- Зноў наша Гануля выскаляе зубы з гэтым ветрагонам. Чуеш? - седзячы адвячоркам на лаўцы ля сваёй хаты з патухшай люлькай у руцэ, бурчаў Антось Грынюк. Словы яго былі адрасаваны жонцы, Прасенні, што ішла з поўнымі вёдрамі ад калодзежа на агарод: якраз пара была паліваць градкі.
Параска паставіла вёдры на зямлю, змахнула ражком белай хусцінкі кропелькі поту з маршчакаватага, пачарнелага ад сонца і гадоў твару, зрабіла выгляд, што слухае. Да частай бурклівасці старога яна прывыкла, але прапусціць міма вушэй яго словы аб дачцэ азначала б няўвагу, абыякавасць, а з-за гэтага Антось яшчэ больш разбурчаўся б.
За агародам і ўтульным садком Грынюкоў пачынаўся калгасны сад. Ён шырокім паўколам ахінаў вёску, як бы разбягаючыся роўнымі ланцужкамі беластвольных яблынь і ігруш далёка ў палі. Калі і ў маленькім Антосевым садку ў гэтую пару вясны было надзвычай хораша - белапенная квецень аздобіла кожнае дрэўца, ахутаўшы іх мяккім чароўным ззяннем, - дык у вялікім калгасным садзе бушавала сапраўднае мора квецені. Нібыта бялюткія пышныя аблачынкі з ружовымі, аранжавымі, фіялетавымі адценнямі ў вечаровым сонцы апусціліся над зямлёй ды так і павіслі, ледзь-ледзь не дастаўшы долу.
Адтуль, з саду, далятала вясёлая гамана - то дзявочая прыпеўка, то выбух смеху, то пераліў звонкагалосага гармоніка. І ў гэтай гамане Антось распазнаваў голас сваёй дачкі Ганулі. Яна, канечне, там, але з кім і каму з хлопцаў аддае перавагу, аб гэтым ён мог толькі здагадвацца.
- Чаго гэта цябе так турбуе? Каму ж і весяліцца ў такі час, як не моладзі! - праказала Параска, стараючыся захаваць вонкавы спакой.
Антось павёў махнатымі бровамі, у якіх быццам серабрыліся маленечкія пялёсткі яблыневай квецені, і сказаў з унутранай перакананасцю:
- Ці я супраць?.. Ды толькі Ганульчына кампанія не падабаецца мне, вось што.
- Якая кампанія?
- Ды гэты выскачка-аграном...
- Чым жа ён благі? Хлопец як хлопец.
- Не люблю яго - і ўсё! - нібы адрэзаў Антось.
- Ат, - не вытрымала Параска. - Бубніш от сабе і бубніш ад няма чаго рабіць.
Яна падняла вёдры і, згорбіўшыся больш звычайнага, паціху, каб не расплёскаць ваду, пайшла ў агарод.
«Ад няма чаго рабіць - от жа скажа!» - пакрыўджана падумаў Антось і доўга яшчэ глядзеў ёй услед, бачачы, як у вёдрах адбіваецца вадкім золатам сонца на заходзе.
З-за яблыневай кіпені тым часам данеслася задзірлівая песенька з фільма, што на днях паказвалі ў клубе:
Кучаравая дзяўчынка,
Што абходзіш ты мяне?
Ды ўсё бокам, ды ўсё бокам,
І не глянеш на мяне.
Антось збіраўся ўжо схаваць люльку ў кішэню і пайсці дапамагчы жонцы паліваць градкі, але песенька нечакана навяла на роздум.
Ці ж ён вінаваты, што неяк неўпрыкметку падкралася да яго немач? А быў жа і ён чалавек хоць куды. Бывала, нападзе кашаль або пачне пакалваць у грудзях - не зверне і ўвагі. «Ведама, куру зашмат, і тытунь заўжды крэпкі, ліха на яго. Не бяда - пройдзе». Яшчэ які год назад без кійка хадзіў, вёрст за трыццаць у дзень мог адмераць. А тут з дня на дзень ные і ломіць спіна, цяжка ў грудзях, падцягвае нагу. Доктар прыпісвае ўсякія парашкі і таблеткі, мікстуру для расцірання. Ды не надта верыцца ў іх сілу. Не тыя гады. Ні парашкамі, ні расціраннямі не вернеш ранейшага.
