Менск. Красавік. Бронзавы Лукіч на пляцы перад Домам ураду трымае ўсунуты кімсьці з забастоўшчыкаў яму ў рукі бел-чырвона-белы сьцяг. Разгар страйкаў у сталіцы ды ў іншых беларускіх гарадох, а таму ацэнкі могуць грашыць празьмерным аптымізмам і ад іх лепш устрымацца. Але што б там ні было, цяпер ужо ні ў кога язык не павернецца назваць Беларусь запаведнікам непалоханых партакратаў.
Сёлета мы ўжо другі раз адкрыта адзначалі чарговую гадавіну абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі. Вядома, сумеры нашага Дня Волі пакуль што цяжка параўнаць са сьвяткаваньнем Дня незалежнасьці ў Балтыі. Дый завяршылася сьвята 25 сакавіка гераічнай начной апэрацыяй: выконваючы загад вярхоў, якія яшчэ маглі, доблесныя менскія «пажарнікі» сарвалі з будынку «Белрэстаўрацыі» ў Траецкім прадмесьці асьвячоныя царквою нацыянальныя сьцягі. Тым ня менш, апошнія падзеі сьведчаць: ідэя незалежнасьці ўжо выйшла за межы вузкага кола нацыянальнае інтэлігенцыі. Сярод мноства антыкамуністычных, антыгарбачоўскіх і іншых «анты» лёзунгаў на красавіцкіх мітынгах мне ўрэзаўся ў памяць плякат, які трымаў на плошчы Леніна (з трыбуны зноў і зноў гучаў vох рорulі - заклік назваць яе пляцам Незалежнасьці) хлапчына з чорнымі абадкамі пазногцяў. На плякаце было напісана: «Нынешнее поколение будет жить в независимой Беларуси!»
Лёгіка гісторыі цьвердзіць: у гэтага рабочага хлопца шанцаў нязьмерна болей, чым у тых, хто, выступаючы ад імя гегемону, сем дзесяцігодзьдзяў спакушаў народ прывідам зямнога раю. Прынамсі таму, што ў іх ніякіх гістарычных шанцаў, здаецца, ужо няма.
Існуе гэтак званая «пашыраная думка», што ў апошнія трыццаць гадоў андэрграўнда ў беларускай літаратуры не йснавала. Сёй-той гэтую думку не падзяляе. У прыватнасьці, супрацоўнікі Камітэту дзяржаўнай бясьпекі, якія займаліся ў 1973-74 гадох аўтарамі наваполацкага самвыдавецкага літаратурнага альманаху «Блакітны ліхтар». У пятнаццаці выдадзеных рукапісных нумарох зьмяшчаліся зусім ня ўзоры «сацрэалізму». Былі там і паэтычныя экзэрсісы, што мелі нейкае дачыненьне да эротыкі, і абсалютна бяскрыўдныя практыкаваньні ў «чарнільнай лірыцы», накшталт трыялету «Парыж ня бачыў я ніколі»:
Парыж ня бачыў я ніколі
І ад таго чарніла п'ю.
Сумую я аб сваёй долі:
Парыж ня бачыў я ніколі.
Бутэлька выпіта - даволі,
Сяджу на крэсьле і пяю:
Парыж ня бачыў я ніколі
І ад таго чарніла п'ю.
Але галоўнае: студэнты Наваполацкага палітэхнічнага інстытуту Вінцэсь Мудроў, Валеры Шлыкаў, старшаклясьнік Андрэй Грабаў і іхнія сябры казалі ў сваіх вершах пра тое, аб чым шмат хто з масьцітых нашых літаратараў адважыўся сказаць на поўны голас толькі ў эпоху «гласности»: што «як раней мужык наш мае ўсё ў плямах сонца», што загналі ў кут і дабіваюць мову...
Размаўляю па-беларуску...
Як у трамваі глядзяць на зайца,
Так глядзяць на мяне этрускі
Ад Асьвеі да Лунінца.
Жыцьцё паэтаў «Блакітнага ліхтара» склалася па-рознаму. Трагічнай загадкаю застаецца сьмерць у каравуле, на службе ў Савецкай Арміі, Андрэя Грабава, бадай, самага таленавітага, які ў восьмай клясе пісаў:
Рушу па Беларусі... У небе маланка палае.
Пад прыгнётам усходнім стогне наша зямля.
Песьні жальбы лунаюць ад краю да краю...
Аднак:
Але хутка - ходзяць чуткі -
Паўстане моладзі атрад.
У выдавецтве «Мастацкая літаратура» нарэшце выходзіць кніга прозы Вінцэся Мудрова. Колькі разоў зьяўляліся ў рэспубліканскай пэрыёдыцы вершы Валерыя Шлыкава. А нехта горка смуткуе аб сваім удзеле ў альманаху, які перашкодзіў зрабіць партыйную кар'еру...
Спадзяюся, што «Блакітны ліхтар» дачакаецца свайго дасьледніка. Гаворка, вядома, не пра літаратуразнаўцаў у цывільным, што бачылі крамолу ня толькі ў радку «бруд кастрычніцкіх дарог», але і ў самой беларускай мове, якая мусіла ўжо ціха сканаць і раптам - ні з пушчы, ні з поля! - ня дзе-небудзь, а ў індустрыяльна інтэрнацыянальным Наваполацку на ёй пачынае складаць шкодніцкія вершыкі ледзь не дзясятак гарадзкіх хлапчукоў.
Але мушу астудзіць запал тых, каму заманулася пагрузіцца ў сьвет думак і вобразаў наваполацкага самвыдаву пачатку 70-х. З часоў ягонага разгрому ён даступны адно крытыкам з вайсковымі званьнямі...
Наступніцы «Блакітнага ліхтара», «Мілавіцы», пашанцавала болей. Машынапісны альманах, выдаваны ў сярэдзіне 70-х гадоў купкаю студэнтаў гістарычнага факультэту БДУ, у бяздонныя сутарэньні ўсемагутнага ведамства ня трапіў. Зрэшты, фатакопіі кожнага зь пяці нумароў у адпаведных тэчках бясспрэчна ляжаць: трапіўшы ў рукі факультэтаўскіх камсамольскіх актывістаў, «Мілавіца» зьнікала падазрона надоўга - ведаю не па чутках, бо меў гонар належаць да яе выдаўцоў.
На маім пісьмовым стале трэці нумар альманаху, які адкрываецца вершам Ігара Чарняўскага «На сьмерць Бэма» (па матывах жалобнай рапсодыі Чэслава Немэна на вершы Цыпрыяна Норвіда).
А міг сумленьня сьпіць,
Царуе тут віно.
Ну хто гэта глядзіць
У цёмнае вакно?..
Гэта радкі з баляды Генадзя Кулажанкі, які не вярнуўся з Афганістану. А вось страфа зь верша «Супраціўленьне матэрыялаў» Юрася Бандаровіча:
Калі лічыць чарговы стаў вар'ят
Сябе героем, ўзяўшы ўладу ў рукі,
Напомніце яму пра супрамат -
Бо ёсьць такая мудрая навука.
Мне хочацца працягваць цытаваньне - і вершаў Эдварда Зайкоўскага, і міні-эсэ пра піваізм (ад слова «піва»), і, далібог, сьмешнага аддзелу сатыры й гумару, і «псыхалягічна-фізыялягічнай» драмы «Гліст-нігіліст»...
Дык ці справядлівая «пашыраная думка», калі, прынамсі два самвыдавецкія літаратурныя альманахі, два правобразы цяперашніх «Літаратуры», «Ксэраксу Беларускага» ды іншых сёньняшніх і будучых падобных выданьняў, мы ў тую ціхую Варфаламееўскую ноч 70-х гадоў усё ж мелі?
Беларуская літаратурная эміграцыя.
У выдавецтве «Мастацкая літаратура» я быў рэдактарам анталёгіі заакіянскай паэзіі. Памятаю, у адным інтэрвію празьмерна захоплена казаў, што гэта - сапраўдная паэтычная Атлянтыда, якая ўсплывае з прадоньня забыцьця, - са сваімі горнымі вяршынямі й пласкагор'ямі, зь вялікімі талентамі й сьціплымі сумленнымі працаўнікамі.
Але ж, апрача паэзіі, у беларускай эмігранцкай літаратуры йснуе й багатая проза, у прыватнасьці, мэмуарная. Нават пасьля «Архіпэлягу Гулагу» моцна ўражвае выдадзеная ў ЗША кніга Аўгена Калубовіча «На крыжовай дарозе». Чаго вартыя хоць бы старонкі, што апавядаюць, як у разгар рэпрэсіяў увязьненыя беларускія інтэлігенты ствараюць у камэры менскае турмы новую «сталінскую» канстытуцыю рэспублікі.
«Дзяржава мае назоў БССР: Будуйце Самі Сваё Рабства. Ганаровае права мець грамадзянства БССР належыць дзьвюм катэгорыям ейных жыхароў: тым, хто ўжо арыштаваны, і тым, хто будзе арыштаваны. Дзяржава ўрачыста гарантуе: права на працу - у вынайдзеных Леніным і Сталіным для росквіту сацыялістычнага грамадзтва канцэнтрацыйных лягерох; права на адпачынак - у спэцыяльна абсталяваных дамох адпачынку, якія капіталістычная прапаганда называе турмамі; права на сьмерць - ад кулі ў патыліцу...»
Літаратурны мэтар нашае гадоўлі цалкам паважна кажа з «блакітнага экрану», што мы ўжо памахалі ручкаю «жизни во лжи». Значыцца, ужо ня хлусіць нам «Правда»? Значыцца, ня хлусіць ЦТ, аддадзенае на кармленьне Л. Краўчанку, аднагалосна выключанаму днямі са свайго творчага саюзу калегамі па маскоўскай журналісцкай арганізацыі?
Значыцца, можна без уздрыгу ўспомніць студзень, падзеі ў Летуве. Там гінулі ад куляў бяззбройныя людзі, а на экранах сьпявалі аголеныя прыгажуні ды йшло нізкапробнае, замяшанае на самых прымітыўных страсьцях «Аляксандар-шоў».
Памятаю, уключыў тэлевізар у надзеі злавіць няўлоўную ў тыя дні праграму ТСН і ўбачыў мардаваротаў у чорных камбінэзонах, якія, зьмятаючы ўсё на сваім шляху, несьліся па лесьвічных пралётах. Першая думка: штурм летувіскага парляманту! І раптам на экран выплыў месяцападобны, зь вясёлаю ўхмылкаю твар куміра ахвіцэрскіх жонак Сашы Масьлякова. Аказваецца, гэта толькі шоў, прысьвечанае сьмелым і мужным хлопцам - «нашым».
Польскі афарыст Станіслаў Ежы Лец раіў: «Памыляйцеся калектыўна!» Вяртацца да праўды таксама больш надзейна й бясьпечна гуртам.
Улаўраны сацрэаліст паведаміў нам, што мы ўжо апынуліся ў «жизни без лжи».
Так і жывем.
Ура!
Красавік, 1991 г.