змрачнею я, адчуваючы, што хвіліны супакоенасці, размякчанасці душэўнай мінаюць: я ўжо і ад Ганьчынага пляча адхінулася, і рукі мае звыкла счэплены адна з адной, і ў голасе з’явілася ранейшая абыякавасць.
Ганька таксама гэта адчувае, таму што раптам насцярожваецца, натапырваецца, мяккасць яе зноў абарочваецца разгубленасцю: ніяк яна не звыкнецца з тым, з чым даўно звыклася я. Ганьцы здаецца, што зусім неабавязкова ў сваю шкарлупіну лезці (гэта яна так называе маю хваробу), калі яна побач са мной, калі яна можа што-якое сказаць, расказаць, ды і я толькі што з ёй гаманіла... Гаманіла. Ды гэта хвіліна гэткая выдалася. Было, і маўчала ля яе пляча. Было, і зусім па тыдню не падыходзіла: не тое што патрэбы не было, сілы ў сабе не знаходзіла. Ды гэта не растлумачыш.
Мне і самой непрыемна. Нітачка гаворкі згублена, шукаць гэтую нітачку я, канечне, не буду. Марна. Што сказалася — сказалася. Словы, усе да аднаго, адступіліся ад мяне, ды і я сярод іх не пазнаю знаёмых. Ганькі шкада, пакутна шукае нейкай зачэпкі,.счэпкі — нават лоб моршчыць ад натугі.
— Я пайду, Ганька?
— Чакай! Нешта я яшчэ хацела... Вечар дужа цёплы. У гэткія вечары раней жанкі песні пелі. Запяюць, запяюць жанкі ў розных канцах Яблынеўкі, ажно зоркі ўгары калыхаюцца ад песні. Цяпер усё больш маўчаць...
Я маўчу. Я нават не ўслухваюся больш у тое, што кажа Ганька. Адно слова запала ў памяць: зоркі... Ды і то таму, што пазіраю я не на суседку, не на свае счэпленыя рукі на каленях, а ўгору — на цёмнае неба, дзе, рассейваючы халоднае святло, калыхаюцца зоркі. Яны такія халодныя, такія чужыя, што ніяк не закранаюць душы — не змушаюць мяне аб нечым шкадаваць, аб нечым згадваць.
Што-о за во-о-осень доўгая-я...
Гэй! Што за восень доўгая.
Ночка цёмная, кароткая-я...
Ганька запела? Чаго гэта яна? І песню нейкую незнаёмую вядзе, усё запавольваючы мелодыю... Ціха пяе, ледзь чутна, здаецца. Словы сумна, тужліва перагукаюцца, паўтараючы адно другое, — і ад іх не атрэсціся, не абараніцца.
У-устань, мі-і-ілы, не ляжы-ы!
Гэй! Устань, мілы, не ляжы,
Шлях-дарогу пакажы-ы...
Ад слоў песні не атрэсціся, не абараніцца...»
— Што гэта ты, галубок, мармычаш сабе пад нос? Грамчэй трэба. Каб мелодыю льга было распазнаць.
— Га?
Ніна адарвала позірк ад высокага цёмнага неба, дзе, рассейваючы халоднае святло, калыхаліся першыя зоркі, з недаўменнем зіркнула на знаёмую постаць: як гэта Дзмітрыеўна так нячутна падышла? І крокаў не было чуваць, і весніцы не стукнулі... Мабыць, задумалася, не пачула ні крокаў, ні стуку весніц.
— Праходзь, Дзмітрыеўна, — падхапілася яна з прыступкі. — У хату праходзь. Я зараз...
— Ніна, галубок, не трэба мітусіцца. Ну, навошта — у хату? Я ж на мінутку зазірнула. Во тут, на ганку, і прысяду ля цябе.
— Як гэта — на ганку? Не па-людску неяк. Раз у год надарыцца табе прыйсці — і ў хату нават не зойдзеш? Павячэрала б.
— Вячэрала я ўжо, галубок. Дзякуй. І крыўды тут ніякай, што на ганку з табой пасяджу: грэх жа ў гэткі вечар у хаце хавацца. Колькі ішла вуліцай — людзі на лавачках сядзяць. Гамоняць. Кураць. Маўчаць. Вось толькі песень не чуваць.
— Якія сёння песні? Радыё за ўсіх пяе.
— Для ўсіх, а не за ўсіх. Чуеш розніцу? Ды ты сядай, сядай! Павэлка што, дома .няма?
— Ды дома, — прымасцілася Ніна побач з Дзмітрыеўнай. — Адышоўся на хвіліну. Гукнуць мо?
— Прыйдзе. Галасы нашы ўчуе і прыйдзе.
— І то праўда. Я ж казала яму...
— Пра вучобу казала? Пра курсы?
— Пра вучобу не казала.
— Што так? Не надумалася? Ці збаялася? Мяне чакала... Справа ж вырашаная, галубок. Надарылася магчымасць, трэба выкарыстаць. Так і Павэлку твайму скажу. Ён у цябе мужык разумны і мяне зразумее.
— Ён зразумее, — ціха пацвердзіла Ніна. — Толькі не кажы ты яму сёння нічога, Дзмітрыеўна. Як-небудзь іншым разам. Мо сама я... Потым, як вярнуся... Як з Запярыння прыеду.
— Глядзі, галубок. Час яшчэ ёсць. Можна і адкласці гаворку на дзень, другі, — кранулася Нінінай рукі Дзмітрыеўна. — Толькі я не разумею...
— І я мала што разумею. Не такі ён нейкі сёння. Ці мо я ўпершыню ўгледзелася ў яго. Пачакаем трохі з маімі курсамі, добра? Мо я сама... Потым...
— Як знаеш, Ніна.
Яны змоўклі. Бы словы ў абедзвюх раптам скончыліся. Ніна, падняўшы вочы, узіралася ў цьмяныя зоркі, у іх невыразнае яшчэ мігценне (таму і здавалася, што яны рассейвалі, сеялі святло) і думала пра заўтрашнюю дарогу, пра сустрэчу з вёскай і з тымі, каго ведала ў ёй і ніколі не забывала, нават мёртвых не забывала. Дзмітрыеўна цвёрда, па-мужчынску, сціскала Нініну далонь і нібыта ўслухвалася ў штосьці. Яна і ўслухвалася! У галасы, у невыразныя словы, што даносіліся сюды з вуліцы, ад Пахомавых варот, ля якіх была ўкапана шырокая, са спінкай, лаўка. Ці ў шолах — у чыесьці ціхія, няўпэўненыя крокі ад Нінінага калодзезя, аднекуль са змроку.
— Павэлак, мусібыць, ідзе, — адазвалася на рух Дзмітрыеўны (тая міжволі павярнулася на шолах) Ніна. — Недзе ж хадзіў цёмначы.
— Добры вечар... Вера Дзмітрыеўна, — падзяліў вітанне паўзай на два кавалкі Павэлак, ступаючы ў палоску святла. — Што гэта ты, Ніна, госцю на ганку трымаеш? Пойдземце ў хату.
— Дзякуй, Павел Пятровіч. Я ж на мінутку, — паднялася Дзмітрыеўна. — Хацела дамовіцца з вамі наконт справы адной невялікай, ды Ніна не раіць. Кажа: заняты вы дужа. Дык іншым разам.
Яна паправіла акуляры, усміхнулася, абярнуўшыся да Ніны, якая па-ранейшаму сядзела, сашчапіўшы на каленях рукі.
— Навошта ж адкладваць? — таптаўся ў кроку ад яе Павэлак. — Мо толькі калі спяшаешся...
— Спяшаюся, галубок, — падхапіла тая. Вы ўжо прабачце, што я так па-свойску да вас, Павел Пятровіч. Спяшаюся. Вы трохі забавіліся... Іншым разам. Тым больш што справа церпіць. Ты правядзеш мяне хоць бы да варот, Ніна?
Ніна ўсхапілася. Нават пахіснулася ад занадта рэзкага руху.
— Як жа! Як жа! Канечне, правяду.
Павэлак моўчкі адступіў убок, у паўзмрок, даючы ім дарогу, і Ніна павярнулася да яго.
— Капуста зварылася. Ты б паеў што, Павэлак.
— Паешце, абавязкова паешце, Павел Пятровіч. Ніна, відаць, не так часта балуе вас гарачай стравай: гэта за ёй здаўна вадзілася. Усяго вам добрага. Я днямі зайду.
— Да свідання, — буркнуў Павэлак і, каб не пакрыўдзіць доктарку (чаго, запытацца, прыходзіла?), вяла дадаў: — Будзем рады.
Ніне нечакана стала шкада яго: які высокі, худы, няўклюдны быў Павэлак побач з імі, нават у паўзмроку было відаць! Але яна нічога больш не сказала, заспяшалася ўслед за Дзмітрыеўнай — да весніц і на вуліцу.
Павэлак стаяў нейкі час нерухома, пазіраючы прама перад сабой, на цёмны, таямніча акрэслены зіхоткім зоркавым святлом абрыс вішні, — і не пазнаваў старое дрэва. У цёмным гушчары яго голля то тут, то там мігцелі, мільгалі крыху святлейшыя, загадкавыя плямінкі — яны рухаліся, узляталі і зноў апускаліся на нябачнае лісце, на міг асвятляючы той або іншы лісток. Нават не асвятляючы, выяўляючы яго з агульнага гмаху, унушальнага зараз, у цемры. Бы ўвесь час то тут, то там успырхвалі, узляталі і зноў апускаліся на нябачнае лісце матылькі, не белыя — зіхоткія, колеру гэтага вечара. Сачыць за імі было цяжка. Лёгкасць, з якой мігцелі, мільгалі загадкавыя святлінкі, не перадавалася Павэлку. Ён цяжкім, нерухомым паглядам сачыў за імі, думаючы аб тым, што мала чаго паспеў уведаць за сваё жыццё: вось і гэтую гульню святла і ценю назіраў упершыню, хоць хіба гэта першы зорны вечар, хіба ён, Павэлак, не стаяў у гэтакія вечары ў сваім двары з пачуццём адасобленасці, адчужанасці ад усяго зямнога, неабдымнага ні позіркам, ні думкай.
Здзіўляла нават не тое, што ён не пазнаваў зараз старое дрэва: у цемнаце шмат што здаецца аграмадным, таямнічым, губляе знаёмыя, звыклыя рысы. Здзіўляла іншае. Тое, што ён адчуваў незразумелую трывогу, пазіраючы на цёмную вішню, і на цьмяныя бліскі святла на яе лісці, што думаў зараз не пра Ніну, не пра доктарку, якая з нечым прыходзіла да яго і не сказала з чым, а пра бязмежны гэты вечар пад высокім зорным небам, пра лёгкасць, бязважкасць святла, якое адно і ажыўляе ўсё, надаючы яму акрэсленасць і значнасць.
Што азначала яго трывога, Павэлак не ведаў. Разумеючы ўсю сваю нязначнасць, нікчэмнасць перад бязмежнасцю прасторы, перад бязмежнасцю жыцця, ён усё-ткі не дапускаў думкі, што ў нечым вінаваты за гэту сваю нязначнасць. Звычайны, нечым шчаслівы, нечым не шчаслівы чалавек, што ён мог супрацьпаставіць гэтаму бязмежжу? Сваё жаданне мець дом, сад, простае зямное шчасце? Сваю сілу, якой хапіла толькі каб выжыць пасля ўсяго, што перажыў? Сваё сэрца, поўнае жалю, трывогі і шкадаванняў? Няхай сабе гэта і не дробязі — жаданні чалавека, сіла яго рук і яго сэрца, — але гэтага мала, каб паспрачацца з жыццём, з гэткім вось бязмежным вечарам, з гэткім вось зорным небам. Мо таму і яднаюцца людзі, спрабуюць супрацьстаяць магутнай невядомасці гуртам, грамадой...
Не, гэта любую справу рабіць гуртам, грамадой лягчэй: адзін з аднаго канца возьмецца, другі з другога... Ці рашэнне якое агульнае прыняць... Адзін разважыць, другі нешта падкажа — глядзіш, і знойдзецца рашэнне! Правільнае ці памылковае, потым выявіцца, пазней, а як на той момант, дык мо і адзінае. Не аднаго разу было, што і грамадой памыляліся, ды, значыць, на той момант не знайшлося нічога лепшага. Не знайшлося. Не прыдумалася.
А ў сваім, у асабістым, ніхто не падкажа. Сам сабе і суддзя, і памагаты. І яго ўзяць, Павэлка, — хто нараіў яму яго жыццё? Хто паставіў зараз пасярод двара перад аграмадным зорным небам — перад усім пражытым і перажытым? Каб жа хоць адна святлінка, хоць адна зіхоткая плямінка ўпала паблізу — не асвятліла, дык выявіла, акрэсліла штосьці пэўнае, вартае гэтага моманту!
Была толькі незразумелая трывога, невядома адкуль узніклая. Павэлак услухваўся ў яе і чуў, як, тоненька вызвоньваючы, асыпаліся з вішнёвага лісця, асыпаліся і гаслі, перад тым як упасці, святлінкі, іскаркі дзіўнага, нябеснага святла.
Ці гэта яму толькі здавалася? Якія святлінкі? Якія іскаркі? Двор тануў у паўзмроку, і цёмны абрыс вішні пераразаў гэты паўзмрок на дзве крыху няроўныя часткі — між хатай і плотам, — якія былі святлейшыя, вось і ўсё. З-за плота, з вуліцы, ад Пахомавага двара даносіўся невыразны гул трох ці нават чатырох галасоў: там гаманілі мужыкі, сабраўшыся перад сном пакурыць, пагаманіць, абгаварыць свае адвечныя справы і зямныя, далёкія ад Рудні і гэтага ціхага летняга вечара трывожныя падзеі і клопаты.
Трэба было і яму, Павэлку, перакурыць. Яно і не хацелася зараз ды і пазней, праз колькі часу, ужо класціся спаць — тады не пакурыш. І таму, не кратаючыся з месца, ён няспешна дастаў свой скураны капшук і акуратна, на роўныя долькі складзеную газету, і, адарваўшы кавалачак, роўна па згібе, пачаў скручваць цыгарку. Падысці да мужчын, памаўчаць з імі побач? Або пакурыць тут, у сваім двары, і потым плесціся ў хату і ўкладвацца?
Ён вагаўся, пакуль не бліснула запалка, асвятляючы яго жылістыя, дрыготкія зараз рукі (выпітая гарэлка, відаць, давала аб сабе знаць), пакуль не ўдыхнуў горкі дым, не папярхнуўся першай зацяжкай. Вырашыў — не стаяць жа пасярод двара! — хоць і не ісці на вуліцу, да Пахомавай лаўкі, а ўсё ж падысці, паўз свой плот, бліжэй. Учуць ці не ўчуць што-якое, а пабыць непадалёку. Абмінуць — тырчыць жа няўклюднай гаргарынай на шляху! — старую вішню і, абапёршыся на плот, пакурыць. І атрымаецца: і разам з суседзямі, і асобна — калі неабавязкова ўступаць у гаворку, а можна стаяць, слухаць галасы або цішыню ўкруг іх і думаць пра сваё.
Мала карысці, а галоўнае мала радасці было Павэлку з тых думак, ды і каб давялося выказаць усе перадуманае ўголас, нічога пэўнага не атрымалася б. Так, некалькі разрозненых малюнкаў мінулага, некалькі пытанняў, якія, па сутнасці, павіслі ў паветры.. Цяжка было нават проста вызначыць, ці гэта ён, Павэлак, павінен быў адказаць мінуламу і не мог, не адказаў, ці ў мінулым павінен быў знайсціся адказ, а адказу не было. Што змог і чаго не змог ён у сваім жыцці? У чым вінаваты ён перад людзьмі, у чым жыццё ці людзі вінаваты перад ім? Магчыма, адказу на гэтыя пытанні зусім не было і не магло быць. Сабе іх, пытанні, Павэлак ставіў, сабе, а не мінуламу. А вось жа ўзнікла невядома адкуль трывога і не адпускала яго — і ён змушаны нянькацца з ёй, улагоджваць яе, згадваць новыя і новыя моманты, каб зноў і зноў даводзіць нешта, апраўдвацца за нешта.
Перад кім апраўдвацца? Каму даводзіць? У чым спавядацца? Ніводзін з людзей — не святы. Ніводзін. Хоць каго бяры, за кожным нейкі грэх водзіцца. Кожны ў нечым вінаваты — не перад жывымі, дык перад мёртвымі. Перабіраючы грахі, да самога бога, калі быў ён, дабярэшся.
Дык за што ж апраўдвацца? Перад кім? Перад мёртвымі? Хіба ён адседжваўся ўбаку? Столькі раз мог быць забітым, колькі раз кулі свісталі побач. Прастрэлены, можна сказаць, наскрозь быў. У музеі пра яго дакумент захоўваецца... Зрэшты, Павэлак мог бы пра гэта і не думаць: ніхто ж з яго апраўдання не цягнуў, усе ўсё пра яго ведалі. На віду жыў. На пагорку. З любога месца пасёлка дом ягоны пад шэрай чарапіцай згадаеш. Добрая чарапіца. Вечная. Не адзін дождж яе мыў за гэтыя гады, а каб пацёк дзе! Добрая чарапіца. Даваеннага гатунку яшчэ...
Пра што гаманілі мужчыны, здагадацца Павэлку было няцяжка, нават не дужа ўслухваючыся. Хутчэй за ўсё — пра тое, што ў газетах сённяшніх паведамлялася. Павэлак у газету за ўвесь дзень не зазірнуў — усё з раніцы наперакасяк пайшло! — але быў упэўнены, што, калі б што якое дзе здарылася асабліва важнае, ён бы нейкім чынам учуў дасюль. Хоць бы і ад настаўніка, ад Івана Панцеляймонавіча, — той жа за ўсімі навінамі сачыў, напэўна, і сачыў пільна, не ў прыклад яму ці Пахому.