З-за гэтага ён не часта паяўляецца і ў калгасным садзе, добрая палавіна якога - справа яго рук і ўмельства. Часам зойдзе, цяжка накульгваючы, пастаіць ля якога-небудзь любімага дрэва, - а такіх у яго шмат, - памацае галінкі, пасумуе, уздыхне і, азірнуўшыся вакол, крочыць дахаты. Аднавяскоўцы ведаюць яго даўнія клопаты аб садзе, ды чамусьці з нейкага часу не вельмі цікавяцца, як ён пачувае сябе, чым жыве
Антось Грынюк, адно хіба што і можна пачуць у размовах:
- Астыў дзядзька Антось да сваёй любімай справы. Супакоіўся, астыў...
Хіба ж астываюць да такога!.. Не ў адным здароўі тут справа. Летась прыслалі ў калгас маладога агранома з сельскагаспадарчай акадэміі. Нішто сабе хлопец і з выгляду і па натуры. Замалады, праўда, з вецярком яшчэ ў галаве. Спачатку той ставіўся да Антося з павагай, раіўся з ім, а потым усё часцей - у спрэчку: «Не, Антось Іванавіч, гэта мы будзем рабіць не так, а гэтак. Я быў на практыцы ў Брылёўскім саўгасе, дык там, ведаеце...» - і пачне чытаць цэлую лекцыю. Гэта яму, Антосю Грынюку, які не канчаў ні тэхнікумаў, ні акадэмій, а вунь які сад вырасціў, на дзіва і на ўцеху людзям!
«Хлапчук, ветрагон... Ну і рабі як хочаш, а я сваё адпрацаваў», - вырашыў Антось і, калі аграном пасля гэтага звяртаўся да яго за парадай, адказваў хмура, абыякава, абы адчапіцца. Але лёгка сказаць «рабі як хочаш», а на справе - сэрца баліць за кожнае дрэва, за кожны кусцік у тым раскошным садзе. Там усе сцежкі праходжаны, усе закуткі агледжаны безліч разоў і знаёмы, здаецца Антосю, кожная былінка, краска, лісцік. Спытайся - ён табе без замінкі скажа, якая яблыня і калі першая пачне асыпаць цвет... І не можа стары не сачыць хоць бы назіркам за тым, што там робіцца...
Звечарэла. Сонца зайшло, пакінуўшы ярка-халоднае зарава. Адразу пацягнула аднекуль з поля такой свежасцю, што Антось здрыгануўся - востры халадок нібы працяў ватоўку. «Праўду, відаць, гаварыла радыё: можна чакаць замаразкаў», - з неспакоем падумаў ён. У яго ў садку ўсё было падрыхтавана на гэты выпадак - ляжалі кучкі саломы з леташнім лісцем і гноем, толькі падпаліць бы ў час, калі тое здарыцца. А што ў вялікім садзе? Гануля казала, што і яны не забываюць пра магчымыя замаразкі. Але не так лёгка ім паверыць... У іх вунь што ў галаве - «і не глянеш на мяне» - вецер... Забудуцца на ўсё на свеце з-за пагулянак сваіх.
Вёска ажыла, як і заўсёды ў такі вячэрні час. Тарахцелі калёсы, гаманілі людзі, вяртаючыся з поля, рыпелі асверы над калодзежамі, рыкалі каровы, ідучы з пашы. З агарода выйшла Прасення, сустрэла сваю Чырвонку на вуліцы, загнала ў двор, вынесла пойла і пайшла за даёнкай. Антось устаў і паціху пашкандыбаў у хату. Ён запальваў лямпу, што вісела над сталом, калі прыбегла Гануля. Жвавая, стройная, у квяцістай паркалёвай сукенцы і ў вышываным фартуху, яна як бы прынесла ў хату свежасць вечара і пахі садовай квецені.
