Дожджык быў малы і радкавы, але калі парывамі налятаў вецер, то невялікія і рэдкія кроплі секлі ў твар, як шротам.
«Настаў каўнер»,— здзекаваўся над сабою Баран. Ён з паўгадзіны назад выскачыў з кватэры толькі ў пінжаку, а жонка наўздагон крыкнула, хоць перад гэтым яны і пасварыліся, каб апрануў плашч, бо на дварэ дождж.
Сапраўды, ён адразу трапіў пад дождж, хоць сабе і невялікі, і неяк раптам астыў. Сварку ён лічыў ужо дробязнай, каяўся, што нагрубіў жонцы. Ды што — не варочацца ж назад! Трэба мець сваю лінію і не адступацца ад яе.
Ужо змяркалася, бо колькі таго дня восенню? Калі б не гэты назойлівы дожджык або хаця каб плашч і капялюш, можна было б гадзіны дзве паснаваць па вуліцы — і ўсё стала б на месца. А так... Ён успомніў, што можна пакатацца. Звярнуў да трамвая — куды бліжэй. Сеў на той, што падышоў першы — яму было ўсё роўна, куды ехаць. Сядзеў пры акне і стараўся ні аб чым не думаць, пазіраў на рэдкіх прахожых, на бясконцую плынь машын, ды думкі ўсё роўна круціліся каля аднаго. «Каб было хоць за што... Ёй ніколі не дагодзіш. Хай ідзе ўсё як найлепш,— яна знойдзе да чаго прычапіцца. Як ліхі начальнік... То была цесная кватэра, то мала прыносіў грошай, то не хадзіў з ёю нікуды, то не памагаў гадаваць дзяцей, то пасылаў многа грошай сваім бацькам. І не дурная ж баба, а ўсё выпорвае нейкую дрэнь, не дае ні мне спакою, ні сабе... А мо ёй так весялей жыць? Можа... Толькі да д’ябла такую весялосць!»
Ён глянуў у заплаканую шыбу трамвая і здзівіўся— як далёка заехаў!
На наступным прыпынку ён злез з трамвая, пастаяў трохі, паглядзеў на непрыветлівае неба, якое, аднак, пачынала святлець, і накіраваўся да бліжэйшага кінатэатра. Ён часта так рабіў, калі быў не ў гуморы: прыходзіў у кіно, браў білет на абы-якую карціну, сядзеў дзве гадзіны, а пасля каб хто яго спытаў, пра што там і чыя карціна, ён не сказаў бы.
Гэты раз ён нават глянуў на шыльду — ішоў франка-іспанскі фільм «Новы Дон-Жуан». Хутка павінен быў пачацца сеанс, а каля касы стаяла ладная чарга. Без надзеі на тое, што білет яшчэ можна дастаць, Баран стаў у чаргу.
За ім адразу спынілася жанчына, ён нават не азірнуўся, але яна сказала ціха:
— Каму лішні білецік?
Баран адразу павярнуўся да яе.
— На які сеанс?
— На гэты...
Да яе падступіла некалькі чалавек, але Баран сказаў:
— Білет бяру я,— І звярнуўся да жанчыны: — Колькі вам?
— Дваццаць капеек.
Ён трымаў у руцэ рубель, а ў яе не аказалася рэшты. Тады ён пайшоў да касы, але ля акенца была такая цесната, што ў яго не хапіла смеласці лезці туды. На шчасце ён заўважыў, як у чарзе дзве дзяўчыны падлічвалі дробныя грошы, і папрасіў іх размяняць рубель.
Потым ён аддаў жанчыне тыя дваццаць капеек і ўзяў у яе білет. «2 рад, 9 месца»,— прачытаў ён на білеце. Звычайна ён любіў сядзець ззаду, а тут такая павага — другі рад. Ды што? Вочы ў яго пакуль што свяцілі няблага, можна глядзець і з апошняга, і з першага рада.
Захацелася піць, ён падумаў пра буфет, але празвінеў званок, і трэба было ісці ў залу.
Мітусня, гоман, стук і скрып крэслаў, тупат ног. Чапляючыся за чужыя калені, Баран урэшце дабраўся да свайго месца. Справа ад яго сядзеў пажылы мужчына, злева месца яшчэ пуставала. Але вось прабіраецца невысокая, апранутая ў шэрае габардзінавае паліто жанчына, спыняецца ля яго, глядзіць у свой білет і садзіцца побач. Толькі цяпер Баран зразумеў, што гэта тая самая жанчына, якая прадала яму білет.
Святло доўга не гасла, ён пакруціўся на месцы, скоса некалькі разоў глянуў на суседку і сказаў, павярнуўшы да яе галаву:
— А ведаеце, каб не вы, я застаўся б без білета. Аб’яўляю вам за гэта падзяку.
Жанчына нешта адказала — ён не разабраў.
— Што, што вы сказалі?
— Без падзякі можна жыць...
— А без чаго нельга?
— Без грошай...
— Ясна... Таму вы і ўзялі другі рад,— паспрабаваў жартаваць Баран.
Святло пагасла.
— Вось вам і ясна,— пачуўся голас суседкі ўжо з цемры.
Баран нічога не адказаў — пачаўся часопіс, як правіла, нецікавы. За ім, без усякага перапынку, адразу фільм. Каляровы, з Фернандэлем — «Казімірам».
Спачатку Баран сядзеў спакойны, нават абыякавы, але патрохі фільм захапіў яго. Ён любіў гэтага дзівака Фернандэля, такога незайздроснага знешне, ды прывабнага і чалавечнага душой. А тут ён выступаў яшчэ ў такой незвычайнай для сябе ролі — слугі Дон-Жуана. Зганарэль — Фернандэль! Яны нават блізкія па прозвішчах! У тым месцы, дзе Зганарэль «праводзіў» паядынак пакрыўджаных мужоў, Баран проста канчаўся ад смеху, тупаў нагамі і хапаўся за жывот. Суседка злева некалькі разоў злёгку стукала яму рукою па плячы, але ён не сунімаўся.