— Дагнаць тую Амерыку мы, можа, і дагонім. Ты вось растлумач мне, на якога д’ябла нам яе даганяць? Што ў нас — сваіх спраў мала?
Юзік, сусед насупраць, — пазнаў Павэлак Юзікаў бляклы, без адзінай цвёрдай літары вымаўленай, голас. «...На якоха т’япла нам яе таханяць?..» — гэтак прыкладна прагучала яго пытанне.
— Ты ж разваж, Юзік, раскінь мазгамі: якая нам радасць у тым, што нехта дужэйшы, чым мы? — хоць немцаў узяць, хоць Амерыку гэтую, невядомую... — пачаў пераконваць яго Пахом. — Не глядзі, што далёка, за акіянам. Думаеш, там, за акіянам, пры іх сытым жыцці, якога-небудзь Гітлера на нашу галаву не знойдзецца? Толькі пакажы слабінку, толькі сагні перад імі спіну, як тут жа і ўскочаць.
— Гэта верна, — падтрымаў трэці голас, чый, Павэлак неяк адразу і не ўгадаў.
— Не, Пахом, ты мне Гітлерам рот не затыкай. Ты мне скажы: на якога д’ябла нам іх даганяць на гэту... на душу насельніцтва? У іх свае душы, у нас свае. Навошта мераць адной меркай? У нас жа, можа, свае меркі, савецкія, — і вайной, і голадам мераныя. Ім, можа, па нашых мерках, даганяць нас ды даганяць.
— Дак тут жа пытанне ставіцца: — мы — або яны? Мы ў мірным жыцці пераможам або яны? У вайну — адно, а цяпер — другое. Цяпер трэба, каб хлеба было больш, малака, мяса. Больш, чым у іх, чым у капіталістаў.
— Гэта верна, — зноў падтакнуў трэці голас, і зноў Павэлак яго не пазнаў.
— Я што — супраць хлеба, супраць таго, каб больш было хлеба ды малака? У мяне дзіцёнак у сорак сёмым, ледзь нарадзіўшыся, памёр, бо з галадухі ў Алены маёй малака ў грудзях не было... А дзе яго ўзяць было тады? Ты ж помніш, Пахом. Я што — супраць хлеба, супраць малака? Я — супраць пагоні гэтае. Будзем даганяць, даганяць, а сваё па дарозе разгубляем. Можа ж такое здарыцца, а?
«Бач ты, як ён Пахома прыціскае! — здзівіўся з Юзіка Павэлак. — Вечна гугніць нешта, я не надта каб і прыслухоўваўся. З Пахомам яшчэ перакінуся словам калі-нікалі, а з Юзікам...»
— Здарыцца што хочаш можа, Юзік. Я дык думаю, што ўсё — не разгубляем, — стаіць на сваім Пахом. — Не адно дагнаць, а і абагнаць іх мы па ўсіх лініях павінны, каб сябе, каб сваё ў свеце сцвердзіць на векі вечныя.
— Гэта верна.
— Што ты, Кастусь, далдоніш: «гэта верна, гэта верна»? Што — верна? Што мы .паперадзе сябе гэту Амерыку ставім? Што мы ў вечныя даганятыя сябе запісваем?
— Чаму — у вечныя? — зноў умешваецца Пахом, не спадзеючыся на Кастуся (Кастуся Шпака з правулка,— пазнаў нарэшце таго, хто быў трэцім у гаворцы, Павэлак). — Пяцігодка, другая — і ўправімся.
— Бач, які хуткі! Ці не з тваімі даламанымі касілкамі ды з гуртам баб, на якіх брыгада трымаецца? — падчапіў таго Юзік. — У сянажныя ямы што летась закладалі? Фігу? Сёлета што з поля возьмем, як дажджу яшчэ з тыдзень не будзе? Маўчыш?
— Маўчу. Ды з іншай прычыны. Ты, Юзік, чаго злуеш? Ты што — не верыш у планы, у сілу нашу? — заёрзаў, мусібыць, Пахом: дапёк яго Юзік (ніводнае цвёрдай літары не вымаўляе, а бач, разышоўся — і ўсё цвёрда расставіў, прыпёр Пахома да спінкі ўласнае лаўкі!).
— Верыць-то я веру, браце, ды больш не ў словы, а ў справы. Амерыка, шмерыка... Хай яна стаіць, дзе стаіць. Нам свой парадак трэба весці. А то адно поле так засеем, другое — па-другому, на трэцім — чорт ведае што хочам сабраць, ніколі з насеннем гэткім справы не меўшы... Хутка зусім гаспадарыць развучымся, дзедаўскую навуку занядбаўшы. А то дзяды гэту зямлю па грудачцы не перабралі, а то яны жыта на гэтай зямлі не сеялі! Цьфу!
Мужыкі замоўклі. Моўчкі курылі. Павэлак бачыў немітуслівыя рухі агеньчыкаў і шкадаваў, што яго цыгарка даўно патухла. А мо шкадаваў, што не выйшаў на вуліцу, не пасядзеў, не пагаманіў з суседзямі. Гаворка ж зацікавіла і яго: разважалі пра тое, пра што пісалі штодня газеты і што не магло не закранаць і іх — усе трое працавалі ў саўгасе.
Ён задумаўся над горкай праўдай Юзікавых слоў (хай сабе і не працаваў у брыгадзе, а ведаў, што робіцца ў гаспадарцы, на зямлі): дай волю — усе ў гарады паз'язджаюць, кінуўшы неўрадлівыя палеткі. Перастала зямля трымаць. Карэньчыкі адсыхаюць... Усім вальнейшага жыцця захацелася: каб вылюднець, каб пот меней вочы заліваў, каб і з'есці смачней і выпіць часцей. Ды дзе ж яно на ўсіх набярэшся тае смакаты? І тое яшчэ ўзяць — абяцанні розныя... Не на перніках, а на хлебе вырастае чалавек, нашто ж яго пернікам дражніць? Не ўсе — вось ён бы, Павэлак, наседжанае гняздо не кінуў! — на той пернік рот разяўляюць. Больш маладыя, маладзейшыя: не ведаюць, што ён і ў горле перасесці можа, той пернік, — ні пракаўтнуць, ні выплюнуць...
— Цьфу! — сплюнуў Павэлак услед за Юзікам, і гэтак жа горка, бездапаможна.
Не яго гэта справа — у палітыцы калупацца. Хай думаюць тыя, хто да яе прыстаўлены! Шкада аднаго: хутка зусім гаспадарыць развучымся, дзедаўскую навуку занядбаўшы, — міжволі паўтарыў у думках Юзікавы словы, збіраючыся ўжо ісці, укладвацца, і ўслухваючыся ў першыя зрухі болю, які вяртаўся, зноў варушыўся ў грудзях.
— Ляціць! ляціць! — ускочыў раптам з лаўкі Кастусь. — Вунь! Правей ліпы.
— Хто ляціць? Што ляціць? — заёрзаў, закашляўся Пахом.
— Ды вунь жа! Над намі. Карабель гэты... касмічны!
— Вочы падымі, Пахом. Па правы локаць уверсе — зорачка рухаецца, — спакойна, як здалося Павэлку, удакладніў Юзік. — Бачыш?
— Бачу, халера на яго. А то: ляціць! ляціць! А што ляціць...
Павэлак убачыў хуткі агеньчык яшчэ раней за Кастуся. Але неяк не ўсвядоміў, адкуль ён. Позіркам бачыў, а не розумам. І цяпер здзіўляўся: паўнеба адным росчыркам той карабель, або спутнік, перакрэсліў — з’явіўся і 'знік за якую мінуту ці дзве. Мала хто і заўважыў, пэўна. Ведама ж, не ўсе стаяць з задранымі ўгору галовамі, на ноч гледзячы. Гэта яму, Павэлку, рупіла сёння нешта неба: што ні рабіў, пра што ні задумваўся, усё галаву задзіраў, на прастору, на вышыню дзівіўся. Хоць што на яе дзівіцца! Неабдымная, бясконцая ўшыркі і ўглыб, яна не гняла, не ціснула на плечы — і на тым, як кажуць, дзякуй: мошка чалавек перад ёй. Карабель вось прыдумалі, спутнік гэны, дык ён лятае, пакуль што не сапсуецца ў ім, а як сапсуецца — неба яго ці паглыне, ці сплюне. Як непатрэбшчыну. І зноў прыдумляй нешта чалавек! І зноў змагайся! Канца гэтаму змаганню не будзе...
«—ДУША Ў ЧАЛАВЕКА РАГАТАЯ, БЕЗ ПАРЫ НЕ ВЫЙДЗЕЦЬ». Хто гэта казаў? Не знаеце? І я, людцы, не знаю. Разумны нехта казаў. Бо ўсяму жывому на зямлі свой час пакладзены. І кветцы, і лісцейку, і сініцы малой, і зверу. А ўжо чалавеку — як каму. Як каму, людцы мае. Адзін і сына свайго лётка перажыве, а другі толькі вочы не свет белы расплюшчыць — а бог і прыбярэ. Усяго і жыцця — жабіны прыгаршчы. А наракаць — не смей. Ні-ні! Значыцца, суджана гэтулькі. Значыцца, на раду гэтае напісана.
— Ды кім суджана? Кім напісана, Міхал? Богам тваім? — сумна, уціраючы ражком хусткі вочы і ўсім сваім выглядам асуджаючы занадта гучную гаворку, не шэпча, а сіпіць Раманішыха. — Вось жа пішуць, расказваюць, што няма — няма яго, твайго бога. Быў бы — пашкадаваў бы людзей: адну навалу перажылі, другая накацілася. Голад — па ўсёй зямельцы нябось... Вось і мруць дзеці. Колькі ж таго дзіцёнка! — а бач, не пашкадавала смерць, прыбрала.
— Значыцца, суджана гэтак, — упарта даводзіць сваё стары, і па-ранейшаму гэтак жа гучна, на поўны голас. — Ботам ці кім іншым, не нам, людцы, разбірацца. Шкадаваць — шкадуй. Хто ж немаўля бязгрэшнае не пашкадуе? А наракаць не смей. Ні-ні! Няма на гэта нашай волі і не будзець.
Міхалу хоча адказаць Пахом, ды я прытрымліваю яго за рукаў: яшчэ не хапала ў двары, дзе гора, дзе дзіця, першынца, аплакваюць, мітынгаваць ці спрэчкі ўчыняць! Міхал — вядомая справа, не ў сабе. З розуму даўно выжыў. Божы чалавек, адным словам. А Пахому — нашто? Парцейнасцю сваёй выхваляцца? Разуменнем моманту? Дык момант — сумны. Жалобны, можна сказаць. Вялікіх слёз не льецца: немаўля ж! — усяго жыцця, калі за Міхалам паўтарыць, жабіны прыгаршчы. Але ж прыйшлі людзі, спачуваюць Юзіку і Алене ягонай па-суседску. З любым можа здарыцца, не сёння-заўтра...
— З любым можа здарыцца, людцы мае. Не сёння-заўтра! — падбадзёраны маўчаннем (бач, думку маю перахапіў!) і тым, што ніхто не пярэчыў, працягваў дзед, малітоўна склаўшы на грудзях рукі. — Не стары ўміраець, а паспелы. Як у бібліі сказана: спатрэбіцца богу чысты душою і пакутай ачышчаны...
— Ды не сказана гэткага ў бібліі, дзед, — не стрымліваецца ўсё-ткі Пахом. — Ты ж і ў вочы ўсіх гэтых пісанняў не бачыў, ніводнай літары не ведаеш прачытаць, а туды ж: сказана!
— Сціхніце вы!
— Супынься!
— Смерці пасаромеліся б! — засыкалі жанчыны.
А Міхал, божы чалавек, ні на іх, ні на Пахома і вачэй не падняў. Як не чуў. Сухой вузлаватай рукой сцягнуў з галавы шапку-аблавуху, якую насіў і зімой і ўлетку, і як наструніўся ўвесь, нават ростам павышэў — прыслухваецца да нечага. Сівы, распатланы — пругкія, непаслухмяныя, даўно не стрыжаныя валасы кранае, не прыгладжваючы іх, вецер; у доўгай, невядома калі шытай світцы з грубага сукна землянога колеру, ён нагадвае злавесную вастраносую птушку ці яшчэ... прарока! Гэткага, якога, калі прыгледзецца, згледзіш на старых абразах (на гарышчы недзе валяюцца дзве размаляваныя дошкі ў рамках — яшчэ цётчыны!). Да чаго ён, цікава, прыслухваецца?
— Выносяць... — ледзь чутна, праз зубы цэдзіць Пахом.
Паварочваюся. Загледзеўся на старога — пра выкінутыя цётчыны абразы згадаў! У самы час памаліцца, калі б умеў... Бабы ўжо дружна, адна ля аднае, усхліпваюць.
— Людцы добрыя, цішыня павінна апусціцца на нашы душы, — ступае наперад Міхал, узвышаючы голас. — Чыстае, бязгрэшнае дзіця пакідае нас літасціваму богу нашаму.
— Камедзіянт, маць тваю! — злосна цэдзіць праз зубы Пахом, але так ціха, што і я хутчэй здагадваюся, чым чую.
— Ніхто свету не перабудзе, ніхто пакуты не абміне. Не па мёртвым дзіцяці мы плачам, а па сабе, грэшных, ад таго, што баімся мы смерці, а трэба граху баяцца. Зірніце, людцы, на дзіця божае, на светлы тварык яго...
— А-а! — пачынае галасіць, біцца ў руках Юзіка Алена. — Сіні ў яго тварык, сіні! Не глядзіце на яго, на маю крывіначку! Балюча яму ад вашых позіркаў, балю-ю-ча...
— Алена, нельга так. Так нельга, Аленка. Не вернеш жа, — трымае яе, спрабуе суняць Юзік.
— А-а! Чаму я не памерла? Я, я забіла сваё дзіцятка, я забіла яго-о... На маіх грудзях яно памерла, на гэтых вось грудзях, што як мяшкі пустыя, учарнелыя...
— Ніхто свету не перабудзе.
Цьфу ты! Гэнаму ўсё рупіць пагаварыць. Маладзіца грудзі, валасы на сабе рве, што першынца свайго на чацвёртым дзясятку дачакалася і тут жа страціла, наглядзецца, нарадавацца не паспеўшы, а гэны, нічыю маці не памінаючы, у прапаведнікі лезе. Ведама, з розуму выжыў. Сядзеў бы дома! Дык не. З-за чыгункі, здалёк прывалокся. Мо каб на памінках прыкусіць чым голад — знеслі ж суседзі хто што меў: хто бульбін колькі, хто колькі грыбоў сушаных...
Алена змаглася. Абмякла, абвісла ўся. Юзік ледзь што не нясе яе на сабе. Невялічкага расточку, з шырокімі квадратнымі плячыма і лысай галавой (толькі кусцік рэдкіх русых пасмачак без аднае сівінкі прыляпіўся над ілбом, ды ззаду, ад вуха да вуха, валасы дужкай падтрымліваюць голы, крыху завостраны на макаўцы чэрап), Юзік выглядае старэй сваіх гадоў. Адчуваецца, што найбольшы клопат яго — Алена, якую прыгняло, пазбаўляючы сілы, гора, што са смерцю дзіцяці ён ужо змірыўся і баіцца адно за жонку.
— А-а! — зноў пачынае біцца яна ў Юзікавых руках.
— Усяму жывому на зямлі свой час пакладзены: і кветцы, і лісцейку, і сініцы малой, і зверу. Кветка зацвітаець, раскрываецца насустрач сонцу і засыхаець, каб зноў налета зацвісці. Лісцейка апранаець дрэвы, шуміць усімі вятрамі зямнымі і аблятаець, зямельку ўгнойвае...
— Сціхніце, дзед Міхал, — бярэ яго за руку мая Ніна і адводзіць убок, туды, дзе стаіць колькі жанок. — У такую хвіліну памаўчаць трэба.
Кажа яна гэта так спакойна, так упэўнена, што Міхал нечакана слухаецца. Губы ў яго па-ранейшаму варушацца, але слоў не чутно — няма больш слоў. Зіркае ўслед Ніне і жуе, жуе свае зусім белыя, парэпаныя губы... А Ніна — і для мяне гэта таксама нечакана! — даганяе Юзіка з Аленай і не бярэ кабету за плечы, а падстаўляе сваю руку, прымаючы на сябе частку яе змогі, частку яе гора. І тая пакорна прымае дапамогу, нават крыху выпрамляецца.
Людзі, колькі тут нас сабралася, пачынаюць ціха выстройвацца за імі; ступаем на сцежку і мы з Пахомам. Пахом, відаць, перахапіўшы здзіўлены мой позірк, абзываецца:
— Твая лепей за доктарку ўправілася.
Ківаю ў адказ: з нас жа ніхто не здагадаўся выправіць мінуту — кожны са сваім спачуваннем убаку трымаўся. А Ніна... Вось так заўсёды. Жыве, як у сне, няйначай, — здаецца, не бачыць, не чуе нічога вакол, на мяне, як на чужога, лыпне вачыма і адыдзе... А то нечакана так разважыць альбо зробіць, што дзіва не перабудзеш. Хоць з Ганьчынымі дзецьмі ўзяць... Думае, нябось, што я нічога не бачу. Як жа, бачу! Вось і сёння, з Аленай, з Аленіным горам... Нібыта толькі перад чужым болем, перад чужым горам, яе, Нініна, адступае.
