Сия глаголет господь:
сохраните суд и сотворите правду,
приближибося спасение мое прийти, и
милость моя открыется.
Ісаія, глава 56, ст. 1
М. С. Ш Ч Э П К І Н У
На памяць 24 снежня 1857
Мой друг, абраннік муз і грацый!
Цябе чакаю, ціха плачу
I думу смутную маю
Тваёй душы перадаю.
Прывітай жа ты зычліва
Маю сіраціну,
Наш вялікі цудадзею,
Дружа мой адзіны.
Прывітаеш: убогая,
Горкая, з табою
Пераплыве яна Лету;
I агнём-слязою
Упадзе ў свой час на землю
I прытчаю стане
Распінацелям народным,
Катам і тыранам.
Даўно ўжо я сяджу ў няволі,
Нібы той злодзей пад замком,
На шлях гляджу я ды на поле,
Ды на варону над крыжом
На могілках, і больш нічога
З турмы не згледзіш; дзякуй Богу
I за гэта. Ды жыве
I Богу моліцца і мрэ
Хрышчоны люд.
А крыж высокі,
Як вартавы і трохі збоку,
Там, на тых могілках, стаіць.
Відаць, багаты тут ляжыць.
I намалёвана: распяты
За нас Сын Божы на крыжы.
I дзякуй сіратам багатым,
Што крыж паставілі. А я...
Такая долечка мая.
Сяджу сабе ды пазіраю
На гэты крыж з свае турмы...
Гляджу, малітвы пасылаю.
I гора, горачка маё,
Як выгадованы дзіцёнак,
Заціхне трохі. I турма
Нібы пашырыцца. Спявае
I плача сэрца, ажывае,
I ў цябе, Божа, і ў святых
Ды праведных тваіх пытае:
Што ён зрабіў ім, той святы,
Той Назарэй, той сын адзіны
Богам абранае Марыі,
Што ён зрабіў ім? I за што
Яго, святога, мардавалі,
У путы кавалі
I галаву яго чэсную
Цернем увянчалі?
I вывелі з злодзеямі
На Галгофу-гору
I павесілі між імі.
За што? Не гаворыць
Ні сам сівы верхатворац,
Ні яго святыя —
Памочнікі, паборнікі,
Кастраты нямыя.
Благаславенная ў жэнах,
Святая праведная маці
Святога Сына на зямлі!
Не дай мне марна прападаці
I дні мае ў няволі траціць.
Балесных радасць! Ты пашлі,
Пашлі і мне святое слова,
Спрадвечнай праўды голас новы!
I слова розумам святым
Ты ў сэрцы ажыві маім!
I раскажу я людзям гора,
Як тая маці рэкі, мора
Слёзы крывавыя ліла
Так, як і ты, і прыняла
Ў жывую душу свет нявідны
Сына, распятага пастыдна.
Ты, Маці Бога на зямлі,
Ты слёзы матчыны да краю,
Да кроплі выліла. Рыдаю,
Малю, рыдаючы: пашлі,
Падай душы убогай сілу,
Каб агнявіста гаварыла,
Каб слова полымем гуло,
Каб людзям сэрцы растапіла
I па Ўкраіне паплыло,
I на Ўкраіне каб свяціла,
Як тое Божае кадзіла,
Кадзіла ісціны. Амін.
Не ў нашым краю, Богу мілым,
А ў рымскіх ідальскіх краях,
Не за гетманамі й царамі,
Бяззакань гэтая тварылась.
Ці то за Дэцыем-царом?
Ці за Неронам-ўладаром?
Сказаць напэўна не здалею.
Няхай за Неранам!
Расеі
Тады й на свеце не было,
Як у Італіі расло
Дзяўчо малое. I красою,
Святою, чыстаю красою,
Як тая лілія, цвіло.
Уцеху мела з яе маці,
Аж маладзела, ды дзяўчаці
Людзей шукала, і знайшла.
Хвалу аддаўшы Гіменею
У тым вясёлым гінекею,
Яго чужому адвяла.
I неўзабаве стала маці
З тае прыгожае дзяўчаці:
Дзіцёнка-сына прывяла.