- Ну як ты, татка? - бесклапотна, звыкла, як і штодзень, калі прыходзіла з работы, спыталася яна.
- А што мне... З хаты ў двор ды з двара ў хату. Пасядзіш на сонцы ўдзень, яно як быццам і лягчэй. Не туды ўжо гляджу, бліжэй да зямлі хілюся.
- Нешта ты зусім размяк, - з ласкавым папрокам сказала Гануля. - Зарана паддаўся немачы. Ды і сядзіш у адзіноце, сумна, вядома. Да нас у сад завітаў бы як-небудзь, тут жа адзін крок.
- От бо - адзін крок, - перадражніў яе бацька. - Чаго я не бачыў там? Вы і без мяне спраўляецеся. Чуў я, як з прыпеўкамі ды смяшынкамі сад даглядаеце.
- Стараемся, - не надаўшы значэння яго апошнім словам, згадзілася дачка, - хочам, каб добра было... Рыгор Якубавіч вось часта пытаецца пра цябе...
- Хто гэта? - Антось знаў, аб кім ішла гаворка, але знарок прыкінуўся, быццам не памятае такога.
- Аграном наш.
- А-а...
- Кажа: зайшоў бы, але дзядзька Антось штосьці непрыязны да мяне, гаварыць не хоча. Недалюблівае, відаць.
- Праўду кажа. Недалюбліваю.
- Завошта?
- За тое, што фанабэрыцца, нібыта ўсё ведае. Матчына малако на губах не абсохла, а ўжо камандуе, як сталы. З акадэміі ці адкуль яшчэ там, падумаеш...
- Дарэмна ты, тата, - запярэчыла Гануля. - Чалавек ён старанны і сумленны. Так, скончыў акадэмію, а гэта ж значыць што-небудзь! Ясна, нямала ведае і павучыць іншага можа... Ды зірнуў бы ты, як у нас усё дагледжана ў садзе... Цвету сёлета, як ні ў адну вясну.
- Ладна ўжо... А вось ці ведаеце вы, што халадэча насоўваецца? Ударыць замаразак - і што з вашага догляду...
- А ў нас пасты на ноч ставяцца.
- Пасты-ы... Да раніцы гулі ў клубе, а потым не разбудзіш. Хіба я не ведаю?
- Ах, дарэчы, - схамянулася Гануля, - мне якраз у клуб трэба збегаць... Павячэраю потым.
Яна зайшла ў другі пакой, выйшла адтуль у цёмным шоўкавым плацці, наверх якога была надзета ярка-чырвоная, з белымі ўзорчыкамі вязаная кофтачка, пакруцілася перад люстэркам і шмыганула праз сенцы на вуліцу.
- Бегай, бегай, дзеўчанё, - дабегаешся, - незычліва праводзячы яе позіркам, уголас вымавіў Антось, хоць у душы адчуваў, што злавацца на дачку не было падставы.
- Ох і бурклівы ты стаў, бацька, - папракнула яго Прасення, несучы з сенцаў гладыш свежага малака. - Усім ты незадаволены, да ўсяго чапляешся. Ці ты хочаш, каб і Ганулька сядзела з табой і вохкала, слухаючы цябе? Няхай і пагуляе дзяўчына. Глядзіш - і зяць добры знойдзецца.
- А-а, знойдзецца які-небудзь ветрагон на тваю галаву.
- Чаму на маю, а твая - дзе?
- Ат, - махнуў рукой Антось. - Давай вячэраць.
Яны моўчкі павячэралі, потым Прасення паслала старому пасцель і, калі ён раздзеўся і лёг, доўга і старанна расцірала яму спіну. Скончыўшы, пайшла яшчэ завіхацца па гаспадарцы. У хаце стала ціха, чулася толькі шорганне ног Прасенні, ды аднатонна цікаў маятнік гадзінніка на сцяне. На гадзінніку былі намаляваны яблыні ў квецені, але як далёка было гэтаму малюнку да таго, што бачыў Антось у гэтыя дні ў садзе.