— Няскора мы, відаць, гора гэта, вайной пасеянае, збудзем, Пятровіч. А жыць жа хоць як трэба. У мяне вось трое... Часам хоць сам на стол кладзіся: ні крышынкі ў хаце, — глуха, пакашліваючы, гаворыць Пахом.
Мы ідзём, месячы веснавую гразь, і я раптам заўважаю, неяк вельмі абвострана заўважаю, што пахне вясной, цяплом, што гразь пачынае падсыхаць: які ты дзень, другі — і можна будзе сеяць...»
Адагнаўшы згадку (Юзікавы словы вярнулі той даўно забыты дзень!), Павэлак ніяк не мог адагнаць адчуванне, што чуе пахі зямлі, пахі ночы, надзвычай абвострана, нутром усім, — і яны перашкаджаюць яму, вярэдзяць збуджаны боль. У галодныя гады ўсім хапіла. І Павэлак той жа хлеб з самой мякіны, што і іншыя, еў. Таму і гаворка суседзяў яго закранала, яго таксама тычылася. Таму і згадаў зараз, як дзіця хавалі... Нагледзеўся за сваё жыццё на пахаванні, а вось, выходзіць, і тое помніць. І Міхала, што даўно ўжо сам нябожчык, і Алену, і Ніну сваю ў той дзень, на тым пахаванні помніць, і сябе, свае колішнія адчуванні.
А далей... Як яно пойдзе далей, шмат ад чаго залежыць. Ад яго, Павэлка, на жаль, не залежыць. Не рваў пупа ніколі, а зараз ужо, каб і схацеў, дык не шмат бы змог. Быў конь, ды з’ездзіўся. Адно во засталося: паслухаць гамонку, самому што сказаць ці падумаць. Хто гэта ў яго пытацца, што ён думаў, будзе? Нехта запускаў караблі ў неба, нехта планы складаў і дыктаваў, нехта цягнікі ганяў узад-уперад па зямлі — грукочуць дзень і ноч! — а ён, Павэлак, як жыў на сваім пагорку, так і жыве. Спатрэбілася — ваяваў: не было іншага выйсця, не было жыцця пад немцам ні яму, ні людзям. Спатрэбілася — пажары тушыць: не ў стане ўсюды, на ўсёй зямлі іх патушыць, а ў Рудні і яе наўколлі — парадак. Па першым сігнале выязджаюць...
Так, ён, Павэлак, як жыў на сваім пагорку, так і жыў. Сваімі звыклымі клопатамі, сваёй, мо і не самай важнай у свеце, работай, сваёй, мо і не самай шчаслівай у свеце, сям’ёй. Вушы на тое, што рабілася ўкруг і шырэй, не затыкаў, газету, якую прыносіла ў двор ледзь не штодня Марфа-паштарка, чытаў. Пэўна ж, калі гаворка ідзе пра народ, дык і ён, Павэлак, — нейкая там малюсенькая частачка народа. Гэта ён разумеў. Але далей разумення не ішоў. З людзьмі жыў, людзей не цураўся, а ўсё ж — сам па сабе.
Які ён, Павэлак, народ? Не рваў пула ніколі, а зараз ужо, каб і схацеў, не шмат бы змог. Выйдзе заўтра на работу ў брыгаду, бо брыгадзір прасіў, бо перад Пахомам няёмка, — дапаможа трохі: сенакос жа! Ды колькі ён там дапаможа? І каб жа ад яго дапамогі што залежала! Як ні павярні: то з ворагам біцца трэба было, то з голадам, то з непарадкамі... Канца гэтаму змаганню не будзе!
Далей... Як яно пойдзе далей, ніхто, пэўна, не ведае. Ён, Павэлак, не ведае. Што зямлю трэба даглядаць, каб не аслабла, каб радзіла і радзіць магла, — ведае. Розум гэты, разуменне гэтае ў спадчыну атрымаў, лічы. Спрадвек так ішло. А куды той карабель, які паўнеба адным росчыркам перакрэсліў, з’явіўшыся і знікшы за якую мінуту ці дзве, прыляціць, толькі час адкажа. І не яму, Павэлку, адкажа, некаму іншаму. Потым. Некалі...
Ніна з Дзмітрыеўнай адышліся недалёка. Абмінуўшы колькі двароў, яны спыніліся на скрыжаванні Савецкай і Пралетарскай — тут Дзмітрыеўне трэба было звярнуць управа, і яна рашуча настойвала на тым, што Ніне лепей вярнуцца.
— Што я — маленькая, каб дадому мяне весці? Пастаім хвілінку ды разбяжымся. Ты калі едзеш?
— Уранні. Аўтобус да Запярыння не даязджае з кіламетр, ды ўсё якраз да лепшага. Прайду і падыхаю паветрам маленства... Гэта я так у адной кнізе прачытала: «Падыхаю паветрам маленства...» Запомніла. Бо і праўда ж: паветра дома ўсё тое ж, сасной ды чаборам прапахлае, на сонцы настаянае. Тое ж паветра. Толькі я — іншая.
— Усе мы іншыя, — задумліва сказала Дзмітрыеўна, узіраючыся ў цемнаце ў Ніну. — Я што хацела спытаць...
— Пытайся.
— Даўно хацела спытаць. Не пыталася адно таму, што ведала: ты не адказала б. Яшчэ ўчора не адказала б.
— А сёння — што ж?
— Сёння — ты іншая, — заўсміхалася тая, папраўляючы на носе акуляры. — Сама кажаш.
Ніна не адазвалася. Раптам зразумела: тое, пра што хацела спытаць у яе Дзмітрыеўна ўсе гэтыя гады, яна сама ў сябе ўсе гэтыя гады спытацца баялася. Баялася парушыць пытаннем хай сабе і ўяўны, а спакой. Спакой, якім даражыла, у якім адно і магла жыць. Сабе пра такое не скажаш, не тое што каму іншаму. Нават ёй, Дэмітрыеўне...
— Што? — схамянулася яна ад дотыку рукі.
— Як, чаму ты магла паверыць, што Пятровіч твой не варты нічыёй прыхільнасці, не заслугоўвае твайго разумення?
— Як... не заслугоўвае?
Пытанне было павернута такім чынам, што не давала ніякай магчымасці схавацца ад адказу, аджартавацца або зрабіць выгляд, што яна не разумее, аб чым ішла гаворка. І Ніна разгубілася. Чакала ж гэткага павароту гаворкі, а — разгубілася.
— Мы жывём на вачах у людзей, на вачах адна ў адной. Што ж баяцца шчырасці? Некалі мяне здзівіла, галубок, тваё замужжа. Не адзін жа да цябе заляцаўся, аб прыгажосць тваю сэрца апёкшы. Хто-хто, а я гэта бачыла! І захаплялася табой, хваробу тваю, галубок, любові занадта моцнай прыпісаўшы: ні да каго ты не прыгарнулася ў слабасці сваёй, нічыйго заляцання не прымала. Не ўтаю: калі ты, не збіраючыся дужа, за Пятровіча выйшла, галубок, і я, грэшным дзелам, падумала, што дом яго, гаспадарку яго ты выбрала.
— Не, не!
— Ды тое, што «не, не!», я хутка зразумела. А тады — што? Што?
— Спакойна побач з ім... было. У душу не лез. На словы дзьмуў, перш чым сказаць што. Разумеў маё гора і спачуваў.
— Кахаў ён цябе, галубок. Усё жыццё кахае!
— Можа, і кахае.
— «Мо-жа»! Бач, як ты спакойна пра гэта. А ты ж душу яму, няйначай, растаптала, галубок.
— Я? Рас-таптала? Пабойся бога, Дзмітрыеўна! Ды я і слова ніколі не сказала...
— Ты думаеш, толькі словы забіваюць? У бязводнай пустыні нічога не расце. Колькі ні аддаеш абыякаваму сэрцу любові, яно пустым застаецца, мёртвым. Вось я пра што, галубок. Даўно гэта сказаць табе хацела.
— Але ж Павэлак... Але ж я казала тады яму, што Сцяпан... Усё ён ведаў, Павэлак! Усё спачатку ведаў.
— Ратаваў ён цябе, галубок. Здараецца, пад кулі лягчэй кінуцца, чым жыць побач і чакаць, чакаць. Позірку чакаць. Слова чакаць. Хоць маленькай радасці... Не дзень, не год — ужо дваццаць гадоў чакае ён. Як, чаму ты магла паверыць, што ён не варты прыхільнасці, не варты разумення?
— Чаму — не варты? Так у нас выйшла, Дзмітрыеўна. Хто ж тут вінаваты?
— Падумай, Ніна, до-обранька падумай, едучы заўтра. Для таго і гаворку завяла. А то ты ўвесь час на мінулае азіраешся, ён — лепшага дня чакае, спадзявання не губляе, — а чалавечы век, ён не ў мінулым і не ў будучым. Ён — сёння. Зараз. У тым, чым жывеш.
Ніна, зніякавелая, нават крыху напалоханая гэтай гаворкай (вось здалося ж ёй сёння, што Павэлак нейкі не такі, як звычайна!), слухала Дзмітрыеўну і ніяк не магла прыняць, прызнаць яе правату: а то ў іншых сем’ях толькі любоў ды згода! Каб яшчэ было ў іх з Павэлкам дзіця, мо і павярнулася б неяк інакш. Але каб ды кабы... Разважаць можна колькі хочаш, а якое ліха разважыш? Не самы горшы, урэшце, гэта варьыянт: разам — і паасобку. Сам жа браў да сябе Павэлак, за .нешта ж выбраў!
Думкі здаліся раптам чужымі. Больш таго: ілжывымі наскрозь. Сам жа... Да сябе... Што яна, Ніна, рэч — прынёс, паставіў і дзівіся? Яна ж таксама сама выбірала; Пакору Павэлкаву выбірала. Разуменне яго. Згоду, гатоўнасць яго служыць ёй... Вось яно, тое слова, знайшлося: служыць! Сабачае штосьці — сабачую вернасць, калі дакладна — учула яна тады ў Павэлку. Так, так. Не спакой (спакойна, бачыце, ёй з ім побач было!), а тую сабачую вернасць, з якой ён гатовы быў служыць ёй, Ніне. Ды і служыў. Калі разабрацца, усе гэтыя гады служыў, ні аб чым ніколі не папрасіўшы, ні на што ніколі не .паскардзіўшыся ёй. Мо каму іншаму, а ёй — не...
Ад знойдзенага нечакана адказу ёй стала не па сабе. Значыць, недарэмна Дзмітрыеўна абвінавачвае яе, кажучы пра пустое, мёртвае сэрца. Сабаку ж за тое, што верна служыць, кормяць добра і лашчаць калі-нікалі... Не па сабе Ніне стала. А тут яшчэ Дзмітрыеўна змоўкла, маўчыць ужо хвіліну якую. Лепш бы гаварыла. Лепш бы лаяла яе, Ніну, чым маўчаць, адгароджваючыся ад яе сваім маўчаннем.
А тая, нібы ўчуўшы нямую просьбу Нініну, паклала руку ёй на плячо і ціха, задумліва прамовіла:
— Зірні ўгору. Правей. Бачыш: зорачка рухаецца. Ляціць. Бачыш? Гэта зорачка — касмічны карабель, спадарожнік Зямлі, яікі ляціць у будучыню. У шчаслівую для ўсіх будучыню, галубок.
— А ён не ўпадзе?
— Ён згарыць. Але тады ўжо новы карабель, новы спадарожнік будзе шлях пракладваць. Новы. Больш дасканалы. Больш магутны. Зусім так, як людзі... Таму будучыня абавязкова наступіць. Людзі знойдуць да яе шлях. Ужо знайшлі — трэба толькі пераадолець перашкоды, не збаяцца іх.
— А пры чым тут мы з табой, Дзмітрыеўна?
— Ну-у, галубок! Нам з табой сачыць, каб людзі здаровымі былі і сёння, і ў будучым. Гэта немалая справа. Калі чалавек нездаровы і не верыць у свае сілы, уся яго будучыня ў бутэлечку з мікстурай змесціцца. Вось яно як выходзіць.
— Ужо не відаць. Праляцеў, — чамусьці са смуткам зазначыла Ніна, неўпапад да таго, што і як толькі што казала Дзмітрыеўна.
Гаворка гэтак жа раптоўна, як і пачалася, скончылася. Яны яшчэ стаялі побач, рука Дзмітрыеўны ляжала ў Ніны на плячы, спалучаючы, яднаючы іх нябачным, вельмі патрэбным ім абедзвюм цяплом, а думкі ўжо разбягаліся — вось-вось павінны былі жанчыны развітацца і пайсці кожная ў свой бок, кожная — да сваіх клопатаў.
Над імі, нерухомае, велічнае ў гэтай сваёй вонкавай нерухомасці, стаяла высокае зорнае неба, стаяла, нібыта ўзіраючыся ў іх і ў цэлы свет, — і празрыстым хісткім слупом уцягваючы ў сябе, у сваю глыбіню паветра і іх позіркі...
— Я пайду, галубок. Ты ведаеш: я люблю цябе і не магла не сказаць табе тое, што сказала.
Яна лёгенька сціснула пальцамі Нініна плячо, развітваючыся, і пайшла. Пайшла хутка, не азіраючыся, паступова зліваючыся з цёмнымі абрысамі вішань: вуліца крыху выгіналася, мінаючы пагорак. Ніна пазірала ўслед Дзмітрыеўне, у асветлены небам калідор вуліцы, і думала, што так і не адказала на яе пытанне. Ёй — не адказала. Хоць яна, Дзмітрыеўна, пэўна, і не чакала адказу: не ёй жа ён быў патрэбен, а Ніне. Самой Ніне. «Як, чаму ты магла паверыць...» Самае галоўнае ў пытанні: магла. Таму што — магла паверыць...
«— ВЕК І КАМЕНЬ НЕ ВЫТРЫМАЕ. Чуеш? І камень, кажу, колецца, не вытрымлівае. А ты маўчыш, церпіш.
Кажу абыякава. Абы нешта сказаць. А то цішыня гудзе ўжо ў вушах і ў галаве. Мо ад таго, што глынула ў бальніцы спірту... Ат! Колькі я там глынула? А гэты ўжо набычыўся. Маўчыць, як цыгарку сваю смярдзючую праглынуў.
— І камень, кажу, колецца... Чуеш, Павэлак?
— Чалавек — не камень.
А! Адказаў. Чуе, значыць. І люстэрка на сцяне хіснулася... Не, гэта я паднялася, таму яно хіснулася. Давядзецца зноў сесці, а то яшчэ бразне са сцяны. А ў ім далёка відаць, у люстэрку, гэтак далёка, што і на маіх хуткіх нагах не дабяжыш ужо. Не-а, не дабягу. Гэтак во і буду жыць сярод сцен, перад вялізным — цэлы прасценак займае! — люстэркам. Жыць-пажываць, бабін век дажываць. Вось тут. Сярод сцен. У гэтай ліпкай цішыні, што нават да твару прыліпае. Колькі ні змахваю, колькі ні выціраю рукой, ніяк не магу выцерці. Прыліпае, і ўсё тут. Рука ўжо ўчарнела ад гэтых узмахаў — уверх, уніз — тру і тру, а ўжо не толькі лоб і шчокі ліпкія, а і вейкі. Гэта цішыня хоча, каб я вочы заплюшчыла, каб нічога не бачыла, а яна будзе калыхацца туды-сюды, туды-сюды, наліпаючы ўсё болей і болей.
— Ты б лягла, Ніна.
— А-а, ты ўсё-ткі не камень, калі гаворыш. Камяні не гавораць, а гудуць. Вуха прыкладзеш — і чуеш цёмны, невыразны гул. Зусім як цяпер. Быццам не ў хаце сяджу, а ўнутры вялізнага каменя. Гу-у, гу-у-у... Чуеш?
— Ты б лягла, Ніна. Я паслаў.
— Пасла-аў... Нябось, не спытаешся, ці хачу я класціся ў гэту пасцель. Ніколі не пытаўся і зараз не спытаешся. Збаішся. Раптам скажу: «Не, не хачу». Не бойся. Не скажу. Мне ўсё роўна куды — у пасцель, у магілу...
— Ты... Ты...
Чаго гэта ён падхапіўся? Падбег і стаіць, і руку адвёў, нібыта ўдарыць хоча. Ат! Не ўдарыць. Не хопіць яго на тое, каб ударыць. Спалатнеў увесь і заікаецца. «Ты... ты...» А што — я? Ненавіджу гэту цішыню! У гэтай цішыні — усё адно што ў магіле. Я нешта сказала, мусіць, пра магілу — вось ён і падхапіўся... Усё жыццё стаіць паміж мной і магілай і таго не ведае, што там мне было б нават лепш.
Зноў люстэрка на сцяне хістаецца. Храснуць бы зараз па ім чым-небудзь, каб асколкі пырснулі: асколкі шкла — асколкамі майго жыцця... Цікава, убачыла б я гэта ці не? Убачыла б напаследак... Блакітныя асколкі асыпаюцца ў чарнату — прыгожа! У Сцяпана былі вочы блакітныя. У мяне — сінія, а ў яго — блакітныя. А ў Павэлка — зялёныя, як раскай зацягнутыя, нічога ў іх не разгледзець. Бултыхаецца нешта, а што? Ударыць хацеў... Хай бы ўдарыў! Мо б асколкі пасыпаліся прыгожыя вакол. Ці не асколкі, не. Не асколкі, лепш — слёзы мае высахлыя. А то зноў — цішыня. Рука ўжо ўчарнела ад узмахаў — уверх, уніз — тру і тру, а ўжо не толькі лоб і шчокі ліпкія, а і вейкі. Не-не і зліпаюцца, склейваюцца, ледзь раздзіраю.
— Ты выпіла, Ніна. Пойдзем! Ідзі кладзіся.
