Чалавек па натуры сваёй — шукальнік. Цягне яго невядомае і новае, таемнае і нязведанае. А калі да ўсяго чалавеку мінула нядаўна дваццаць гадоў, калі ён толькі яшчэ пераступіў парог свае сталасці? Тады чалавеку няма спакою...
Так было і з Валяй Калейнік, якая толькі што скончыла педагагічны тэхнікум і пачала працаваць у Падлясейскай школе. Дзесяцігодка для яе, яшчэ нявопытнай настаўніцы,— гэта нешта таемнае, нязведанае: новы калектыў, вялікі, незнаёмы, новыя абавязкі, шумлівая і такая мілая дзетвара. Што можа быць даражэй для маладой настаўніцы тае работы, да якой яна ў душы ўжо даўно рыхтавалася?
Першы ўрок у сваім трэцім класе Валя запомніць на ўсё жыццё. Яна глядзела на клас і бачыла дзяцей нібы ў нейкім марыве, не пазнавала свайго голасу — ён здаваўся ёй зусім чужы.
І яшчэ яна заўважыла, што не адчувае плыні часу, а калі ўрэшце зірнула на гадзіннік, то не паверыла вачам: урок канчаўся, а яна паспела толькі пазнаёміцца з вучнямі і распытаць, як яны правялі канікулы.
Валя не ўзрадавалася, што празвінеў званок. Яна хацела, каб урок яшчэ не канчаўся, бо толькі цяпер яна авалодала сваімі пачуццямі: прапала скаванасць, голас набыў натуральную сілу і звонкасць.
Два наступныя ўрокі Валя правяла больш упэўнена, але і яны патрабавалі ад настаўніцы ўсіх яе сіл.
Яна ішла дадому стомленая, але на сэрцы было спакойна: зроблены першыя крокі самастойнага жыцця, а гэта многае значыць.
Пакрысе ўляглася трывога, дзень за днём мацнела вера, што ўсё будзе добра. І паступова смешныя рабіліся тыя страхі, якія маляваліся ёй спачатку.
Цяпер Валя магла шырэй глянуць на свет, азірнуцца на тых, хто яе акружаў, пазнаёміцца з калектывам. А настаўнікі былі самыя розныя як па гадах, так і па выгляду. Адны падабаліся ёй менш, другія больш, да трэціх яна была абыякавай. Затое мужчыны пазіралі на яе з прыхаванай цікаўнасцю, а жанчыны і дзяўчаты — з лёгкім недаверам і паблажлівасцю. Існавала і нейкая нябачная мяжа паміж настаўнікамі старэйшых і малодшых класаў, якая перашкаджала сысціся бліжэй.
Аднойчы Валя прыйшла ў настаўніцкую раней за ўсіх. Яна агледзела сябе перад люстэркам, паправіла русыя, кучаравыя ад прыроды валасы, тужэй завязала паясок на тонкай таліі.
У гэты час дзверы адчыніліся, і ў пакой увайшоў рослы малады мужчына. Ён падышоў да доўгага стала, за якім звычайна сядзелі настаўнікі, і пачаў нечага шукаць.
— Ага,— мармытнуў ён сабе пад нос і з-пад стоса сшыткаў дастаў старую кніжку ў скураным карычневым пераплёце.
Можа, ён адчуў на сабе зацікаўлены позірк незнаёмай настаўніцы, бо павёў вачыма, не падымаючы галавы, глянуў спадылба на Валю. На нейкі момант рука яго з кнігай застыла.
— Вы, здаецца, да нас працаваць? — Твар яго на момант страціў выраз суровасці.
— Да вас,— нясмела адказала Валя.
— Ну што ж, жадаю поспехаў.
Валя, засаромеўшыся, падзякавала. Яна ведала, што гэта фізік, па прозвішчу Лукашык, што аб ім гавораць рознае, але ўвогуле ён чалавек неблагі і ў нейкай меры таямнічы, бо ні з кім не сябруе, ні да кога не ходзіць. Ёй было прыемна, што ён, такі сур’ёзны чалавек, заўважыў яе, зялёную настаўніцу, і пажадаў ёй поспехаў. Яна чакала, што Лукашык яшчэ што-небудзь спытае ў яе, але ён, зноў стаўшы суровым, паклаў кнігу ў тоўсты пацёрты партфель і ціха зачыніў за сабою дзверы, не сказаўшы болей ні слова.
Вечарам, ужо лежачы ў пасцелі, Валя ўспамінала сустрэчу ў настаўніцкай. Чым жа крануў яе гэты аскетычны з выгляду настаўнік? Нічога пэўнага Валя не магла сказаць, але яна адчувала ў гэтым чалавеку нешта такое, што прыцягвае да сябе, вабіць і разам з тым палохае. І яшчэ ёй здалося, што ён нешта тоіць у сабе і не хоча ні з кім падзяліцца сваёй таямніцай.
Работа забірала ўвесь вольны час. У Валі не хапала вопыту, каб выйсці з якога-небудзь недарэчнага тупіка, у які заводзіла жывая плынь практыкі. Валя часам траціла многа сілы там, дзе хапіла б адной не значнай, але разумнай меры. Ды Валя цешыла сябе тым, што праца яе не прападае дарма: дзеці палюбілі яе.
Лукашыка, таго настаўніка з суровым выразам твару, яна бачыла цяпер гады ў рады: іншы раз заставала яго ў настаўніцкай, часам спатыкала на вуліцы. Жыў ён пры самай школе і амаль нікуды не хадзіў.
Быў у вёсцы свой клуб, там у святы збіралася моладзь патанцаваць, паглядзець кіно. Прыходзілі туды і настаўнікі, асабліва часта на калгасныя сходы. Час быў бурны: на захадзе бразгала зброяй Германія. Нядаўна была разгромлена панская Польшча, нямецкія войскі тапталі палі Францыі, Галандыі, Бельгіі, высаджваліся ў Скандынавіі. Пахла дымам і порахам.
Але ўсё гэта, здавалася, зусім не цікавіла Лукашыка, і ён рэдка выходзіў са свае хаты. Іншы раз ён заставаўся толькі на заняткі фізічнага гуртка, які вёў як выкладчык фізікі. Стэфэнсан, Макферсан, Лавуазье, Ламаносаў, Папоў — вось хто былі яго куміры, якім ён пакланяўся і любіў. Гэтую сваю любоў ён перадаваў і дзецям. Асабліва цягнуў ён да сябе хлапчукоў, якія любілі глядзець, як ён упэўнена ставіць вопыт на беспадстаўнасць вечнага рухавіка ці дэманструе мадэль рухавіка ўнутранага згарання.
Казалі, што на ўроках Лукашыка пануе цішыня, ён ніколі не пераказвае падручніка, а дае новае, чаго ніколі не чулі дзеці.
За гэта і слыў ён сярод вучняў, ды і сярод людзей усёй вёскі вучоным чалавекам.
Такі быў гэты таямнічы Лукашык, і Валя ўсё часцей і часцей пачынала думаць аб ім.
А калі добра прыгледзецца, то нічога ў ім не было такога, што магло б зачараваць. Ён не вызначаўся ні прыгажосцю твару, ні стройнасцю фігуры. Гэта быў, здавалася, самы звычайны чалавек, але Валя бачыла ў ім нейкую ўнутраную сілу, якую ён стараўся не паказваць. Можа, гэта была нават не сіла, а затоенае ад людзей гора, ці, можа, слабасць, якую сарамліва хаваюць ад чужых вачэй.
Аднойчы ў нядзелю Валі заманулася адпачыць. Узяўшы з сабою першую кнігу «Ціхага Дона», яна загуменнямі пайшла ў лес, які пачынаўся адразу за вёскай.
Быў ласкавы асенні дзень. Па-летняму яшчэ цёплае сонца залаціла пажоўклае лісце бяроз, ветрык варушыў галіны, зрываючы паволі ліст за лістом.
Сям-там трапляліся грыбы. Вось яна чуць не наступіла на вялізны, з шакаладнаю шапкаю баравік, нагнулася, вырвала яго. Корань адразу ўвагнуўся пад пальцамі, хрупнуў — быў чарвівы. Валя разламала шапку — і тут былі чэрві. Яна шпурнула грыб на зямлю і пайшла. Пад нагамі шапацела лісце, патрэсквалі сухія галінкі, што ўсцілалі дол.
Яна доўга не магла знайсці сабе добрага месца: трапляўся то суцэльны цень, то пад нагамі не было травы, то вытаптаная сцежка не давала ёй прыпыніцца. Валя ішла ўсё далей і далей. Вось знаёмы дуб з двума раламі. Яна не першы раз у гэтым лесе і памятае, што хутка павінна быць палянка з маладымі бярозкамі, дзе многа пнёў — слядоў старой парубкі.
Бледна-зялёны густы мох гладкім дываном усцілаў зямлю, дзе-нідзе праз яго прабіваліся пажоўклыя тонкія травінкі.
Вось і паляна. Валя развяла рукамі падатлівыя галінкі кустоў, ступіла яшчэ крок і ледзь не ўскрыкнула: на зямлі ляжаў чалавек. Ён быў голы да пояса, а твар яго закрывала кніга ў яркай чырвонай вокладцы.
Валя пастаяла хвіліну, а пасля асцярожна пачала адступаць назад. Чалавек у гэты час падскочыў, нібы яго што ўкалола, сеў.
Кніга звалілася на калені. На твар упалі русыя доўгія валасы. Чалавек загроб іх назад растапыранымі пальцамі, пацягнуўся. Тугія мускулы рук і грудзей зайгралі пад загарэлаю скурай.
Валя здзівілася яшчэ больш, калі пазнала, што гэта Лукашык. Раптам нязвыклае хваляванне ахапіла яе. Ёй захацелася падысці вось цяпер да яго, прывітацца, сказаць што-небудзь. Але ўзнікла і другое пачуццё, якое аказалася мацнейшым за першае: страх. Невыразны дзявочы страх скаваў яе, яна глядзела на Лукашыка ўжо не як на таварыша па рабоце, а як на мужчыну, перад якім яна не зможа ўстаяць. Ніколі раней не было ў яе такога страху перад мужчынам, а перад Лукашыкам яна раптам адчула сябе слабай і бездапаможнай. І калі ён толькі разгадае яе цяперашні стан, яна прапала...
Не разбіраючы дарогі, Валя кінулася наўцёкі. «Далей, далей ад яго»,— падганяла яна сябе. І толькі калі ёй пачало не хапаць паветра, а ногі ў каленях аслабелі, яна суцішылася і перавяла дух.
З таго часу Валя старалася абыходзіць Лукашыка, каб не трапіць яму на вочы, каб зноў не прачнулася ў яе грудзях тое ганебнае, як яна лічыла, пачуццё слабасці перад яго мужчынскаю сілай.
Валя баялася, каб ён па вачах не зразумеў яе патаемных думак і страхаў, каб не падумаў, што яна страціла ад яго галаву.
Яна прыходзіла на ўрокі на сваю другую змену перад самым званком, калі настаўнікаў старэйшых класаў ужо не было.
Але Лукашык, як знарок, іншы раз нешта забываў у настаўніцкай, а аднойчы доўга стаяў перад новым раскладам. Ён па-ранейшаму кідаў на яе кароткія позіркі, але было ў іх нешта нязвыклае, загадкавае, пасля чаго хацелася спытаць: «Што вы пра мяне ведаеце?»
Пазней Валя краем вуха пачула, што Лукашык быў жанаты, але дзе яго жонка і як здарылася, што ён адзін,— ніхто не ведаў. І яе яшчэ больш пачынала трывожыць і вабіць яго таямнічасць.
Падлясейкі — невялікая вёска, што выцягнулася ўздоўж дарогі на якую вярсту. Прысады, саламяныя стрэхі, сям-там гонта ці чырвоная бляха, няроўная пясчаная вуліца, пасечаная трактарнымі гусеніцамі, здратаваная капытамі; крыху ўбаку — вялікі кароўнік і некалькі сціртаў неабмалочанага збожжа...
Валя ішла ў канец вёскі пасля ўрокаў, каб наведаць свайго вучня, які вось ужо трэці дзень не прыходзіў у школу. Задумаўшыся, Валя не заўважыла, што насустрач мерна крочыць чалавек, а калі глянула — сумелася: гэта быў Лукашык.
Прасторны і даволі памяты гарнітур вісеў на ім, бы на калу, рукі матляліся, як чужыя; прадаўгаватая галава з прамымі русымі валасамі была чуць адкінута назад, вочы хаваліся пад навіслымі бровамі, на лбе — складка.
Яны прывіталіся холадна і стрымана, але чамусьці і ён і яна запаволілі хаду, нібы збіраліся яшчэ нешта сказаць — не проста «добры дзень».
«Няўжо так і разыдземся? — падумала Валя.— Няўжо ён не зачэпіць мяне?» Гэта было неяк страшна і адначасна прыемна — каб вось гэты не падобны да ўсіх Лукашык загаварыў з ёю — і зусім не важна аб чым.
Яна ішла і плячыма адчувала, што ён азірнуўся ці нават спыніўся і праводзіць яе позіркам. Ёй таксама хацелася азірнуцца, але яна перамагла ў сабе гэтае легкадумнае жаданне і ішла далей, уся наспружыненая і ўсхваляваная.
І калі ўжо апошняя надзея на гутарку зусім прапала, яе вушы і сэрца прарэзала кароткае слова: «Валя!»
Яна нібы спатыкнулася аб яго: спачатку стала на месцы, а потым знарок павольна павярнулася назад.
Лукашык стаяў крокаў за дзесяць ззаду ад яе і, калі яна спынілася, накіраваўся да яе. Ветлівая, крыху вінаватая ўсмешка была ў яго на вуснах, і ён нібы не ведаў, што яшчэ сказаць Валі і як апраўдацца ў тым, што ён яе затрымаў.
Але ён нават і не думаў апраўдвацца, бо Валю трохі здзівілі яго першыя словы.
— Усё-такі неяк нядобра абыходзіць бокам свайго калегу,— сказаў ён даволі самаўпэўнена.
— Чаму бокам? — усміхнулася Валя.— Я нагамі...
Лукашык зарагатаў, але тут жа насупіўся і апусціў галаву.
— Вы, можа, пакрыўдзіліся, што я затрымаў вас? Але я так рэдка вас бачу...
— Хіба гэта так важна? — спыталася Валя і ўважліва глянула на Лукашыка. Яна не ведала, ці ён жартуе ці гаворыць сур'ёзна.
— Як вам сказаць...— запнуўся Лукашык.— Для мяне — важна. Чаму — я вам зараз растлумачу... Але чаго мы стаім сярод дарогі? Куды вы ішлі? Да Ціткова? Давайце пойдзем разам...
Яны мінулі некалькі хат і скіравалі направа. Валя першая адчыніла скрыпучыя веснічкі і ўвайшла на двор. За ёю крочыў Лукашык.
Раптам з сяней проста на іх выскачыў рыжы вялізны сабака і з вясёлым нязлосным брэхам кінуўся да людзей. Яны абое — Лукашык і Валя — міжволі спыніліся: пачалі разам адступаць назад. І выйшла так, што Лукашыка прыкрывала Валя, размахваючы партфелем. Лукашыку стала няёмка, ён абмінуў Валю і рашуча пайшоў на сабаку, рыхтуючыся сустрэць яго ўдарам нагі. Сабака таксама раз’юшыўся, ашчэрыў зубы, стаў прысядаць на заднія лапы і кідацца ў бакі, шукаючы слабага месца ў абароне праціўніка. Невядома, што выйшла б з гэтага паядынку, калі б з сяней не выскачыла маладая жанчына з венікам у руках. Яна шпурнула венік у сабаку, той піснуў і пабег з двара.
Жанчына паправіла валасы на галаве, абцягнула фартух і прывіталася з гасцямі.
Калі яна даведалася, хто яны і чаго прыйшлі, запрасіла ў хату. У хаце замітусілася, стала прыбіраць са стала міскі, сцерла анучаю лаву і прапанавала садзіцца.
У прасторнай хаце было няўтульна і неяк пуста — стол, ложак і калыска, у кутку злева — вялізная печ, ля яе палок, пад ім — бульба.
На ложку сядзела двое дзяцей — хлопчык гадоў дзесяці і маленькая дзяўчынка — мо гады два, не больш. Жанчына падышла да іх, пацалавала дзяўчынку ў лобік.