Дзве гадзіны — усяго толькі дзве! Які жаль! Баран нехаця ўстаў са свайго месца, працёр вочы, разгледзеўся. Ён астаўся пасярод свайго рада адзін. Справа быў відзён яшчэ той высокі пажылы мужчына, яго сусед, злева жанчына ў шэрым асеннім паліто і ў яркай касынцы. Баран скіраваў улева. Ля дзвярэй, як звычайна утварыўся затор, і ён нечакана для сябе апынуўся побач з суседкай. Яна азірнулася і глянула на яго з усмешкай.
Яны выйшлі на двор.
І тут Баран адчуў у сабе нейкую смеласць. Ён без дазволу ўзяў яе пад руку і спытаў:
— У які вам бок?
Жанчына вызваліла руку.
— Дзякую, я пайду адна... Мне тут блізка...
— Ну што вы? — Баран адразу збавіў тон.— Я вас не пакрыўджу. Толькі правяду. Тым болей, што блізка.
Жанчына засмяялася:
— Хвалю за шчырасць.
— Я што думаю, тое і гавару...
— Ну, вы так смяяліся!
— А, сёння я насмяяўся. Даўно не меў такога свята... Дайце руку, а то я ў гэтай цемры згублюся.— Ён узяў яе пад руку, і яна болей не вырывалася.
Так яны і пайшлі. Дождж перастаў, хмараў на небе амаль не было, толькі часам праляціць якая адна, пацярусіць дробнымі кроплямі. Толькі вецер падняўся яшчэ большы. Ці не ён гэта разагнаў хмары, ачысціў неба?
Яны ішлі па гарадской ускраіне, якая нагадвала вёску: хаты, хаткі, агароды, сады, брэшуць сабакі на ланцугах, недзе нават заспяваў певень. І вуліца пясчаная, на калдобінах, без тратуараў. Ад дажджу пад нагамі слізка. Паабапал, як ганаровая варта, выстраіліся платы.
Перад доўгім аднапавярховым прысадзістым домам з двума ганкамі жанчына спынілася.
— Чаго вы сталі? — здзівіўся Баран.
— Я тут жыву...
— О, дык у вас вялікая хата.
— Як бачыце,— зусім сур’ёзна адказала жанчына.— Дзякую, што правялі, а то я баялася б.
Барану хацелася падпусціць ёй шпільку і сказаць што-небудзь такое: «Дык вы знарок узялі два білеты, каб знайсці праважатага?» — але яна сама апярэдзіла яго:
— Вы не падумайце, што я гандлюю білетамі. Проста так выйшла. Я ўзяла білет і на сваю суседку, не ведала, што яна ўжо бачыла гэты фільм. Давялося ісці адной і прадаваць лішні білет.
— Мала ж вы на ім зарабілі...
Так яны стаялі хвілін дзесяць, гаворачы абы-што. Ён бачыў, што яго новая знаёмая не надта спяшаецца дадому, але і не вядзе яго да ганка, дзе пад вялізнай таполяй стаяла ўкапаная ў зямлю лаўка.
Баран прыгледзеўся зблізку да сваёй суседкі. На выгляд ёй было пад сорак, мо трохі менш. Яна была моцная фігурай, грудастая, чарнявая, з буйным тварам, крыху гарбаносая, з вялікімі белымі зубамі і шырокім ротам. Нават рука яе была моцная, рабочая, з тоўстымі пальцамі і абрэзанымі да жывога пазногцямі.
— Нешта я не бачу ў вас манікюра.
— Бо цёмна...
— Пачакаем — павіднее.
— А што скажа жонка?
Баран раскрыў рот ад здзіўлення і наіўна спытаўся:
— А што, хіба відаць, што я жанаты?
— Пэўна ж, відаць...
— А па чым вы пазналі?
— Не скажу...
— Няпраўда. Я заядлы халасцяк. І буду ім да самай смерці,— стараючыся збіцца на жартоўны тон, працягваў Баран. Але жарту .не выходзіла, тон быў кіслы. А мо гэта было і лепш?
— Усе вы халасцякі ля чужое спадніцы,— перабіла яна грубавата.
— То што, мо паказаць пашпарт?
— Навошта? Відаць пана па халяўках.
— Значыць, верыце і так?
— А як жа! Адразу!
— Вось і добра! Мы хутка з вамі дамовімся. Ці не праўда?
— Я на вашай праўдзе не была,— сказала яна фразу, так пашыраную ў вёсцы.
— Ах, так? Ну, бывайце!
Ён па інерцыі падаў ёй руку. Яна моцна, па-мужчынску, зашчаміла яго пальцы ў сваёй далоні і спытала вінавата:
— Вы пакрыўдзіліся?
— Ды не...
Яны не стараліся разняць рукі — ні ён, ні яна.
— Вы не хочаце, каб я болей пабыў з вамі? — спытаў Баран, хоць думаў спытаць: «Вы хочаце, каб я застаўся з вамі?»
— Я так не сказала... Наадварот, з вамі мне весела.
— Гм...— Баран не ведаў, што сказаць. Яму прыемны быў гэты бясхітрасны камплімент.— Я з вамі таксама не паспеў засумаваць. Толькі што халаднавата.— І ён паглядзеў на неба, на шумлівую таполю, пад якой яны стаялі.
— А чаго ж вас пагнала раздзетага?
— Ды...— У яго чуць не зляцела з языка: «Жонка казала апрануцца, але я не паслухаў». Спахапіўся і працягваў пасля паўзы: — Думаў, што цёпла будзе.
Яна ўважліва глянула на яго, нібы нешта хацела разгледзець у паўзмроку.
— Гэта я вінавата, што вы змерзлі,— шчыра пашкадавала яна і нечакана пагладзіла яго руку. Ён прытуліў яе да грудзей, асцярожна дакрануўся вуснамі да яе шчакі. Пасля да вуснаў...
— Перш чым цалавацца, не грэх было б пазнаёміцца,— упікнула жанчына. Але вам, відаць, усё роўна з кім...
— Якраз і не. Я даўно хацеў у вас спытаць...
— Пытайце, хто вам не дае?
— Ну, дык скажыце, як ваша імя?
— Хіба гэта так цікава? — спрабавала яна адбівацца, але ён бачыў, што яна толькі адцягвае час.
— Пэўна ж, іначай не пытаў бы...
— Тады прыйдзецца сказаць. Зваць мяне Нюра. Нюра Нядзелька.
— Нядзелька? Ух, як звонка! Як песня жаўранка! А вось у мяне такое прозвішча, што вы ахнеце: Баран! Бэ-э-э, Баран. Але прашу мяне называць Баран.
— А што, вы пшэк?
— Ніякі я не пшэк, проста прывык.
— Не кажыце, цяпер многія так: Казёл, Баран, Бугай — сталі сябе на чужы лад называць. Абы не па-свойму.
— Я ім не суддзя... У кожнага свая галава...
Нюра Нядзелька нечакана зарагатала. Баран здзіўлена паглядзеў на яе.
— Чаго ты? Прабачце, чаго вы?
— Нічога.— Яна прыглушыла свой смех.— Можам і на «ты», я не сярдую. На «ты» неяк прасцей. Праўда?
— Давай на «ты». Заві мяне лепей Віктар.
— Няўжо Віктар? — Яна жахнулася і ўспляснула рукамі.— У, як я не люблю гэта імя! Не пераношу!
— Завошта ж?..
— Мой мужанёк зваўся Віктар...— Яна патупілася, сцяла вусны.
— Тады ясна,— азваўся Баран, хоць яму нічога не было ясна.
— Цяпер я з ім не жыву,— нехаця сказала Нюра.— А тут мне далі кватэру ад фабрыкі. Адзін пакойчык. Дом скора збіраюцца зносіць. А як ты жывеш? Дзе?
Баран, чырванеючы — гэта ён сам адчуваў — і заікаючыся, стаў прыдумваць сабе новую біяграфію. Ён не падумаў нават, навошта гэта яму, але нейкі інстынкт самаабароны патрабаваў ад яго паставіць шчыт на выпадак... Ён яшчэ не падумаў нават добра, на які выпадак.
Па тым, як чалавека слухаюць, можна зразумець, ці вераць яму. Барану здалося, што ў тым месцы, дзе ён гаварыў пра сваё халасцяцкае жыццё, пра інтэрнат ад радыёзавода, Нюра паглядзела на яго з ледзь прыкметнаю едкай усмешкай, якая нібы гаварыла: «Нешта многа халасцякоў развялося, а вось скажы, што хачу замуж — ураз разгубяцца, нідзе нікога не знойдзеш».
Таму пра сябе ён болей не заікаўся, зноў вярнуў Нюру да яе мінулага, якім яна, відаць, жыла і якое прасілася на язык. Яна ўсё гаварыла, а ён некалькі разоў ціхенька пазяхнуў, некалькі разоў зірнуў на гадзіннік — час позні. Але яму непрыемна было перабіваць чалавека — хай яму стане пасля гэтага лягчэй на сэрцы.
— А колькі гадзін? — урэшце на паўслове спынілася Нюра.— Я цябе, здаецца, загаварыла.
Ён маўчаў, не мог асмеліцца сказаць ёй «бывай», бо бачыў, што яна чакае не гэтага бяздушнага «бывай», а нечага большага — ну, хоць бы нейкай надзеі на новую сустрэчу. А ён адчуваў, што не можа падараваць ёй гэтай надзеі, не можа сказаць «прыйду», а пасля не прыйсці, бо калі ён даваў каму-небудзь слова, то ўжо цвёрда.
— Я пайду дадому, Нюра... Бывай...
— Бывай, што ж...
Твар яе быў сумны, а на вачах, як яму здалося, бліснулі слёзы.
* * *
Чым болей часу праходзіла ад той сустрэчы, тым усё больш думаў аб ёй Баран. Нюра Нядзелька стаяла ў яго перад вачыма, сумная, адзінокая, пакрыўджаная... А яна нічуць не горшая за іншых, што жывуць нармальным чалавечым жыццём, якім хапае ўсяго: шчасця, дастатку, клопату, мужа, дзяцей.
І чым болей ён думаў, тым болей пераконваўся, што зрабіў не па-мужчынску. Ён проста збаяўся... Ну, ужо можна было дараваць яму такое тады, калі яшчэ хадзіў нежанаты, калі не разумеў усёй складанасці і прастаты інтымных адносін. Можна было дараваць той выпадак, калі ён аднойчы праводзіў з вечарынкі дзяўчыну, яна запрасіла яго да сябе, была адна дома, і ён правёў з ёю ўсю ноч, але паміж імі не адбылося ніякай блізкасці, хоць ён разумеў, што дзяўчына знарок паклікала яго для гэтага. Нешта падобнае здарылася трохі пазней, ужо ў арміі, калі да яго заляцалася замужняя жанчына з іх гарнізоннай бібліятэкі. Аднойчы яна запрасіла яго да сябе на кватэру — нібыта паправіць радыёпрыёмнік, бо яна ведала, што Баран радыёаматар. Аказалася, што дома нікога не было, муж паехаў у камандзіроўку. Пасля яна пачаставала яго гарэлкай, ён трохі захмялеў, яна цалавала яго, як цалуюць любімага пасля доўгай разлукі, але Баран не страціў галавы і вырваўся з яе гарачых абдымкаў. V
Другі на яго месцы мог бы выхваляцца лёгкімі перамогамі, а ён не хацеў дазваляць сабе такой раскошы. Блізкасць з жанчынай яго да многага абавязвала, ён быў надта яшчэ наіўны і несапсуты, каб глядзець на такую справу інакш. Да такой думкі прывучылі яго і дзесяць год, сумленна пражытыя з жонкай. Здрады ён не разумеў, не ведаў, і яна не была яму патрэбнай.
Але цяпер чамусьці ён глянуў на ўсё гэта інакш. Што ён траціць? Сумленне? Вернасць? Многіх лічаць сумленнымі толькі таму, што не ведаюць іх грахоў. Урэшце, усё роўна. Надта сумленных часта называюць дурнямі. І гэта вельмі блізка да праўды. Не грэх хадзіць у дурнях пасля дваццаці, але пасля трыццаці... Трэба зведаць усё — і тое, што дазволена, і тое, што не. Асабліва тое, што не...
Не, такога выпадку ў яго жыцці можа не надарыцца. Ды ўрэшце, трэба быць больш цікаўным. Інакш прасунешся па жыцці, прамінеш многа чаго добрага, што варта бачыць і паспытаць.
...Аднойчы заместа вячэрняга тэхнікума, дзе Баран займаўся на трэцім курсе, ён павярнуў у другую дарогу — туды, дзе на ўскраіне горада пад вялізнай таполяй стаяў драўляны дом з двума ганкамі на вуліцу.
Ён ехаў трамваем, пасля ішоў — і ўсё баяўся сустрэць каго-небудзь знаёмага, бо яму здавалася, што нават і незнаёмыя па яго твары, па вачах бачаць, што ён ідзе не дадому, не да свае сям’і, а да чужое жанчыны, а чаго ідзе — усім вядома... Але страх яго быў дарэмны. Шоры ён не застаў дома. Няйначай, працавала на начной змене.
Адышоўшыся трохі ад дома, да якога ён краўся, як злодзей, Баран уздыхнуў на поўныя грудзі і падзякаваў богу, што яе не было. Невядомае, тое, што палохала і цягнула ў адзін і той жа час, аддалялася. Сумленне яго засталося чыстае...
Але праз колькі дзён ён другі раз пайшоў на тую самую вуліцу. Наставіўшы каўнер плашча і насунуўшы на вочы капялюш, са страхам, якога даўно не даводзілася адчуваць, Баран асцярожна дыбаў па дарозе, у думках просячы ўсявышняга, каб хаця не спаткаўся яму хто знаёмы. Недалёка ад гэтай вуліцы ён жыў калісьці пасля дэмабілізацыі, наймаў пакойчык у аднаго ўласніка, і яго маглі тут пазнаць.
Вось нехта ідзе... Здаецца, якраз як іхні бухгалтар... Не, проста ў страха-вочы вялікія... Справа дом, злева дом, свецяцца вокны, за фіранкамі цені.
І раптам звонкі, прарэзлівы дзіцячы крык:
— Папа, куды ты? Па-па!..
Як бізуном сцёбануў яго па сэрцы гэты голас, нібы скіраваны якраз яму, а не нейкаму там другому тату. Ён нават адчуў, як плечы ў яго раптам узмакрэлі ад поту, а ногі ў каленях задрыжалі.
Але ўжо праз хвіліну ён аблаяў сябе і знарок спаважна і смела адчыніў весніцы і ўвайшоў у двор. Яе акно свяцілася!
Ён узышоў на драўляныя прыступкі ганка, аддыхаўся і пастукаў. Пачакаў хвіліну. За акном была цішыня. Тады ён пастукаў мацней. І вось крокі. Прыўзняўся ражок фіранкі, мільгануў нечы твар, зноў ражок апусціўся. Тады ў сенцах бразнула клямка, пачуўся стук зашчапкі, затупалі хуткія крокі назад.
Ён увайшоў у цесныя сенцы-кухню і першае, што ўбачыў праз шыбу ў дзвярах пакоя,— гэта як Нюра хавалася пад коўдру. Ён усміхнуўся сам сабе, зашчапіў дзверы на кручок і ўвайшоў у пакойчык. Справа— печка і ложак, злева — кухонны столік, канапа, яшчэ столік з кніжкамі, невялічкай радыёлай, з фатаграфіямі нейкіх сямейных, нейкіх дзяўчат, а проста перад сабою ўбачыў у люстэрку шафы самога сябе: высокага, крыху сутулага, з незнаёмай усмешкай на твары, з бліскучымі цёмнымі вачыма.
— Добры вечар. Ты што, хворая?
Яна пазірала на яго з-пад коўдры з нейкім недаверам, нібы бачыла нешта страшнае.
— Гэта ты прыйшоў? — Яна ўрэшце ўсміхнулася.— Ніколі б не падумала.
— Ясна, калі не чакала, то і не рада.
— А мо і чакала!.. Сядай, чаго стаіш?
Ён азірнуўся навокал, зняў толькі капялюш і сеў на ложак.
Яна пасунулася да сцяны.
— А ты сёння не ў пінжаку. Скідай плашч, чаго ты?
— Не, я на хвілінку. Зайшоў паглядзець...
— Я тут чытала ды трохі заснула. Чую, нехта стукае... Мне на начную змену, на адзінаццаць.
— А я думаў, ты хворая.
— Не...
— Затое я хворы. Чуеш, які катар?
— Дык чаго ж ты хворы ходзіш? Трэба ляжаць.
— Бач, не ўлежаў... А калі ў цябе выхадны?
— Выхадны? — Яна ўважліва глянула на яго, пасля дастала рукі з-пад коўдры і пачала лічыць на пальцах: — Аўторак, серада, чацвер, пятніца... У суботу і ў нядзелю.
Ён пазіраў на яе аголеныя дужыя рукі, і яму хацелася іх пагладзіць.
— Чакай у суботу. Добра? Гадзін у сем...
Ён устаў, забраў з канапы свой капялюш.
— Чаго ты так спяшыш? Пабудзь, Віцька.
— Не ўгаворвай. Я сёння хворы. Яшчэ табе перадам грыпу.
Ён палез у кішэню, з запісной кніжкі выняў пяцёрку і паклаў на столік з кнігамі і радыёлай.
— Возьмеш якога-небудзь напітку.
— Навошта ты! У мяне ёсць грошы.— Яна села на ложку, прыкрываючы грудзі коўдрай.
— Перастань.— Ён падышоў да яе, узяў за адкрытае плячо.— У цябе тэмпература, ці што?
— Невядома, у каго тэмпература...— І асцярожна вызваліла плячо.— Ніякіх грошай мне не трэба.
...Субота... Вечар... Ці варта? Ці добра гэта? Ён ізноў ідзе да яе. Тыя ж платы, агароды, хаты, як у вёсцы, вузкая вуліца без тратуараў... Нехта ідзе насустрач. Здаецца, чужы, незнаёмы... Добра, добра... Вось той дом. Свецяцца вокны. Ён узыходзіць на ганак, стукае ў шыбу, прыслухоўваецца. За акном як бы гоман, пасля крокі. Нават не ўзнялася фіранка, нават не спыталі хто? Бразнула зашчапка...
Ён пераступае парог у сенцы-кухню і краем вока ўжо бачыць, што яна не адна.
— Добры вечар.
— Добры вечар...
— Знаёмцеся... Гэта мае суседкі... А гэта мой знаёмы...
Ён ішоў і думаў зусім пра другое — як яна будзе чакаць яго, як будзе рада, як кінецца яму на шыю. На стале ўсё гатова... Не, ніколі так не будзе, як думаеш. Яму цяпер хацелася плюнуць, павярнуцца і пайсці, але на гэта трэба было мець больш рашучасці, чым на тое, каб застацца. Не то што ён разгубіўся пад позіркамі гэтых жанчын ці дзяўчат, бог іх ведае — з выгляду яны былі адных год з Нюрай,— але расчараванне ў сваіх нядаўніх уяўленнях аб гэтай хвіліне сапсавала яму настрой. Аднак трэба было неяк трымацца і не паказваць гэтага расчаравання.
— Што ў вас у гэтым доме — жаночы манастыр? — асмеліўся нарэшце Баран.— Каб я ведаў, то адзін таксама не ішоў бы.
— А чаму ж ты, Нюрка, не сказала чалавеку? — спыталася ў Нюры чарнявая шчуплая Ліда, якая сядзела на канапе з кніжкай у руках.— Было б весялей.
— Што я вам — бюро добрых паслуг? — сярдзіта сказала Нюра. Яна прыняла з рук у Барана плашч і капялюш і павесіла на цвіку ля печкі.
— Маладзец, Нюрка, так ёй і трэба,— умяшалася бялявая круглатварая і поўная Жэня.— Чакае, пакуль шчасце з неба зваліцца. Хай сама шукае.
— Добра табе гаварыць, калі ты ўмееш шукаць, — з крыўдай, відаць, робленай, адказала чарнявая Ліда.
— Мне няма вельмі чым хваліцца. Ты лепш вучыся ў Нюркі. Вазьмі два білеты і ідзі ў кіно...
Яны ўсе трое зарагаталі, падміргваючы і пераглядваючыся між сабою. Баран зразумеў, што ў іх няма паміж сабой ніякіх сакрэтаў, і зарагатаў таксама.
Напружанне і няёмкасць першай хвіліны прайшлі, Баран адчуў сябе спакойна. Размова была лёгкай, пераскаквала з аднаго прадмета на другі, круцілася каля тэмы, якая, відаць, была бліжэй за ўсё гэтым яшчэ не страціўшым надзеі на асабістае шчасце жанчынам: знайсці добрага мужыка, хоць і небагатага, хоць і немаладога, абы сумленнага, каб не п’яніцу, не якога-небудзь падманшчыка. Пасля перайшлі на другое, не менш важнае: ці не пара вячэраць? І ці не раскашэліцца часам Нюрка, не паставіць на знаёмства паўлітроўку?
Нюра аднеквалася — мо жартам, мо ўсур’ёз, мо хацела, каб госці хутчэй разышліся, але цягнула доўга, усё падпускаючы шпількі то адной, то другой сваёй суседцы, а тыя не шкадавалі вострых слоўцаў ёй у адказ. Сяды-тады знаходзіў шчыліну ў іх гутарцы і Баран і ўстаўляў што-небудзь сваё.
Урэшце Нюра здалася: пачала расчышчаць месца на століку і насіць з кухні-сенцаў прыгатаваную загадзя закуску. Апошняй з’явілася на стале пляшка.
— Бачыце, яе не падварушы — нічога не будзе,— кіўнула на застаўлены стол Ліда.— Мы-то яе ўжо ведаем... Ды і вас не шкодзіла б...— шматзначна сказала яна да Барана.
— Я якраз перад зарплатай,— паспрабаваў ён адбівацца, адчуваючы няёмкасць, што не прыйшоў у кампанію са сваім паўлітрам, як сапраўдны кавалер, а ў падрабязнасці гэтага вечара не хацеў яе ўводзіць.
— А пасля зарплаты скажаце — жонка забрала,— выпаліла Ліда і нават сумелася: ці не занадта востра?
Баран не чакаў удару з гэтага боку, яму адразу заняло дух, а потым ужо ён знайшоў у сабе сілы зрабіць нявінную ўсмешку і абыякава адказаць:
— Не, мая мне заўсёды дае з зарплаты пяцёрку на дзяўчат...
— Вам пашанцавала!
— Пэўна ж, вы на яе месцы гэтак не зрабілі б.
— О не, я не выпусціла б вас са сваіх рук,— сказала яна з такім прыціскам, што адчулася: гаворыць яна праўду. Гэтая не выпусціла б!
— Пра што гэта вы? — спытала Нюра, якая ўсё яшчэ хадзіла сюды-туды, носячы то соль, то відэльцы, то яшчэ што.
— Ай, тут Лідка ў чалавека хоча пашпарт праверыць. Я думаю, што гэтым ты павінна заняцца, а не яна,— са схаваным смехам сказала Жэня.
Баран ужо заўважыў, што яна часта паглядвае на яго і апускае вочы, калі ён зірне ёй у твар. Але што тут такога?
Ліда была, відаць, не такая, каб застацца ў даўгу ці слухаць чужыя парады.
— Пашпарт ні пры чым. Асноўнае — сумленне. Калі яго няма, то ніякі пашпарт не заменіць.
— Гэта праўда,— згадзілася Жэня,— у наш век замяніцеляў недадумаліся зрабіць замену такое простае рэчы. Унясі рацыяналізатарскую прапанову, чаго там?
— Хопіць вам, дзеўкі, зубаскаліць. За стол! — загадала Нюра.
Яна была ў чырвонай сукенцы, мо трохі цеснаватай на яе. Барану здалося, што фігурай яна выглядае маладзейшай, чым з твару, хоць сёння бровы і вейкі ў яе былі падведзены, на вуснах чырванела памада, а на шчоках прыкметны былі сляды пудры.
Сталі рассаджвацца, але за столік можна было сесці толькі траім, а куды ж чацвёртага? Тады Баран унёс «рацыяналізатарскую прапанову»: усім сесці на канапе, а заместа стала ссунуць дзве табурэткі. Так і зрабілі.
Баран сеў паміж Лідай і Нюрай, Жэня сядзела крайняя злева.
Дзяўчаты пілі слаба. Жэня скардзілася, што ў яе павышаны ціск. Ліда сказала, што ў яе сэрца, а Нюра не скардзілася ні на што, але піла таксама асцярожна. Затое ўсе трое насядалі на Барана.
— Бачу, што людзей з вас не выйдзе,— жартаваў Баран.— З выгляду такія кабеты, а піць не могуць... А хто з вас курыць? Ніхто? Ну, куды мяне занясло? І праўда, манастыр. А як наконт танцаў?
Думка пра танцы ўсім спадабалася. Прынялі ўсю пасуду, табурэткі і сталі танцаваць пад радыёлу. Баран някепска танцаваў. Шкада вельмі, што тут нельга было добра разгарнуцца.
Я люблю тебя, жизнь,
Что само по себе и не ново...—
спяваў моцны барытон, і дзве пары, стукаючыся локцямі, танцавалі ў цесным пакоіку, забыўшы пра час і пра свае будзённыя клопаты. Ім было весела, і гэта галоўнае.
Я люблю тебя, жизнь,
И хочу, чтобы лучше ты стала...—
выводзіла радыёла, і хто з тых, што тут цяпер танцавалі, не падпісаўся б пад такімі словамі? Хоць ім было і весела, але яны хацелі, каб было весялей!
...У той вечар Баран дадому прыйшоў позна. Дзеці і жонка ўжо даўно спалі.
Ён дастаў з шафы ў сцяне запасную коўдру, падушку і лёг спаць на канапе, у другім пакоі. Сон доўга не прыходзіў. Малюнкі сённяшняга вечара да таго былі свежыя і яркія, што не давалі спакою яго стомленай галаве. Варта было заплюшчыць вочы, як ён зноў бачыў усё тое, што адбылося з ім нядаўна, хаатычна нагрувашчанае адно на другое, без парадку і паслядоўнасці. Здаецца, ён адчувае побач яе, раздзетую, гарачую, галодную на мужчынскую ласку, чуе яе дыханне. Пасля... чуе яе гнеўны, поўны крыўды голас: «Дык ты жанаты? А чаму ты не сказаў мне гэта раней, перад усім, што цяпер здарылася? Чаму?»
Што было яму казаць? Ён маўчаў. А яна ўсё гаварыла, вылівала сваю крыўду на жыццё, на свайго былога мужа, на свой лёс, плакала, тулілася да яго і цалавала.
«Ах, якая я дурная, якая дурная! Я ж думала, што хоць цяпер знайшла сваё шчасце, што вось за мае пакуты бог пасылае мне чалавека, з якім мне лёгка будзе ў жыцці, ажно на табе... Што мне цяпер рабіць? Што? Скажы, ты ж мужчына? Што ты рабіў бы цяпер на маім месцы? »
«Тое, што і ты цяпер робіш».
«Што, плакаў бы? Ці прагнаў бы цябе зараз жа адгэтуль, абліўшы памыямі? Ты думаеш, гэтага не заслужыў? Ты падмануў мяне, як...»
«Няўжо ты такая наіўная? Табе хутка сорак, здаецца...»
«Не важна колькі. Ты падманшчык... Як гэта цяжка... Я табе так паверыла... Чамусьці нікому дагэтуль не верыла, а вось табе — адразу. Нешта ў цябе такое ёсць. Да цябе я адразу адчула давер. З таго першага вечара... Ты не быў такі нахабны, як другія. Нават не папрасіўся зайсці да мяне. І пайшоў, нічога не сказаўшы, не паабяцаўшы. Я думала, што ты ўжо ніколі болей не прыйдзеш. І так была здзіўлена, што не ведала, што і рабіць...»
«І запрасіла чужых дзяўчат? Ці яны самі здагадаліся?»
«Запрасіла... У нас няма ніякіх сакрэтаў. Гора і радасць мы дзелім паміж сабою. Што нам застаецца? Ведаеш, у Лідкі быў муж, як і ў мяне. Кінуў. Ужо даўно. У яе расце сын. Ужо вялікі, вучыцца ў тэхнікуме. А Жэня адна ўсё жыццё. Думаеш, ёй весела?»
«А яна нішто сабе кабета...»
«Як табе не сорамна? Я не думала, што ты такі ліс».
«Чаго ты яшчэ пра мяне не думала? Што я не анёлак? »
«Цяпер мне ўсё роўна, хто ты...»
* * *
Дарога да яе дома ўжо не здавалася такой доўгай і страшнай. Праз які месяц Баран пераканаўся, што ў вялікім горадзе чалавек як у пушчы. Наадварот, там хутчэй спаткаеш чалавека, чым тут знаёмага. Ён ужо добра асвоіў свой маршрут, ехаў і ішоў смела, часам толькі па звычцы прыглядаўся да людзей, якія трапляліся яму насустрач. Перамяніўся і ён сам. Стаў крыклівы дома, менш бавіўся з дзецьмі, астыў да жонкі.
Яна, здавалася, не заўважала яго перамены, толькі часам ён адчуваў на сабе яе дапытлівы позірк.
Замкнуўся ён і на рабоце — стаў менш гаварыць, мала смяяцца. Сустрэўшы знаёмага, больш слухаў, чым гаварыў сам. І адна і тая ж думка круцілася ўвесь час: «Вось ты глядзіш на мяне і лічыш, што я той самы Баран, якога ты ведаў раней. А я ўжо не той... Зусім не той...»
Яму рабілася агідна, крыўдна на кагосьці, і ён спяшаўся развітацца, абарваўшы чалавека на паўслове.
Часам прыходзіла ў галаву: а што, калі кінуць усё гэта? Прызнацца жонцы? Глупства! Толькі наробіць тарараму. Ёй жа не растлумачыш, як гэта было і з-за чаго...
І ўсё заставалася па-ранейшаму. Ён ішоў не на вячэрнія заняткі і ў бібліятэку рыхтаваць заданні, як гаварыў жонцы, а туды — да Нюры Нядзелькі.
...Яна гаварыла яму:
— Мілы Баранчык, ты праўда кучаравы, як баран. За гэта я цябе люблю... Не за гэта... Але люблю. Я даўно не любіла... Я і мужа не любіла, хоць пражыла з ім сем год. Проста ён мне перайшоў дарогу, таму мы і пажаніліся. Ён быў маладзейшы за мяне... Гаспадыня нас пажаніла, у якой я жыла на кватэры. Аднойчы знарок пакінула нас даглядаць дом, сама паехала з дзецьмі ў вёску, у госці. А ён прыйшоў з паўлітрам, спаіў мяне... Але і пасля таго ён мне мілы не стаў. Так усе сем гадоў і прамучылася... Дзяцей не было — мяне вінаваціў. Казаў: «Ты мне абрыдла, глядзець на цябе не хачу... Вось каб быў хлопчык... Ну, хоць бы і дзеўка. А то што я павінен рабіць?» Ён жа і не ведаў, чым заняцца. Ляжа і ляжыць, стогне, лаецца. За сем год ні адной кніжкі не прачытаў. А каб памагчы што — ніколі. Потым грошы перастаў аддаваць. Пасля патроху навучыўся піць, звязаўся з кампаніяй. І пайшло... Позна прыходзіў, а то і зусім не начаваў. Акажашся што — бяды не абабрацца. Потым і да бойкі дайшло. А раўнівы быў — такога пашукаць. Няйначай, судзіў ўсіх па сабе і думаў, што жонкі здраджваюць мужыкам за кожным вуглом з кожным сустрэчным мужчынам. Адзін раз з-за рэўнасці на мне сукенку парваў. Я ў райкоме працавала прыбіральшчыцай. Неяк прыйшоў п’яны, адразу накінуўся: ты сякая, ты такая, ты тут з кабялямі... Схапіў загрудкі, як ірвануў, дык у жмені і засталося ўсё, за што ўхапіўся... Лічы, новую сукенку зглуміў. І потым недзе так схаваў, што як у ваду ўпала. Відаць, пабаяўся, каб у суд не падала, каб не было доказаў...
Потым не стаў есці таго, што згатую. Прынясе кавалак кілбасы, хлеба, сядзе і жуе, не глядзіць на мяне, не гаворыць... Што за жыццё?.. Рашылася і кінула. Прыходзіў не раз, прасіў, умольваў... Не, хопіць. Напакутавалася я з табой. Жыві адзін, раскашайся... Хоць мне і цяпер не соладка, але што? Ніхто нада мною не стаіць, ніхто не панукае. Сама сабе — што хачу, тое і раблю. Вось новы год ідзе. Трэба маме падарунак паслаць — ужо цёплую хустку купіла. Пляменнікам і пляменніцам — цукерак давай, іх у мяне ні многа ні мала — пятнаццаць. Адну мяне бог дзеткамі абдзяліў. Здаецца, невядома што дала б, каб мець малое... Яшчэ выгадавала б... А так — адна.
Яна заўсёды многа гаварыла, і ён яе добра разумеў — чалавеку цяжка пераносіць адзіноту. Ён не перабіваў, слухаў, часам пытаў пра што-небудзь. Яму падабалася, што яна не распытвала яго ні аб чым, не лезла ў душу. Гэта добра, калі не распытваюць, тады самому хочацца расказаць — аб сабе, аб сваіх справах і думках. Ды ўрэшце, што ёй да таго, расказвае ён ці маўчыць? Ёй патрэбен чалавек, каб з ім можна было дзяліць у жыцці ўсё — гора і радасць. Ці не кожны жывы чалавек марыць аб гэтым? І калі ён знаходзіць сабе такога сябра — ён шчаслівы. Тут зусім простая арыфметыка...
З рэпрадуктара пачуўся бой гадзінніка. Баран узняў галаву над падушкай. Побач бялеў Нюрын твар, акаймаваны цёмнымі валасамі.
— Ты ўжо хочаш ісці? — Нюра абхапіла яго за шыю, прытуліла да грудзей.— Няўжо так позна?..—
І пасля паўзы: — Калі прыйдзеш?
— Як і дамовіліся. У пятніцу.— Ён уключыў святло, стаў апранацца.
— А калі мы з табой сходзім у кіно?
Ён стаяў над ложкам, прычэсваючы свае кучаравыя, ужо добра прарэджаныя гадамі валасы.
— Пацярпі, некалі сходзім.
— На святыя нігды?..
— Давай не псаваць лепш адно аднаму настрою. Ты ж ведаеш, што гэта не так проста, як сказаць. Вось лепш вазьмі... Дзецям на цукеркі.
Яна моўчкі ўзяла.
* * *
...Каб у яго спыталі, ці любіць ён Нюру, ён адказаў бы, што не, хутчэй шкадуе. Яго туды не цягнула, як некалі ў маладосці цягнула на спатканне. Ён ішоў да яе болей таму, што абяцаў прыйсці, ведаў, што яна яго чакае і будзе рада яго прыходу.
Рабіць чалавеку дабро — прыемна. Але красці ў аднаго і даваць другому... А тут нешта падобнае. Вось калі б раздаваць другім сваё ўласнае, тады іншая рэч... Дапусцім, яна стане з ім шчаслівай, калі ён кіне сваю сям’ю... А сям’я — жонка, дзеці,— ці застануцца шчаслівыя? А ён сам? Хіба стане ён шчаслівейшы, чым быў? Хіба будзе ён шчаслівы, ведаючы, што недзе там пакутуюць дзеці, растуць без бацькоўскай ласкі і спагады, без той бацькоўскай апекі, якая робіць іх дужымі і ўпэўненымі ў жыцці? А жонка? Хіба яму будзе соладка спацца, ведаючы, што недзе там яго былая жонка падлічвае капейкі, каб выкраіць са свае карэктарскае зарплаты на якое паліто дзецям ці на ласунак?
Навошта, навошта ўсё гэта?
Аднак прыходзіў назначаны вечар — і Баран садзіўся на свой нязменны трамвай, злазіў на знаёмым прыпынку, заходзіў у магазін, браў што-небудзь у кішэню і кіраваўся на ўскраіну — калі пешкі, а калі яшчэ адным трамваем.
Пад нагамі хлюпаў мокры набрынялы снег. Машыны абдавалі пешаходаў пырскамі бруднай вады і перацёртага ў радкаватую кашу снегу. Вясна наступала! Коўзаючыся і ледзь не падаючы на кожным кроку, Баран ішоў па вузкай вуліцы. Вось і той доўгі дом пад таполяю...
Агню ў яе акне не відаць. Баран узышоў на ганак, пастукаў у шыбу, пачакаў. Але фіранка не зварухнулася, ніхто не адазваўся. Што такое? Ён глянуў на гадзіннік. Роўна восем гадзін... Дастаў блакнот і аловак, напісаў у цемнаце: «Дзе ты прапала? Чакай заўтра. Віктар». Згарнуў паперку ў чатыры столкі і пашарыў вачыма па дзвярах, каб знайсці якую шчыліну. Знайшоў — каля самай клямкі быў кавалак выламанай фанеры. Ён прасунуў туды пальцы і абмацаў нейкую паперку. Дастаў, разгарнуў, але прачытаць не змог. Давялося ісці на вуліцу, пад ліхтар. Няўпэўнены, раскідзісты жаночы почырк, памылкі. Змест такі: «Віцька, я ў суседзяў на тэлевізары. Як прыйдзеш — пакліч. Нешта скажу. Н.»
Яму не хацелася ісці да тых суседзяў, але што зробіш? А мо пакласці на месца запіску і зрабіць выгляд, што яе нават не бачыў? Не, трэба паклікаць... Што яна можа такое сказаць?
Баран пайшоў на другі ганак. Дзверы былі адамкнёны, як у вёсцы. І яшчэ гэта азначала, што ў кватэры быў мужчына, гаспадар. Баран пашарыў рукою па дзвярах з сяней у хату і ледзь знайшоў клямку. Нюра ўжо стаяла ля дзвярэй, нібы ведала, што гэта ён і па яе. Яны пайшлі побач, яна ўзяла яго пад руку.
— Цікавая карціна... Я думала, ты мо не прыйдзеш... Знайшоў запіску?
— Каб не знайшоў, то ты мяне тут не ўбачыла б.
— Чаму? — насцярожылася Нюра.
Пакуль яна адмыкала дзверы, Баран маўчаў. Загаварыў, калі ўжо зайшлі ў пакой і ўключылі святло.
— Падумаў бы, што ты ўцякла ад мяне, заплакаў бы і пайшоў бы дадому.
Яна ўсміхнулася і падышла ўпрытык да яго.
— Ты мяне напалохаў... Сядай.
Перш чым сесці, ён выняў з кішэні пакункі і паклаў на стол. А потым пасадзіў побач Нюру.
— Чаму ты той раз не прыйшоў? Жонка не пусціла? — Яна гладзіла яго валасы, пазірала ў вочы.
Сёння яна была нейкая святочная, вясёлая і яшчэ невядома якая — толькі такою ён не бачыў яе ніколі. Нейкім унутраным святлом свяціліся яе вочы, ледзь прыкметная ўсмешка часам з’яўлялася на яе вуснах.
— Не жонка, а дзіця... Якраз захварэў меншы. Доктара выклікалі...
Яна задумалася. Пасля ўстала і падышла да печкі.
— Ты галодны?
— Як стары воўк.
Яна дастала з печы патэльню з салам і дамашняй кілбасою, міску залітых маслам аладак.
— Ой, як засохлі! Зубы паломім! — усклікнула яна.— Прымі са століка гэты вазон. І засцялі газеты.
Ён кінуўся памагаць, а з галавы не выходзіла: што ж яна скажа?
Калі ўсё было гатова, селі за стол. Ён наліў віно.
— За што вып’ем? — спытаў ён.
Яна схамянулася і перапытала:
— За што? — І раптам закрыла твар рукамі і заплакала.
Баран не ведаў, як яе супакоіць. Яна схілілася яму на грудзі, ён прытуліў яе да сябе.
— Мне ўсё не верыцца...— праз слёзы сказала яна.
— Што не верыцца?
— Што я шчаслівая...
— Шчаслівая? Дык чаго ж плакаць?
— Ад шчасця таксама плачуць...
— Супакойся... То вып’ем за тваё шчасце. Я рад...
Баран узяў чарку. Нюра выцерла хустачкай вочы, паправіла валасы. Яны чокнуліся. Баран так і не ведаў, за якое шчасце яны пілі, але пытаць усё не хацеў. Штосьці яго пачало бянтэжыць, нейкае адчуванне пракрадвалася ў яго сэрца, што ў гэтым яе шчасці ў нейкай меры замешаны і ён. Толькі ці будзе яно шчасцем і для яго, так як для Нюры?.. Яму зрабілася млосна.
Ён наліў яшчэ адну чарку.
— Дык ты не сказала...— урэшце не вытрымаў ён.
Яна апусціла галаву.
— Учора я была ў доктара. Ён сказаў, што я... Што ў мяне будзе... дзіця.
Баран сцяў зубы. Вось яно, яе шчасце!..
Нюра павольна ўзняла на яго вочы.
— А ты не рады?
— Як табе сказаць...— Баран задумаўся, пазіраў на поўную чарку, нібы не ведаючы, што з ёю рабіць.— Вып’ем за шчаслівых людзей. Да дна!
Але на душы ў яго пахаладзела. Не, цяпер да самае смерці не будзе ён мець спакою — ні днём, ні ноччу. Ох, як хацелася яму, каб усё стала так, як паўгода назад, каб ён быў для Нюры толькі выпадковы знаёмы...
Ды дарогі назад жыццё яшчэ не прыдумала.
1967 г.