— Што я выпіла?
Мусіць, я занадта рэзка паварочваюся на голас — люстэрка хістаецца так моцна, што вось-вось... Люстэрка падае-такі са сцяны! На мяне... Я пераможна ўскідваю рукі і — падаю. Толькі чамусьці не ўніз, а ўгору. Прабіваю галавой люстэрка і — каб сіняя іскарка! — бачу блізка-блізка спалатнелы Павэлкаў твар, яго зацягнутыя зялёнай раскай вочы. Зноў ён на дарозе!
— Пусці! — шапчу ў гэты спалатнелы твар, шапчу злосна, ледзь не з нянавісцю: вечна ён стаіць у мяне на дарозе!
— Супакойся... Што ты? Што ты, Ніна?
Твар яго адхінаецца, а перад вачыма пачынае плаваць штосьці нясцерпна жоўтае. А-а... Гэта лямпачка, укручаная ў нядаўна куплены абажур. Яна адплывае кудысьці ўбок, а нада мной зноў знаёмы твар. Ён набліжаецца — я хачу адвярнуцца, адхінуцца сама, каб не сустрэцца, не сутыкнуцца з гэтым тварам, і яшчэ раз падаю. Мякка. На штосьці мяккае. На ложак, мусібыць.
Становіцца цёмна. Чорна. Чарната хвалямі перакочваецца ўва мне, пачынае падступаць да горла. Яшчэ міг і... Мне становіцца горача і яшчэ страшна. Я не хачу — я баюся! — быць адна ў гэткай чарнаце, я не хачу адна!
— Уключы! Уключы святло, — прашу.
Я знаю: ён павінен быць побач. Ён заўсёды стаіць у мяне на дарозе, ён не мог пакінуць мяне зараз адну — тут, у гэтай гарачай пустаце.
— Па-вэлак!
З цемры выплывае яго твар, ён ужо не белы, ён жывы і добра знаёмы. Я магу паскардзіцца, магу папрасіць, магу...
— Мне страшна.
— Супакойся... Што ты? Што ты, Ніна?
Чую, як яго рукі зручней падсоўваюць мне пад голаў падушку, як яны пачынаюць распранаць мяне, мякка, пяшчотна паварочваючы, прыўздымаючы, каб зняць кофтачку, каб паслабіць гузікі, каб вызваліць мяне з апраткі, і з чарнаты, і з незразумелага страху. І я скараюся гэтым мяккім, пяшчотным рухам, гэтым пяшчотным рукам — чую іх цяпло, жывое, знаёмае цяпло, і адмякаю, раствараюся ў ім.
«Дзіўна, што гэты твар і гэтыя рукі належаць аднаму і таму ж чалавеку», — думаю я і моцна заплюшчваю вочы, каб не бачыць твару, які нахіляецца нада мной, і — аддаюся ва ўладу рук, ва ўладу поўных сілы, пяшчотных рухаў...»
Неба было такім высокім, што ў Ніны кружылася галава. Тут, на самым пагорку, які, здавалася, уразаўся, рассоўваючы зоркі, у вышыню, яна адчувала, мажліва, упершыню ў жыцці, сваю роднасць не толькі з зямлёй, а і з небам. Іншую радасць, чым у птушак: птушкі ж не ведалі, што значна вышэй, чым яны, высокавысока ляціць зямны карабель, што будучыня ёсць толькі ў людзей, якія вераць у сваю сілу.
Справа была нават не ў веданні — у адчуванні. У адчуванні сілы. У прадчуванні заўтрашняга дня, яго светлай, сонечнай раніцы. Згадка хоць і змусіла яе пачырванець, не разбурала гэтага прадчування: урэшце, усё яшчэ можна было выправіць, усё яшчэ можна было павярнуць, памяняць. Адно, што не трэба з гэтым спяшацца. Дзень, другі, трэці... Жыццё ўсё паставіць на свае месцы. Як паставіла сёння — правёўшы рэзкую рысу між пражытым і не пражытым, між мінулым і тым, што ёсць, што патрабуе ўвагі, разумення ці вырашэння.
Канечне, яна ўсё вырашыць. Яна ж не адна на гэтым свеце. Ёсць Дзмітрыеўна, і цётка Варвара, і Ганька, і Віктар Юр’евіч... Ёсць муж Павэлак і тыя ледзь не два дзясяткі гадоў, калі ён быў побач, калі ён кахаў яе і чакаў, — магчыма, як і яна, Ніна, чакаў гэтага дня, дня балючага душэўнага абуджэння.
Канечне, Ніна ўсё вырашыць. Мо не сёння. Бо дзень ужо даўно дагарэў і на яго папялішчы паўсходзілі буйныя летнія зоркі. Сёння — ужо позна. Але ж будзе і заўтра, і паслязаўтра! Будзе шмат яркіх сонечных дзён і вось гэткіх зорных вечароў, перш чым прыйдзе ў пасёлак азызлая, мокрая восень, перш чым пастукае яна ў дзверы іх дома. Да восені яшчэ ёсць час — добры прамежак часу, — і яна, Ніна, усё паспее, усё вырашыць, усё, што зможа, перайначыць.
Думкі супакойвалі. Ніна нават усміхнулася сваёй упэўненасці — нязвыклай тая была і ад гэтага яшчэ больш прывабнай — і паціху рушыла назад. Дамоў. Узіраючыся і ўслухваючыся ў вечар, у высокае неба, якое, нягледзячы на сваю бязмежную вышыню, здавалася блізкім і зразумелым. Ішла, міжволі ціснулася бліжэй да плота, у густа-ліловыя цені вішань, каб не быць сам-насам з гэтай вышынёй, каб не быць навідавоку, бо сям-там чуліся яшчэ знаёмыя галасы, а Ніне не хацелася зараз ні прыпыняцца, ні вітацца з кім з суседзяў: яна ўслухвалася ў сябе, у сваё сэрца — і чула, як тоненька вызвоньваюць высока ўгары раскалыханыя яе хадой зоркі.
Яна пераходзіла ўжо вуліцу, кіруючыся да свайго двара, як пачула нягучнае, патрабавальнае:
— Ніна!
Зіркнула ў той бок, у бок Пахомавай лаўкі, гадаючы, хто б гэта там мог быць у гэткі час — хіба што голасу свайго суседа не пазнала! Зіркнула, але што там убачыш у гэткім змроку? Зіхотка-ліловыя цені вішнёвага голля ды чыясьці цёмная постаць на лаўцы...
— Ды я, я гэта, Пахом, — гукнуў яшчэ раз голас (ну, пэўна ж, Пахомаў!). — Ці не прызнала?
— Не прызнала, Пахом. Вас жа тут як не трое сядзела. Што, паразыходзіліся? — падышла яна бліжэй. — А чаго ты адзін сядзіш?
— Цябе чакаю.
— Мяне?
— Але. Бачыў: Дзмітрыеўна да вас заходзіла, а потым ты за ёй матлянулася паўз нас. Мо што з Пятровічам?
— Не. Чаго гэта раптам? Не, Пахом. Па справе Дзмітрыеўна заходзіла. Абгаварыць адну справу.
— А-а-а... — расчаравана і ўсё ж з палёгкай працягнуў той. — Па справе... А я быў падумаў, мо штоякое здарылася. Пятровіч жа і на вуліцу сёння не выйшаў, як звычайна, пасядзець, пакурыць з намі, пагаманіць. Вось я і падумаў...
— Натаптаўся, мусібыць, за дзень. Па спякоце гэткай — не дзіва. З вамі ж на сенакос заўтра збіраўся.
— Ну, то і добра. Пайду і я класціся: заўтра ўставаць на досвітку. І цябе во дарэмна запыніў... Дабранач!
— Дабранач, Пахом, — абярнулася Ніна са сцежкі.
Да яе вярнулася колішняя трывога: і Пахом нешта
нейкае заўважыў — чакаў жа яе, каб папытацца пра Павэлка. А што пытацца? Натаптаўся той за дзень, няйначай, змогся на спякоце, вось і лёг спаць раней. Уставаць жа на досвітку! — вось і лёг раней...
Ні ў хаце, ні ў сенцах святла не было. Гледзячы на цёмныя вокны, Ніна праціснулася ў весніцы, зябка ўздрыгнуўшы на іх ледзь чутнае рыпенне, звыкла падперла іх нанач драўляным бруском (не замок, а ўсё ж трымае!) і пайшла да ганка. Ішла з думкай, што толькі зірне, ці ў хаце Павэлак, а потым даробіць нязробленае: вынесе ў склеп звараную капусту, апаласнецца, паглядзіць што-якое на сняданак...
Гучна цікалі ходзікі. Так гучна, што ўздрыгвала, колючыся на светлыя балючыя бліскі, цішыня. Ад гэтых бліскаў ужо ў вачах стракацела, а Павэлак упарта не зводзіў павекі, не заплюшчваў вочы. Павекі гэтаксама ўздрыгвалі на кожны ўзмах маятніка, на кожны перашчоўк. У яго нават мільганула ў нейкі міг жаданне падысці і самаўпраўна, сваёй рукой спыніць гадзіннік — спыніць час, які некуды гэтак спяшаўся, што зусім не зважаў на ўстрывожанага сваімі згадкамі і болем у грудзях чалавека. На яго, на Павэлка, не зважаў.
Не, Павэлка падштурхвала не крыўда, а нейкая няўцямная злосць, такая слабая, што і злосцю яе цяжка было назваць. І ўсё ж — злосць. Ён пазнаваў яе па гарачым калыханні чырвані дзесьці глыбока, за сямю сценамі яго душы, па вострых іголачках, што танцавалі ў кончыках пальцаў, нягледзячы на тое, што ён то сціскаў, то расціскаў пальцы рук, жмакаючы імі край коўдры. Спрабаваў супакойваць сябе, глыбока, на некалькі ўзмахаў маятніка, уздыхаў, затрымліваючы дыханне, змушаў сябе думаць пра заўтрашні дзень, пра лугавіну, затканую высокім квяцістым разнатраўем, над якой узыдзе яркае і на гэты раз нечакана вялізнае сонца. Але думкі слізгалі па згаданым малюнку і знікалі, раствараліся ў гулкім, пакутліва гучным ціканні — і з кожным імгненнем адмірала тканка жыцця.
Колькі такіх тканак ужо адмерла, і ўявіць было цяжка, не тое што палічыць, а ён так і не навучыўся шкадаваць іх — і сябе, урэшце! — адно злаваўся часам, як зараз, на сваё бяссілле: ляжыць, слухае, чакае... Чаго — чакае? Лепш было б заняцца нечым, хоць бы тытуню накрышыць на заўтра — на сенакос жа едзе!
Калі рыпнулі весніцы і Павэлак пачуў лёгкія Нініны крокі, у яго трохі адлягло ад сэрца: ужо ж будзе не адзін, не сам-насам з цішынёй, з ноччу, з гэтым няўмольным часам, які падае кудысьці ўніз — звяно за звяном — за ланцужком ходзікаў — і не дае яму адарваць ад падушкі галаву, і не дае думаць пра заўтрашні дзень. Бы ёсць толькі гэтая ноч — гэтыя хвіліны — гэтыя імгненні... Не, не! Цяпер і ходзікі прысмірэюць, і думкам стане слабадней: Ніна праводзіла Дзмітрыеўну і вярнулася. Цяпер стане лягчэй. Так было заўсёды, калі Ніна прыходзіла дамоў і, няхай не словамі, дыханнем сваім запаўняла пусты пакой, запаўняла яго чаканне. Чаго ён чакаў?
Павэлак напружана ўслухваўся ў гукі: вось яна запаліла ў сенцах святло і бразнула накрыўкай каструлі, вось шырока прачыніла ў хату дзверы і на міг аціхла, не пераступаючы парог, напэўна, узіраючыся ў паўзмрок, у яго, Павэлка, — ці на месцы? — і ціха адступіла назад. Дзверы не зачыніліся шчыльна, і было чуваць, як Ніна тупае па сенцах, ля керагаза, як яна, прыхапіўшы каструлю (зноў ціхенька бразнула накрыўка), пайшла ў склеп і потым доўга плёскалася пад рукамыйнікам, стараючыся рабіць гэта як мага цішэй. Гукі былі невыразныя, пазнаваў іх Павэлак хутчэй па звычцы, — і ўсё ж час гаспадарыў ужо ў хаце не з гэткай рашучасцю, як раней, колькі хвілін назад.
Дыханне ў Павэлка выраўнялася, рукі супакоіліся і, свабодна распасцёртыя паверх коўдры, адпачывалі. Толькі павекі па-ранейшаму бяссонна ўздрыгвалі, не даючы яму заплюшчыць вочы, адгарадзіцца ад неспакойна пражытага дня і ад ночы, што насоўвалася на яго аграмадным, цяжкім ценем. Гэты цень будзе калыхацца над ім, то ўціскаючы ў ложак, то адпускаючы, да самага світання, да пеўняў, якія прагоняць сваім крыкам змрок і разбудзяць сонца. Не адну такую ноч без сну мог бы прыгадаць Павэлак. Ён ужо нібыта і звыкся са сваімі частымі бяссонніцамі — не палохаўся іх, але кожны раз адно толькі прадчуванне гэткай ночы — цэлай ночы наперадзе! — абяссільвала яго, напаўняла бяссільнай злосцю, якую трэба было хаваць, не даць адчуць яе Ніне.
Для Ніны — Павэлак спаў. Роўна дыхаў, толькі ледзь-ледзь затрымліваў дыханне, калі яна набліжалася, калі яна, нячутна адхінуўшы коўдру, укладвалася побач.
Ён і зараз ледзь-ледзь затрымаў дыханне пасля таго, як яна ў цемнаце, не запальваючы святла, распранулася і на яго дыхнула свежасцю яе цела. Павэлак бачыў, як цьмяна акрэслілі вокны на міг яе светлы абрыс («Няйначай, лілея на цёмнай вадзе!» — падумаў, як заўсёды думаў ён у падобны момант), і міжволі заплюшчыў вочы. Вось толькі зараз заплюшчыў, баючыся напалохаць Ніну нават позіркам. Для яе — ён спаў.
Гучна цікалі ходзікі. Праўда, зараз Павэлак зважаў хутчэй не на іх гучнае ціканне, а на гучныя і, як здавалася яму, няроўныя ўдары свайго сэрца. Маўчаць побач з Нінай, прытварацца абыякавым або сонным, ён навучыўся — быць абыякавым побач з ёй, так блізка ад яе, не мог. Нічым не паказваў, не выказваў свайго хвалявання і — хваляваўся, бы кожны раз яму трэба было наноў заваёўваць Ніну, яе згоду знаходзіцца, жыць побач з ім, дзяліць з ім гэты ложак. Дык так яно, па сутнасці, і было: ніколі не ведаў Павэлак пэўна, ці адгукнецца Ніна на яго слова, на яго ласку. І таму часцей маўчаў. Часцей — чакаў...
Ніна лягла. Гэтак жа ціха, бязгучна, як заўсёды. Варухнулася лёгкая коўдра, мякка спружыніла, прымаючы яе, пасцель. Уздыхнула, адхлынуўшы ад ложка, цішыня. А Павэлак усё не мог расплюшчыць вачэй, баючыся напалохаць Ніну нават позіркам...
«—БУДЗЕ ТОЕ, ШТО БУДЗЕ, А БУДЗЕ, ШТО СУДЖАНА. Суджана мне гэта, значыць. Лёсам суджана. Ты, Вера Дзмітрыеўна, — доктарка, не табе пра тое казаць. Адна справа — косткі выправіць, другая — душу растаптаную сабраць... Вы ж, дактары, ні ў бога, ні ў чорта, ні ў чалавека не верыце.
— А вы, Пятровіч, верыце? Адкінем бога і чорта! У чалавека — верыце?
— У сябе — веру.
Кажу цвёрда. Не толькі каб адказаць ёй або сабе, а каб сцвердзіць сваё рашэнне. Зараз і назаўсёды. Цярпеннем усяго можна дамагчыся — адно хапіла б цярпення! У мяне — хопіць. І цярпення, і сілы, каб несці ношку за дваіх. І няхай гэтая доктарка (бач, з гэткіх гадоў — ужо Вера Дзмітрыеўна!) не думае, што, уратаваўшы мне жыццё, вылечыўшы пасля ранення, можа прадыктаваць мне ўсе мае далейшыя ўчынкі і рашэнні. За жыццё, за лекі — удзячны ёй да скону... Дзякуй. Як кажуць: калі спатрэбіцца... А тое, як мне жыць далей, апроч мяне, ніхто не можа ведаць. І ўсё. І кропка.
Сказаў ёй цвёрда. А яна ўсміхаецца:
— Малавата, галубок, веры ў сябе. Малавата, прама скажам.
— Верыць у сябе — гэта і ў другога верыць. Правільна? — усміхаюся і я. — У адну веру мы ўсе ахрышчаны, Вера Дзмітрыеўна: чалавек — чалавекам жывы, таварыствам людскім трымаецца. У законе нашым гэта запісана, вайной гэты закон правераны. Правільна?
— Правільна, Пятровіч. Калі ўвогуле браць — правільна. А калі не ўвогуле, галубок, дык застанецеся: вы — і Ніна. І Нініна каханне да Сцяпана — паміж вамі.
— Сцяпана няма. Ён мёртвы.
— Гэта не мае значэння.
— Прабачце, як гэта не мае значэння? Ён — загінуў. Ён даўно ўжо мёртвы. А Ніна... Ніна жывая. Маладая. Адна. У цэлым свеце адна. Ніводнай роднай душы жывой у яе няма. Як гэта не мае значэння?