Малілася сваім пенатам
I ў Капітолі прынясла
Ахвяр нямала. Упрашала
Капіталійскі той сінкліт,
Каб першачка яе віталі
Святыя ідалы. Гарыць
I дзень і ноч у яе хаце
Святы агонь. I рада маці,
Алкідам сын яе расце,
Расце... Аж падаюць гетэры
I перад вобразам Венеры
Лампаду паляць.
Тады ўжо ўсходзіла зара
Над Віфлеемам. Праўды слова,
Святое праўды і любові
Зара ўсясветная ўзышла
I мір і радасць прынясла
На землю людзям. Фарысеі
I ўся мярзота Іудзеі
Заварушылася, раўла,
Як тая гадзіна ў балоце,
I Сына Божага ва плоці
На той Галгофе распяла
Паміж зладзеямі. I спалі,
Упіўшыся крывёю, каты,
Тваёй крывёю. А ты
Паўстаў з труны. I слова ўстала,
I слова праўды паняслі
Па ўсёй нявольніцкай зямлі
Твае апосталы святыя.
Тады ж якраз яе Алкід,
А з ім гетэры маладыя
Ды пʼяны дзед — казліны від —
На самым Апіевым шляху
У гаі слаўна разлягліся
Ды яшчэ лепей напіліся,
Хвалу прыносячы Прыапу.
Аж зірк! Ідзе святы Пятро
Ды, ў Рым ідучы з Божым словам
Звярнуў у гай — пад яго сховам
З дарогі адпачыць.— Мір вам! —
Сказаў утомлены апостал
I оргію благаславіў.
Ды словам ціхім і лагодным
Ім звеставаў, як блізкім, родным,
Любоў і праўду і дабро,
Дабро найлепшае на свеце —
То браталюбства. I той сыты
I пʼяны, голы як ёсць Фаўн,
I сын Алкід твой, і гетэры —
Пападалі ўсе да зямлі
Перад Пятром і павялі
К сабе у тэрмы на вячэру
Таго апостала...
I ў тэрмах оргія. Зіхцяць
Палацы ў пурпуровых шатах.
Амфоры курацца. Дзяўчаты
Траха не голыя стаяць
Перад Кіпрыдаю і ў лад
Спяваюць гімн. Тут угатован
Вясёлы баль. I паляглі
На ложах госці. Рогат. Гоман.
Гетэры госця прывялі
Сівабародага. I словы
З вуснаў апостала святога,
Як рэчка срэбра, пацяклі.
I сціхла оргія. А жрыца
Кіпрыды, оргіі царыца,
Панікла радасным чалом
Перад апосталам. I ўстала,
I ўсе за ёю паўставалі
I за апосталам пайшлі
У катакомбы. I адзіны
Твой сын Алкід пайшоў за імі
I за апосталам святым,
За тым настаўнікам сваім.
А ты вясёлай выйшла з хаты —
Ці не ідзе к сваім пенатам
Алкід твой з гаю... Не, няма!
I ўжо не будзе! Ты сама
Памолішся сваім святыням.
Вячэраць сядзеш, ды без сына,
I не вячэраць, а рыдаць,
Рыдаць і долю праклінаць
I век зжываць адной. I гора!
Памрэш адна ў глухой цішы,
Як у праказе!
На крыжы
Пятра, апостала святога,
Распялі долу галавой,
А неафіты ў Сіракузы
Адведзены ў кайданах. Твой
Алкід, твая дзяціна,
Твая адзіная радзіна,
Любоў адзіная твая,
Гніе ў няволі, ў кайданах.
А ты, гаротная, не знаеш,
Дзе ён канае, прападае.
Ідзеш шукаць яго ў Сібір,
Ці як там... Скіфію... I ты...
I ці адна ты? Божжа Матка!
I заступі нас і укрый.