Цішыня ўсталявалася і на двары. Да вокнаў туліўся сіняваты змрок зорнага вечара. Вёска паволі засынала. Антосю ж не спалася. Неадчэпныя думкі адганялі сон. Здавалася, усё ўжо даўно і колькі разоў перадумана і ўзважана - і мінулае і сённяшняе, а ўсё роўна...
Успаміналіся сыны - адзін з іх, старэйшы, загінуў на фронце. Вясной, у апошні дзень вайны. Дзесьці далёка, каля горада Прагі, ляжыць ён у братняй магіле. З'ездзіць бы як-небудзь да той магілы, пакланіцца ёй, паплакаць ды пасадзіць яблыньку, нашу, кучаравую, пладаносную - хай бы цвіла кожнай вясной пышна, сонечна. Але шлях далёкі, не пад сілу старому... Другі сын працуе ў горадзе, у яго свая сям'я, двое малых ружовашчокіх хлапчукоў. Ды нешта даўно ён не піша...
Думалася і пра Ганулю, адзіную дачку, якая, нібы ранняе сонейка, свяціла цяпер у хаце. Два гады таму назад яна скончыла дзесяцігодку, у інстытут не паступіла і не надта шкадуе аб гэтым. Вясёлая, спрытная. Любіць працу ў садзе, у бацьку пайшла. Хто ўжо хто, а Антось ведае, што значыць любоў да яблыневай квецені, да шэлесту лісця, да глухіх удараў, калі падаюць долу выспелыя крутабокія налівы; гэта ж, як музыка!
У дрымоце яму здалося, што ён чуе гэтую музыку вырашчанага ім саду.
Сон змарыў знянацку, але як быццам на адзін міг. Штосьці як бы штурханула Антося ў сэрца, падхапіла, і ён, не чуючы болю ў спіне, устаў і пачаў адзявацца. Са здзіўленнем пазіраў па акно, праз якое ліўся той жа сінявы паўзмрок - вечар гэта ці світанне?.. Затым крадком заглянуў у Ганульчын пакой - ложак яе быў пусты. «Калі яна паспела ўстаць? Ці яшчэ не вярталася з клуба?» - прыгадаўшы ўчарашнюю размову, захваляваўся ён, схапіў кіёк і, асцярожна ступаючы, праціснуўся ў дзверы на двор.
- Куды ты, бацька? - ужо за парогам пачуў ён голас Прасенні з-за печы.
- Я зараз, зараз... Спі.
- От жа неўтаймаваны!
«Так яно і ёсць: мароз!.. Ах, ліха ж на яго!» - увесь скалануўся Антось, удыхнуўшы сухое халоднае паветра. Каля плота на зазелянелым дзірванчыку і дзе-нідзе на градках у агародзе блішчаў іней. Стаяла цішыня, ні ветру, ні гуку - і была яна такая, быццам усё вакол застыла ў нябачна-празрыстых ільдзяных крышталіках. Антось, забыўшыся на спіну і на колікі ў грудзях, часта-часта тыцкаючы кійком у зямлю, подбегам скіраваў праз агарод у калгасны сад, і тут ноздры казытнуў пах дыму.
«Чакай, што ж тут такое?..» Світанне павольна зганяла ноч. У густа-сіняй смузе вырысоўваліся, зліваючыся ў суцэльнае хвалістае мора, белыя аблачынкі квецені. Сінява не зацьмявала іх, але - што дзіўна - яна гойдалася, разлівалася струменнямі і струменьчыкамі, набываючы месцамі цьмяна-шэрае адценне, узнімалася ўгору. «Дым, дым!» - ледзь не крыкнуў узрадавана Антось і цяпер заўважыў удалечыні паміж ствалоў дрэў слаба тлеючыя дымныя агеньчыкі і сям-там людскія постаці каля іх. Увесь сад быў ахутан лёгкім дымком, і пах яго здаўся Антосю надзвычай прыемным і слаўным, ажно слёзы навярнуліся на вачах.
Антось пайшоў па крайняй алеі, узяўшы кірунак на бліжэйшы агеньчык. Світала ўсё больш, недзе далёка прасвечваліся ружовыя водбліскі ранішняй зары. Паветра стала мякчэйшае, ільдзяныя крышталікі гаслі, раставалі. Насустрач з-за дрэў вынырнула двое: Гануля, адзетая так, як яе бачыў бацька ўвечары («Няўжо яна і спаць не лажылася? Дзяжурыла ноч?»), і хлопец-аграном, рослы, хударлявы, у шэрым гарнітуры. Абое, убачыўшы Антося, рэзка спыніліся ў здзіўленні.
- Татка, ты?! - першай азвалася Гануля і вопрамеццю кінулася да яго.
- Я, а хто ж... - прабурчаў Антось.
- Ай-яй, застудзішся яшчэ...
- Добрай раніцы, Антось Іванавіч! - прывітаўся аграном, і ў голасе яго, і ў выразе смуглявага светлавокага твару стары заўважыў мяккую прыхільнасць да сябе. - Як вы думаеце, дзядзька Антось, уратуем мы ўраджай ад гэтага замаразку? Зірніце, ці ўсё мы правільна зрабілі?
- Малайцы... нічога не скажаш... Не чакаў, не думаў, прызнацца, - разгублена гаварыў Антось і раптам схамянуўся: - А-вой, а свой садок я і запамятаваў!..
- Хапае дыму і на ваш садок, мы з Гануляй глядзелі, - сказаў аграном.
- Праўда?
- Але, - пацвердзіла Гануля.
- Ну то тады пойдзем, Рыгор Якубавіч, паглядзім, як і што ў вас, - лагодна прамовіў Антось, паварачваючы з імі ў гушчыню саду; яго самога здзівіла, што крочыў ён лёгка, амаль не абапіраючыся на кіёк.
Ідучы і прыглядаючыся да ўсяго, ён усё ж падказаў, якія вогнішчы варта было б раскласці далей ад саджанцаў, а якія бліжэй. Сустрэўся позіркам з аграномам, і стала прыемна - той старанна прыслухоўваўся да яго. Яны ішлі насустрач сонцу, якое вось-вось павінна было паявіцца над шырокімі палямі, што раскінуліся за калгасным садам. Пахла гарэлай саломай і лісцем.
Каля старой антонаўкі, на якой маршчынілася кара, Антось прымарудзіў крок. Міжвольна прыгадаў, што Гануля ўсю ноч правяла з аграномам, якога ён зваў ветрагонам. А які ж той, па сутнасці, ветрагон? Хлопец сельгасакадэмію скончыў. Справу сваю, відаць, ведае. Напэўна, і ён чуе музыку саду ў шэлесце лісця і ў глухіх ударах вобземлю спелых наліваў.
Небасхіл на ўсходзе ярчэй і ярчэй набрыняў малінавым сокам. Далёка ў прырэчных лугах пераклікаліся салаўі. Але вось паблізу крануў недзе і ўпусціў долу кропельку расы зяблік, яму адказала валасянка-завірушка. Надыходзіў ранак.
Антосю чамусьці падумалася, што калі гэтай ноччу замаразкі былі і там дзесьці пад Прагай, над ракой з незнаёмай назвай Влтава, дык напэўна і тамашнія маладыя выйшлі ратаваць сады. А сады, мабыць, там цвітуць і над салдацкімі магіламі.
- Фу-у, дымок вочы есць, - вінавата прамовіў ён і, глянуўшы яшчэ раз на агранома і Ганулю, як бы папрасіў прабачэння: - Пара мне дахаты... Гаспадыня зараз сняданак прыгатуе, дык вы ўжо не затрымлівайцеся.
І неяк не па сабе было Антосю ад таго, што ішоў ён усё ж сутулячыся і накульгваючы. У спіну яму ўжо білі першыя праменні сонца і белапенная квецень садоў ледзь-ледзь п'яніла і навявала лёгкі смутак.
1961 г.