— Каханне — страшная сіла. Бязлітасная сіла, Пятровіч, калі яна супраць цябе скіравана. Калі яна, гэта сіла, не стварае, яна — разбурае, рушыць усё ў чалавеку. На падман чалавек пойдзе, на злачынства, нават на забойства, калі дасць ён парушыць у сабе, у душы, штосьці крохкае, чыстае.
— Нешта я тут не разумею. Гэта папярэджанне, ці як? — не хаваю я раздражнення, шкадуючы, што ўлез у гэту гаворку.
— Ніна — жывая. Маладая. Прыгожая. Адна ў цэлым свеце. Усё так, Пятровіч. Але Ніна — хворы чалавек, у яе вельмі глыбокая душэўная дэпрэсія, ад якой я на працягу ўжо чатырох гадоў не магу яе вылечыць і, магчыма, наогул не вылечу. Кажу вам гэта як урач. На што ж вашы спадзяванні?
— Ты хочаш, Вера Дзмітрыеўна, каб я адступіўся?
— Я не ведаю... Я хачу, каб вы, Пятровіч, яшчэ раз усё ўзважылі, прадумалі. Новага спусташэння Ніна не перажыве. І вы... Вам будзе цяжка, галубок, так цяжка часам, што вы можаце пашкадаваць...
— Няўжо ж адступіцца, распяць сябе на гэтай здрадзе — лягчэй?
— Здрадзе?
— Сама ж кажаш: хворая Ніна. Душэўная... пустата ў яе пасля ўсяго перажытага. Я адступлюся, другі адступіцца, трэці... Куды ёй з сабой, з гэтай... пустатой? Куды? Пяць гадоў за ёй хадзіў. Суджана мне, значыць.
Нешта я разгаварыўся! Ці не таму, што ў самога сумненне не адно? Ліха яго ведае як яно там будзе, як павернецца. Здурэў, няйначай, што дзеўкі пяць гадоў дамагаюся... Нават доктарка мяне не разумее. А яна ж сама ля Ніны не адзін год ходзіць. Здурэў, брат... Стаю, разважаю, а сам на ганак бальнічкі паглядаю: калі Ніна выйдзе? На чацвёрты дзесятак пайшло даўно, дзяцей поўная хата павінна б ужо быць, а я ніяк яшчэ даваенны мазоль з сэрца не зрэжу. Ужо і не зрэжу, відаць. Да жадання — яшчэ шкадаванне... Поўная нявыкрутка, дарагая доктарка!
— Ніна не любіць вас, Пятровіч. Можа, ніколі не палюбіць, — адводзячы позірк, быццам саромеючыся таго, што кажа, працягвае пачатую гаворку Дзмітрыеўна. — Вы не баіцеся гэтага?
Ну-у! Гэта яна ўжо да маёй душы дабіраецца! «Вы не баіцеся?..» Баюся. Ды так я табе гэта і скажу! Не любіць — дык палюбіць. Чаму мяне не палюбіць? Чаму? Калі я да яе з пяшчотай, з ласкай, калі я да яе з душой адкрытай, дык і яе душа адгукнецца, ажыве. А шмат мне і не трэба: я ўсё сам... Сам! Сам удыхну ў яе цяпло. Не хопіць цяпла — душу сваю ўдыхну. Ды так я табе, Вера Дзмітрыеўна, гэта і скажу!
— Што? — раблю выгляд, што не пачуў пытання.
— Вы не баіцеся, што Ніна не палюбіць вас? Ніколі не палюбіць...
— Чаму ж, Вера Дзмітрыеўна, ніколі? — змушаю сябе ўсміхнуцца, і ўсміхнуцца як мага святлей. — Жыццё не такое кароткае, як мы прывыклі думаць. Цяпер, пасля гэткай вайны, мы будзем доўга-доўга жыць. І ніхто не ведае, як што павернецца.
— Што ж, у вас, галубок, ёсць права так гаварыць. І так лічыць.
— А хіба ў вас.. у цябе...
— Я — іншая справа, Пятровіч, — перапыняе яна мяне, не даўшы скончыць пытанне. — Мой Іван таксама загінуў. Вы ж ведаеце! Ён — загінуў, ён даўно мёртвы. А каханне маё да яго — жыве. Жывое яно ўва мне. Таму і сказала вам тое, што сказала.
— Прабач, Дзмітрыеўна, калі што не так... Толькі і я шчыра казаў, — мармычу я свае прабачэнні, разумеючы, што нечым (можа, тонам?) пакрыўдзіў яе. — Я шчыра...
— Ды чаго там! Усё я разумею. З павагі да вас, Пятровіч, і любячы Ніну, спрабавала штосьці змяніць, папярэдзіць.
— Што тут зменіш?
Пытаюся горка. Не чакаючы адказу. Ведаючы адказ. У прыгожыя словы адказ не здолеў бы загарнуць — зроду не ўмею! — а ведаць ведаю. І таму стаю тут, у бальнічным двары, ва ўсёй бальнічкі на вачах, як кажуць, чакаю Ніну, каб моўчкі праводзіць яе да цёткі Грыпіны, у якой Ніна жыве за дваццаць рублёў у месяц, каб узяць яе халодныя рукі ў свае і сагрэць іх, каб зноў, у які ўжо раз, запытацца: «Ты не вырашыла яшчэ, Ніна?..»
— Вы любіце казкі, Пятровіч?
— Каз-кі? Якія казкі? — уздрыгваю я ад нечаканасці, ад нечаканага пытання, падазрона зіркнуўшы на доктарку, пажартаваць са мной уздумала, няйначай...
— Ну, хоць бы рускія.
— Смяешся, Вера Дзмітрыеўна. Грэх табе смяяцца... Хто гэта мне калі казкі баяў? Малым быў — цётка адно глядзела, каб спіну спраўна гнуў, каб лынды не біў. Урок часам недавучыш, не тое што казкі расказваць. А ты...
— А я хачу адну казку вам расказаць, не сваю — народную. Мама мне яе часта расказвала, пакуль жывая была...
— А-а! — супакойваюся я: не смяецца, маці згадвае.— Толькі з чаго гэта раптам у нашай гаворцы казка спатрэбілася?
— Добрая дужа казка. Ніна забавілася з нечым, а вы, пакуль яе чакаеце, паслухаеце. Як?
— Чаго ж не паслухаць, калі добрая, — адгукаюся, зручней прываліўшыся да гонкай таполі, пад якой мы стаім, і разглядаючы доктарку: вось, здаецца, ведаў пра яе гордасць, пра яе ўмелыя рукі, пра яе востры язык — ледзь не тры гады ў адным атрадзе ваявалі! — а гэткай рыскі, выхавацельскай, ніколі не заўважаў. Трэба — і голас павышала, і так магла адбрыць самага што ні на ёсць глухога да ўсякіх слоў, што ў таго вушы чырванелі. А вось каб казкі расказваць... І каму? Мне? Ледзь не на дзесяць гадоў старэйшаму за яе?
— Было ў бацькі трое сыноў. Калі прыйшоў час жаніць іх, ён выбраў вышэйшае месца, і даў ім лукі і стрэлы. «Кожны з вас павінен пусціць стралу, і куды ўпадзе страла, там ён знойдзе сваю суджаную», — мовіў, і сыны не пасмелі аслухацца. І — двое старэйшых займелі, што хацелі, — дзявок дзябёлых з пасагам немалым, а меншы, Іван, доўга расшукваючы стралу, знайшоў яе ў балаціне: лягушка яе трымала. Засмуціўся ён, а лягушка і кажа яму чалавечым голасам: «Не сумуй, Іван, бяры мяне ў хустачку і нясі да бацькі, у бацькаў дом».
Што таму было рабіць? Загарнуў яе ў хустачку, панёс да бацькі: сам жа знайшоў сабе суджаную! Спачуваў яму бацька, смяяліся з яго браты, а жыць трэба было. І жыў Іван, і хутка пераканаўся, што не простая гэта лягушка, а цароўна зачараваная. Што можа яна скуру скінуць і абярнуцца дзяўчынай-красуняй, каб бацьку яго самы лепшы хлеб спячы, самы лепшы ручнік саткаць. А аднойчы, паверыўшы ў добрае Іванава сэрца, у любоў яго, скінула лягушка сваю скуру, каб у госці да бацькі пайсці, на званае свята, — і ўсе вачэй з яе не зводзілі, любаваліся ёю. А Іван... Не сцярпеў Іван, пабег дамоў, знайшоў скінутую скуру і кінуў яе ў агонь. Спаліў.
Горка-горка сказала яму суджаная: «Што ж ты не пачакаў трошкі, Іван? Чарам канец прыйшоў бы... А зараз шукай мяне за трыдзевяць земляў і мораў. Бывай!» Сказала і знікла. І шмат дзён і начэй ішоў па свеце Іван, шукаў цароўну-лягушку...
— Знайшоў? — цікаўлюся я, бо Дзмітрыеўна нечакана змаўкае.
— Знайшоў. Пасля доўгіх пошукаў, — пачынае яна выціраць акуляры, зусім так, як выціраюць слёзы на вачах. — Толькі ж гэта ў казцы знайшоў, а ў жыцці...
— У жыцці гэткага не здараецца.
— Чаму ж не здараецца, Пятровіч? Пра любоў гэта казка. Не скуру лягушкі Іван спаліў неасцярожна, а любоў. ЦІ мала хто ў жыцці гэтак са сваёй або з чужой любоўю абыходзіцца? А?
Мусіць, я вылупіўся на яе, не здолеўшы схаваць бязмернага свайго здзіўлення (бач, як павярнула!), бо Дзмітрыеўна неяк горка ўсміхнулася і, адварочваючыся, каб ісці ў сваю бальнічку, ціха дадала:
— Казкі складаліся не толькі для малых, галубок.
Разгублена пазіраю ёй услед: бач, як павярнула!
Гэта ж, выходзіць, пра Ніну яна мне казала. Пра мяне і пра Ніну. Мо і казку пералгала, перайначыла, каб больш пераканаўча было. Хоць не. Наўрад. Не так гэта проста — казку перайначыць. Была, значыцца, гэтакая гісторыя, калі людзі казку пра цароўну-лягушку склалі. Складна склалі, ліха на яго. Якраз як пра мяне і пра Ніну. І пушчаная страла тут ні пры чым, відаць... Сам жа даводзіў доктарцы, будзе тое, што будзе, а будзе, што суджана. Сам жа...»
Варухнулася коўдра, мякка спружыніла, прымаючы Ніну, пасцель. Уздыхнула, адхлынуўшы, нарэшце, ад ложка, цішыня. А Павэлак усё не мог расплюшчыць вачэй, баючыся напалохаць Ніну нават позіркам. Слухаў лёгкае яе дыханне, кожны яе рух. Здавалася, чуў нават, як б’ецца жылка ў яе на скроні... Хоць не. Гэта спакойна, упэўнена цокалі імгненні, перабягаючы ноч, і то спалучалі, то раздзялялі яго з Нінай — два іх дыханні, два іх бяссонні. Бо Ніна таксама не засынала: гэта Павэлак адчуваў па тым, што ў ім не аціхала хваляванне, не аціхала жаданне дакрануцца да яе, пяшчотным дотыкам пальцаў сказаць ёй... Усё роўна што сказаць, абы яна адчула яго цяпло, яго пяшчоту.
Ніна таксама не засынала — Павэлак быў упэўнены ў гэтым. Калі яна спала, ён дыхаў раўней, ён не чуў салодкага, казытлівага паколвання ўздоўж па ўсім целе — супакойваўся і проста думаў пра яе, і слухаў ноч, чакаючы, пакуль закрычаць пеўні, і можна будзе ціха падняцца, падысці і сесці ля акна, узіраючыся ў золак, а то і выйсці на ганак — патупаць там, пакурыць...
Ніна зварухнулася? Падалася крыху да яго? Не, відаць, яму проста пачулася: занадта напружана Павэлак услухваўся ў кожны рух. Але чаму тады гарачая хваля ўжо залівала яго, блытаючы думкі, абрываючы дыханне? Чаму рванулася, пачало расці, павялічвацца сэрца, набухаючы жарам? Міжволі рука на коўдры ўздрыгнула, пасунулася туды, дзе рвалася з грудзей яго сэрца. І тут... Павэлак выразна пачуў: Ніна хінулася да яго. Асцярожна. Нібыта неўзнарок. Нібыта ў сне, калі хінешся да таго, хто прыцягвае, хто кліча, і — немінуча правальваешся ў пустату. Міг, другі...
Павэлак чакаў. Вось ужо кранулася яго нагі Нініна халаднаватая нага, злёгку ўздрыгнула і засталася там, адаграваючыся, цяплеючы. Вось ужо Ніна павярнулася да яго, апякла зусім нячутным цяпер дыханнем яго шчаку. Вось ужо крануліся яго... Не, больш ён не вытрымаў. Расплюшчыў вочы, адкінуў край коўдры, за які чапляўся дрогкімі пальцамі, памкнуўся насустрач Нінінаму руху, прыняў яе ў кола рук, прыгарнуў, прыціснуў да сябе. Слёзы цяклі ў яго па шчоках. Ён баяўся, што Ніна заўважыць іх, не зразумее, чаму ён раптам заплакаў, і таму гарнуў яе да сябе ўсё шчыльней, прыціскаў усё мацней.
— Цароўна-лягушка...
— Што? — не зразумела Ніна, пытаючыся амаль бязгучна, самімі вуснамі.
Але Павэлак не адказаў. Ён цалаваў Нініны валасы, удыхаючы іх ільняны пах, раствараючыся ў гэтым паху і ўсведамляючы адно, толькі адно: ён кахаў Ніну, ён усё жыццё кахаў яе адну, ён ніколі не кахаў яе так, як сёння, як зараз...
Ніна прачнулася ад дотыку сонца, ад дотыку цёплага сонечнага праменьчыка. Расплюшчыла адно вока: сонца; расплюшчыла другое вока: сонца! У хаце гаспадарыла летняя сонечная раніца. Ніна засмяялася: яна, гаспадыня, спіць, а шчыруе, завіхаецца вакол яе само сонца. Нязвыклая карціна!
Ускочыла з ложка. Засаромелася сваёй галізны (так і заснула ўчора): гэта ж белы дзень на дварэ, Павэлак з мужыкамі, напэўна, ужо двойчы косы адкляпалі... Падумала: трэба накінуць што, але толькі ціхенька зноў засмяялася і апрануцца не кінулася. Пакасілася на люстэрка: падысці? Вось так, як ёсць, як стаіць, — падысці? Ніхто ж, урэшце, ніадкуль не падглядваў, а самой сябе чаго ж саромецца?
У яе — чула! — загарэліся шчокі, і ўсё ж цікаўнасць перамагла. Ніна, нерашуча заплюшчыўшыся, ступіла да люстэрка. Адкрыла вочы — і засмяялася: тая, саракагадовая жанчына ў люстэрку ёй спадабалася. Белае, нідзе не кранутае загарам цела было маладзейшае за яе, вось так: не ўціснутая ў спадніцу і кофтачку з адкладным каўняром, які яна сцягвала тасёмкай, і завязвала невялікім банцікам пад самым падбародкам, Ніна выглядала зусім інакш. Няйначай, дзяўчо... Калі яшчэ валасы распусціць!
Кранула сколатыя ў вузел валасы, і тыя рассыпаліся па плячах, надаючы Нінінаму крыху разгубленаму зараз твару зухаваты, надта ўжо нязвыклы выраз. Ніна ўпершыню падумала пра сябе: прыгожая, сапраўды прыгожая! І падумаўшы, сумелася: замест таго каб устаць з пеўнямі, сабраць і праводзіць мужа на работу, качалася ў ложку, а потым стала перад люстэркам, бессаромна ўзіраецца ў выгіны цела... Зіркнула на гадзіннік: палова восьмай. Замітусілася. Трэба было паспець на аўтобус.
Па твары яе блукала ўсмешка, але Ніна даўно ўжо не паварочвалася да люстэрка — таму не бачыла гэтага. Адчувала незразумелую ціхасць у сабе: радавалі самыя простыя рухі, самыя простыя клопаты. Нават паспешлівасць, з якой збіралася ў дарогу, была прыемнай і стрымлівалася ўпэўненасцю, што ўсё яна паспее: з’ездзіць і вернецца, і заўтра пачнецца не проста новае жыццё — жыццё. Якое яно, яе заўтрашняе жыццё, адсюль, з гэтай раніцы, не ўбачыць, ды гэта стане ясна заўтра. Чакаць было нядоўга: міне толькі гэта раніца, міне гэты дзень, і ўсё — і можна будзе ступіць насустрач таму, што ўжо чакае яе, што столькі гадоў чакала яе, Ніну.
Недзе за гэтай думкай, так глыбока, што здавалася невыразным водгуллем ужо даўно мінулага, мільгала трывога, нейкае трывожнае пытанне, але нашто было ў яго ўслухвацца, калі ва ўсе вокны глядзела сонечная раніца, калі ўсё вакол дыхала ціхасцю, ціхай, амаль неўсвядомленай радасцю?
Прымкнула дзверы. Перабегла двор, усміхнуўшыся нізкаму, негарачаму яшчэ сонцу. Зачыніла за сабой весніцы і абвяла позіркам вуліцу. У густым росным цені, якім адгароджвалася ад вуліцы старая ліпа, гагаталі чыесьці гусі. У завулак, які вядзе да школы, заварочвала вясёлая гурма школьнікаў, дзесяцікласнікаў (у іх заканчваліся сёння экзамены). Уніз, у бок станцыі, каціўся хтосьці на чырвоным (Ніна і не ведала, што ёсць гэтакія!) веласіпедзе. Звычайная, звыклая для вачэй вулічная сцэнка, у якой і яна самым непасрэдным чынам прымала ўдзел. Бо марудзіла ўсяго колькі імгненняў і вось ужо ішла ў бок станцыі, дзе, калі перайсці праз чыгунку, спыняўся цёмна-сіні, вастраносы аўтобус, якім можна было даехаць да Запярыння, да запярынскай развілкі. Мінула ўжо адзін правулак, другі, мінула скверык, што молада кусціўся за невысокай агароджай, і калодзезь з прыгожай стрэшкай, аздобленай узорамі і разьбяным вільчаком над ім — Гнасевай работы. Мінала пошту, як за колькі крокаў ад яе ступіла з дзвярэй на сцежку паштарка. Марфа, здаецца, — прыгадала Ніна яе імя і павіталася.