— Бачыце, Косцік у мяне за няньку. Зоська захварэла, баюся адну дома пакідаць, дык яго ў школу не пусціла. Самі бачыце — бульбу трэба з поля сабраць за пагоду...
— Бульбу трэба, мы разумеем, але і ў школу пасылаць трэба,— узбуджана гаварыла Валя.— Няўжо вы не разумееце, як гэта важна, каб дзіця хадзіла рэгулярна? Тады яно будзе добра вучыцца.
— Я ведаю,— апусціўшы галаву, сказала жанчына,— але хто нам паможа? Бацька служыць, вызваляў Заходнюю, цяпер стаіць у Беластоку. Танкістам ён. А да гэтага ў МТС працаваў. Тады нам лягчэй было.
— Ну, вы ўжо скардзіцца пачалі,— перабіла яе Валя.— Вы павінны ганарыцца, што вам муж у арміі, ахоўвае наш спакой. Я на вашым месцы не хныкала б! У вас такія дзеці! І муж хутка вернецца! Праўда, Косцік, тата хутка вернецца?
Валя падышла да ложка, адшпіліла свой партфель і дастала пакецік цукерак — гарошку, насыпала дзецям у жменькі. Пасля пагладзіла абаіх па стрыжаных галоўках і зноў адышлася да стала.
Косцік пачырванеў, сказаў «дзякуй» і адвярнуўся да сцяны.
— Вось вы кажаце — хутка вернецца,— зноў загаварыла жанчына.— Мусіць, не да гэтага ідзе. Так неспакойна... Кажуць, на валаску ўсё ліпіць...
— Ну што вы! — Валя ажно ўскочыла з лавы.— Хто вам сказаў? Гэта ўсё бабскія плёткі. З кім нам ваяваць?
— Знойдзецца на нашу галаву,— з сумам адказала жанчына.— Як забралі майго ў армію, з таго часу нібы мне што зрабілася — як асіна калачуся. Няма спакою на душы ні днём ні ноччу.
Пагаварылі яшчэ трохі, пасядзелі і пайшлі. Валя заўважыла, што Лукашык увесь час маўчаў, не ўмешваўся ў размову.
На дварэ ён адразу ўзброіўся Валіным партфелем, азірнуўся, відаць, чакаючы нападу сабакі. Валя ўсміхнулася, заўважыўшы гэта.
— Вы баіцеся сабак? — спытала яна.
— Як вам сказаць? Не вельмі. Але гэты на мяне зрабіў кепскае ўражанне. Ён мне нагадаў адно непрыемнае здарэнне.
— Якое?
— Лепш калі-небудзь другім разам раскажу. Сёння ў мяне добры настрой.
— Скажыце, а чаму вы маўчалі ўвесь час? — не адставала Валя.
Лукашык задуменна ўзняў галаву, паглядзеў на неба, пасля пачухаў бараду і сказаў:
— Не хацеў вас канфузіць перад гэтаю кабетай. Яна хоць, можа, і малапісьменная, а гаварыла больш пераканаўча, чым вы.
— Яна — пераканаўча! — здзівілася Валя.— Гэта вы сур’ёзна?
— На жаль, сур’ёзна,— падумаўшы, адказаў Лукашык.
— Тады аддайце мае цацкі, я з вамі не гуляю,— жартаўліва-пакрыўджаным голасам сказала Валя і ўзяла з яго рук партфель.— Заместа таго, каб падтрымаць свайго калегу, вы развесілі вушы. Трэба быць ваяўнічым, наступаць, пераконваць!
— З мяне кепскі празеліт, як сказаў бы наш Калінін.
— Ну, я вас перавыхаваю!
— Пабачым,— буркнуў Лукашык.
...З таго часу яны пачалі лічыць сябе добрымі сябрамі, сяды-тады знарок ці незнарок сустракаліся то ў школе, то на вуліцы ці ў клубе.
Настаўнікі здзіўляліся, што Лукашык стаў часцей з’яўляцца ў людных месцах і нават прыходзіў на танцы ў клуб, калі там была Валя. Ён чакаў яе дзе-небудзь у кутку, пакуль яна танцавала, а пасля праводзіў дадому.
Аднойчы суботнім вечарам дождж загнаў Валю і Лукашыка пад хату да Валінага гаспадара.
Валя ненарокам узялася за клямку ў дзвярах, але заўважыла, што ў прабоі вісіць замок. Дзе ляжыць ключ, яна ведала, і ёй прыйшло ў галаву зайсці ў хату. Лукашык згадзіўся, і яны, мінуўшы цёмную прасторную палавіну гаспадароў, апынуліся ў Валіным пакойчыку.
Валя запаліла лямпу. Лукашык з цікавасцю разглядаў пакой. Маленькі кухонны столік, які служыў і пісьмовым сталом, два крэслы, этажэрка, вузкі ложак з дзвюма невялікімі падушкамі, фіранка, дарожкі, капа, накідкі і розныя вышыўкі — усё рабіла пакой утульным і абжытым.
На сцяне вісеў партрэт правадыра, правей і ніжэй была размешчана рамка з фотакарткамі. Унізе пад адной з іх быў подпіс: «С-кі педтэхнікум, 16.04.1939 г. На фотакартках красаваліся маладыя дзяўчаткі. Валя была ззаду, схаваўшыся за сябровак. Лукашык прыкмеціў ужо гэтую рысу ў яе характары: не любіць выстаўляцца напаказ, хоць на выгляд яна сімпатычная і нават прыгожая: правільныя рысы твару, зграбны тонкі нос, вялікія шэрыя вочы...
Тым часам Валя выйшла ў другую палавіну і хутка вярнулася адтуль, апранутая ў квяцістую паркалёвую сукенку. Яна адчувала сябе неяк няёмка, нібы баялася, што за імі нехта сочыць. «Яна губляецца са мною... Што гэта можа значыць? — пытаў сам сябе Лукашык.— Калі яна ўпусціла мяне ў хату, дзе нікога няма, значыць, яна мне або верыць, або...»
— Дзе ж твае гаспадары? — каб перарваць маўчанне, спытаўся Лукашык.
— Здаецца, у горадзе. Там у іх сваякі, вось і загасціліся.— Валя асцярожна села на крэсла ля століка, нібы яна была тут госця.
— Яны не крыўдзяць часам цябе? — чамусьці раптам запытаў Лукашык.— Калі што, дык можна памяняць кватэру...
— Не, тут мне добра,— запярэчыла Валя.— Гаспадары не ўмешваюцца ў мае справы.
— Не дапытваюць, куды ходзіш, што робіш?
— Не... А што ты хочаш сказаць? — Валя раптам схамянулася, адчуўшы ў яго словах не то здзек, не то падазроную цікаўнасць.
— Нічога, я проста так, пажартаваў,— адказаў Лукашык і, падышоўшы да сцяны, пстрыкнуў пальцам па фатаграфіі.— Гэтулькі дзяўчатак... А дзе ж хлопцы?
— На нашым курсе быў толькі адзін, ды і той захварэў, не прыйшоў здымацца. Вось мы і без хлопцаў...
Лукашык адчуваў сябе няўпэўнена. Нешта скоўвала яго. Нават гаварыць, здавалася, у яго няма пра што.
— Дождж перастае, пара...— Лукашык знарок загаварыў пра гэта, каб ведаць, што скажа Валя.
Валя ўскочыла з крэсла, адхіліла фіранку і прыслухалася.
— Дождж і не думае пераставаць. Пачакай трохі.
Гэта яму было прыемна чуць, аднак ён рабіў выгляд, што не збіраецца мяняць намеру.
— Ды што мне дождж? Пяць хвілін — і я дома.— Лукашык зрабіў крок да дзвярэй.
— А я не пушчу,— жартам сказала Валя і заступіла яму дарогу.
Лукашык ступіў крок да Валі і асцярожна прытуліў яе да сябе. Яна замерла на момант, нібы задумваючыся, а пасля раптам вырвалася з яго абдымкаў. Лукашыку здалося, што вочы ў яе ўспыхнулі гневам, і ён адразу адступіў:
— Не крыўдуй, я незнарок.
— Першы раз дарую,— сур’ёзна адказала яна.
— А другі? — усміхнуўся Лукашык.
Можа, Валі шкада стала Лукашыка ці яна падумала, што пакрыўдзіла чалавека, толькі яна падышла і пагладзіла яго па русых валасах.
— Усё залежыць ад цябе,— сказала Валя, і ў Лукашыка зноў ажыла надзея.
Лепш было пагаварыць аб чым-небудзь нязначным, абы ішоў час, і Лукашык пачаў хваліць сваю гаспадыню, пачаў расказваць, як яна заўсёды пакідае яму вячэру, калі ён адлучаецца з хаты.
Раптам Валя ўспляснула рукамі і сказала, што яны могуць таксама павячэраць.
— Я толькі не ведаю, ці добра гэта — запрашаць мужчыну вячэраць, тым больш...
— Тым больш галоднага,— сказаў Лукашык і падміргнуў.
Валя падумала, пасля пачала збіраць на стол.
Лукашык кроіў хлеб тупым нажом і назіраў, як хутка і акуратна расстаўляе яна посуд на стале, як лётаюць яе ўвішныя рукі, аголеныя да плячэй, як тонкія спрытныя пальцы раскладваюць хлеб, крышаць вяндліну, наразаюць агурок...
Калі ўсё было гатова і яны селі за стол, Лукашык сказаў:
— От каб сюды яшчэ якога-небудзь зелля.
— Зелля? — перапытала Валя. Яе рукі на момант застылі, а вочы спыніліся на Лукашыкавым твары.— Ой, праўда! Добра, што ты напомніў.
Яна нагнулася, адчыніла дзверцы ў століку, пашамацела папераю і дастала бутэльку віна. Пасля выняла шклянку з лыжачкай і пабегла на палавіну гаспадароў. Адтуль вярнулася ўжо з дзвюма чыстымі шклянкамі і паставіла іх на столік перад Лукашыкам.
— Ну, за што будзем піць? — спытаў ён, наліваючы віно.
— За што? Тут трэба падумаць.— Валя чамусьці стала сур’ёзнай.— За дружбу... Не! За настаўнікаў... За сапраўдных.
— Дык, выходзіць, не за нас з табой? — скрывіўся Лукашык.
— Як гэта? — не зразумела Валя.
— Ну, можа, ты ўжо і лічыш сябе сапраўдным, а я ўсё ніяк не асмелюся.
— Разумею... Я таксама не лічу... Толькі да гэтага трэба імкнуцца.
— У такім разе я згодзен.— Лукашык сціснуў вусны.
Час ішоў непрыкметна. Ходзікі з катом-маргуном наверсе паказвалі першую гадзіну ночы. Крыху захмялеўшы, Лукашык разгаварыўся. Гутарка яго была няроўная: ён то загараўся, ажываў, калі закранаў нешта блізкае сэрцу, то астываў, цягнуў манатонна і стараўся хутчэй скончыць, абрываў. Валя слухала і пазірала на яго твар, на якім, як цені, прабягалі адбіткі пачуццяў і думак. Шырокі ўпарты лоб яго то пакрываўся маршчынамі, то рабіўся гладкі, але адна папярочная складка ўсё не прападала.
Першы раз за многа год Лукашык гаварыў адкрыта і шчыра. Ён прызнаўся Валі, як на споведзі, што быў жанаты, але разышоўся, што дзяцей у яго няма, што бацькоў таксама, лічы, няма, бо ў трыццаць сёмым годзе іх выслалі ў Сібір і невядома, што з імі.
— За што? — ажывілася Валя.
Лукашык наморшчыў лоб, задумаўся.
— Была адна прычэпка. У Польшчы жыў мой дзядзька.
— І толькі? — здзівілася Валя.
— Не будзь наіўнай... Хіба ты сама не чула, не бачыла?
— Пачакай, а як жа ты...— Валя не скончыла.
— Уцалеў, ты хочаш сказаць? Я думаю, выпадкова. У той час я жыў на кватэры ў пракурора, быў жанаты з яго дачкой... Дарэчы, ты з-за далікатнасці не спытала ў мяне, чаго я разышоўся з жонкай.— Лукашык нагнуў галаву, пазіраючы ў падлогу. Відаць, яму цяжка было гаварыць.— Яна не хацела мець ад мяне дзяцей. А каб ты ведала, гэта самая большая абраза, якую можна прыдумаць для мужчыны. Ды і бацькі яе глядзелі на мяне, як на белую варону. Я там быў чужы...
— Ой, як гэта ўсё складана.— Валя ўздыхнула.— У мяне ўсё было проста, як у табліцы множання. Ніякіх нечаканасцей, ніякіх паваротаў.
— Пачакай, ты толькі пачынаеш жыццё. Ты яшчэ дзіця,— сказаў Лукашык і ўзяў яе за руку.
— Я дзіця? — шчыра здзівілася Валя і прыняла руку.— Мне дваццаць гадоў, калі хочаш ведаць.
— А памятаеш, у Талстога: «Судили мальчика двадцати лет...». Калі я прачытаў гэтыя словы — а мне якраз было дваццаць,— я таксама пакрыўдзіўся. Як гэта? А цяпер, калі азіраюся назад, то сапраўды бачу, што ў дваццаць гадоў чалавек яшчэ дзіця.
— Ай, перастань...— Валя замахала рукамі.— Раскажы што-небудзь цікавейшае.
— Сёння не буду. Я хачу маўчаць і глядзець на цябе.
— Перастань...
— Тады я пайду дадому. І так позна.— Лукашык зірнуў на гадзіннік.
Валя пачала ўгаворваць, каб ён пабыў, але Лукашык стаяў на сваім.
— Пабудзь, пакуль прыедуць мае гаспадары.
— Ну добра...
— А калі не прыедуць?
— То будзеш адна... Не прыкідвайся, ты не з баязлівых. Вось я патушу лямпу...— І Лукашык некалькі разоў то пабольшваў, то памяншаў агонь. Чырвонае, з вуглём у сярэдзіне полымя пырснула іскрамі, лямпа патухла, толькі вуголь яшчэ чырвоным вокам блішчаў у цемры.
— Што ты зрабіў, Лявон! — ускрыкнула Валя і схапіла Лукашыка за руку. У яе голасе чуваць быў сапраўдны страх.
Лукашык цяпер смела абняў Валю, гладзіў яе цёплыя рукі. Валасы казыталі яму твар, ён чуў ля сваіх вуснаў узбуджанае Валіна дыханне. Раптам Валя сама абхапіла яго за шыю, і ён адчуў яе гарачыя вусны на сваёй шчацэ.
Як касец, што дагэтуль паміраў ад смагі, нарэшце прыпадае вуснамі да свежай крынічнай вады, так і Лукашык, сціснуўшы ў моцных абдымках маленькую Валю — дагэтуль яна здавалася яму не такой ужо маленькай,— прагна цалаваў яе ў шчокі, у вусны, у шыю, а яна толькі слаба супраціўлялася.
Ён ацярожна, як дзіця, узяў Валю на рукі і занёс на ложак. Яна не здымала рук з яго шыі, і ён задыхаўся ад хмельнага паху Валіных валасоў.
Здараецца ж такое лета: дажджоў даўно не было, пагода ўсталявалася надоўга. З ранку да вечара сонца плавае ў чыстым блакіце, шчодра адорваючы зямлю ласкавымі промнямі. Людзі заняты, і ніхто не заўважае, што дзесьці на даляглядзе паказалася маленькая хмарка.
Неўпрыкмет сонца хаваецца за кучавыя воблакі, далёкая хмарка разрастаецца ў цёмна-шэрую хмару.
Яшчэ хвіліна — узнімаецца вецер, і густы косы дождж сыпле на зямлю. З дажджом падаюць рэдкія гарошыны граду. Ён гусцее, большае — і ўжо нічога не чуваць, апроч дробнага сухога стуку. Праз паўгадзіны зямля ўслана белым халодным покрывам. Пад ім загінулі нівы, прапала людская праца.
Як і для многіх, вайна для Валі была такім жа раптоўным і нечаканым з’явішчам.
Мабілізацыя... У панядзелак раніцай мужчыны ішлі ў ваенкамат. І кожнага хто-небудзь праводзіў— жонка, дзеці, бацькі.
Лявон Лукашык і Валя ішлі амаль што апошнія. Валя трымалася мужна, хоць ёй давалася гэта нялёгка. Яна не ўяўляла сабе, як пойдзе цяпер жыццё, што стане з гэтымі людзьмі, з ёю, з яе мужам.