Няма сямʼі і няма хаткі,
Няма ні брата, ні сястры,
Каб з горам цяжкім не хадзілі,
Не катаваліся ў турме
Або ў далёкай старане
Ў брытанскіх, гальскіх легіёнах
Не мардаваліся... Нероне,
Нероне люты! Божы суд,
Праўдзівы суд, неспадзяваны,
Цябе асудзіць. Прыплывуць
I прыляцяць у славе-цвеце
Святыя мучанікі, дзеці
Волі святой. Каля адра
Каля смяротнага ў кайданах
Падыдуць і табе даруюць:
Яны браты і хрысціяне,
А ты сабака! людаед!
Сшалелы дэспат!
Аж кішыць
Нявольнікаў у Сіракузах
Па лёхах, турмах. А Мядуза
Ў шынку пʼянюсенькая спіць.
Вось-вось прахопіцца... і потам
I кроўю вашаю, дэспоты,
Пахмелле справіць.
Скрозь шукала
Сыночка маці, не знайшла...
I ў Сіракузы паплыла.
Ды там яго ужо ў кайданах
Знайшла, пакутная, ў турме.
Не дапусцілі паглядзець,
I мусіла яна сядзець
Каля астрога і чакаць,
Як Бога з неба выглядаць
Свайго сына: аж покі то
Яго ў кайданах павядуць
Брук падмятаць.
А ў Рыме свята,
I немалое. Сціск народу,
Са ўсяго царства ваяводы,
Пратарыяне і сенат,
Жрацы і дзіктары стаяць
Ля Капітолія. I хорам
Спяваюць гімн і кураць дым
З кадзіл і амфар. З усім зборам
Ідзе сам кесар. Перад ім
З бронзы адлітую статую
Самога кесара нясуць.
Напэўна выдумалі свята
Патрыцыі-арыстакраты
I мудры кесараў сенат.
Яны ж бо кесара ўслаўлялі
На ўсе лады, аж прыкра стала
Самім ім дурня выслаўляць,
Ды заадно, каб даказаць,
Яны на радзе й прысудзілі,
Каб проста кесара назваць
Самім Юпітэрам, ды годзе.
I напісалі ваяводам
З канца ў канец: моў, так і так,
Што кесар — Бог. Што больш ад Бога!
I тым майстрам далі каваць
Статую кесара. Да тога
Так note bene дадалі,
Што бронзавы той кесар будзе
Караць і мілаваць. I людзі
Нібы ў той вырай паплылі
У Рым па міласць. Паплыла
I тая з Сіракуз нябога
Прасіць і кесара і Бога.
А ці адна яна? Мой Божа!
Прыйшло іх тысячы ў слязах,
Прыйшлі здалёку.
Гора з вамі!
Каго прасіць, маліць прыйшлі?
Каму вы слёзы прыняслі?
Каму вы прыняслі з слязамі
Сваю надзею? Гора з вамі,
Рабы нязрачыя! Каго,
Каго вы просіце, дурныя,
Рабы, нявольнікі сляпыя?
Ці ж кат памілуе каго?
Маліцеся Богу адному,
Маліцеся праўдзе адной.
I на зямлі больш анікому
Не пакланяйцеся. Брахнёй
Гучаць — поп, цар...
Перад Неронам,
Перад Юпітэрам новым,
Паклоны білі сенаторы
I ўсе патрыцыі; і ўчора
Лілася Божжа благадаць.
Каму ці чынам, ці грашамі,
Каму ў арэнду Палестыну,
I байструкам кусок, каму
Зрабілі ласку самі даць
Сваю наложніцу за жонку,
Хоць падтаптаную. Нічога,
Абы з-пад цара. У другога
Сястру зрабілі ласку ўзяць
У свой гарэм. I то нічога —
На тое Бог ён, мы ж пад Бога
Сябе павінны падкладаць,
Не толькі сёстраў...
Пратарыяне папрасілі,
Пратарыянам даў указ:
Рабіце тое, што рабілі,
А мы памілуема вас.
I вы, плебеі, грэчкасеі,
I вы маліліся; ды вас
Ніхто не мілуе. Не ўмеюць
Дарыць вам міласці хоць раз.
Ужо на трэці дзень пусцілі
Маліцца і за хрысціян.
I ты прыходзіла, маліла,
I міласэрны той балван
Загад даў весці з Сіракузаў
У Рым закутых хрысціян.
I рада ты, ты ажыла,
Ідалу нанова
Памалілася. Той ідал,
Юпітэр той новы,
Вось пабач, якое свята
Будзе задаваці
Ў Калізеі. А тым часам
Ідзі сустракаці
Свайго сына. Ды не дужа
Радуйся, нябога.
Бо ты новага не знаеш
Ласкавага Бога.
А пакуль што з мацярамі
Алкідава маці
Пайшла сыну на спатканне,
Святых прывітаці
На беразе. I ты пайшла,
Траха не спяваеш
Ды кесара-Юпітэра
Хваліш-выслаўляеш.
— Вось Юпітэр дык Юпітэр!
I назваць не шкода
Юпітэрам. Я ж, дурная,
Дурная ж урода,
У Афіны Юпітэра
Упрашаць хадзіла!
Ды ціхенька зноў кесара,
Як Бога, маліла.
I пайшла па-над балотам,
На Тыбр паглядае,
А на Тыбру з па-за гаю
Байдак выплывае,
Ці галера. На галеры
Вязуць твайго сына
З неафітамі ў кайданах.
Твой родны хлапчына
Да галеры прыкаваны —
Не неафіт новы,
А апостал вялікага
Хрыстовага слова.
Вось ён хто такі. Ці чуеш,
Спявае у путах
Твой мучанік:
— Псалом новы Богу духу
I новую славу
Заспяваем усе разам
Сэрцам чыстым, правым,
У псалтырах і тымпані
Бога ўсе уславім.
Бог карае непраўдзівых,
Памагае правым.
Прэпадобныя бо ў славе
I на ціхіх ложах
Радуюцца, славасловяць,
Хваляць імя Божжа.
I мячы ў святых руках іх
Праўдзе служыць будуць —
Для адпомсты злым народам,
Для навукі людзям.
Акуюць цароў праглівых
У кайданы-путы
I аковамі іх, слынных,
Ручнымі акруцяць.
I асудзяць няправедных
Судом сваім правым,
I навекі будзе слава,
Прэпадобным слава.
А ты на беразе стаяла,
Нібы панурая скала,
Не слухала і не рыдала,
А «алілуя» падала
За мацярамі хрысціянам.
Як звоны, загулі кайданы
На неафітах. А твой сын,
Адзіны твой, апостал новы,
Перахрысціўся, ўзгаласіў:
— Маліцеся, браты! Прасіце
За ката лютага. Яго
Ў сваіх малітвах памяніце.
Перад гардыняю ж яго
Не кланяйцеся, не маліце —
Малітва госпаду. А ён
Няхай лютуе на зямлі,
Няхай прарока пабівае,
Няхай усіх нас распінае;
Ужо бо зачаліся ўнукі,
I будуць сільныя іх рукі,
Ды не забойцы ўнукі тыя —
Хрыстовы воіны святыя!
I без нажа і без агню
Стратэгі Божыя паўстануць.
I цьмы і тысячы паганых
Перад святымі пабягуць.
Маліцеся, браты.
Малілісь,
Маліліся перад крыжом
У цяжкіх путах неафіты.
Малілісь радасна. Хвала,
Хвала вам, душы маладыя,
Хвала вам, рыцары святыя,
Ва векі вечныя хвала.
I ў Рым галера прыплыла.
Мінае тыдзень. Пʼяны кесар,
Узвёўшы сам сябе ў Зевеса,
Задаў Зевесу юбілей.
Балюе Рым. Перад кумірам
Вязуць вазамі ладан, міро,
Гуртамі гоняць хрысціян
У Калізей. Як у разніцы
Кроў пацякла. Балюе Рым.
I гладыятар, і патрыцый —
Абодва пʼяныя. Кроў, дым
Іх упаіў. Руіну славы
Рым прапівае. Трызну правіць
Па Сціпіёнах. Лютуй! лютуй,
Старызна гнусны, і балюй
Ты па гарэмах. Там, з-за мора,
Святыя выплываюць зоры.