— Добры дзень, добры дзень, — заўсміхалася тая, папраўляючы на плячы сумку. — У Мінск, нябось?
— Не, — коратка адказала Ніна і не прыпынілася.
Марфіна пытанне дагнала яе з-за спіны. Спачатку
ёй здалося, што яна папросту недачула.
— Што гэта за пісьмо атрымаў учора Павел Пятровіч?
— Пісь-мо? — спатыкнулася Ніна, і спынілася, і ўсё ніяк не хацела павярнуць галаву, азірнуцца — бы знарок марудзіла: мо недачула што...
— Ага.
Яна ўсё-ткі павярнулася. Убачыла, што Марфа крыва пасміхаецца, і нечакана супакоілася. Неяк адразу. Чаго, запытацца, гэтак адкрыта здзівілася? Ну, не атрымліваў ніколі раней Павэлак ні ад каго пісьмаў. Ну, атрымаў ён учора пісьмо раптам. І што?
— І што? — спакойна перапытала паштарку.
Тая на момант сумелася. Чакала, пэўна, іншага пытання, чакала цікавасці да навіны — была ж у душы, няйначай, упэўнена, што не сказаў Павэлак ёй, Ніне, пра пісьмо.
— Ды нічога, — заспяшалася Марфа. — Разгублены нейкі быў. І канверт... жаночым почыркам быў падпісаны.
Закончыла Марфа з выклікам, націскаючы на «жаночым», і, не зірнуўшы на Ніну, пайшла. У адваротны бок. Ніна праводзіла яе недаўменным позіркам: штосьці ж хацела сказаць, сказала... Ат! Што яна там сказала? Пісьмо... Жаночым почыркам... Ведама ж, спецыяліст па почырках! Мо сама...
Што — сама, Ніна недадумала. Збаялася. Ды і бегчы трэба было — аўтобус праз колькі мінут адыходзіў.
Прыспешыла крокі. Раз і другі раз павяла на хаду плячыма, быццам атрэсвалася ад наліплага да спіны Марфінага, хоць і ўсмешлівага, але злоснага — раўнівага — позірку. Ніколі ж тая раней не зачапіла Ніну, ніколі і словам не абазвалася: павітаюцца, як выпадзе сустрэцца, і разыдуцца. Кожная па сваіх справах. Кожная ў свой бок. Нічога іх ніколі не звязвала. Нічога ім ніколі на трэба было дзяліць. І раптам — цікаўнасць, цікавасць да яе, Нінінага, жыцця, да яе сям’і: ці мала каму штодня носіць Марфа пісьмы! Што ж яна за ўсімі заўважае радасць, або разгубленасць, або недаўменне?
Думаць пра гэта не варта было: жанкі ўсе адна да аднае скрозь раўнуюць — ці ёсць з-за чаго, ці няма з-за чаго. Скрозь іх вочы самі вышукваюць, за што зачапіцца, скрозь іх словы самі сябе абганяюць, не даючы саспець тлумачэнню альбо хоць бы думцы якой-ніякой. У самой прыродзе іх жаночай гэтая рэўнасць. Думаць пра гэта не варта было. А чамусьці — думалася.
Ды і пісьмо, пра якое ёй нічога не сказаў Павэлак... Мажліва, яно і было прычынай Павэлкавай і яе, Нінінай, няўцямнай трывогі. Мажліва, яно і было прычынай. «Мо не ехаць нікуды сёння?» — мільганула думка. Мільганула і знікла, адгароджаная іншай, спакайнейшай: «Павэлак жа на сенакосе з мужыкамі, вернецца толькі ўвечары...»
«—КАМУ ШАНЦУЕ, ТАМУ ПАДЧАС І ВОЎК КОНІ ПАСЕ. Вось ужо праўду кажуць, любка мая. Сёння ніхто, мабыць, і не помніць, што дзед ягоны ў пана наглядчыкам быў. Тры скуры з мужыкоў не драў, але службу, бацька расказваў, спраўна спраўляў: што трэба было з каго ўзяць — браў, нікога не шкадуючы.
— Калі тое было, Варвара? — абзываецца мама, косячыся ў мой бок: ці чую?
Бачу гэты яе рух праз няшчыльна прыкрытыя павекі і пачынаю прыслухвацца. Так, каб было незаўважна. Ляжу на свежым сене, па-ранейшаму шырока раскінуўшы ўтомленыя рукі, па-ранейшаму прыкрыўшы вочы, адпачываю: столькі сена перавярнуць, падгрэбці! — ніякага дзіва тут няма.
— Калі б ні было, а было. І бацьку яго, Пётру Спірыдоныча, усёй грамадой раскулачвалі, за свет некуды саслалі. А вось жа яго, малога, не зачапілі. Колькіх цэлымі сем’ямі высялялі, а яго — цётка, былая парабчанка ў свайго роднага брата, адстаяла, пры сабе пакінула. Дзе б ён быў зараз, любка мая, каб інакш павярнулася?
— Дзеці ж за бацькоў адказу не павінны несці.
— І я кажу. Канечне, не павінны. Ды толькі не ўсім гэтак пашанцавала. Вось я пра што.
— Ат, Варвара! Якое там пашанцавала? Цімох казаў: з малых гадоў той парабкам быў пры сваёй цётцы — дарма што дзіця, усю мужыкоўскую работу па гаспадарцы рабіў. Не запярэчыў ёй і словам ніколі. Ногі цалаваў за тое, што ў школу аддала.
— Адкуль Цімоху ведаць, як там што было?
— Ад людзей, Варвара. Не глядзі, што пасёлак нібыта і не пад бокам, ад людзей нічога не ўтоіцца. Блізка, далёка — адзін у аднаго на вачах жывём.
— Хіба што так, любка мая. Хіба што так. Вось жа кажуць: сватоў Пятровіч хоча заслаць — Ніну вашу нагледзеў...
Я наструнілася. Уціскаюся ў мяккае сена, з усёй моцы стрымліваюся, каб не зварухнуцца, не паказаць, што ўсё чую, што хачу далучыцца да гаворкі. Мама, відаць, яшчэ раз азіраецца на мяне, бо пераходзіць на шэпт:
— Хацець-то ён хоча, Варвара, ды Ніна мая ў яго бок не пазірае, дарма што той пры пасадзе...
— Пасада — што? Пасаду далі, дык і забраць заўсёды могуць. Як ужо, любка мая, паны за сваё чапляліся, а ні грошы, ні гербы ім не дапамаглі — паскідалі! Пасада — што? Чалавек па яго пашане да зямлі, да ўсяго жывога на зямлі відаць.
— Якая ўжо там пашана! Праца ды праца, з рання да вечара.
— Праца і ёсць пашана, Ганна. Словамі палетак не ўробіш.
— Але. Словамі не ўробіш.
Яны змаўкаюць. Чуваць толькі, як шабуршыць сена. Ці то ад чыйгосьці неспакойнага руху, ці то ад майго неспакойнага дыхання. Ды яшчэ мама ўздыхае колькі разоў, разважаючы як не пра сваё, дык пра штосьці маё, цьмянае і мне невядомае.
Крыху разляпляю павекі і, стрымліваючы іх трымценне, бачу пухнатую, няроўную па краях аблачынку. Так нізка, што, здаецца, гэта яна, прыляпіўшыся да павек, і перашкаджае мне адкрыць вочы, атрэсці млявасць і ўтому, прыняць удзел у гаворцы (тады б гаворка не зачапіла мяне!). Тата з мамай вольныя вырашаць мой лёс, як вялося і дасюль вядзецца, але ж і я, я сама гэтаксама штосьці вырашаю. Пра мяне ж турбота, пра маё жыццё — не з гэтым жа даўганогім, насатым Пятровічам мне яго дзяліць! Хадзіў, хадзіў паўз двор і ў двор — вось ужо і пра сватоў гаворка...
— Мо б ён і зяцем неблагім быў, Варвара. Хто яго ведае па сённяшнім часе? І Цімох мой гэтак кажа. Ды ў дачкі да яго сэрца не ляжыць. Ад мяне ж не ўтоіш. Бачу. Як жа.
— Сабе пад пару шукае. Яно і судзіць за гэта грэх, любка мая: кожны па сабе шукае, па сабе мерае. Толькі сэрца ў тым благі дарадца. Дзявочае сэрца — як вясновы клейкі лісточак, да каго прылепіцца, да таго і прырасце.
— Вой, Варвара, не ведаю, што і рабіць, — зусім ціха, ледзь чутна завойкала мама. — Вой, прадчуванне ў мяне нейкае нядобрае. І па-свойму вырашаць не хочам — адна ж яна ў нас! І на яе спадзявацца страшна. Маладзенькая, прыгожая, вольналюбівая... Вой, ды ты ж усё сама бачыш, Варвара! Было б у мяне іх трое, пяцёра... Мо б меней трывожылася...
— Адно ці трое дзяцей, любка мая, — трывога адна. Мы — у старасць ідзём, яны — у жыццё. А як тое жыццё для іх павернецца, якім бокам? Каб жа ведаць наперад!
— Раней да папа з гэтым ішлі. Дапаможа не дапаможа — спадзяваліся: богу той усё перакажа, просьбы ўсе, малітвы ўсе нашы яму перадасць. А сёння...
— Дык і сёння ж дарога да папа вядомая.
— Вядомая яна вядомая, ды мала хто цяпер па ёй ездзіць, Варвара. Што поп, як веры няма? Рука помніць, як крыж пакласці, а душа спакою не ведае: сумненне ў душы.
— Тое і яно, — уздыхае цётка Варвара і падымаецца. — Пайшлі, Ганна. Мо ўправімся да вечара.
Мама азіраецца, пэўна, на мяне і, вырашыўшы пакуль што не чапаць, падымаецца ўслед за ёй.
— Хай паспіць яшчэ колькі мінут, — апраўдваецца за мяне перад суседкай. — Пройдзем туды ды назад — разбуджу...
— Шкадуеш дужа... Ды няхай, няхай паспіць!
Хачу ўскочыць, сказаць, што не сплю, што ўжо адпачыла і гатова завіхацца з імі побач, крыху паперадзе, — не дазваляе адчуванне хай сабе і невялікай, але віны: прытварылася соннай і падслухвала — падслухала іх размову. Калі б яшчэ штосьці, што мяне не тычылася, а то: Пятровіч — я — сваты ў двор — дзявочае сэрца... Як гэта можна ўявіць дзявочае сэрца клейкім лісточкам? «Да каго прылепіцца, да таго прырасце...» Бач ты! Не цётка Варвара, а гэты... гэты... паэт, адным словам! А галоўнае, і праўда: можна ўявіць сабе дрогкі лісточак, што ад дыхання, як ад ветру, б’ецца, шапоча аб нечым у грудзях. Вунь як той, на алешыне, непадалёку, — можна рукой дацягнуцца...
Не, рухацца, зварухнуцца, перашкаджае млявасць — салодкая млявасць, што разлілася па целе і ледзь прыкметна пагойдваецца, калыхаецца ўва мне. Магчыма, яна пагойдвае і альховы лісток крыху правей ад позірку, ды гэта ўжо менш цікава, чым тое, што ўва мне, унутры, з левага боку, там, дзе сэрца. А там — шум, шапаценне, штуршкі — быццам хто мяне ўвесь час расштурхвае: жы-ві! жы-ві! жы-ві!
А я і жыву. Буду доўга-доўга жыць, колькі змагу. І мама будзе. І тата. І цётка Варвара. І гэты Пятровіч даўганогі. Усе, каго ведаю. І ўсе, каго не ведаю. Гэта ж так радасна — жыць! Гэта ж так добра, што нават страшна. За што чалавеку — вось мне! — дадзена ўсё? За што? І нашто? Нешта ж і я павінна аддаць, аддаваць штодзень, штоміг? Што? Працу? Радасць сваю? Любоў да ўсяго: да лісточка, да алешыны, да лугавіны гэтай, да зямлі, да людзей? Што?
Ну, ды я гэта, пэўна, яшчэ зразумею. Буду доўга-доўга жыць, колькі змагу, — і ўсё зразумею. І пра сябе. І пра ўсіх. І пра гэты вось летні дзень, высока над якім — і нада мной! — вісяць жаўранкі. Невядома колькі — шмат — жаўранкаў. Званочкаў, што ўсё вызвоньваюць, выспеўваюць: жы-ві! жы-ві! жы-ві! Вось я і жыву. Вось я і жыву...»
— Грамадзяначка, да раёна едзеце, ці як? Ці мо аўтобус зблытала? З маладымі і прыгожымі гэтакае здараецца.
Ніна сумелася. І ад слоў круглатварага, з цёмнымі круглякамі вачэй шафёра, і ад усмешак пасажыраў, тых, хто пачуў. А яшчэ ад таго, што задумалася і нават не ўсвядоміла, як падкаціў аўтобус і яна ўціснулася ў яго нешырокую са слізкай, пагнутай прыступкай дзверку. «З маладымі і прыгожымі...» Бач, утаропіўся сваімі круглякамі!
— Вазьміце за білет, — ледзь не са злосцю падала таму Ніна драбязу. — Мне да запярынскай развілкі.
— Ага, — заўсміхаўся шафёр, і твар яго ад усмешкі яшчэ больш пакруглеў (гарбуз, няйначай!). — Тады парадак. Тады паехалі. А то я думаў...
Што ён думаў, Ніна не даслухала. Пачала прасоўвацца ўглыб, туды, дзе побач з сухенькім дзядком з бародкай, што, здаецца, адна і тырчала з-пад шырокага саламянага капелюша (твар неяк не праглядваўся) было незанятае месца.
— Ці можна, дзядуля, каля вас прысесці?
— Чаму ж нельга? Сядай, дочка. У нагах праўды няма. Удваіх і трэсціся будзе весялей. Дасць бог, не растрасе гэная машына.
— Не растрасе, — апусцілася Ніна на сядзенне. — Мне і ехаць усяго з паўгадзіны. І пастаяць можна было б, ды як ёсць месца...
— Ага, ага, — заківаў дзядок, перавесіўшы голаў (капялюш!) і зазіраючы ёй у твар. — Чаго ж стаяць, як ёсць месца. У нагах праўды няма.
— А дзе ж яна, праўда, дзядуля? — разгледзела, нарэшце, у цені капелюша яго вузенькія, калючыя вочкі і ўсміхнулася (надта ж хітра той на яе жмурыўся!) Ніна.
— Дзе? У свеце, вядома.
Кажа, а сам гэтак хітра на Ніну жмурыцца сваімі вочкамі-шчылінкамі, ледзь не дастаючы да яе барадой: не возьмеш яго, маўляў, за рубель дваццаць...
— У свеце — яно, канечне. А ў чалавеку? У чалавеку? — перапытала Ніна.
— Гэ-э, дочка, — кашлянуў, хаваючы ў бараду ўсмешку, той. — У чалавеку гэтулькі ўсяго намешана ды наблытана, што да праўды цяжка дакапацца. Як яно дакапаешся, калі ў целе адно хваробы жывуць, а душы, як кажуць, і зусім няма. Пуста, кажуць, там, дзе душа была раней. Дзюрка. Праз якую колькі ні ўзіраліся, нічога, апроч пустога неба, не ўбачыш.
— І-ы-ы! Анціхрыст! — павярнулася кабета ў белай, пад барадой завязанай паркалёўцы. — Барады б сваёй сівой пасаромеўся!
>— Не я, а час — анціхрыст, галубка. Мяне лёгка ўджаліць, а ты вось час паспрабуй уджаль! — гэта ж ён, час, так і прышпіліць твой язык да сцяны. Каб іншыя лаяцца не думалі.
— Цьфу! — сплюнула тая і ўтаропілася ў акно, за якім мільгала ўжо светла выбеленая агароджа бярэзніку.
— Няўжо так-такі і няма праўды ў чалавеку? — не схацела адступіцца ад свайго пытання Ніна, — зіркнула на кабету і зноў да дзеда павярнулася: цікавы дзед ёй трапіўся!
— Як гэта няма? Ёсць, дочка. Толькі сёй-той да самай смерці ўразумець не можа яе. Сваёй праўды, значыцца. Пра дзюрку заместа душы — гэта я так, для прыкладу, сказаў, каб суседку сваю дужа набожную ўкалоць. Бачыш, натапырылася! Заместа малітвы праклёны на маю лысую галаву нябось мармыча зараз, грэх на душу бярэ. Кхэ-кхэ-кхэ...
Дзядок, чымсьці задаволены, засмяяўся. Сухі яго смех нагадваў кашаль, але ў вачах ці то цёмныя іскаркі, ці то цёмныя чорцікі скакалі, не супакойваліся.
— Анціхрыст, кхэ-кхэ-кхэ... Змалку ў анціхрыстах хаджу, кхэ-кхэ-кхэ... А колькіх грахаводнікаў, у якіх... кхэ-кхэ-кхэ... у якіх малітва на губах не высыхала... кхэ-кхэ-кхэ... перажыў і пахаваў. Чуеш, Тэкля?
— Барады б сваёй пасаромеўся! — абзыўнулася тая, але галавы не павярнула.
— А чаго ж яе саромецца, барады, як гады дазваляюць, як душа не супраць? — адсмяяўся дзед і зноў зіркаў, жмурачы вочы, не на цётку, якую, відаць па ўсім, не адзін год ведаў, а на яе, на Ніну. — Бога як не было, так і няма. А душа — чаго ж... Душа на месцы: моцна за жыццё, за зямлю чапляецца.
— Душа — за зямлю? — не змагла схаваць здзіўлення Ніна.
— За зямлю, дочка. А як жа! На зямлі мы нараджаемся, на зямлі паміраем, зямлёй, урэшце, становімся. За што ж яшчэ душы чапляцца? А, дочка?
І пазірае. Хітра так на Ніну пазірае.
— А... неба? З небам — куды? Яно ж гэтаксама для нечага...
— Як не знойдзеш неба ўнізе, угары яго, дочка, не знойдзеш.
— Нешта хітра задужа, дзядуля. Незразумела.
— Незразумела, кажаш? Хіба? А мне старому і няўцям. Я думаю: задужа проста кажу. Вось сама разваж, дочка: птушкі і тыя толькі па песню ў неба ўзлятаюць. Узляцяць, захліпнуцца хараством, спяюць сваю песню і садзяцца... Гэта іх зямля прыцягвае. А як жа! Ніводная душа, бачыш, не вытрымлівае, калі замнога хараства, замнога прасторы. Хоць бы нават і птушыная... Думаеш, чаму чалавек бога прыдумаў? Сябе захацеў на неба ўссадзіць, а не атрымалася. Зямля не адпусціла. Бо слабы чалавек. Душа ў яго слабая: не вытрымала б.
У Ніны, напэўна, быў вельмі разгублены твар, бо дзядок, ссунуўшы далей на патыліцу свой саламяны капялюш, зноў засмяяўся, закхэкаў — зноў заскакалі ў шчылінках яго вачэй цёмныя чорцікі.
— Гэта і ёсць... ваша праўда?
Ён папярхнуўся смехам. Пакрыўджана зморшчыўшы твар, доўга кашляў. Адкашліваўся. На Ніну не пазіраў, і той стала няёмка за сваё пытанне: дарога, траскі аўтобус, лёгкая гамонка, каб хутчэй час мінаў, а яна... Дзядок жа спадабаўся ёй. Сваёй няўрымслівасцю. Вясёлымі разважаннямі пра вельмі важнае, як не самае важнае, у жыцці, калі словы так добра стасуюцца да настрою, настрой — да думак, думкі — да гэтага летняга, сонечнага дня.
— Прабачце мне... Я не думала вас пакрыўдзіць.
— Слабы чалавек. Душа ў яго слабая: ад думак, ад цяпла, ад цела адарвацца не можа, а туды ж! Неба ёй падавай!
— Дык жа і неба скараецца: спадарожнікі, касмічныя караблі лётаюць. Ці чыталі, дзядуля?
— Чытаў, — буркнуў дзед, па-ранейшаму не паварочваючыся да Ніны.
— І не верыце?
— Чаму ж гэта не веру? І птушкі па песню ў неба ўзлятаюць...
— А гнёзды іхнія на зямлі. Так? — радасна, толькі зараз зразумеўшы, што даводзіў ёй колькі хвілін назад стары, закончыла за яго Ніна. — І як не бачыш неба ўнізе, угары яго не знойдзеш, так?
Дзядок утаропіўся на Ніну, у яго нават шчылінкі вачэй пакруглелі, акругліліся ад нечаканага павароту гаворкі назад — на цэлых паўкруга назад.
— Бач ты! — толькі і сказаў ён.
— У мяне такое было, калі я — на зямлі — магла рукой зорак крануцца, любой з іх. Усяго аднойчы было, — ціха дадала яна.
— Значыцца, шчаслівая ты, дочка. Шчаслівейшая за мяне. Шмат за каго.
Дзядок пазіраў на Ніну з павагай.
— Пад’язджаем да запярынскай развілкі! — гукнуў з-за паркалёвай фіранкі шафёр. — Хто там пытаўся?
— Табе гукае. Ідзі, дочка.
— Бывайце, дзядуля. Добрага вам здароўя!
Ніна пачала праціскацца паміж клункаў, прасоўваючыся да дзвярэй. Чула, як штосьці бурчаў сабе пад нос дзядок, але слоў ужо не разбірала. За паваротам, там, дзе шаша пабяжыць уніз з пагорка, — паваротка на Запярынне. Ніна пазнавала мясціны і дзівілася, што даехала так хутка: здаецца, толькі выязджала з Рудні...
— Дзякуй, — павярнулася Ніна да шафёра, які прытармазіў якраз на скрыжаванні.
— Памятай, што ты шчаслівая, дочка! — пачула яна сухі дзедаў голас, саскокваючы на траву ўзбоч дарогі, і доўга, захінуўшы вочы далонню, пазірала ўслед цёмна-сіняму, вастраносаму аўтобусу — ажно пакуль не ператварыўся той у цёмную кропачку на роўнай стужцы шашы, якая сонечным ззяннем цякла з усходу сюды, на пагорак, — у адваротным ад сонца кірунку. Апярэджваючы яго на цэлы доўгі дзень. На дзень, які ледзь не ўвесь яшчэ быў наперадзе.
— Ну, вось я і дома, — на поўныя грудзі ўдыхнула Ніна настоенае на смолах ды на травах паветра і збочыла з шашы на прасёлак. — Ну, вось і дома...
І быццам адазвалася на гэтыя яе словы, на прызнанне яе, наўколле: ледзь чутны шолах пабег па вецці прыдарожнай бярозы, перакінуўся на сосны — і вось ужо зашумеў у вершаллі соснаў прастор, зашумеў, заспяваў, збіраючы ўсе зрухі і ўсе гукі ў адзін магутны акорд — у акорд жыцця. І вось ужо хутка-хутка пабеглі медна-зялёныя бліскі, водбліскі святла ад замшэлых, прысыпаных ігліцай каранёў да маладых, колкіх галін, тонучы там, угары, у бязмежна высокім ранішнім ззянні — у небе. І вось ужо, злёгку прыгінаючыся, каб не зачапіць бярозу-крывуліну на паваротцы, выбегла дарога на зарослую званцамі паляну — і праз бязмежна высокае ззянне ранішняга неба ўніз, на плечы Нініны, на працёртыя насустрач ёй рукі заструменілася, палілася жаўруковая песня: там, дзе шырэла паляна, абцякаючы тры купчастыя сасёнкі, пачыналася поле. Жытнёвае поле, знаёмае ёй да кожнай камяністай пралысіны, да кожнага з шасці валуноў, якімі адгарадзілася яно ад лесу.
Гэта цяпер лес парадзеў, пасвятлеў, дарогамі — шашой заасфальтаванай — на кліны папераразаны. Ніна помніла яго іншым: цёмным, таямніча глухім — праз гушчар не прадрацца... Помніла іншым, але ўсё ж пазнавала і сёння, і такім, якім ён стаў. І такі, сённяшні, ён быў родны. Родны чымсьці большым, чым падабенствам, чымсьці больш глыбокім. Між яго замшэлых, прысыпаных сухой ігліцай каранёў — і яе, Нініны, карані. Яна не магла адчуць, выказаць гэта больш пэўна. Проста — адчувала ўсё вакол родным, сваім. І радасць была ў тым. І шчасце.
Нетаропка, стараючыся не абмінуць шчаслівым позіркам ніводную з красак, ніводны парастак (без яе яны ўзышлі, выраслі тут — але на той жа зямлі, што і яна!), Ніна абыходзіла паляну — спускалася да поля, узмежкам якога, а не збітым прасёлкам, хацела ісці ў Запярынне. Перш выйдзе да пагорка, які асобна ад лесу, адгароджаны ад яго нешырокім палеткам, імкнецца цёмнымі вершалінамі дрэў угору, у неба, нагадваючы цёмны, вячысты сабор. Пад скляпеннем яго тлустых, пакарабачаных цяжарам голля соснаў ляжалі шмат хто з запярынцаў: мёртвых здаўна было больш, чым жывых — у вёсцы, у тых адзінаццаці хатах, што губляліся ў лесе, у гэтай бязмежнай прасторы лесу і неба над ім.
Так, перш выйдзе да пагорка. Да кладзішча. І памаўчыць — або ціха паплача — над роднымі магіламі, ціха кранецца дрогкімі пальцамі ўтравелай за столькі гадоў зямлі — паклоніцца мёртвым, як пакланілася б жывым.
Для яе, Ніны, яны былі жывымі: і мама, і тата, і Сцяпан... Жывымі — там, у мінулым жыцці. Жывымі ў памяці. Бо вось жа магла яна размаўляць з імі ў думках, у згадках — не проста згадваць, а размаўляць! І нават разуменне знаходзіла ў іх, у іх словах, сама шмат што па-новаму разумеючы... Шмат што і — вось гэты дзень, падораны ёй жыццём, высокі і светлы: ні хмары ў небе, ні хмурынкі ў душы.
Трывога, што была вярнулася пасля сустрэчы з Марфай, адступіла. Знікла. Растала ў блакітнай празрыстасці ранку. І значыцца, не было для тае трывогі прычыны, значыцца, не было ёй месца ў душы падчас сустрэчы з мілымі сэрцу мясцінамі.
Ніна правяла далонню па прыемна-колкіх зялёных каласах. Раз. І другі (быццам дзіця па галоўцы гладзіла). І, не адымаючы далоні, пайшла ўздоўж поля ў той бок, дзе, адасоблены ад лесу зялёным палеткам, высіўся зарослы магутнымі соснамі пагорак. Няйначай, сабор, на зялёных купалах якога адпачывала апоўдні сонца, і потым гракі, цэлая калонія неспакойных, крыклівых гракоў, да вечара студзілі крыламі — і крыкамі — яго гарачы след. Пра сабор яна падумала, прыгадаўшы, што тата неаднойчы гэтак казаў, — яшчэ малой ёй паказваючы здалёк пагорак, пра сабор згадваў. Бор — сабор... Нават па гучанні падобныя, родныя словы!
Што ж, перш Ніна выйдзе да пагорка, да кладзішча. Адтуль, памаўчаўшы, ціха паплакаўшы над магіламі, нешырокім, выгінастым шляхам пойдзе ў вёску. Паклоніцца кожнай хаце, не пытаючыся, дома яе гаспадары ці няма, — усім новым хатам, што выраслі на папялішчах, на месцы спаленых, паклоніцца. Не таму, што была ў чымсьці вінаватай перад вяскоўцамі. Не. Чым яна была вінавата? Тым, што не вярнулася сюды пасля вайны? Не змагла б адбудаваць тут зламанае, спаленае вайной сваё жыццё. Хату з дапамогай людзей адбудавала б, хай не адразу, спакваля, а жыццё — не... Таго, мінулага яе жыцця, больш не было. Новае... Да новага яна толькі-толькі падступалася...
Нетаропка, стараючыся не абмінуць нічога позіркам, ішла Ніна ўскрай поля: збажына шумела, спявала па левую руку ад яе, лес — па правую. А паміж імі, якраз на яе шляху, адзін за адным вырасталі з зямлі магутныя шэрыя валуны: ні на вяршок не ссунулі іх ні вятры, ні магутныя карані дрэў, быццам іх карані, карані гэтых валуноў, былі глыбейшыя, дужэйшыя за ўсе іншыя. Быццам менавіта яны трымалі наўколле, і якія б змены ні адбываліся вакол — у лесе, на палетку, у вёсцы, стрэхі якой ужо відаць былі з-за пагорка, — зямля, дух гэтай зямлі, будзе па-ранейшаму, як было спрадвеку, трывала трымацца іх моцы, іх веры ў сваю моц і непарушнасць.
Першы валун. Другі. Трэці... І апошні, шосты, самы вялізны — пагрозліва вялізны. Побач з ім Ніна (і на дыбачках недацягвалася яна да яго верху) выглядала маленькай і кволай, зусім як тая, ранейшая Ніна, што дзяўчынкай падоўгу — марна — спрабавала ўскараскацца на яго і адчуць сябе вялікай і дужай. Згадаўшы тыя спробы, тую сябе, яна ўсміхнулася. Бо і зараз — каб магла! — радасна ўскараскалася б яна наверх, на валун, каб агледзець усё з яго вышыні. Каб адчуць сябе вялікай і дужай.
Трывога, што была вярнулася пасля сустрэчы з Марфай, даўно адступіла. Знікла. Растала ў блакітнай празрыстасці ранку. Была толькі радасць сустрэчы з роднымі мясцінамі. Былі толькі радасць і вось гэты дзень, падораны ёй жыццём, высокі і светлы: ні хмары ў небе, ні хмурынкі ў душы.
— Што, прытаміўся, Пятровіч?
— Адпачываю.
— За брыгадзірам і вопытным касцам цяжка ўгнацца. Здаро-овы мужык наш Цярэнцевіч! Пракос вядзе, як баразну, — пад шнурок. А памерай — усё роўна шырэйшы за астатнія будзе, — Пахом чыркаў па касе і раз-пораз зіркаў на Пазэлка: збялеў у таго твар. ці мо яму толькі падалося? — З непрывычкі ты, Пятровіч. Адна справа — для сябе шчыраваць, стажок які накасіць: на няўдобіцы не разгонішся. Памахаеш касой, пакурыш... А тут — шырыня! Размах зусім іншы. Адно паспявай за іншымі.
— Ды ўжо ж.
— Глядзі, руку ў плячы не сарві. Здараецца...
— Дзякуй, Пахом, — перасіліў сябе, нейкую сваю скамянеласць Павэлак. — Ты ідзі. Ты ўжо з мужыкамі... Я даганю.
— А-а, ну, глядзі, — адышоўся той, заняўшы пракос крыху паперадзе, і праз міг-другі яго каса ўжо вызвоньвала сваё: чырк! чырк! чырк!
Павэлак нейкі час пазіраў яму ў спіну, на цёмную пляміну поту на сарочцы, пакуль тая была відаць. Ён, працуючы, гэтаксама ўзмок. Зараз, ужо астываючы, чуў, як прыемна-прахалодна аблягае цела кашуля, прыліплая да спіны. Напружыў плечы, нацягваючы тканіну, — тая адстала, апусціў рукі — зноў наліпла. Ну, ды няхай! Высахне, як час прыйдзе. Трэба было весці пракос далей. Мужыкоў ужо ён не дагоніць, але пракос, хоць і пазней, чым яны, давядзе.
Гэта ўсё боль у грудзях... Нязвыкла востры. Узнік і знік праз колькі імгненняў, парушыўшы дыханне, спыніўшы работу. Занадта, відаць, Павэлак прыслухваецца да яго: не ўпершыню ж балела! Пабаліць і сціхне. Сціх жа ўжо...
А дзень які! Ні хмаркі ў небе, на выцвілым блакіце. Тут, на лузе, непадалёку ад рачулкі, не адчувалася, што даўно не было дажджу, што яшчэ тыдзень гэткай спякоты — і пачне сохнуць, жаўцець усё вакол. Не, тут было хораша. І вочы радаваліся, і душа. Усё радавала: і прастора, якая адкрывалася вачам, і праца, якая была ў асалоду. Тое, што адстае ад мужыкоў, — нічога. Дагоніць. Звыкнецца і будзе ісці з імі крок у крок: і ён, Павэлак, не ўломак — ці мала папрацаваў на зямлі!
Гэта боль у грудзях яго прыпыніў, выбіў з рытму: звыкла ўслухаўся ў яго Павэлак і чагосьці на момант спалохаўся. Вось і збіў дыханне. Вось і прастаяў колькі імгненняў як скамянелы. Няўжо і праўда старэць пачынае, што гэтак з-за нейкага там паколвання ў грудзях трывожыцца? Рана. Рана нібыта.
Папляваў на рукі, зручней узяў касу і зноў стаў звыкла адмерваць дыханне: узхмах — крок, узмах — крок...
«— ЦІ Ж Я БЫЎ ТАМ, ДЗЕ ДЗЯЛІЛІ? Такім нарадзіўся, Цімох Васільевіч, якім маці нарадзіла. Мо яе косці даўно дзе ў зямлі парацца, а я — такі, як ёсць: не з самых прыгожых, але ж і не пачвара якая — рукі, ногі, галава на месцы! І не ўломак, і сэрца маю — і ў сэрцы яна, Ніна ваша. Чаго ж яшчэ?
— Ды я б з дарагой душой, Пятровіч. Яй-богу, — муляецца Цімох, не знаходзячы слоў: ён і ў лепшыя хвіліны гаварун невялікі, а тут на злосць маю наткнуўся — і зусім як зарвала.
— Маёй ёй наканавана быць, разумееце? Маёй! Кожным нервам сваім чую, кожным позіркам...»
Чырк! — і перарвалася згадка. Яшчэ апошнія словы дрыжаць дзесьці ў душы яго, а Павэлак бачыць не Цімоха, а Ніну. Ніну! Бо вось жа яна, распараная ад працы, ад сонца, схіляецца, каб узяць з-пад снапоў жбанок з квасам, і Павэлак бачыць яе...
«— Якім ветрам вас сюды занесла, Пятровіч? А? Другі дзень паветра не зварухнецца.
Я не адводжу вачэй ад яе сарочкі, у разрэзе якой толькі што бачыў пругкія дзявочыя грудзі, і Ніна, раптам уразумеўшы, у чым справа, у чым прычына майго здранцвення, весела бліскае вачыма і смяецца, прыкрываючы твар далонню. Са жбана, які яна трымае ў другой руцэ, выплёскваецца квас, і, змеціўшы гэта, я раблю рух да яе, да жбана:
— Упусціце, Ніна.