Побач тарахцела на калдобінах фурманка, наладаваная мяшкамі і чамаданамі. Стары, з заплаканымі чырвонымі вачыма дзед трымаў у руках лейцы і раз-пораз тузаў імі, падганяючы каня, які нібы знарок не спяшыў, каб адцягнуць хвіліну расстання, каб даць людзям пабыць са сваімі роднымі і блізкімі.
Над усім гэтым абозам фурманак і разбітых купкамі людзей падымалася прыветлівае чэрвеньскае сонца. На сваім доўгім вяку яно не раз са свае нябеснае высі бачыла такія абозы, не раз сушыла вочы заплаканым кабетам і дзецям, грэла сумных і нахмураных мужчын з клункамі за плячыма. І, відаць, гэтак жа, як і калісьці, людзі не заўважалі гэтага, яго промні былі халодныя для іх, як ззянне месяца ў зімовую ноч. Яго алімпійскі спакой не вязаўся сёння з гэтым тлумам і мітуснёй, са стукам калёс, гоманам і плачам людзей, якія нічога не хацелі бачыць, апрача свайго ўласнага гора, што так раптоўна навалілася на іх.
Валя не думала, што так моцна ўразіць яе вестка пра вайну, не спадзявалася, што так балюча адзавецца ў яе сэрцы расстанне з мужам. Яна толькі цяпер зразумела, што такое сапраўднае каханне, што азначае разлучыцца з любімым чалавекам або — яшчэ горш — страціць яго назаўсёды.
— Чаму ты маўчыш, Лявон? — спытала Валя.— Няўжо ў цябе няма чаго мне сказаць?
Лукашык узняў галаву, паглядзеў на чыстае неба.
— Што тут гаварыць? Таго ўсё роўна не выкажаш, што на сэрцы. Ды і думкі невясёлыя...
— Не маўчы... Што я буду рабіць адна? Што нас усіх чакае?
— Рабі тое, што ўсе людзі. А думаць загадзя, што з намі стане, не варта... Пажывём далей — пабачым... Вайна не павінна доўга працягнуцца.
— Чаму ты так думаеш?
— Мне так здаецца. Або-або... Хто каго адразу спіхне з месца, той і выйграе...
На ўсходзе пачаў нарастаць гул. Хутка ў небе паказаліся самалёты. Яны плылі павольна, цяжка, здавалася, аж дрыжала паветра ад рэву матораў. Усе моўчкі праводзілі іх вачыма.
Расстанне для Валі было цяжкае, нясцерпнае. Хмурны быў і Лукашык, і абое яны не знаходзілі патрэбных слоў. Лукашыку хацелася пажартаваць: «Ну, цяпер ты ўздыхнеш без мяне» ці «А я не вярнуся, бо ты мяне не будзеш чакаць»,— але ён разумеў, што гэта не да месца.
У дванаццаць гадзін дня высокі сівы ваенком хрыплым голасам абвясціў, каб усе, хто праводзіць сваіх, пакінулі двор ваенкамата. Зарыпела цяжкая жалезная брама, узняўся прарэзлівы плач жонак, матак і дзяцей. Цалаваліся, змешваючы скупыя мужчынскія слёзы з горкімі ручаінамі жаночых і дзіцячых слёз, плакалі ўволю і адкрыта, галасілі, як па нябожчыку, з прыгаворамі і прыслоўямі.
Жанчына гадоў трыццаці, худая і па-сялянску адзетая, абхапіла свайго мужа і крычала:
— Не пушчу, не пушчу, не пушчу!
Мужчына, невысокі, загарэлы да чарнаты, у прамасленым камбінезоне, нібы сёння ад трактара, нешта сарамліва гаварыў ёй на вуха і гладзіў сваёю загрубелаю рукою жончыны растрапаныя валасы.
А яна білася ў сутаргах, крычала «Не пушчу!» і яшчэ мацней тулілася да мужа, хаваючы свой заплаканы твар у яго камбінезоне.
Калі ж урэшце яе адарвалі ад мужа і павялі да брамы, Лукашык заўважыў, што ў жанчыны ненатуральна высокі жывот. І яму стаў да болю зразумелы яе страх і яе роспач.
У ім прачнулася раптам нешта таксама мужчынскае, бацькоўскае, і ён крыкнуў наўздагон Валі:
— Чакай мяне, я вярнуся...
Валя азірнулася, і Лукашык прыкмеціў на яе твары нешта падобнае на ўсмешку,— можа, гэта знарок, каб не расплакацца? Яна памахала рукою, а ён стаяў і глядзеў праз шчыліну ў плоце, як яна нерашуча пайшла па вуліцы, прыпыняючыся і азіраючыся, нібы чакала, што брама яшчэ адчыніцца.
У Лукашыка зашчымела ў грудзях, слёзы затуманілі вочы. Калі ён працёр іх і зноў зірнуў на дарогу, Валі ўжо не было. Лукашык праглынуў горкі камяк, цяжка ўздыхнуў і пайшоў да сваіх.
...Людзей раздзялілі на ўзводы, роты, батальёны, абмундзіравалі, выдалі новыя вінтоўкі. Ноччу эшалон байцоў з поўнай выкладкай рушыў на захад.
Раніцай на невялічкай станцыі ўпершыню трапілі пад абстрэл. Два нямецкія штурмавікі, пралятаючы над самымі будынкамі, ударылі з буйнакаліберных кулямётаў.
Лежачы ў канаве ля насыпу чыгункі, Лукашык назіраў, як над ім са свістам і рэвам разварочваліся самалёты з вялізнымі крыжамі на крыллях, як ледзь прыкметнае на сонцы вырывалася са ствалоў кулямётаў бледнае полымя. Ён забываў, што там, у самалёце, сядзіць жывы чалавек. Самалёт здаваўся яму драпежнай істотаю, якая пануе ў небе і бачыць усё, што трэба бачыць, бачыць і яго, распластанага на зямлі, перапалоханага, нікчэмнага, і цэліць толькі ў яго, толькі ў яго. Аглушаны рэвам матораў і траскатнёй кулямётаў, ён уціскаўся ў зямлю і кожную секунду чакаў смерці.
Урэшце Лукашык паспрабаваў паварушыцца, але рукі і ногі нібы адняліся. Ліпкія ад поту далоні сціскалі вінтоўку. Толькі цяпер ён успомніў аб ёй і падумаў, што можна страляць.
Ужо больш асмялелы, ён чакаў чарговага заходу, але гул матораў пачаў аддаляцца і хутка сціх. Лукашык узняў галаву, агледзеўся і паволі ўстаў. Ногі ў каленях дрыжалі.
Недалёка ад вакзала гарэў дом. Лукашык накіраваўся туды і ўбачыў там байцоў свайго ўзвода, якія тушылі пажар. З тэндара паравоза бралі ваду, два пажарныя рукавы білі струменямі бесперастанку. Людзі завіхаліся і з асцярогай пазіралі на неба. Хутка пажар патушылі.
З іх эшалона параніла некалькі чалавек. На чырвоных пульманаўскіх вагонах у многіх мясцінах былі прабоіны.
Абстрэл адбіўся на людзях па-рознаму. Адны былі вясёлыя і ўзбуджаныя: яны ж вытрымалі першае баявое хрышчэнне; другія, наадварот, спахмурнелі і сталі яшчэ больш маўклівыя: усё кепскае наперадзе, і рана яшчэ радавацца.
На змярканні рушылі зноў. Ноччу спыніліся пасярод дарогі: быў пашкоджаны мост цераз невялікую рэчку. Ад людзей яны даведаліся, што нядаўна тут быў нямецкі дэсант — тры браневікі і некалькі матацыклаў, якія падаліся недзе на паўночны захад.
Быў дадзены загад выгружацца. Байцы з нецярпеннем чакалі, што будзе далей. Не прайшло і гадзіны, як яны пачалі займаць абарону паабапал чыгункі і шашы — тут гэтыя дзве магістралі сыходзіліся амаль упрытык.
Лукашык трапіў у бакавы дазор, а хутчэй за ўсё ў разведку. Іх аддзяленне, узмоцненае ручным кулямётам, пад камандай сержанта Букатава адправілася проста на поўнач, у кірунку невялікай вёскі, што значылася на карце і была кіламетраў пяць ад шашы.
Пачынала днець. Ранішні холад прабіраў да касцей, хоць ветру не было. Нячутна ступалі салдацкія чаравікі па роснай траве. Хіліла на сон. Людзі ішлі і клявалі насамі. Уперадзе лёгка крочыў сержант Букатаў. Цяпер ён углядаўся ў дарогу. Ужо даўно ён заўважыў сляды гумовых колаў. Раса была і на траве, прымятай калёсамі. Значыць, тут праехалі не пазней дванаццаці гадзін, інакш расу абабілі б.
Сержант прыпыніў сваю групу, укленчыў, уважліва вывучаючы рубцы ад колаў.
— Здаецца, не нашы,— сказаў ён і ўстаў, абабіўшы сыры пясок з каленяў. Пасля агледзеў усё аддзяленне і нечакана спытаў:
— Хто з вас жанаты, падыміце рукі.
Узнялося шэсць рук.
— А ў каго ёсць дзеці?
Адзін Лукашык апусціў руку. З усёй группы ў пяцярых былі дзеці.
— Добра,— нібы падвёў вынік сержант.— Кныш і Валуеў! Слухайце...
Слухалі ўсё, але названыя Кныш і Валуеў, абодва яшчэ маладыя хлопцы, абодва высокія, толькі Кныш больш драбнейшы з твару і танчэйшы, выцягнуліся ў струнку. На іх тварах адбівалася прыхаваная трывога.
Выслухаўшы задачу, разведчыкі пайшлі дарогай. Сержант Букатаў правёў іх вачыма і доўга глядзеў, як, пагойдваючыся, яны раставалі ў ранішнім тумане.
— Перакур! — аб’явіў пасля сержант.
Прыселі і закурылі амаль усе, прагна зацягваючыся і спяшаючыся, нібы баяліся, што хто адбярэ. Закурыў і Лукашык, хоць ён раней рэдка браў у рот папяросу. Цяпер ён хацеў супакоіцца. У галаве пачало злёгку шумець, як ад добрай чаркі. Левая рука, на якую ён апіраўся, вось-вось гатова была сагнуцца — так хацелася спаць. «А што цяпер робіць Валя?» — падумалася яму.— Напэўна, спіць або думае, што я тут ваюю. А я сяджу і больш за ўсё хачу спаць...» Лукашык пацягнуўся і гучна пазяхнуў.
— Канчай курыць! — падаў голас сержант.
Лукашык раздушыў тоўсты недакурак аб падэшву мокрага чаравіка і падняўся на ногі.
І вось аддзяленне кранулася з месца. Глуха ступаюць чаравікі, часам бразне чаранок лапаткі, ударыўшыся аб вінтоўку. Усе маўчаць. Наперадзе, як і раней, ідзе сержант Букатаў, за ім ледзь паспявае прысадзісты Кідрыляеў з цяжкім ручным кулямётам на плячы. Следам, выцягнуўшыся ў лінію, крочаць, не разбіраючы дарогі, астатнія байцы.
Без ніякіх прыгод, не дачакаўшыся сігналу разведчыкаў, увайшлі яны ў вёску і спыніліся на двары крайняй хаты.
Дзверы ў сенях былі замкнёны. Пастукалі. Праз акно з хаты глянуў жаночы твар, пасля бразнула засаўка. Спалоханая бабка глядзела на салдат і маўчала, толькі варушыла вуснамі.
Сержант спытаў у яе, ці ёсць тут немцы. Яна адказала шапялявячы, што ўчора былі, а сёння — хто іх ведае, нешта не чуваць.
Сержант падзякаваў. Ён ведаў, што верыць звесткам ад старой кабеты — тое самае, што ісці па кладцы з завязанымі вачыма. Таму яны спыталі яшчэ ў адной хаце пра немцаў, ды ім адказалі тое самае: былі, але паехалі далей, на поўнач, у бок мястэчка.
У канцы вёскі да іх далучыліся Кныш і Валуеў. Яны былі рады, што ўсе ідзе добра і што немцаў блізка не чуваць. Але сержант загадаў ім застацца ў вёсцы і сачыць за дарогай у мястэчка.
Узышло сонца, пачало хутка сушыць расу і прыграваць у плечы. Байцы ішлі па вузкай дарозе сярод палетка, засеянага яравою пшаніцай. Яна яшчэ была зеленаватая, але вусаты, як у ячменя, колас пачынаў ужо цяжэць. Як скінуць вокам, цягнулася роўнае рыжавата-зялёнае поле.
Лукашык сарваў некалькі каласоў, расцёр у далонях, выдзьмухаў асцюкі і мякіну, укінуў у рот маленькія зярняты. Калісьці, яшчэ хлапчуком, ён любіў забрацца дзе-небудзь у палетак, легчы ў разоры і лушчыць каласы, як сланечнік. Альбо ён клаў каласы ў кішэню ці за пазуху і сачыў, як яны самі выбіваюцца наверх. Гэта яго заўсёды здзіўляла: чаму каласы ўмеюць поўзаць?
Нечакана пачуўся гул самалётаў. Сержант скамандаваў: «Воздух!» — і ўсе заляглі. Але гэта ляцелі нашы самалёты, ляцелі павольна, з натугай. Тры бамбавозы трымалі курс на паўднёвы захад. Байцы пазадзіралі галовы, праводзячы знаёмыя сілуэты цяжкіх машын. Раптоўна аднекуль зверху з-за воблака вынырнуў і пайшоў уніз белы маленькі самалёт. Ніхто не паспеў што-небудзь падумаць, як ён пачаў пікіраваць проста на звяно бамбавозаў, пускаючы чаргу з кулямёта. Ён праляцеў уніз і не паспеў выйсці з піке, як адна наша машына нібы дала нырца, а з правага матора паваліў густы чорны дым. Хутка трацячы вышыню і крэнячыся, самалёт набліжаўся да зямлі. Байцы чакалі, што вось-вось забялеюць купалы парашутаў, але іх не было. І не паспеў, здалося, самалёт дакрануцца да зямлі, як магутны выбух скалануў наваколле, ускінуўшы ўгару цэлае воблака дыму.
А варожы знішчальнік зноў набіраў вышыню. Са звонам і аглушальным рэвам ён свечкай пайшоў у неба, перавярнуўся на спіну і зноў рынуўся ўніз. Зноў адрывістая чарга з кулямёта, зноў веер дыму ля хваста нашай машыны...
Трэці бамбавоз, не мяняючы курсу, ляцеў далей. Ён не думаў разгружацца, нібы не бачыў, што робіцца навакол.
Варожы самалёт гэты раз атакаваў яго збоку, але, відаць, з баявой рубкі бамбавоза ўдарылі з кулямёта. Самалёт на момант адстаў і зноў пачаў набіраць вышыню. Усё паўтаралася. Піке... Свіст і рэў... Доўгая чарга...
Бамбавоз пачаў зніжацца, але дыму не было відаць. А немец кружыў над ім і ўсё асыпаў яго градам куль.
З акамянелымі тварамі пазіралі байцы на гэты няроўны паядынак. Балюча было глядзець, як машына, падаючы на крыллі і з цяжкасцю выраўноўваючыся, планіруе да зямлі.
Немец зрабіў яшчэ адзін разварот, даў чаргу, але кароценькую, у тры патроны. І больш стрэлаў не чуваць... А наш бамбавоз паволі выраўняўся і пачаў плаўна зніжацца. Вось ён зусім схаваўся за ляском. Міжвольна ўсе напружыліся, чакаючы выбуху, але ўсё было ціха. Толькі над тым месцам, дзе прапаў наш самалёт, круціўся варожы знішчальнік, цікуючы за недабітай ахвярай.
Далей ішлі сумныя і насцярожаныя.
Раптоўна за іх плячыма прагучала некалькі стрэлаў. Усе сталі як укопаныя, не чакаючы каманды. Было ясна: Кныш і Валуеў у небяспецы.
Сержант загадаў раздзяліцца на тры групы і спяшыць на выручку таварышаў.
Па пшаніцы, прыгінаючыся, байцы разамкнуліся ўлева і ўправа ад дарогі, па якой толькі што ішлі.