Не громам праведным, святым
Цябе забʼюць — нажом тупым
Цябе зарэжуць, як сабаку,
Забʼюць абухам.
Другі дзень
Раве арэна. На арэне
Лідзійскі залаты пясок
Пакрыўся пурпурам чырвоным,
З крывёй змяшаўшыся людской,
А сіракузскіх назарэяў
Яшчэ не відна ў Калізеі.
На трэці толькі дзень закутых
Іх стража з голымі мячамі
Гуртом на бойню прывяла.
Арэна зверам зараўла.
А сын твой горда на арэну,
Псалом спяваючы, ўзышоў.
I пʼяны кесар, як шалёны,
Стаў рагатаць. I леапард
На сцэну ўскочыў разʼяроны,
Ступіў, зірнуў... I палілася
Святая кроў. Па Калізеі
Грымучым шумам праняслася
I сціхла бура. Дзе ж была?
Дзе ты схавалася, нябога?
Чаму на кесара святога
Не кінулася? Не магла,
Бо варта пільна сцерагла
Зевеса гэтага. За ім,
Тваім Юпітэрам святым,
I браму зараз зачынілі.
I засталася ты адна,
Адна-адненькая у дворы.
I што ты зробіш? — Гора! Гора!
О гора лютае маё!
Мая ты доля! Без яго
Што мне рабіць? I да каго
Я прыхілюся?..— I нябога
Вакол зірнула і аб мур,
Аб мур старою галавою
Ударылася, трупам пала
Пад самай брамай...
З відовішча надвячоркам
У тэрмі схаваўся
Святы кесар з ліктарамі.
Калізей застаўся
Без кесара і без рымлян
I быццам заплакаў
Адзінокі. I гарою
На полі чарнее
Калізей той сярод Рыму.
Ціха, ціха вее
Свежы вецер з-за Альбана
Над знямелым Рымам.
А над чорным Калізеем,
Быццам бы з-за дыму,
Плыве месяц круглаліцы,
I свет першатворны
Адпачыў на лоне ночы.
Толькі мы, Адаме,
Твае дзеці бяспутныя,
Не адпачываем
Аж да самай дамавіны
У праспаным раі.
I грыземся, як сабакі
З-за косткі смярдзячай,
I самога зневажаем,
Праойча лядачы.
Трохі адпачыла.
Стара маці-недабітка.
Жывучую сілу
Сіла ночы ажывіла.
Устала, пахадзіла
Каля брамы замкнёнае
Ды штосьці шаптала.
Ці не кесара святога
Моўчкі праклінала?
Можа і так. Ціхусенька
Каля брамы стала,
Паслухала і са смехам
Нешта прашаптала,
Слова нейкае. I ціха
Каля брамы села
I журыцца. Неўзабаве
Браму расчынілі
I на вазах, на калясніцах
З той калізейскае разніцы
Святыя вывезлі цяла
I павязлі на Тыбр. Цяламі
Святых забітых гадавалі
Для таго ж царскага стала
У Тыбры рыбу. Ўстала маці,
Вакол зірнула і ўзялася
За голаў бітую рукамі
I ціха, моўчкі за вазамі
Марою чорнаю пайшла.
I не адзін скіф шэравокі,
Што целы вёз — апошні раб,—
Падумаў тут: сястра Марока,
Прыйшла аж з пекла правадзіць
У пекла ж рымлян. Паскідалі
У ваду трупы дый назад
З вазамі скіфы павярталі.
I засталася ты адна
На беразе. I ты глядзела,
Як круг за кругам анямела
Ішоў, знікаючы над ім,
Над сынам праведным тваім.
Глядзела ты, пакуль не стала
I следу іх сярод вады.
I усміхнулася тады
I цяжка, страшна зарыдала,
I першы раз ты ўзнесла рукі
Таму, хто выбавіў ад мукі
Цябе — распяты Сын Марыі,
I словы ты яго жывыя
Ў жывую душу прыняла.
I ты ў палац і ў дом убогі
Жывога ісціннага Бога
Са словам праўды панясла.
1857, 8 снежня
Ніжні Ноўгарад