Яна выпускае жбан. Відаць, ад нечаканасці. Лаўлю яго на ляту, абліваючы рукавы кашулі.
— О-то! А вы не такі ўжо няўклюдны, Пятровіч, як здаецца...»
Чырк! — і зноў перад вачыма стары Цімох. Сядзіць, горбіцца ад няёмкасці і смокча, смокча сваю цыгарку.
« — Ну, добра, у бога мы даўно не верым. Але ж ад лёсу, ад долі сваёй яшчэ ніхто не адмовіўся. Нельга ад долі сваёй, Цімох Васільевіч, адмовіцца. Нельга. Таму і хаджу ў ваш двор. Таму пасмешышчам не баюся стаць. Ды чаго там! — стаў. Упару не сватоў засылаць, а з’ехаць куды вочы глядзяць.
— Ды я, яй-богу...
Зноў зарвала! Пазіраю на старога не тое што са злосцю, з нянавісцю. З балючай нейкай нянавісцю, якая — ведаю! — абернецца на сябе самога. Не зараз, дык потым. І нічога не магу зрабіць. Кусаю вусны, разпораз тузаю за повад сваю ні ў чым не вінаватую кабылу, не навязаўшы яе раней. І гавару. Хай слухае! Хай усё выслухае. Апошні раз кажу. Апошні раз да двара завярнуў.
— Думаеце, не ведаю, чаго дзеўка нос верне? Куды бегае штовечар з вашага маўклівага дазволу? Ды пра гэта ўсе ўжо ведаюць. Уся вёска! З прышлым, белабрысым мараком яна блытаецца, пакуль ён ёй пуза не зробіць.
— Злосць у табе гаворыць, яй-богу...
— Злосць? А хоць бы і злосць! Каторы месяц вашу дачку, дурань, і вас, Цімох Васільевіч, з усіх бакоў абхаджваю, павагу сваю з усіх бакоў і з усіх сіл маіх выказваю, а вы на паводзіны дачкі сваёй вочы закрываеце. Закрылі! Адна яна, бачыце, у вас, адна крывіначка... Дык што ж, як адна, дык няхай саліднага чалавека пры пасадзе ўсюды высмейвае і носам сваім круціць? Дык няхай з кожным, хто тварам перада мной узяў, хто больш ёй даспадобы, над рэчкай, на волі гуляе, пакуль вы на яе не нарадуецеся?
— Не смей! Не смей так пра Ніну, Пятровіч. Не такая яна, яй-богу, не такая...»
Чырк! — і зноў перарвалася згадка. І зноў з-за прыгаданага, з-за размытага кропляй поту, што скацілася з пераносся, малюнка выплыў Нінін твар. Шчаслівы кожнай сваёй тканкай, кожным рухам твар: смяюцца, увабраўшы ў сябе ўсё святло зімовага дня, сінія вочы, радасна прыўзняты лёгкія, падобныя на стракоз бровы, ружовяцца ўкруг мякка-акруглых ямак шчокі, уздрыгваюць ля паднесенай рукі пульхныя, крыху прыадкрытыя вусны...
« — Мама, гэта мой Сцяпан. Мой...
— Канечне, твой, любая. Цяпер, каб і схацеў адмовіцца ад гэтага шчасця, дык нельга: дакумент — вось, складзены. І сведка маецца. І ты цяпер — мая жонка.
— Жон-ка! — успыхвае Ніна, як макаў цвет, і горнецца да Сцяпана, прыпадае да яго пляча, не хаваючы шчаслівага твару.
Не магу глядзець на яе твар і гляджу, гляджу, ледзь стрымліваючы балючыя, злосныя слёзы: сам, сваёй рукой...
— Ты праходзь, Пятровіч. Праходзь да стала, — замітусілася раптам Ганна. — Чаго ж мы стаім? Вяселле не вяселле, а выпіць з такой нагоды знойдзецца якое каліва.
— Пайду я. Выбачайце. Час ужо. Мне водпуску камандзір не даваў, — каўтаю я словы: засталося толькі расплакацца перад імі... перад гэтымі... — Ат!
Махнуў рукой і — у дзверы. Далей ад граху. Зрабіў справу і — няхай святкуюць. Але — без мяне-е... Без мяне!
— Куды ж ты, Пятровіч, яй-богу?
Азіраюся ад парога і бачу шчаслівую ўсмешку на Нініным твары, руку яе, уплеценую ў шырокія Сцяпанавы далоні...»
Чырк! — і стала на момант цёмна ў вачах. Змрок калыхнуўся, стаў набракаць чырванню, святлець, і вось ужо перад Павэлкам калыхаецца полымя кастра і з-за яго — праз яго! — узіраецца ў яго, усміхаючыся, крывы
Ахрэм...
« — Тагды маю, калі ў руках трымаю! Залатыя словы. Правільныя. Планамі ды абяцаннямі не пажывішся. А рукой намацаеш ці да рота паднясеш — во! тваё! Тваё-ё-ё, брат. Ніхто не вырве.
— Ты пра што? — адводжу я позірк ад агню, ад кастра, што, урэшце, разгарэўся.
— Пра што? — жмурыцца той. — Хліпкі мужык цяпер пайшоў: сваё аддае. Кішка тонкая, ці як? Ты як думаеш, Павел Пятровіч?
— А што мне думаць? Сам, сваёй рукой Ніну, можна сказаць, аддаў... таму, белабрысаму...
Мільгае думка: нашто? Нашто я гэта яму, Ахрэму, кажу? Чорт за язык цягне — крыўду маю выцягвае... А Ахрэм набліжаецца. Ужо зусім побач. Хіліцца да мяне. Твар у твар гаворыць:
— Сваёй рукой, Павел Пятровіч, і туды і сюды можна. Вайна шмат што спіша. А за сваё шчасце і пастарацца не грэх. Гэта за жыццё сёння ніхто ломанай капейкі не дасць, а шчасце... О, шчасце — до-о-орага цэніцца!
— Ну, чаго ты пад’ялдыкваеш? Чаго ты пад’ялдыкваеш? — ускіпаю, гатовы выхапіць з кастра галавешку і тыцнуць ёй у гэтага дабрадзея, у паскуду гэту, што дабрадзеем прыкідваецца: бач! — жмурыцца, хаваючы
— Што? Кішка тонкая? Папрасіў бы каго іншага падмагнуць, Павел Пятровіч.
— Вось і дапамог бы, як умееш! А то душу муціш...»
Чырк! — і змрок адступае. І разам са змрокам знікае касцёр. І няма ўжо побач крывога Ахрэма, твару ягонага, перакошанага паскуднай ухмылкай.
«Крычыць хтосьці? І страляніна аціхла... На міг стала так ціха, што я міжволі заплюшчваюся, прыгнечаны нязвыклай, цяжкой цішынёй. І тут — урываецца, уломваецца ў івушы пранізлівы дзіцячы крык:
— Ма-ма!!
На крык гэты, напярэймы яму — насустрач страляніне, якая ўсчалася з новай сілай, кідаецца з-за прыкрыцця жанчына. Не пазіраючы ў той бок, услед ёй, бачачы толькі балюча скрыўлены крыкам твар Гнася, непадалёку, зусім побач, — ведаю: гэтая жанчына — яна. Ніна!
Хачу закрычаць, хачу спыніць Ніну — вусны не слухаюцца. Сутаргай звяло рот, твар: на верную ж смерць кінулася... Падкінуты невядомай сілай, выпрамляюся на ўвесь рост, здаецца, чапляючы шапкай нізкае шэрае неба, і бачу: ужо амаль дабегшы, ужо амаль пераняўшы ачумелае ад страху дзіця, падае на свае выпрастаныя рукі Ніна — адначасова з ім, з хлапчанём. Раблю крок — і зноў падае на свае прасцёртыя да дзіцяці рукі Ніна.
— Сукі! Сукі, маць вашу!
Не адчуваю, што бягу, падштурхнуты невядомай сілай. Я не адчуваю, што бягу...»
Чырк! чырк! — падсякае Павэлак касой высокую, ледзь не ў пояс траву, адсякаючы далёкую згадку, якая ў каторы раз ужо трывожыла яго, вяртала тое даўняе, балючае, што прыпала на ягоную маладосць, што вызначыла ўсё яго далейшае жыццё.
Ні аб чым ён не шкадаваў. Не магло ў яго скласціся іначай. А жыццё, што ж? Жыццё ва ўсіх аднолькавае. Горшае або лепшае, даўжэйшае або карацейшае — адно. Адно яно, жыццё. Што — ты ў ім вызначыш, што — яно ў табе... А два вякі — не жыць, дзве долі — не мець.
« — У атрадзе ты добра, па-геройску сябе паказаў, Павел Пятровіч. Як верны сваёй зямлі, свайму народу салдат ваяваў. Народ і адзначыў цябе. Колькі ўзнагарод маеш?
— Пяць, камандзір... — адказваю па звычцы партызанскай, выцягнуўшыся, пацягнуўшыся рукой да непрыкрытай галавы. Змеціў яго ўсмешку — спахапіўся, паправіўся: — Пяць, Васіль Лук’янавіч.
— Пяць... — усё яшчэ ўсміхаецца ён. — Вось бачыш: герой!
Няўжо дзеля таго, каб нагадаць пра мае ўзнагароды, выклікаў сакратар? Не, за ўсмешкай сур’ёзнасць праглядваецца: думка нейкая ў яго наконт мяне...
— Правільна мысліш, Павел Пятровіч. Думка наконт цябе мяне — лічы: райком! — непакоіць. Вучыцца табе трэба. Сямі класаў сёння замала. Трэба на вучобу настройвацца. А то як жа аўтарытэт сельсавета, ды і твой аўтарытэт?
Во, значыцца, куды сакратар гне: вучыцца... Відаць, здымаць будуць з пасады, калі гаворка такая зайшла. Не ў школу ж ісці на самой справе!
— Чаго маўчыш? Твайго слова чакаю, Павел Пятровіч.
— Сям’ёй я толькі абзавёўся, камандзір... Не ведаю, што і казаць зараз.
— Думай. І мы тут падумаем. Добра думай, Павел Пятровіч...»
Чырк! чырк! чырк! — адмервае каса няспешныя Павэлкавы крокі і думкі... Нібыта не пракос ён вядзе, а шлях свой жыццёвы, не згадкі — гады мінаючы. Трэба было б перадыхнуць, пот уцерці, а то твар залівае потам і дыхаць усё цяжэй, але Павэлак не спыняецца. Не можа спыніцца. Быццам падганяе яго хто, быццам хто яго ў спіну падштурхвае.
«Нібыта клямка бразнула... Мо Ніна раней сёння вярнулася? Не церпіцца, мусібыць, зірнуць, ці выканаў яе просьбу... Выканаў. Куды дзенешся! Праз увесь пасёлак валок, прасціной прыкрыўшы. Усе, хто б ні сустрэўся, пыталі, на чорта, гэткую гаргару ў хату валаку.
— Ніна, ідзі зірні. Купіў, што прасіла, — гукаю ў сенцы, у прачыненыя дзверы.
І — наросхліст дзверы. Убягае. Недаверліва зіркае на мяне. Потым — паўз мяне, на сцяну, на прасценак паміж вокнамі і ўсплёсквае далонямі:
— Бацюхны! Няўжо сам прынёс?
І, не слухаючы майго адказу, навобмацак, як сляпая, пайшла да люстэрка. Бліжэй. Бліжэй. Вось ужо на поўны рост змясцілася ў ім (мне з-за стала добра відаць яе недаверліва-радасны твар — гэта з-за гэткай дробязі!) і зноў ўсплёсквае далонямі:
— Бацюхны! Гэта ж уся, як ёсць, адлюстраваная, а яшчэ ж і цэлы пакой у ім змясціўся. Няўжо сам прынёс, Павэлак?
І зноў не чуе адказу — узіраецца, узіраецца ў шкло (нават не ў сябе: мне ж відаць! — а ў шкло), уся недзе далёка адсюль, у лятунках, уся недаверліва-радасная ад убачанага або прыгаданага. Уся — чужая. Упершыню чую, як расце, разрастаецца у грудзях нязвыкла працяжны, глухі боль, і не ведаю, што міне рабіць. Што рабіць з гэтым болем... І з гэтым адчуваннем... І з сабой...»
Чырк... чырк... чырк... Рухі Павэлка незаўважна для яго запавольваліся. Пот ручайкамі сцякаў з ілба, з-пад наліплых да скроняў валасоў. Пот перашкаджаў глядзець — усё плыло, расплывалася перад вачыма. Трэба было спыніцца, уцерціся, скінуць кашулю, якая абляпіла ўтомленае, аслаблае цела і перашкаджала рухам. Гэта была нават не думка — нейкае глыбокае, неўсвядомленае жаданне. Але і яно згінула, як згінулі кудысьці ўсе думкі, усе адчуванні. Нічога больш не адчуваў Павэлак: ні болю, які толькі што свідраваў грудзі, ні ўтомы, ні халоднага поту, які студзіў, скоўваў цела.
Каса, цененька свіснуўшы, двойчы падрэзала самое паветра — ён і не заўважыў бы, каб не загукаў Пахом:
— Уга-а! Каб толькі здароўя, дык Пятровіча да самай ракі ніхто не спыніў бы.
Уздрыгнуў Павэлак, учуўшы знаёмы голас. Уздрыгнула рука — жаласна дзынкнула, увайшоўшы на чвэрць у зямлю, каса. Тузануў яе — не вырваў і тут жа забыўся на свой рух. Нешта ён павінен быў зрабіць... Што? Усё плыло, расплывалася перад вачыма. Нічога не бачыў. Мітусіліся, расплываючыся, бела-жоўтыя пляміны, і ўсё... Ні мужыкоў. Ні Пахома. Хоць вось жа ён, Пахом, — толькі што гукаў, вось жа ён ідзе, цяжка ступае насустрач: Павэлак чуе яго крокі...
— Ты чаго, Пятровіч? Нездаровы хіба?
Голас — устрывожаны. Трывога прачынаецца і ў ім, у Павэлку. Лёгкая, не цяжэй за аблачынку, трывога: што гэта ён? Давёў жа пракос! Як Пахом. Як усе... Зараз ільга будзе адпачыць, глынуць чаго-якога, а то ў горле захрасла...
— Скідай кашулю, Пятровіч. Яе ж хоць выкручвай! Дарэмна ты...
Што — дарэмна, хацеў спытацца Павэлак. Але вусны не слухаліся. Не слухаліся і рукі, якімі ён нязграбна спрабаваў сцягнуць мокрую, ліпкую кашулю. Сцягнуў. Кінуў яе на траву.
— На ручнік! Утрыся. Дарэмна ты...
Што — дарэмна, хацеў спытацца Павэлак. І не змог. Не змог вуснамі паварушыць. Пот заліваў твар (так яму здавалася!), і не тое што вымавіць колькі слоў — вочы не мог расплюшчыць.
Пахом ціхенька паляпаў яго па плячы (ачомайся, маўляў), сунуў у руку ручнік — і ён паднёс ручнік да твару, да вачэй. Прыкрыў вочы, уткнуўся ў яго тварам.
— Брыгадзір, нясі вады! Чуеш? Вады! — адчуўшы, мусібыць, што нядобрае, загукаў да мужыкоў, да брыгадзіра Пахом хрыпла-густым і нізкім, як не сваім, голасам. — І-і-эх, Пятровіч! Дарэмна ты...
Чуючы яго словы, разумеючы яго трывогу, Павэлак заставаўся да яе абыякавым: чаго было гэтак трывожыцца? Сціснулася ў яго нутро на які момант — дык адпусціла ж. Адпусціў боль. Павэлак і дыхаў ужо раўней, і думкі да яго паціху вярталіся. Звыкла-спакойныя думкі... І пракос свой ён давёў. Няйначай, як Пахом. Як усе. Хай сабе і пазней, але сваё зрабіў.
Адняў ад вачэй, ад твару ручнік і, перш чым згледзеў брыгадзіра, Цярэнцевіча, з біклажкай у руцэ, убачыў бяздонную глыбіню неба. Не ўгары, не над сабой — прама перад сабой, за якога паўкроку ад сябе.. І — не злякнуўся. Чамусьці нават не здзівіўся. Быццам было гэта звычайнай з’явай, звычайнай справай — стаяць на самым крайку зямлі, перад неабдымнай прасторай неба аднаму. Хоць ён — іншым зрокам — бачыў і Пахома, і Цярэнцевіча: тыя штосьці казалі, звяртаючыся да яго...
Не ўслухоўваўся Павэлак у іхнія словы. Мо і зусім іх не чуў. Бо слухаў неба, яго звон. Такі бязмежны, такі зычны звон, быццам сотні, тысячы жаўранкаў агучвалі неба, агучвалі гэты дзень, высокі і светлы. І, абганяючы гэту светлыню, несучы гэту тысячагалосую песню неба, ішла да яго, да Павэлка, Ніна. З распушчанымі валасамі, у незнаёмай бела-белай сукенцы, ішла, не кранаючыся травы босымі нагамі, каб сказаць яму... штосьці вельмі важнае сказаць!
«Хоць бы яна паспела, перш чым накоціць новы прыступ болю!» — бліснула думка і як падштурхнула Павэлка. Падштурхнула насустрач Ніне. Ён зрабіў крок. Другі. І спатыкнуўся. І, падаючы на прасцёртыя наперад — да яе! — рукі, пачуў ціхі, жаласны плач. І словы. Нейкія няўцямныя — праз плач — словы:
— Я забуду сваё імя... Забуду... Што можна даць таму, хто ўзяць не хоча? Сэрца ўсохла... Ніводнай кветачкі ў ім... І птушкі даўно не прылятаюць.. Птушкі не могуць жыць ва ўспамінах!