Не прайшлі яны і дваццаці крокаў, як там, дзе нядаўна прагучалі першыя адзіночныя стрэлы, усчалася дружная страляніна. Да вінтовачных стрэлаў дамяшаліся аўтаматныя чэргі, пасля бухнула граната, за ёю — другая, засакатаў кулямёт.
Калі з-за горкі паказаліся стрэхі хат, сержант загадаў спыніцца і выслаў у вёску Лукашыка і Чыжова.
Спачатку яны ішлі прыгнуўшыся, пасля папаўзлі. Паўзці цяжка, нязручна: перашкаджае доўгая вінтоўка са штыхом, сумка з гранатамі. Пот засцілае вочы, спаўзае пілотка, і Лукашык увесь час ссоўвае яе на патыліцу; баляць калені і локці — поле ўсё ўсыпана каменнямі.
Глуха шастае пшаніца. Здаецца Лукашыку, што ён паўзе ўжо цэлую вечнасць — так здоўжылася яму. Побач чуваць, як цяжка дыхае таварыш — той не адстае, нібы хтосьці падганяе яго. Лукашык пілоткай выцірае пот, які градам коціцца ў яго па твары. У пшаніцы душна, як у мяшку.
Хаваючыся ў збожжы, па агародах і за будынкамі, Лукашык з Чыжовым прабраліся ў вёску да невялікай школы. І тут яны замерлі на месцы. На двары стаялі два пярэстыя браневікі і некалькі матацыклаў з каляскамі. Ля студні мыліся немцы, развесіўшы сваю вопратку і зброю. Дзверы ў школе былі адчынены, і адтуль выходзілі немцы. Вось адзін, укормлены, прысадзісты, без мундзіра, у шырокіх штанах-трубах са шлейкамі, выскачыў на ганак з вядром у руцэ і пусціўся да калодзежа. Са смехам і жартамі яму напоўнілі вядро, апырскалі з бочкі, і ён зноў пашыбаваў у школу, азіраючыся і скалячы зубы.
Лукашык з Чыжовым пераглянуліся...
Каля ганка стаіць вартавы. З-пад глыбокай кантовай каскі тырчыць толькі нос. Суконны шэра-зялёны мундзір з вялізнымі кішэнямі перахвачаны шырокаю скураною папругаю з клямарам. На папрузе навешаны патранташы, скураны чахол для лапаткі, шырокі нажавы штых, спрытны маленькі пісталецік, біклага, абшытая сукном, цераз плячо — бляшаная банка з процівагазам. Моцныя юхтовыя боты з шырокімі халявамі...
Лукашык міжволі азірае сябе, пасля Чыжова. Як «бедна» яны выглядаюць у сваім баваўняным адзенні, з брызентавымі папружкамі, з абмоткамі, з адным скураным патранташам!..
І звычайная чалавечая злосць закіпела ў Лукашыку ад гэтага параўнання. «Нябось, паваюеш з такімі. Адразу відаць падрыхтоўка... А мы ўсё крычалі аб міры, будавалі фабрыкі, выпускалі трактары, а не танкі».
Чыжоў паклаў жылістую руку на прыцэльную планку яго вінтоўкі і шапнуў:
— Давай назад.
...Байцы моўчкі слухалі, як Лукашык і Чыжоў, перабіваючы адзін аднаго, расказвалі пра немцаў, і цікаўнасць, страх і рашучасць, як святло і цень, мяняліся на іх тварах.
— У іх усяго два браневікі і пяць матацыклаў...— спакойна гаварыў Чыжоў.— Калі ўлічыць, што нас восем чалавек і ў кожнага па дзве гранаты, то дастаткова...
Лукашык нервова махнуў рукою і перабіў таварыша :
— На браневіках малакаліберныя гарматы, напэўна, хуткастрэльныя, а на матацыклах з каляскамі — з каляскамі! — падкрэсліў ён і ўкалоў вачыма Чыжова,— па кулямёту.
— Па ручному кулямёту! — у тон яму ўставіў Чыжоў.— Па ручному! І аўтаматы не ва ўсіх. У палавіны — карабіны. Гэта трэба ўлічыць...
— Улічы! Іх чалавек шаснаццаць, двух на нас аднаго. А што ў нас? Гэтая вінтоўка абразца 1891 года!
— Дроб трыццатага,— удакладніў Чыжоў.— А цяпер сорак першы. Не так і многа.— Ён паспрабаваў усміхнуцца, але ўсмешка выйшла даволі горкая.
Лукашык з пагардай глянуў на яго і, не звяртаючы ўвагі, працягваў расказваць, як адзеты немцы, чым узброены.
— Нам трэба ўцякаць адгэтуль, пакуль не позна,— нібы падводзячы вынікі, сказаў Лукашык і пілоткаю выцер пот з твару,— а то яны перастраляюць нас, як Кныша і Валуева.
Сержант Букатаў, які дагэтуль моўчкі слухаў, раптам стаў барвовы.
— Хопіць, Лукашык! Што ты панікуеш, як баба? Не твая справа! Я тут камандзір. Як скажу, так і будзе. Немцаў спалохаўся! У штаны напусціў! Настаўнік мне знайшоўся!
— Прашу не абражаць! — ускіпеў Лукашык.— Ты вельмі смелы... Пакуль ты перазарадзіш вінтоўку, ён усадзіць у цябе дваццаць куль.
— Ах, вось што? Ты баязлівец, Лукашык,— закрычаў сержант і ўскінуў вінтоўку.— Ты панікёр! Я пагавару з табою іначай. Я...
Лукашыка нібы хто штурхануў. Ён таксама падхапіўся з зямлі, ляпнуў замком.
Але байцы кінуліся да сержанта і Лукашыка, загарадзілі дарогу. Раптам з боку вёскі кулямёт паслаў доўгую чаргу. Кулі праляцелі зусім блізка, і ўсе адразу прыселі і сцішыліся. Немец даў яшчэ дзве кароткія чаргі і замоўк. Усё адразу забылі аб сутычцы.
Тады сержант Букатаў сказаў, ні да каго асабіста не звяртаючыся і пазіраючы ў зямлю:
— Адставіць спрэчкі! — І, падняўшы галаву, абвёў усіх суровым позіркам.— Слухаць загад. Мы сваю задачу выканалі і... вяртаемся. Ісці на такой адлегласці ад дарогі, каб можна было бачыць з’яўленне праціўніка. У перастрэлкі не ўступаць. Ясна? Чыжоў і Лукашык — пойдзеце першыя. Па адным, дыстанцыя дзесяць метраў, шагам марш!
Прыгнуўшыся, асцярожна ішлі байцы, паглядаючы часам у той бок, дзе іншы раз шарэла палоса дарогі.
Цяжкія каласы білі ў грудзі, чапляліся за пасак вінтоўкі, доўгія сцябліны клаліся на дол, белая салома пад нагамі змешвалася з пяском, чарнела.
Лукашык ішоў і ўсё думаў аб тым, як вайна калечыць усё жывое на зямлі — ад расліны да чалавека. Яна развязвае інстынкты, і перад імі розум чалавека пачынае траціць сваю сілу.
Лукашык ужо сам, без жалю, пачынаў таптаць жыта, зялёную, сакаўную бульбу; пасля мясіў сухі, парослы свірэпай, папар, і ногі, здаецца, самі ступалі, а вочы не бачылі, куды ён ідзе і навошта ідзе... Сілы слабеюць, хочацца піць, даўно пара есці, а яны ўсё ідуць і ідуць, і не відно канца гэтай цяжкай дарозе.
— Стой! — як з-пад зямлі, пачуўся ззаду хрыплы голас сержанта.— Падцягнуцца...
Стомленыя дарогай, байцы памалу збіраліся ў групу. Лукашыку адразу кінулася ў вочы, што ў многіх не хапае лапатак, процівагазаў, штыхоў.
Сержант таксама бачыў гэта, але маўчаў. Толькі сківіцы яго варушыліся, нібы ён нешта жаваў.
— Вінтоўкі ніхто не згубіў? — з’едліва спытаў ён нарэшце, калі падышлі апошнія байцы.— Папярэджваю : калі вернемся ў часць, ніякіх размоў аб тым, што было і што бачылі. Буду гаварыць я. Ясна! Пайшлі!
Праз колькі часу яны былі на месцы. Батальён займаў абарону паабапал шашы і чыгункі, выставіўшы ўправа і ўлева крыллі-заслоны. Жаўцела свежараскапаная зямля, замаскіраваная палыном, мятліцаю і галінкамі таполяў. У ячэйках поўнага профілю сям-там варушыліся байцы. Тут жа сушыліся анучы, бразгалі кацялкі. Непадалёку дыміла кухня. Уся група накіравалася проста да яе.
...Шарэла. Укрыўшыся шынялямі, проста на зямлі спалі байцы аддзялення сержанта Букатава. Раптам праз сон да Лукашыка даляцелі словы:
— Камбат выклікае байца Лукашонка.
Нехта блізка мармытаў пад нос:
— У нас такога няма,— і з крэктам павярнуўся на другі бок.
— А мне сказана, што ёсць! — ужо на высокай ноце прагучаў малады голас.— Лукашонак ці Лукашык — чорт вас ведае! Жыва да камбата!
Лукашык са словамі «не дадуць паспаць» устаў і пацягнуўся. Пасля працёр вочы, якія рэзалі, нібы ў іх трапіў пясок.
— Пайшлі... Куды ісці? — спытаў ён у маладога байца ў хромавых ботах, старанна падцягнутага.
— Ідзі за мной, хутчэй...
Прайшлі метраў дзвесце і апынуліся перад уваходам у свежазроблены бліндаж у чатыры накаты, старанна абкладзены дзёрнам і замаскіраваны. Уваход быў завешаны новаю плашч-палаткай. Веставы ўвайшоў першы, за ім, прыгінаючы галаву, усунуўся Лукашык, незнарок стукнуўшы прыкладам веставому пад цяглю.
Той азірнуўся і злосна сыкнуў. Лукашык хацеў спачатку далажыць камбату па ўсіх правілах, але веставы сваім сыкам збіў яго з тропу. Лукашык стаў навыцяжку і маўчаў.
Капітан Фірсаў, чарнявы, сярэдніх год мужчына, сядзеў, ссутуліўшыся, за сталом са свежых негабляваных дошак і вывучаў карту. У зямлянцы было цесна: стаялі розныя скрынкі ахоўнага колеру, чамаданы. На адным з іх размясціўся палявы тэлефон.
Калі веставы далажыў, што прывёў Лукашыка, капітан устаў, і яго галава з пілоткай на чорных кучаравых валасах дастала да самых круглякоў наката. Ён прыжмурыў вочы і нейкі момант глядзеў перад сабою, нібы нікога не заўважаючы.
— Як прозвішча? — глуха спытаў ён пасля і паказаў пальцам у бок Лукашыка.
Лукашык здзівіўся, што капітан пытае яшчэ раз: веставы толькі што назваў яго.
— Прозвішча Лукашык, таварыш капітан! — выгукнуў ён адным духам.
— Не крычы, не глухі,— асадзіў яго капітан. І ўжо рэзка, сам пераходзячы на крык, сказаў: — Ты што, Лукашык, паніку сееш сярод байцоў? Ты не ведаеш хіба, што паніка — гэта здрада? Іменна ў такі час — гэта здрада! А за здраду — расстрэл! І яшчэ...— Тут капітан пацёр сабе лоб, нібы тужачыся ўспомніць нешта, ссунуў на патыліцу пілотку.— Не разводзь агітацыі! Браневічкі, матацыклы, кулямёцікі... Усё гэта і ў нас ёсць. Усё ёсць! Усё будзе! Табе падабаецца нямецкая форма? — капітан ступіў два крокі з-за стала і наблізіўся да Лукашыка, які, збялеўшы, стаяў навыцяжку.— А свая не падабаецца? Ды ты ведаеш, што ты гаворыш? За такія словы...— Капітан, відаць, не захацеў паўтараць і зайшоў з другога боку.— Калі трэба будзе, вас усіх у шоўк адзенем. Зразумеў? Толькі калі трэба будзе. І ў цябе пытаць не будзем. Менш разважаць! Слухаць загады! Тут армія, а не калгасны сход. Слова камандзіра для цябе — закон! Сёння ты паслаў да д’ябла сержанта, заўтра мяне, паслязаўтра...— тут капітан зрабіў паўзу і, не рашыўшыся сказаць, каго паслязаўтра, махнуў рукою.— Усіх, хто не будзе выконваць загадаў, будзем разглядаць як здраднікаў.
У Лукашыка ўсярэдзіне ўсё калацілася.
— Таварыш капітан! Дазвольце сказаць...
— Што? — капітан нібы забыў, з кім і пра што ён гаворыць.— Не дазволю! Слухаць загады — і выконваць!
Лукашык, як апараны, выскачыў з зямлянкі. У праходзе ён чуць не сутыкнуўся з нізкарослым вайскоўцам і, прыціснуўшыся да цёплых бярвенняў, даў яму прайсці. Крочачы праз апошнія прыступкі, пачуў нізкі прыглушаны голас:
— За што ты...
Далей Лукашык не разабраў. Яго душыла горкая крыўда на капітана Фірсава. Як лёгка можна зрабіць з чалавека чорт ведае што! Камандзір батальёна! І выслухаць не захацеў...
З такімі невясёлымі думкамі Лукашык вярнуўся назад. Усе яшчэ спалі. Лукашык таксама прылёг, але з галавы ніяк не выходзіў крыклівы капітан. Дваіўся — здаваўся то добры, то несумленны — сержант Букатаў.
— Эй, Лявон, ты спіш? — пачуўся знаёмы голас-шэпт з-пад шыняля: здаецца, Саланевіч.
— Не, не сплю... Думаю...
— А што тут думаць? — Саланевіч падсунуўся бліжэй да Лукашыка. Яны былі з аднаго ваенкамата, і цяпер іх цягнула адзін да другога, як цягне землякоў.— Ты чуў, немцы пад Мінскам многа нашых абкружылі і ўзялі ў палон... Кажуць, што недалёка ад нас. На прамую — сорак-пяцьдзесят вёрст...
Саланевіч цяжка ўздыхнуў, заварушыўся пад шынялём, накрываючы то ногі, то галаву, пасля стаў поркацца ў кішэні, відаць, шукаў тытунь.
Саланевіч, закурыўшы, зноў загаварыў, але яшчэ цішэй, і голас яго ледзь даходзіў да Лукашыкавых вушэй.
— Ты чуй, браце, наш камбат пакляўся, кажуць, не сысці з месца, пакуль застанецца хоць адзін жывы чалавек з батальёна. Загад! Выконвай — і баста. Вось як... А гэты палітрук Кандручэнка спрачаўся з ім, кажуць. І што, калі загад? Дзе тыя, што загадвалі? Самі драла, а нас, батальён, паставілі супроць усяго фронту? Што мы — жалезныя? Акрамя вінтоўкі і гранаты, у нас нічога няма. Чуй, гэта ўсё ён кажа капітану. А той аж чарнее ад злосці, за кабур хапаецца. Анархія, крычыць. Я камандзір, я адказваю за ўчастак! А палітрук яму: трэба за людзей адказваць, а не за ўчастак. Здорава, кажуць, пасварыліся... Вось якія паперы. А мы спім, чакаем, пакуль скажуць налева ці направа... А чаго ж гэта цябе выклікалі, калі не сакрэт?
— Глупства, сержант наплёў камбату, што я паніку падымаў і агітацыю разводзіў. Нешта нейкае не сказаў яшчэ, што забіць яго хацеў.
— Чуй ты, такі паскардзіўся? — здзівіўся Саланевіч і аж прысвіснуў.— Дзіця яшчэ, розуму мала. Сэрца ў яго добрае, але на службе прывык пакрыкваць. Не любіць, каб пярэчылі... Ну, а што забіць, дык ён першы за вінтоўку хапіўся, таму і не сказаў. Мы ж усе бачылі і былі б за сведкаў, калі што якое...
— Э-э-э, сведкі... Такі час! Давай лепш заснём...
І Лукашык перавярнуўся на спіну, стаў пазіраць у цёмнае зорнае неба.
Лукашык пачынаў драмаць, калі іх паднялі. Камандзір узвода загадаў аддзяленню Букатава капаць ячэйкі на стыку першай і другой роты ля самага палатна чыгункі. Ён сам паказаў кожнаму, дзе капаць, і пайшоў. Не было і сержанта Букатава. Байцы не спяшаліся. Пазвоньваючы кароткімі лапаткамі, яны перакідваліся словамі, гаварылі аб рэчах, далёкіх ад франтавога жыцця.
Іх перапынялі толькі цягнікі без агнёў, якія час ад часу з’яўляліся на палатне чыгункі. Яны ішлі на ўсход, аблепленыя людзьмі з клункамі; ехалі параненыя. Ішлі эшалоны з розным абсталавяннем, машынамі. І ўсюды людзі, людзі, людзі.
Байцы праводзілі іх вачыма і зноў браліся за сваё. Успаміналі пра сем’і. Вораг яшчэ далёка ад іх, а чужое гора — не сваё. Гэтыя байцы былі яшчэ мірныя людзі. Іх яшчэ не апякла гарачая куля. Усё было наперадзе.
У чатыры гадзіны раніцы батальён паднялі па трывозе і загадалі збірацца.
За паўгадзіны былі ў зборы. Байцы, пацепваючыся ад начнога холаду, спяшылі. Мерна шоргалі падэшвы па сырым асфальце шашы. Побач з Лукашыкам крочыў Саланевіч. За тры крокі спераду відаць была пілотка сержанта Букатава.
Калі прайшлі вярсты дзве, Саланевіч, нібы між іншым, са сваім нязменным «чуй ты», шапнуў Лукашыку, што Фірсаў не стрымаў свайго слова: аддаў каманду здымацца. «Кажа, людзі даражэй за зямлю. Вось як...» — закончыў Саланевіч і невядома чаго ўздыхнуў.
І Лукашык падумаў, што пасля той размовы ў зямлянцы ён убачыў Фірсава з новага боку. «На яго месцы другі зрабіў бы з мяне горкае яблыка».
Сонца стаяла амаль што ў зеніце і пякло нясцерпна. У такую пару толькі ляжаць дзе-небудзь у цяньку або на беразе рэчкі і загараць. А ім трэба было з поўнай выкладкай крочыць і крочыць на ўсход... Іх то даганяў, то ненадоўга адрываўся гул страляніны — недзе білі гарматы, а можа, кідалі бомбы самалёты — разабраць было цяжка.
Лукашык асабліва баяўся самалётаў. У яго памяці яшчэ былі свежыя тыя хвіліны, калі ён ляжаў у канаве пры насыпе, а над ім кружыў нямецкі штурмавік і асыпаў станцыю агнём са сваіх кулямётаў. Кожны раз гул матора выклікаў у яго падсвядомае жаданне збочыць з дарогі і кінуцца ў якое-небудзь жыта ці схавацца ў куст. Ён заўважыў, як трывожна і нервова азіраліся яго таварышы, калі ў небе паказваўся чый-небудзь самалёт — свой ці варожы.
На жаль, сваіх рабілася ўсё менш і менш,— неба, як і зямля, пераходзіла ў рукі заваёўнікаў.
Шаша кіпела, варушылася, гула. Яна была, як рака ў паводку. Варта было ўступіць у яе рэчышча, як хвалі падхоплівалі цябе, кружылі, штурхалі, імчалі далей, і ўжо нельга было ўстаяць, павярнуць назад ці збочыць. І самалёт у такі момант мог бы нарабіць вялікай бяды,— думаў Лукашык. Вакол, абапал дарогі— поле і поле,— то з ільном, то з канюшынай, то з жытам. Шаша відна, як згібы на далоні, і ўсё на ёй відаць — ад чалавека да гружанай ваенным скарбам машыны.
Чамусьці Лукашыку хацелася нейкага канца. У яго душы расла незадаволенасць ад усяго, што рабілася навокал. Ён страшэнна стаміўся, ногі ледзь пераступалі — механічна, абыякава, балелі плечы ад рэчавага мяшка, вінтоўкі, паясніца ныла ад патранташа і гранат. Ногі былі потныя, аж слізгаліся ў чаравіках— колькі дзён не разуваючыся, і ўвесь час на нагах. Хацелася піць. Так хацелася, што хоць лажыся і памірай. Уся сіла сплывала з потам, які заліваў вочы, цурком бег між лапатак па спіне, мачыў гімнасцёрку — хоць выкручвай яе.
— Каб хоць вечар скарэй,— шаптаў збоку Саланевіч.— Не магу, зусім аслаб.
А ў адказ толькі мерны шоргат дзесяткаў падэшваў, толькі цяжкае сапенне, толькі бразгат зброі, толькі рэзкая, сварлівая каманда «Не адставаць! Падцягнуцца! Хутчэй!». Потныя, счарнелыя твары, вочы з ліхаманкавым бляскам, сухія перасмяглыя вусны...
Лукашыку здавалася, што гэтае бегства не мае ніякага сэнсу, што яно толькі адцягвае час, што не сёння-заўтра немцы спасцігнуць іх і сатруць у парашок гусеніцамі сваіх танкаў і бронетранспарцёраў. Больш правільным было б не перці па магістралі, а звярнуць убок, і калі ісці, то далей ад гэтага тлуму, які так прыцягвае варожыя самалёты.
— Дарогу, дарогу! — пачуліся ззаду крыкі.
Лукашык міжвольна азірнуўся і звярнуў улева. Іх наганяла машына-паўтаратонка, яшчэ новая, зялёненькая, кузаў закрыты брызентам. Матор чмыхаў на малых абаротах, буфер паволі, як снегачыст, рассоўваў жывую масу байцоў, а за ёю яны зноў змыкаліся. У кабіне сядзелі двое: адзін грузны, з голенай галавою, другі, за рулём, малады, у міліцэйскай шапцы і, як здалося Лукашыку, з заплаканымі вачыма.
Раптам нейкі баец з абвязанай бінтам галавою ўчапіўся за борт, скочыў у кузаў. Праз хвіліну на машыне апынулася з дзесятак параненых байцоў. Нібы ад лішняга цяжару, яна стала. Правыя дзверцы адчыніліся, паказалася бліскучая голеная галава. Чалавек у міліцэйскай сіняй гімнасцёрцы, відаць, з чужога пляча, бо аж трашчала на яго магутных грудзях, стаў на крыло машыны і, перакасіўшы мясісты насаты твар, крыкнуў, звяртаючыся да байцоў:
— Хто вам дазволіў?! Зараз жа ачысціць машыну! Чуеце?
У адказ пачуўся дружны рогат, пасыпаліся жарты і лаянка. Вакол машыны стоўпіліся байцы. Усім цікава было бачыць, чым скончыцца спрэчка.
Як заўсёды, у такой масе знойдуцца аматары вострых сітуацый. Рослы баец у зухавата ссунутай на правае вока пілотцы, трымаючы перад сабою вінтоўку, наблізіўся да чалавека ў сіняй гімнасцёрцы і злёгку штурхнуў яго ў паясніцу. Той павярнуўся і адразу палез правай рукою ў кішэню штаноў. Гэты рух яго быў, відаць, падсвядомы, але баец зразумеў яго і ў тую ж секунду прыставіў вінтоўку да грудзей чалавека ў сінім.
— Не цапай, не ўспееш!— з пагрозай прашыпеў ён.— Дай сюды, што ў цябе там. Хутка!
Чалавек нехаця выняў маленькі чорны наган.
— Вы не маеце права! — усё яшчэ не здаваўся ён.
— А ты маеш? Дакументы! Чыя машына? — Баец у пілотцы набакір схапіў наган, сунуў сабе ў кішэню.
— Што гэта такое? Дзе ваш камандзір? Я вам пакажу! Я буду скардзіцца! — ужо плаксівым голасам закрычаў чалавек у сінім.
— Не страш! Што ў машыне? — не адступаў баец.
— Казённая маёмасць! Вы не маеце права!
— Маем, калі на тое пайшло. Праверце! — і баец махнуў рукою тым, што сядзелі ў кузаве.
У адзін момант брызент садралі. Крык — цяжка перадаць, што ў ім было больш — радасці ці злосці, вылецеў з дзесятка грудзей.
— А-а-ах! Сволач!!!
На дарогу паляцелі клункі — коўдры, пярыны, дываны.
— Браточкі! — закрычаў адзін баец з кузава.— Трафеі! Сподачкі, талерачкі. Лавіце!
Ён з трэскам расчыніў вялізны рыжы чамадан і адну за адной падкідаў угору маленькія талерачкі, распісаныя золатам. Яны пляскаліся аб асфальт з ледзь чутным у шуме галасоў звонам, рассыпаючыся на дробныя шчуматкі.
Чалавек з голенай галавою нечакана скрывіў свой мясісты твар і заплакаў.
Па калоне пракаціўся смех. Мо даўно байцы не смяяліся так шчыра і так дружна, як цяпер, пазіраючы на слёзы гэтага грузнага здаравілы, які плача па нейкіх там няшчасных сподачках.
Устрывожаная затрымкай, да машыны прабіралася група камандзіраў. Наперадзе быў каржакаваты капітан з наганам у руцэ, за ім праціскалася некалькі лейтэнантаў. Байцы нехаця давалі ім дарогу, азіраліся і міжволі адступаліся ад машыны.
За гэтыя кароткія хвіліны рух на шашы спыніўся, утварыўся вялізны затор. І невядома чым бы гэта ўсё скончылася, каб у небе не пачуўся трывожны рэў самалётаў.
Яны ляцелі з поўдня, было іх нямнога, але па тым, як кружылі яны, не прытрымліваючыся строю, было відаць, што яны нечага шукаюць на зямлі. Першы круг над шашою яны зрабілі без адзінага стрэлу, толькі злавесна чарнелі крыжы на іх крыллях. Утварыўшы замкнутае кола, як карусель, рынуліся яны з другога захаду на шашу, заходзячы з тылу.
Пранізлівы рэў матораў перарваўся круглым і гучным выбухам бомбы. За першай пасыпаўся цэлы дождж. Гул і выбухі, гул і выбухі... Байцы кінуліся ў поле, дарога праз момант апусцела,— засталася толькі маленькая зялёная машына ды некалькі распластаных цел. Целы ляжалі нерухома, а машына раптам ажыла, ірванула з месца і неяк няўпэўнена, зігзагамі пакацілася па шашы.
Лукашык поўз па канюшыне, стараючыся як мага далей уцячы ад шашы, і, калі яму здалося, што шаша далёка, лёг на зямлю. Гулка стукала сэрца. Пахла потам і кветкамі канюшыны. Вялікі рыжы чмель спакойна пералятаў з галоўкі на галоўку, збіраў мёд, і яго бзыканне танула ў гуле матораў і выбухах бомбаў.
Лукашык перавярнуўся на спіну, убачыў над галавой, як экран, кавалак чыстага неба, расквечаны па баках ненатуральна вялікімі галоўкамі канюшыны, убачыў, як перакрэслівае гэты экран незнаёмы, чужы самалёт, як ён дае нырца і ў яго з-пад хваста сыплюцца ўніз бліскучыя шарыкі. Лукашык міжвольна зажмурыўся, пачуў прарэзлівы свіст, пасля зусім недалёка прагучалі тры выбухі.
Ён адчуў, як пад ім тройчы тузанулася зямля, у вушы ўдарыла тугая гарачая хваля. На твар нешта пасыпалася. Ён машынальна наставіў далоні, правёў па шчоках, ачышчаючы пясок, і расплюшчыў вочы. Проста на яго нешта падала — нейкі камяк, падобны на птушку, толькі бясформенны, падрапаны, ненатуральна пакурчаны. Ён круціўся ў паветры, ляцеў не па прамой, а неяк улукаткі, як падае ліст з дрэва пры ціхай пагодзе.
Шлоп!
Лукашык ажно ўздрыгнуў. Проста яму на жывот упаў кавалак скручанай палаткі. З нейкім міфічным страхам Лукашык асцярожна ўзяў скрутак і адразу зразумеў, што гэта: гэты быў вузёл ад рэчавага мяшка, сцягнуты лямкаю. Як нажом, яго зрэзала асколкамі. Дробныя, як зярняты, яны сядзелі ў вузле, і пахла ад яго паленым трацілам, гарачым жалезам і яшчэ нечым: ці не кроўю, ці не свежым трупам, ці не смерцю?
Зноў і зноў яго абсыпала пяском, камякамі зямлі, пасечнай канюшынай, то бліжэй, то далей з віскам ірваліся бомбы і асколкі, як вецер, згіналі кволыя сцяблы канюшыны, са страшным посвістам праляталі за пядзю над галавой, а Лукашык ляжаў і, уціснуўшыся у зямлю, чакаў... Жыццё і смерць у роўнай меры цяпер былі гаспадарамі яго лёсу, жыццё і смерць вялі торг над ім за яго галаву. Жыццё брала цішынёю, шолахам ветру, пахам кветак, смерць крычала аглушальным рэвам матораў, скрыгітала асколкамі, засыпала зямлёю. Голас жыцця патанаў, нішчыўся, прападаў у хаосе гэтых бязладных нялюдскіх гукаў, і ўсё-такі ён жыў і быў магутны, быў нават мацнейшы за гэтую какафонію пахавальных мелодый, і ўрэшце — перамог!
Раптоўна хлынула цішыня...
Лукашык баіцца верыць сваім вушам, ён не хоча зварухнуцца, каб не спалохаць яе, ляжыць і ўслухоўваецца, убірае яе ўсімі клеткамі свайго цела, п’е як цудадзейны напітак і не можа здаволіцца. Толькі тады па-сапраўднаму ацэніш жыццё, калі яго ў цябе хочуць адняць...
«Ляжаць ці чакаць каманды?» — думае Лукашык.
І ляжыць, чакае, перапоўнены шчасцем ад усведамлення таго, што ён жыў, што ён цэлы, што смерць абмінула яго, абышла яго бокам.
Але вось слабы стогн даляцеў да яго і развеяў усю радасць кароткага зацішша.
Стагнаў нехта блізка, бо чуваць быў нават хрып і бульканне ў горле.
Лукашык падняў галаву, азірнуўся навокал. Сям-там з канюшыны відаць былі таксама галовы. Сям-там віднеліся жоўтыя лапіны — сляды разрываў. Лукашык стаў на калені, а пасля, абапёршыся на вінтоўку, узняўся зусім. І ў той жа момант яму зноў захацелася сесці — так задрыжалі ў яго ногі і раптоўная слабасць ахапіла ўсё цела. Ён закрыў твар далонню, нібы хаваючы зрок ад яркага святла, але тое, што ён убачыў, стаяла перад вачыма.
Ён страпянуў галавою, жадаючы развеяць страшны малюнак, але дарэмна: ён засеў у свядомасці, як стрэмка. Амаль на самым краі неглыбокай варонкі ніцма ляжаў баец. Увесь яго правы бок, ад ног да галавы, быў нібы разрэзаны вялізнаю пілкай. І побач ляжаў, таксама распораны, са зрэзаным вузлом, рэчавы мяшок байца, адкінуты выбухам крыху далей ад варонкі.
Лукашык пастаяў хвіліну, а пасля, валочачы ногі па густой канюшыне, пайшоў да дарогі, так і не адымаючы далоні ад твару. Стогну ён болей не чуў, чуў толькі шоргат чаравікаў і чамусьці далёкія галасы каманды, хоць ён ведаў, што людзі нядаўна былі тут, зусім блізка.
Цяпер яны ўжо не баяліся самалётаў — над іх галовамі дрэвы раскінулі свае густыя шаты. Байцы ішлі памалу, адпачываючы душою пасля таго налёту, які парадкам выкасіў іх рады. Байцы ішлі панурыя, маўчалі. Яны ўчарнелі за гэтыя дні, абраслі бародамі, абмундзіраванне стала бруднае, параненыя свяцілі набрынялымі кроўю бінтамі. Стома і зацятасць відаць былі ў вачах гэтых байцоў, якія толькі і ведалі, што адступаць, якія яшчэ ні разу не адчулі акрыляючай сілы перамогі.
Лукашык, раздзімаючы ноздры, удыхаў на ўсе грудзі настоенае на лясных травах вільготнае паветра, ішоў, высока задраўшы галаву, любуючыся разлапістымі кронамі дрэў, часам зрываў ліст з бярозы, браў яго ў рот, жаваў горкі хвосцік. Гэта трохі супакойвала, адганяла змрочныя думкі.
Думкі сапраўды былі невясёлыя. У яго галаве ўвесь час круцілася пытанне: дакуль яны будуць адступаць? Дзе тая, узброеная па апошняму слову тэхнікі армія, якою мы так ганарыліся нядаўна? Лукашыку часам пачынала здавацца, што яе і не было зусім, бо каб была, то не давялося б ім вось ужо каторы дзень без адпачынку брысці на ўсход, кідаючы на волю лёсу ўсё тое, што не можа ўцячы, чаго нельга забраць або знішчыць. Немцаў цяпер цяжка спыніць, бо ніякія водныя рубяжы, ніякія прыродныя перашкоды, за якія можна ўчапіцца, не памогуць змучаным адступленнем байцам стрымаць такую лавіну. Тут патрэбна добра падрыхтаваная, глыбокая абарона, праз якую б не мог прабіцца з першага ўдару гэты сталёвы варожы клін...
На змярканні на дзіва малы батальён выбраўся з лесу. На ўскрайку зрабілі прывал, кожны ўзводны падлічыў сваіх байцоў, строга загадаў нікуды не адыходзіць.
Аддзяленне сержанта Букатава сабралася групкаю. Хто сядзеў на разасланай плашч-палатцы, хто проста лёг на траву, хто перакручваў мокрыя і пратухлыя ад няспыннай хады анучкі.
Лукашык, прыпёршыся плячыма да шурпатага камля бярозкі, сядзеў задумаўшыся. Вінтоўку ён павесіў на тонкі бярозавы сук. Яна абрыдла яму страшэнна і здавалася зусім непатрэбнай, бо ні разу не прыдалася яму для абароны, не выручала з бяды, а толькі абцяжарвала плечы, перашкаджала паўзці, адбірала руку ў час бегу. З патронамі прасцей. Лукашык высыпаў іх з рэчавага мяшка, засталіся толькі ў патранташы, ды і тыя непатрэбны. Але цяпер Лукашык думаў не аб гэтым. Яму пачынала не даваць спакою думка, што супраціўленне бескарысна, што дарэмна яны адступаюць, што пара кіраваць дадому. Гэта была страшная думка, Лукашык баяўся выказваць яе ўголас, і нават азіраўся — ці часам хто не заўважае па яго твары, што ў яго наўме такая крамола?
Але не — Саланевіч жаваў сухар, Чыжоў зашываў дзірку на калене, сержант Букатаў пароўся нешта ў вінтоўцы, рэгуляваў збітую мушку.
Дзіўныя цяпер адносіны ў Лукашыка з сержантам. Яны неяк стараюцца не заўважаць адзін аднаго, не сустракацца позіркам, толькі калі адзін адвернецца, то другі праніжа вачыма, адвернецца і маўчыць. І ўсё ад таго памятнага вечара, калі Лукашыка выклікалі да камбата. І больш яны пра тое не гаварылі, абыходзілі, як скулу, хоць у кожнага нешта круцілася на языку.
— Пад’ё-о-о-м! — пачулася працяглая каманда.
Лукашык з крэктам устаў, сагнуў-разагнуў рукі, ускінуў на плечы свой лёгкі забруджаны рэчавы мяшок.
Шорхаючы лісцем, байцы выходзілі на край лесу, строіліся. Чуліся галасы каманды, выкрыкі аддзялённых, што падымалі сваіх людзей, якія нават паспелі заснуць.
Абрысы дрэў згладжваліся ў вячэрнім змроку, які ахутаў ужо лес, але яшчэ быў рэдкі ў полі. Цяжка было пазнаць сваіх — усе выглядалі падобнымі адзін на аднаго, як кіламетровыя слупы.
Яны адышліся з паўвярсты, як Лукашыка раптам працяло нядобрае адчуванне — жар пракаціўся па спіне і аж стукнула ў скронях: ён забыўся вінтоўку. Думкі замітусіліся ў галаве, збіваючы адна адну. Сказаць сержанту? Ці проста паціху шмыгнуць убок і вярнуцца на тое месца? Што будзе, калі дазнаецца начальства? Праз хвіліну ён, аднак, ужо супакоіўся. Падумаеш, вінтоўка! Тут кідаем не такое, і ніхто не плача, ніхто не адказвае, нікога не расстрэльваюць. Глупства!.. Трэба сказаць сержанту. Што будзе, то будзе!
Сержант Букатаў прыняў гэтую нядобрую навіну з неўласцівым яму спакоем, і гэтым вельмі здзівіў Лукашыка. Ён папрасіў дазволу ва ўзводнага, і праз хвіліну яны ўдваіх падбегам ішлі назад.
Лукашык баяўся толькі аднаго — каб вінтоўкі ніхто не забраў, бо тады ён прападзе. Не хацелася падаць у гразь вось перад гэтым сержантам-выскачкам, які будзе рады яго бядзе і ў душы насмяецца з яго.
У цемры цяжка было знайсці якраз тую бярозку, і яны доўга абмацвалі кожнае дрэва ў тым месцы, дзе нядаўна адпачываў увесь батальён. Урэшце такі Лукашык натрапіў на тое дрэва і з радасным крыкам зняў з сука сваю «нялюбую». Ён быў рады не вінтоўцы, а таму, што яна здымала з яго непатрэбную адказнасць, змывала з яго лішнюю пляму.
Крыху спакайней, чым сюды, пайшлі Лукашык з сержантам даганяць сваіх. Яны крочылі побач. Абодва цяжка саплі ад хуткага руху, абодва маўчалі. Лукашык чакаў наганяю ад свайго камандзіра і не хацеў першы пачынаць гаворкі, каб сержант не падумаў, што ён, Лукашык, просіць у яго прабачэння і каецца ў сваіх грахах.
Можа, гэта добра разумеў сержант, бо ўрэшце ён павярнуўся да Лукашыка і з мяккім дакорам у голасе сказаў:
— Але ж і цывільны ты чалавек, Лукашык! Проста баба, дый годзе!
— Усе родзяцца цывільнымі,— нехаця адказаў Лукашык, з палёгкай адчуваючы, што сержант памякчэў.
— Правільна,— згадзіўся сержант.— Але бяда прымушае людзей брацца за зброю, хочаш не хочаш. А раз узяўся — то трымай так, каб ніхто не выбіў яе, не то што сам згубіў,— ужо не зусім прыязна гаварыў сержант, пераходзячы на знаёмы павучальны тон.
Лукашык прамаўчаў, хоць хацелася сказаць многае,— усё тое, што не давала яму спакою апошнія дні адступлення: што супраціўляцца бескарысна, што трэба кінуць вінтоўкі і, пакуль не позна, прабірацца дадому.
— Ты ведаеш, чым гэта пахне? — не адставаў сержант, вырашыўшы, відаць, што Лукашык спалохаўся.
— Вельмі не страш,— абыякава сказаў Лукашык.— Яшчэ невядома, як мы сёння пераначуем!
— Нідзе не дзенешся,— супакоіў яго сержант.— Абы толькі сам не ўцёк.
— А, дык ты знарок пайшоў са мною, баяўся, што я ўцяку,— толькі цяпер дайшло да Лукашыка, чаму так хутка было вырашана пытанне, каму ісці па згубу.— Дарэмна стараўся.
— Не крыві душою, Лукашык, я цябе трохі раскусіў,— голас сержанта быў вясёлы.— Слабы ты чалавек, нешта ў цябе надломлена. Веры малавата. А калі чалавек не верыць у тое, што робіць, то ён або зусім нічога не зробіць, або сапсуе.
— А ты верыш? — ва ўпор спытаў Лукашык.
— Я — веру,— упэўнена сказаў сержант.— Верыў і веру. Мы...— ён прапусціў нешта — знарок ці не знайшоў патрэбнага слова.— Усё гэта часова... Мы вернемся сюды зноў. Вось пабачыш.
— Пабачым — сказаў сляпы,— няўпэўнена азваўся Лукашык.— Трэба быць або надта разумным, або апошнім дурнем, каб цяпер...
Лукашык не скончыў, бо спатыкнуўся аб нейкае палена і паляцеў на зямлю.
— Цьфу,— вылаяўся ён лежачы і абмацваючы прадмет, на які ўпаў.— Вінтоўка... Праклятая!..
— Якая вінтоўка? — не зразумеў сержант Букатаў.
— Ды вось, нехта кінуў, а я чуць галавы не скруціў.
Лукашык пачуў, як сержант аж скрыпнуў зубамі і са злосцю сказаў:
— Кідаюць, гады. Не ведаюць, што пасля падбіраць прыйдзецца. Ну, пабачым...— і ён пагразіў кулаком у цемру.
Яны занялі чужыя акопы на левым высокім беразе нешырокай ракі. Перад імі як на далоні быў відзён нізкі правы бераг, зарослы дробнымі кустамі ядлоўцу, якія паволі пераходзілі ў невялікі пералесак. Мост цераз рэчку быў узарваны нашымі сапёрамі, калі па ім пратарахцела апошняя фурманка вайсковага абозу.
Лукашык адчуў сябе крыху больш упэўнена. Можна хоць трохі адпачыць душою пасля бясконцага страху, пастаяннага чакання нападу з паветра ці з зямлі. Праўда, з паветра іх і тут ніхто не прыкрываў, але ў Лукашыка ўжо выпрацаваўся нейкі інстынкт прадбачання. Ён мог з упэўненасцю сказаць, што калі над іх галовамі два дні ўзапар віселі самалёты, то на трэці будзе хоць невялікая, але перадышка. З чым гэта звязана, нельга было растлумачыць, бо не ўсе законы вайны навучыўся разгадваць і разумець гэты надта цывільны баец Лукашык, як назваў яго сержант Букатаў.
Важна было адно: яны адгарадзіліся ад праціўніка ракою; подступы да яе прастрэльваюцца, ім прыдадзены гарматы-саракапяткі. Праўда, Лукашык скептычна глядзеў на гэтыя гарматкі, якія здаровы чалавек мог, здавалася, браць за хобат і кідаць з берага ў рэчку. А калі немцы падкоцяць некалькі добрых гармат ды танкаў, то тут будзе занадта горача.
— Эй, хлопцы! — пачуўся побач голас Чыжова.— Пайшлі купацца.
— Вада халодная,— адказаў нехта. — Ідзі сам.
Над пясчаным брустверам акопа ўзнялася галава сержанта Букатава.
— Купацца не дазволена! — крыкнуў ён.— Памыцца можна, толькі не ўсім за раз.
Памалу ўзыходзіла сонца. Чырвоны сляпы яго дыск нехаця адрываўся ад зямлі, хаваючыся за далёкія палосы туману на даляглядзе. Над ракой таксама вісеў радкавы пласт бялявага туману, які засцілаў увесь правы нізкі бераг і даходзіў амаль да самага лесу.
Было нязвыкла ціха, павявала нечым мірным, што не раз і не два сустракалася ў жыцці. І здалося Лукашыку, што ён з хлопцамі прыйшоў на раніцу касіць прырэчны луг, косы ва ўсіх наведзены, у торбачцы ў кожнага добры падмацунак. Сіл многа ў мускулах, хочацца хутчэй, закасаўшы штаны, ступіць у ледзяную росную траву, размахнуцца касою і ўзяць першы шырокі пракос, каб пасля гнаць і гнаць яго, аж пакуль не сядзе каса, пакуль на плячах не выступяць салёныя плямы поту. Тады наменціш касу, паплюеш у рукі — і зноў пракладваеш сабе дарогу, чуеш, як са свістам вострае джала касы падцінае падатлівую траву, як злева высокім духмяным валком кладзецца яна на зямлю.
А потым, калі добра ўгрэе сонца, прыемна выкупацца ў яшчэ халоднай вадзе, асвяжыць гарачае ад працы цела, перакусіць сала з хлебам, запіць кіслым малаком з гладыша і прылегчы на гадзінку паспаць. Моцны тады, здаровы сон на свежым духмяным сене! Прачнешся — а стому як рукой зняло, і зноў гатовы ты махаць касою да сёмага поту, да другое расы...
А цяпер... Яны будуць касіць кулямі, будуць касіць іх, і невядома яшчэ, каму суджана выбрацца адсюль не падрэзанаму няўмольнаю касою лёсу...
Яго роздум перабіў Саланевіч. Ён з крэктам уваліўся ў акоп каля Лукашыка, асыпаючы задам цэлую кучу пяску.
— Ну, брат, і памыўся! Лазня не дакажа,— гаварыў ён задаволена, расціраючы рукамі пасінелыя зарослыя шчокі, прыгладжваючы стрыжаныя, з сівізной, валасы. Пасля злажыў пілотку, падперазаўся і абцягнуў вільготную гімнасцёрку.— Ідзі, скінь грахі, адразу лягчэй на душы стане. Я тут павартую.
На рацэ чуўся смех, плёскат, вясёлыя, узбуджаныя галасы, ляпанне па голых спінах.
Лукашык з’ехаў з абрыву і адразу чаравікамі стаў у ваду. Бераг быў круты і, відаць, адразу пачыналася глыбокае месца, бо вада была цёмная, непрыветлівая, хоць і спакойная.
Не паспеў Лукашык змачыць рукі, як зверху закрычалі, каб усе вярталіся назад.
— Хутчэй, хутчэй,— далёка ляцелі над вадою галасы.— Заняць свае месцы-ы!
Усё было ціха, і Лукашык, асыпаючы пясок, нехаця пакарабкаўся ўверх, у думках лаючы начальства, якое не дасць ніколі зрабіць тое, што табе хочацца.
Але як толькі ён выбраўся на высокае месца, адразу пачуў невыразны далёкі гул матораў. І самае дзіўнае было тое, што гул гэты ішоў з усходу. «Няўжо свае? Няўжо свае? — пытаў сам сябе Лукашык.— А што, калі... Не, не можа быць!..»
Усе таксама нічога не маглі сказаць пэўнага: паціскалі плячыма, гадалі, спрачаліся.
Лукашык заняў месца ля Саланевіча. Наваліўшыся грудзьмі на заднюю непрыкрытую брустверам сценку акопа, ён напружана ўглядаўся ў дарогу, якая то прападала і відны былі адны тэлеграфныя слупы, то зноў выплывала, але нічога не заўважаў. А гул усё мацнеў, рос, набліжаўся. Было ўжо ясна, што гэта равуць магутныя танкавыя маторы. Толькі чые?
Акопы варушыліся, кішэлі байцамі, узнялася невыразная мітусня, беганіна. Яшчэ адна іскра — і ўспыхнула б паніка.
— Нашы! Нашы! — праляцела па траншэі.
Гэта крыху супакоіла людзей. Напружанасць спадала, а разам з ёю і пільнасць. Многія павылазілі з акопаў, сядзелі на брустверах. Артылерысты, якія размясціліся за першым ланцугом пяхоты, цяпер апынуліся спераду, але не ведалі, што рабіць: паварочваць свае гарматы ці не?
— Вунь яны! — усклікнуў раптам Саланевіч, які таксама ўзіраўся ў дарогу і стаяў побач з Лукашыкам.
Ён хацеў яшчэ нешта сказаць, як усе гукі перакрыла рэзкая каманда: «Да бою!»
Яна, як вецер, здзьмула ўсіх у акопы, стала на момант ціха, толькі гул усё рос, набліжаўся, нават чуваць быў жалезны перастук гусеніц і скрып тракаў.
Танкі раптоўна выскачылі з-за пагорка і адразу веерам пачалі рассыпацца па полі, абхватваючы ў магутныя клешчы пляцоўку з траншэямі, якая ўзвышалася над рэчкаю і сядлала дарогу.
Цяпер для ўсіх ясна было відаць, што гэта не свае.
Першы стрэл прагучаў з нашай саракапяткі. Ён нібы паслужыў камандай для абодвух бакоў. Поле і неба раптоўна ўзарваліся ад грому і грукату. Перад Лукашыкам на момант успыхнула полымя, слуп дыму і пяску ўзляцеў да самага неба, а яго самога кінула на дно акопа, аглушыўшы і абсыпаўшы пяском. Калі ён апамятаўся, то ўбачыў, што Саланевіч, скурчыўшыся, ляжыць побач з ім і тужыцца ўстаць. Лукашык з цяжкасцю павярнуўся ў цеснай траншэі і, узяўшы яго за каўнер, прыўзняў уткнутую ў пясок галаву.
І дзіўна — Лукашыка цяпер не ўразіў від смерці, як тады, першы раз, калі ён убачыў забітага бомбай байца ў канюшыне. Ён спакойна зірнуў у заліты крывёю твар Саланевіча і ўбачыў пад правым вокам ірваную дзірку, праз якую густым струменем ліла кроў.
Ён разняў пальцы, і цела Саланевіча бязвольна лягло на пясчанае дно акопа.
Ён нічога не чуў — усе гукі бою нібы прапалі, а замест іх быў нясцерпны пранізлівы звон у вушах, ад якога расколвалася галава і самі закрываліся вочы.
Першым яго рухам было прачысціць пальцамі вушы, але гэта не памагло, і ён узняўся на ногі.
Проста на яго перла чорная аграмадзіна танка, а кулямёт узнімаў перад ім цэлыя фантаны пяску.
Страх, які раптоўна ахапіў Лукашыка, гнаў з акопа, далей ад гэтага сталёвага страшыдла, пад якім угіналася зямля, але розум, хоць і збіты з панталыку, хоць і затраўлены дзікім грукатам і рэвам, падказваў, што цяпер няможна выскакваць, што яго адразу зробіць на рэшата гэты варожы кулямёт.
Лукашык упаў на дно траншэі і інстынктыўна кінуўся на чацвярэньках убок, каб даць дарогу машыне. Ён забыўся, што акоп над самым абрывам, што танк не пойдзе далей. Цяжка дыхаючы, ён пераваліўся цераз нерухомага Саланевіча, уткнуўся ў нешта жывое і заціх, прыкрываючы зверху рукамі галаву.
Яшчэ секунда — і над ім задрыжала зямля, пасыпаўся пясок, чорны цень засланіў неба, а ўдушлівыя газы атруцілі дыханне. Лукашык з прадсмяротным страхам адчуў, як яго завальвае нязвыкла цяжкі сыпучы пясок. Ён задыхнуўся, паспрабаваў выпрастаць рукі, каб адарвацца ад дна траншэі, але не змог.
Яшчэ момант — і Лукашык памёр бы ад страху, ад недахопу паветра, ад цяжару, з якім ціснуў на яго магільны пясок. Але раптам нечая рука падчапіла яго за папружку, тузанула раз, другі і вырвала са страшных абдымкаў зямлі. Ён спачатку ляжаў як рыба на беразе і не варушыўся, толькі хапаў паветра шырока раскрытым ротам і праціраў вочы, а пасля пачаў выплёўваць пясок.
Калі ж ён трохі ачомаўся і глянуў на свет, то адразу пазнаў, што над ім стаіць Чыжоў.
Ён, без пілоткі, у разарванай на грудзях гімнасцёрцы, трымае ў руках звязку з чатырох гранат, ставіць адну з іх на баявы ўзвод і, адвёўшы руку назад, замахваецца.
Лукашык зажмурыўся, чакаючы блізкага выбуху. Да яго дайшло, што Чыжоў хоча ўдарыць па карме таго танка, які толькі што круціўся над імі. Лукашык усім сваім сэрцам рады быў за Чыжова, які не разгубіўся, а ў гэтым пекле знайшоў хвіліну, каб выцягнуць яго з зямлі, і вось цяпер хоча адпомсціць таму немцу, што мерыўся раздушыць іх сваімі цяжкімі гусеніцамі.
Ён даруе яму цяпер нават тую спрэчку, якая адбылася між імі ў жыце, калі яны першы раз убачылі немцаў...
Але чаму няма ніякага выбуху? Няўжо Лукашык аглух?
Раптам нешта цяжкае балюча стукнула Лукашыку па галаве, а праз секунду ён адчуў, як на яго нехта наваліўся. Ён крыкнуў ад роспачы, бо ўсё зразумеў: яму на галаву ўпала звязка гранат, а за імі асунуўся Чыжоў. Лукашык сціснуўся ў камяк, ірвануўся, з жудасцю чакаючы выбуху, скінуў з сябе абмяклае цела Чыжова і выскачыў з траншэі. Ён нічога не чуў і не бачыў, толькі ведаў, што побач абрыў, побач рэчка, і потырч носам паляцеў уніз, проста ў ваду.
Ён даў нырца, адплыў ад берага і высунуў галаву, аддыхаўся. Яму здавалася, што навокал цішыня, толькі па вадзе чамусьці скакалі фантанчыкі.
Абяссілены і змардаваны, Лукашык стаіўся ля другога берага і стаў чакаць.
Калі Валя Калейнік пачула, што пачалася вайна, у яе ўсярэдзіне нібы нешта асела. Яна адразу пасталела і адчула, што да мінулага больш няма дарогі...
Аднак жыццё ішло сваім парадкам. Валя запісалася на будаўніцтва ваеннага аэрадрома. Там працавала сотні са дзве людзей, пераважна жанчын і дзяўчат. Кожны дзень Валя ўставала ў шэсць гадзін раніцы. Спяшаючыся, гатавала чай, снедала, брала з сабою ў школьны партфель дзве лусты хлеба, намазаныя маслам, і ішла на аэрадром.
Ісці ёй было кіламетраў пяць, і ўсё лесам. Гэты час яна лічыла самым лепшым за ўвесь трывожны і цяжкі дзень.
Яна ішла і думала, успамінала мінулае, марыла. Лес заўсёды бадзёрыў яе. Ён ніколі не драмаў: ён варушыўся, спяваў.
Валю зачароўвала хараство яго песні, шырокай і напеўнай. Песня плыла паволі, як цякуць рэкі гэтага краю, як гавораць яго людзі. Яна нібы клікала не спяшыць, а спыніцца, услухацца, адпачыць, набрацца сілы. Сонечным ранкам, калі на лісцях і траве блішчыць раса, калі паветра разлягаецца ад гоману ляснога птаства, прыемна ісці пад зялёнымі шатамі і думаць бясконцыя думы.
Але апошнія дні думкі яе сталі бязладныя і трывожныя. Яе непакоіла не тое, што будзе з ёю, не! Яе палохала тое, што немцы рваліся на ўсход, што наша армія не магла іх спыніць і вымушана адступаць, пакідаючы на волю лёсу мільёны людзей. Дакуль гэта будзе? Няўжо варожая сіла дакоціцца і сюды?
А што цяпер з яе мужам? Дзе ён? Ці жывы? Напэўна, яму цяпер цяжка, у сто разоў цяжэй, чым сёння ёй, бо на яго плечы лягла адказнасць за жыццё ўсяго народа, усёй краіны. Толькі б ён выстаяў, не зламаўся, не загінуў у марным месцы. Толькі б выжыў у гэтай віхуры!.. І непрыкметна ціхі, ледзь улоўны для вуха шум лесу пераходзіў у Валіным уяўленні ў навальнічны гром кананады, у дзікае выццё варожых самалётаў, напаўняўся перадсмяротным крыкам параненых, перарастаў у бязладную пахавальную музыку кулямётаў і матораў. Валя міжвольна затыкала вушы і кідалася бегчы, каб уцячы ад назойлівых вобразаў-думак, каб не быць з імі сам-насам, бо яны маглі давясці да шаленства.
Хутка яна трапляла ў мітусню і гарачку, у кіпучы людскі мурашнік, і ёй рабілася лягчэй на душы. Яна брала рыдлёўку і з азартам пачынала працаваць.
Жанчыны і дзяўчаты пашыралі невялічкі стары аэрадром, на якім стаяла некалькі лёгкіх самалётаў.
Сонца ўлетку падымаецца хутка, і промні яго з самага ранку не маюць літасці да людзей.
Для Валі не было навіною трымаць у руках рыдлёўку, аднак першыя дні добра даліся ў знакі. З непрывычкі балела спіна: нельга было сагнуцца. Рукі гарэлі ад мазалёў, выпадала рыдлёўка. Мучыла смага. Ад бочкі з вадой не адыходзілі людзі. Твары іх блішчалі ад поту, як змазаныя тлушчам.
Сілы ўсім прыдавалі свае самалёты, якія з самай раніцы бесперапынку то выляталі, то вярталіся на аэрадром.
Людзі задзіралі галовы, праводзячы кожную машыну, і з трывогай чакалі яе звароту. Праходзіла з паўгадзіны, і над лесам, амаль чапляючыся фюзеляжам за верхавіны дрэў, паказваўся тоўстагаловы знішчальнік.
Часцей за ўсё пілот выскакваў з кабіны, як толькі лопасці вінта пераставалі варушыцца. Аднойчы лётчыка даставалі з машыны: ён быў паранены ў галаву, а ўвесь самалёт быў пасечаны кулямі.
Такое відовішча прыгнятала людзей, і рыдлёўкі мільгалі не так часта, зямля ляцела не так далёка. Апускаліся рукі: можа, тое, што яны робяць, ужо непатрэбна? Але гэта былі кароткія хвілі адчаю. Людзі зноў намагаліся і працавалі з яшчэ большай заўзятасцю.
Сёння Валя адчувала нейкую стомленасць і вяласць ва ўсім целе — нібы не выспалася. Сляпіла сонца: на небе — ні воблачка, яно чыстае, як прыгуменне ў добрага гаспадара. І толькі чмяліны гул, часам блізкі, часам далёкі: самалёты, а чые — невядома.
Пасля полудня працаваць было цяжэй, хацелася спаць. Рукі ўздымаліся механічна, як чужыя. Раз-два, раз-два... Мільгае рыдлёўка, шэрымі камякамі падае зямля. Удары рыдлёвак зліваюцца ў адзін працяглы і невыразны звон.
Валя ўбівае рыдлёўку ў сухую зямлю і папраўляе касынку. Не слухаюць пальцы. Яны сталі шорсткія, патрэскалася скура. Тонкія валаконцы шоўку чапляюцца за скуру, нібы рукі ў смале. Валя праводзіць далонню па сукенцы і адчувае, як пякуць мазалі.
Зноў гул. Валя прыслухалася. На поўнач, у кірунку да горада, плылі цяжкія машыны. Горад нечакана сустрэў іх зенітным агнём. Амаль у той жа момант першы самалёт нырнуў уніз, і з-пад фюзеляжа паляцелі ўніз адзін за адным бліскучыя шарыкі. Выбухі зліліся ў адзін магутны гук, аж здрыганулася зямля.
Шэсць самалётаў, як каршуны, пачалі кружыць над горадам.
Жанчыны ў жаху кінуліся да лесу, да ангараў, дзе нядаўна стаялі самалёты. Байцы з аховы перагарадзілі дарогу жанчынам, супакойвалі іх і прасілі не падымаць панікі.
Самалёты пачалі браць управа, бліжэй да станцыі. Выбухі адзін за адным разрывалі паветра. Жудасны рэў матораў рэзаў па сэрцы і ледзяніў кроў.
Было крыўдна, што не чуваць нашых знішчальнікаў, што сціхлі раптам зеніткі...
Нарэшце з-за лесу выскачылі і пачалі прызямляцца нашы самалёты. Пакуль яны запраўляліся, прайшло некалькі часу.
Тыя, што ўзняліся першыя, адразу бралі курс на горад, які ўжо дымеў ад пажараў. Але было позна: нямецкія бамбавозы, разгрузіўшыся, падаліся на захад.
Вечарам Валя, далучыўшыся да людзей, ішла дадому. Ніхто не думаў, што заўтра прыйдзецца тут яшчэ працаваць. Хоць цывільныя людзі не вельмі разбіраюцца ў тактыцы ці стратэгіі, аднак і яны разумелі, што немцы рыхтуюцца да наступлення.
Ужо добра сцямнела, калі Валя, стомленая, выбралася з лесу. Шаша ўся гула і варушылася. Машыны, гарматы, абозы кіравалі на ўсход. Ішлі і ехалі бежанцы. На абочынах дарогі валяліся чамаданы і клункі.
Спачатку ў Валі з’явілася жаданне, не заходзячы дадому, далучыцца да гэтай плыні і ісці разам, на ўсход. Толькі страшэнная стома і нейкі невыразны страх спынілі яе, і яна разам са сваімі знаёмымі аддалялася ад бурлівай паводкі бежанцаў. «Заўтра, заўтра...» — паўтарала сама сабе Валя.
Але назаўтра ранічкай, яшчэ не паспела ўзысці сонца, пачаўся бой на подступах да горада. Больш гадзіны білі гарматы. Цёмная хмара дыму ўзнялася на паўднёвым усходзе. Выбухі зліваліся ў суцэльны цяжкі, пагрозлівы гул, ад якога дрыжала зямля.
Трое сутак стаяў над шашою назойлівы гул матораў. Як чорная хмара, наступалі немцы. І ў Валі першы раз за гэтыя дні з’явілася трывожная думка: «А ці выстаім мы перад такою сілай?»
Валя ўбачыла немцаў толькі на чацвёрты дзень пасля іх прыходу. Яна была на двары, як да іх хаты, паставіўшы веласіпеды на вуліцы, скіравалі тры немцы. У Валі пахаладзела ўсярэдзіне, калі яна заўважыла, што проста на яе ідзе, грукаючы цяжкімі ботамі, мажны пажылы немец з сівымі валасамі вожыкам на галаве, з голымі рукамі, ў зелянцовым мундзіры з вялізнымі кішэнямі. Немец нешта сказаў, але Валя не зразумела, хоць збольшага і ведала нямецкую мову. Яна маўчала, разгубленая. Тады ён усміхнуўся, паказаўшы дзве падковы блішчастых зубоў, і сказаў выразна па- польску:
— Млека, паненка!
У яго за плячыма стаялі ўжо два маладыя салдаты, абодва русыя, доўгавалосыя, і таксама ўсміхаліся, а яна не варушылася, як прыкутая, і нічога не магла сказаць.
— Не буй сень,— сказаў зноў пажылы немец.
Яна зразумела і гэта, як і словы пра малако, кіўнула галавою і пайшла ў хату. Гаспадыні якраз не было, і Валя сама ўзяла з палічкі поўны гладыш свежага малака і вынесла на вуліцу. Яна чакала, што немец скажа, каб яна пакаштавала сама, але той узяў з яе дрыжачай рукі поўную конаўку і выпіў за некалькі глыткоў. За ім, не зводзячы вачэй з Валі, выпілі два маладыя салдаты. Яны пераглядваліся паміж сабой і ўсміхаліся.
Крыху пачакаўшы, немцы выпілі яшчэ па конаўцы. Увесь час яны гаварылі паміж сабой, але вельмі хутка, і Валя нічога не зразумела, апроч такіх слоў, як «маладая», «бальшавікі».
Урэшце салдаты сказалі «данке» і пайшлі да сваіх веласіпедаў, раз-пораз азіраючыся і ўсміхаючыся Валі.
А Валя, уражаная, доўга стаяла на двары. Вось яны, заваёўнікі...
«Бач, кішэні якія... Увесь свет хочуць у іх пакласці. «Млека, паненка». Паганцы! Польшчу ўжо абрабавалі, мову знарок вывучылі, каб палякі не маглі нічога ўтаіць... Выскаляюцца, лагодныя... Але толькі запярэч ім, як яны адразу пакажуць сваю воўчую натуру. Нездарма ў іх руках такая зброя...»
Так думала Валя, стоячы на парозе і з сумам пазіраючы ўдаль.
Праз колькі часу немцы пачалі заводзіць «новыя» парадкі. Як грыбы пасля дажджу, з’яўляліся старасты, бургамістры, паліцыя. Без усялякага суду па даносу расстрэльвалі людзей — камуністаў і былых актывістаў.
Валя думала, што трэба неяк выбірацца з гэтых Падлясеек, у якіх яна пражыла амаль што два гады, ісці да сваіх на Случ, ці да дзядзькі, дзе яна жыла, калі вучылася ў тэхнікуме. Але ўсё адкладвала, усё нечага чакала. Часам закрадвалася думка, што Лявона не паспелі далёка адправіць, што ён недзе блізка, калі толькі ўцалеў...
Гэтая думка не давала Валі пакінуць вёску. Яна назначыла сабе дзень, калі збярэ свае манаткі і развітаецца з гаспадыняй, як аднойчы ноччу да яе ў акно нехта пастукаў. Калі стук паўтарыўся, Валя кінулася адразу ў сені, сэрцам адчуваючы, што гэта Лявон.
Пераступіўшы парог, Лукашык абняў Валю, моцна прытуліў да грудзей і так доўга стаяў, нібы не верыў свайму шчасцю і баяўся яго згубіць яшчэ раз.
Валя зразумела, што яму было цяжка ўвесь гэты час: яго абдымкі сказалі ёй больш, чым усялякія словы. Неяк балюча зашчымела ў яе сэрца, на вочы набеглі слёзы. Вярнулася яе шматпакутнае, ужо апаленае вайною, каханне, і яна зноў адчула яго ўладу над сабою.
— Завесь акно,— перш-наперш сказаў Лукашык.
Валя зрабіла гэта хутка, пасля запаліла лямпу, а ён усё стаяў пасярод пакоя. Ён быў у старой палапленай вопратцы, аброслы і худы.
— Ты галодны, напэўна...— І Валя пачала ставіць на стол усё, што ў яе засталося ад вячэры.
Лукашык толькі стомлена ўсміхнуўся, пасля, нібы ачнуўшыся, пайшоў да рукамыйніка.
Еў ён доўга і маўчаў, толькі кідаў кароткія позіркі на Валю, якая, скурчыўшыся, сядзела на ложку і назірала за мужам.
— Адкуль ты? Расказвай...— урэшце прамовіла яна.
— Няма чаго расказваць,— панура азваўся Лукашык. — Сама павінна разумець. Нас разбілі...
— Каго гэта «нас»? — Валя насцярожылася.
Лукашык прапусціў міма вушэй яе словы і моўчкі еў.
Валя ведала, што распытваць у яго цяпер бескарысна. Пасля ён сам усё раскажа, калі супакоіцца.
Назаўтра яна мыла яго заношаную бялізну, пасля гатавала сняданне, а Лукашык усё спаў. Яна прыслухоўвалася да яго няроўнага дыхання, часам падыходзіла да ложка, калі ён пачынаў неспакойна варушыцца і стагнаць праз сон.
Валя старалася не грукаць, але, калі яна вярнулася з поўнымі вёдрамі вады, Лукашык ужо сядзеў на пасцелі і цёр вочы.
— Ведаеш,— сказаў ён,— сон сніўся страшны. Здаецца, я пераплываў раку... Тую самую, ля якой нас раскалашмацілі... Плынь увесь час збівала мяне, я выбіўся з сіл, і мяне панясло проста ў вір, закруціла... Я закрычаў і прачнуўся ад страху.
— Даўся табе гэты страх... Я чула, як ты варочаўся ноччу, і цяпер увесь час нібы на цвіках.— Валя пачынала паласкаць бялізну.— Уставай, абед гатовы.
— Устаю, устаю...— Лукашык скінуў прасціну, агаліўшы свае мускулістыя ногі.— Усё ніяк не верыцца, што я зноў з табою... Здаецца, што няма ніякай вайны, нічога — адна ты. Эх, як бы я хацеў, каб усё было так, як два месяцы назад, калі я лічыў сябе самым шчаслівым чалавекам на зямлі.
Валю кранулі гэтыя словы, але яна не падала віду.
— Цяпер няма чаго гаварыць аб шчасці. Не час. Ты думай, як мы будзем жыць далей...
Лукашык застыў на ложку, разглядаючы вялізны стаптаны чаравік на гумовай падэшве, які адзін цяпер толькі нагадваў яму аб нядаўняй вайсковай службе.
— І праўда,— задуменна сказаў ён.— Я зусім яшчэ не думаў пра гэта — не паспеў. А ты што надумала сама? — Лукашык зашнуроўваў чаравікі сагнуўшыся, і твар яго стаў барвовы.
Валя нічога не сказала. Яна выйшла вешаць бялізну, але не на двор, а палезла на гару, каб не кожны бачыў, што ў хаце з’явіўся мужчына, у якога новая бязевая бялізна. Вешаючы, яна падумала, што лепш было б, каб Лявон перайшоў спаць сюды, на гару, а то, чаго добрага, могуць зазірнуць немцы. Прычэпяцца яшчэ да яго: стрыжаны.
Вярнуўшыся, Валя сказала яму:
— Я думала ехаць да сваіх.
— А як я? — па-дзіцячаму наіўна спытаўся Лукашык.
— Ты мужчына, а ў мяне пытаеш. Смешна...
Яны замоўклі надоўга, аж пакуль не селі за стол.
— Мне здаецца, ты не рада, што я вярнуўся.— Лукашык сагнуўся над міскай і сёрбаў гарачы булён.
— Не гавары абы-што...
— Буду гаварыць...— Лукашык перастаў есці.— Ты думаеш, чаго ён прыйшоў, калі ўсе ваююць, змагаюцца з ворагам. Ён дэзерцір, баязлівец... А я скажу: не! Я наваяваўся па горла. Хопіць... Так ваяваць нас не вучылі. Нас вучылі ваяваць на варожай тэрыторыі, малой крывёю, магутным ударам. А што цяпер? Недарэчнасць. Немцы зрываюць нас з месца і гоняць перад сабою, як статак гусей. Мы хочам адарвацца, а яны так і ціснуць танкамі на пяты, так і ціснуць. Пасля абходы, ахопы, дэсанты... Ініцыятыва ўвесь час у іх руках. А ў каго ініцыятыва, той дужэйшы... Ты ведаеш, што я ні разу не выстраліў у немцаў? І не таму, што не хацеў. Усё залежала не ад мяне... Аднойчы толькі выскачылі з ляска — бачым, імчыць нехта на кані проста на нас. Пад’язджае бліжэй — бачым, немец. Карабіна нават з-за плячэй не зняў, крычыць: «Рус, здавайся, вайна капут!» Гэтае яго нахабства нас асляпіла, і каб не адзін малады баец, то, відаць, і паклалі б мы зброю пад ногі нямецкаму каню. Але той выручыў: сарваў з пляча вінтоўку, ды калі мацюгне немца па ўсіх правілах! Ах ты, кажа, фрыц паганы, у сэрца, у душу тваю... Ты на нашай зямлі без году тыдзень, а ўжо камандуеш? І як замахнецца прыкладам... Немец адразу каня павярнуў і ходу... Сорамна нам было пасля гэтага, кожны не ведаў, дзе вочы падзець. Ідуць байцы, маўчаць, толькі самі сабе лаюцца ды плююцца... Хто вінават, што немец так абнаглеў? Ты лічыш, ён смялейшы за нашага салдата? Не думаю. Але ён ап’янеў ад перамогі. Ты скажаш, можа, што яму шанцуе? Таксама не. Тут усё проста — мы не гатовы да вайны. А рыхтавацца цяпер, калі мы гэтулькі страцілі, калі на граніцы засталася ўся наша тэхніка і армія, я лічу — позна. Усё скончана. У нас няма чым нават абараняцца, а не толькі наступаць. Вайну мы прайгралі, і з гэтым трэба змірыцца...
Валя слухала, і кожнае слова Лукашыка пякло яе, як гарачыя вуголлі. Яна не пазнавала свайго мужа з яго чужымі і далёкімі думкамі.
— Цяпер я ведаю, што азначалі твае словы «нас разбілі»,— сказала яна.— Спачатку я думала, што гэта вашу часць разбілі. Ажно не... Але ты вельмі шырока бярэш, за дрэвамі не бачыш лесу. Толькі слабы чалавек можа разгубіцца ад першай няўдачы. Моцнаму няўдача падвойвае сілу. А рускі народ, я лічу,— ды і ўсе так лічылі і лічаць,— ніколі не траціў галавы, нават у самыя цяжкія часіны свае вялікае гісторыі.
— О, твая лекцыя адразу, як жывая вада, вылечыла мяне ад нявер’я,— з’едліва заўважыў Лукашык і сярдзіта паглядзеў на жонку.— Табе толькі ісці палітруком у армію, там такія цяпер вельмі патрэбны. Але не забывай, што ёсць словы і факты. Калі яны не разыходзяцца між сабой, тады чалавек верыць. Калі ж словы гавораць адно, а факты другое...
— Ты ныцік і панікёр, вось хто ты! — Валя ўстала і адышлася на сярэдзіну пакоя. Твар яе гарэў ад гневу.— Я не чакала, што ў цябе такая гнілая душа.
— Ты гаворыш словамі майго сержанта. У цябе, як і ў яго, замест душы рупар,— ледзь стрымліваючыся, сказаў Лукашык і таксама ўстаў.— Толькі я думаю, што вам прыйдзецца хутка перамяніць пласцінку.
— Не дачакаешся гэтага! — Валя аж тупнула нагою.— Не дачакаешся!
— Час пакажа. Не крычы. Тут голасам нічога не возьмеш.
Яны пасварыліся і некалькі дзён не гаварылі зусім.
Лукашык суткамі спаў, адлежваўся і адпачываў.
Валя была занята сваімі справамі. У яе пачаўся цяжкі душэўны разлад. Яна па-новаму пачынала глядзець на свет, на людзей і нават на сябе. Як бяздумна верыла яна ў тое, што ёй гаварылі, не хацела падумаць ці знайсці нейкі другі сэнс!
Так жа бяздумна яна аддалася Лукашыку, паверыўшы ў чысціню яго душы, у яго сумнае апавяданне пра сваіх бацькоў і няўдалую жаніцьбу з пракуроравай дачкой. Ён вельмі ўмее выстаўляць сябе мучанікам лёсу, няшчасным, хоча, каб яго пашкадавалі, а пасля непрыкметна з нявіннай авечкі робіцца воўкам і ўжо ён камандуе і яму трэба дагаджаць, як вялікаму пану.
Так і цяпер. Ён будзе расказваць казкі аб цяжкасцях, аб нямецкай сіле і захоча вымаліць сабе апраўданне — спачатку толькі ў яе, а пасля — і наогул. Ён умее звярнуць віну на каго хочаш, каб даказаць, што сам ён чысты. Не, цяпер Валя не будзе наіўнай...
Па гаспадарскіх справах яна была ў горадзе. Першы раз пасля акупацыі ішла яна па вуліцах раённага цэнтра, знаёмага ёй да драбніц. Валю здзівіла, што горад амаль не змяніўся, усё ў ім было, як і раней. Толькі людзей не было відаць на вуліцах, а самі хаты, здаецца, паніжэлі, прыціхлі, хаваючы нейкую таямніцу.
Валя ішла памалу, насцярожана і неўпрыкмет азіраючыся. Вось яе абмінуў воз, бітком набіты людзьмі ў чорных шынялях. Адзін з іх п’яным голасам аклікнуў Валю, але яна ўцяла галаву ў плечы і нават не зірнула на яго, бо падумала, што, можа, гэта хто знаёмы. Насустрач паказаўся грузавік, поўны нямецкіх салдат. Невялікі канвой з паліцаяў гнаў групу маладых яўрэяў. У іх на плячах і грудзях — жоўтыя пяціканцовыя зоркі. У руках ва ўсіх рыдлёўкі і ламы.
Толькі пасля гэтага яна ўбачыла, што цэлы невялікі квартал — дамоў дваццаць — быў скрозь высока абнесены калючым дротам. Вуліца, што вяла туды, была перагароджана казламі, аплеценымі тым жа дротам, а ля ўвахода стаяў паліцай з вінтоўкаю.
Урэшце яна выйшла з вузкай вуліцы між дамамі і апынулася на плошчы. І тое, што яна тут убачыла, перавярнула ёй душу. Спачатку яна стаяла ў нейкім здранцвенні, а пасля паволі пачала перастаўляць ацяжэлыя ногі.
На тым месцы, дзе раней, да вайны, стаяла трыбуна, цяпер злавесна ўзвышалася шыбеніца. На тоўстай перакладзіне, якая аж увагнулася пасярэдзіне, віселі людзі. Вецер пагойдваў іх целы, варушыў валасы на галовах, і было нешта жудаснае ў гэтым спакоі, што панаваў навокал.
Валя ўтаропілася на крайняга чалавека, яшчэ зусім маладога, з густым чорным чубам. Было нешта дзікае ў яго аскаленым твары, нешта зацятае і ўпартае. Валя перавяла позірк уніз і здрыганулася: у чалавека на наску левага чаравіка засохлі згусткі крыві, а на зямлі пад ім утварылася крывяністая лужына. Побач з маладым вісеў салідны лысаваты чалавек у шэрым гарнітуры. Поўны яго твар увесь пачарнеў, галава была пакутліва скрыўлена набок. Як ні змяніла смерць аблічча гэтага чалавека, з першага позірку Валя пазнала яго. Гэта быў дырэктар іх дзесяцігодкі, Васіль Тодаравіч Старавойт...
Вось першы яе знаёмы, што сустрэўся ў горадзе...
Амаль без памяці Валя прымчалася тады дадому. Усю ноч яна трызніла і кідалася на пасцелі, як у ліхаманцы.
Лукашык не адыходзіў ад яе ні на крок, дапытваўся, што з ёю, мяняў халодныя кампрэсы. Ён, відаць, разумеў, што Валя не проста захварэла, а здарылася нешта больш важнае.
Валя ўрэшце вымушана была сказаць, што яе так уразіла. Лукашык здзівіўся ці зрабіў выгляд, што здзіўлены.
— Я думаў, што-небудзь асаблівае... Трэба спакайней успрымаць усё тое, што непазбежна,— павучаў ён, седзячы на краі ложка і трымаючы Валіну халодную руку ў сваіх вялікіх далонях.— На тое і вайна. Набярыся цярпення, інакш тваё сэрца не вытрымае, разарвецца, бо гэта яшчэ, відаць, толькі пачатак...
Ён гаварыў доўга і нудна. Валя слухала не перабіваючы, а ў сэрцы ў яе разрастаўся ўсё большы гнеў супроць гэтага чалавека, які нядаўна быў ёй такі блізкі і родны, а цяпер на вачах рабіўся чужы, незразумелы і агідны. Яго словы не пераконвалі яе, а, наадварот, разбуралі тыя рэшткі павагі, якія яшчэ жылі ў Валіным сэрцы.
Валя вырвала сваю руку і рэзка сказала:
— Замаўчы!
Лукашык змоўк, толькі бровы яго трывожна ўзляцелі ўверх, а вочы сталі круглыя і халодныя, у іх ажыло нешта тупое і ўпартае.
— Я ведаю, што ты хочаш уцячы ад мяне,— працадзіў ён праз зубы.— Але скажы, што я табе зрабіў кепскае? Што?
Валя маўчала.
— Што так любіў цябе?
Зноў маўчанне.
— Што, як хлапчук, выпрошваў у цябе ласкі?
Маўчанне.
— Што ў гэтым пекле думаў толькі аб табе адной?
Валі здалося, што Лукашык усхліпнуў. Але гэты магічны ў другі час гук і шчырыя словы цяпер ужо не мелі над Валяй ніякай сілы. Грудзі ёй распірала злосць.
— Замаўчы,— са стогнам сказала яна.— Ты мне агідны.
Лукашык павольна ўстаў з ложка і, ледзь перастаўляючы ногі, падышоў да акна.
— Ну добра,— сказаў ён сам сабе, і пагроза пачулася ў яго голасе.
Лукашык застаўся настаўнічаць у той жа Падлясейскай школе, у якой працаваў да вайны.
Бургамістр горада, відаць, ужо добра праінфармаваны аб Лукашыку, выклікаў яго аднойчы да сябе і меў з ім афіцыйную размову. Ён гаварыў, што трэба ствараць «беларускую інтэлігенцыю», якой не стварылі Саветы за дваццаць з лішкам год — уся яна стала наскрозь бальшавіцкай, наскрозь інтэрнацыянальнай, а свае нацыянальныя інтарэсы занядбала...
У канцы ён даў зразумець Лукашыку, што ім вядома яго, Лукашыкава, мінулае: высылка яго бацькоў, разрыў з чужым, як ён казаў, асяроддзем; вядома, што ён адмовіўся ваяваць супроць немцаў; нарэшце, сам яго прыход сюды, у нямецкую ўстанову,— сведчанне яго, Лукашыкавай, сумленнасці і лаяльнасці.
Лукашык ківаў галавою, паказваючы, што разумее бургамістра, і пазіраў на яго — худога, пакарабачанага чалавека, якога немцы знайшлі немаведама дзе.
Калі ён сказаў Валі, што застаецца на працы ў нямецкай школе, яна ўскіпела. Тады ён спытаў у яе, а што яму рабіць: можа, ісці ў паліцыю? Яна глянула на яго злоснымі вачыма і, нібы адсякаючы кожнае слова, сказала, што ад яго можна чакаць яшчэ горшага. Лукашык замахнуўся на яе, але ўдарыць не асмеліўся.
І вось ужо каторы дзень, як Валя кінула яго і некуды з’ехала. