Спарадзіла маці сына
У цяні дубровы,
Дала яму вочы-зоры
I чорныя бровы.
Кітайкаю спавівала,
Святых упрашала,
Каб святыя ўсе сыночку
Шчасце-долю слалі.
«Маці Божая, пашлі ты
Тае благадаці —
I ўсяго, чаго матуля
Не здолее даці».
Да ўсход сонца воду брала,
Ў барвінку купала,
Да паўначы калыхала,
Досвіткам спявала:
«А-а... лю-лі...
Пытала зязюлі,—
Зязюля вяшчала,
Праўданьку казала.
Буду сто год жыці,
Цябе гадаваці,
Ў жупане хадзіці,
Буду панаваці.
Ой, вырасцеш, сынку,
За паўчварта году,
Як ясень высокі,
Як княжога роду,
Гнуткі і дзябёлы,
Шчаслівы, вясёлы
I не адзінокі.
Найду табе роўню,
Хоць за морам сінім,
Або крамароўну,
Або сатнікоўну —
Такі панну, сыну!
У чырвоных чаравіках,
Ў зялёным жупане,
Па святліцы пахаджае,
Як пава, як пані,
Ды з табою размаўляе;
У хаце, бы ў раю!
А я сяджу на пакуці,
Толькі паглядаю.
Ой, маё дзіцятка!
Ой, сыне мой, сыне!
Ці ёсць лепшы на ўсім свеце,
На ўсёй Украіне?
Няма лепшага й не будзе —
Дзівуйцеся, людзі!
Няма лепшага!.. А долю...
Долю раздабудзем».
Ой, зязюля, зязюленька,
Нашто кукавала?
Нашто ты ёй доўгіх годаў,
Сто лет абяцала?
Хіба ж ёсць на гэтым свеце
Слухмяная доля?
Ох, каб была!.. Змагла б маці
З нямецкага поля
Сваім дзетачкам заклікаць
I долю, і волю,
Дык жа не... А зло нядолі
Сустрэнецца ўсюды —
I на шляху і без шляху —
Ўсюды, дзе ёсць людзі.
Цешылася маці сынам,
Як кветкаю ў гаю,
Цешылася... А тым часам
Бацька памірае.
Засталася удавою,
Хоць і маладою,
I не адна... ды ўсё ж цяжка...
З горам ды з нудою
Пайшла яна да суседзяў
Парады прасіці...
Прысудзілі суседанькі
У наймах служыці.
Агалела і змарнела,
Кінула гасподу —
Пайшла ў наймы... Не мінула
Ліхое прыгоды.
I дзень і ноч працавала,
Падаткі плаціла,
За тры копы свайму сыну
Жупанок купіла,—
Каб і яно, удовіна,
Да школы хадзіла.
Ой, талане, талане
Удовіны паганы!
Ці ты ў полі, ці ты ў гаю,
Абадраны цыгане,
З бурлакамі гуляеш?
Багатаму сама льецца
Вада ў яго хаце,
А беднаму ў яры трэба
Крыніцу капаці.
У багатых растуць дзеці —
Вербы пры даліне,
А ўдовіна адным-адно,
Ды і тое гіне.
Прычакала ўдава долі,
Даросласці сына,
I пісьменны, і ўрадлівы —
Кветачка хлапчына!
Як у Бога за дзвярыма
Ўдава панавала;
Зазіраліся дзяўчаты
I ручнікі дбалі.
Палюбіла багатая —
Не пацалавала;
Вышывала шоўкам хустку —
Не падаравала.
Злыдні ж краліся з-за мора
Ка ўдовінай хаце.
Падкраліся... Сталі хлопцаў
Ў кайданы каваці,
Ды павезлі да прыёму
Бітымі шляхамі.
Пайшла з маткамі і ўдоўка
З дробнымі слязамі.
Дзе ноч начавалі,
Вартавым давалі,
Але ўдаву да абозу
I не дапускалі.
Ой, прывезлі да прыёму
Чупрыны галіці;
Усе дробны, недаросткі —
То багатых дзеці.
Той калека-недарэка,
Той не ўмее стаці,
Той гарбаты, той багаты,
Тых чатыры ў хаце.
Усе не ў лад, усіх назад —
Ва ўсіх доля маці.
А ва ўдовы адзін сын,
Дый той якраз пад аршын.
Пакінула ізноў хату,
Сынову гасподу;
Пайшла ў наймы, за хлеб чорствы
Чужым насіць воду,
Бо свае і не прымаюць:
«Нядошлая стала,
Не здужае...» I агрызак
Праз акно давалі,
Як убогай... Не дай, Божа,
Такога дажыці!
Не дай, Божа, ў багатага
I піць папрасіці!
Па капейцы зарабляла,
Копку назбірала,
Ды да сына ліст пісала,
У войска паслала —
Палягчэла. Год праходзіць,
I другі мінае,
I чацвёрты, і дзесяты,
А чуткі не мае.
Няма чуткі; што тут рабіць?
Торбу браць у латах
Ды йсці... Ісці сабак дражніць
Ад хаты да хаты.
Ўзяла торбу, пайшла сялом,
На выгане села,
I ў сяло ўжо назад не йшла —
Дзень і ноч сядзела
Каля веснічак. А лета
За летам мінае.
Змізарнела, у крук звяло —
Ніхто й не пазнае.
Дый каму там цікавіцца
Калекай убогай!
Сядзіць сабе, пазірае
Ў поле на дарогу.
Рассвітае, і цямнее,
Ды ізноў світае...
А маскалік, сынок яе,
Не йдзе, не дыбае.
Па-над ставам увечары
Шуміць чарот шэры.
Маці сына ўсё чакае
Досвіта вячэраць.
Па-над ставам увечары
Шэпча штось вярбіна.
Выглядае ў цёмным гаю
Казака дзяўчына.
Па-над ставам вецер вее,
Лозы нагінае;
Плача маці адна ў хаце,
А дзяўчына ў гаю.
Паплакала чарнабрыўка
Ды стала спяваці;
Паплакала стара маці
Ды стала рыдаці.
Малілася і рыдала,
Кляла ўсё на свеце...
Ох, як цяжкі вы, без долі
У мацеры дзеці!
Кастлявыя свае рукі
Да Бога ўзнімала,
Сваю долю праклінала
Ды сыночка звала.
То ад жалю адходзіла
I ў журбе нямела,
То на шлях той на далёкі
Скрозь слёзы глядзела.
I дзень і ноч пазірала
Дый стала пытаці:
«Ці не чуў хто, ці не бачыў
Маскаля-дзіцяці,
Майго сына?..» Ніхто не чуў
I ніхто не бачыў.
Сядзіць яна, не йдзе ў сяло,
Маўчыць і не плача.
Зварʼяцела!.. I цагліну
Муштруе, то лае,
То калыша, як дзіцятка,
Сынам называе...
Ды украдкам ціхусенька
Скрозь слёзы спявае:
«Змяя хату запаліла,
Дзецям кашы наварыла,
Паморшчыла пасталы,
Паляцелі маскалі.
Гусі шэрыя у вырай
Па чатыры, па чатыры
Паляцелі — гол-гол! —
На магіле арол.
На магіле сярод ночы
У казака выйме вочы,
А дзяўчына ў цёмным гаю
Яго з войска выглядае...»
Днём лазіла па сметніках,
Чарпакі збірала,
Гаварыла, што сыночку
Гасцінца хавала.
Позна ноччу, расхрыстана
I проставалоса,
Сялом ходзіць — то спявае,
То страшна галосіць.
Людзі лаялі... Бо, бачце,
Спаць ім не давала
Ды крапіву пад іх тынам
I бурʼян таптала.
Дзеці бегалі з драколлем
Удзень за ўдавою
Па вуліцы ды са смехам
Клікалі Савою.
6 мая 1844
С. П. Б.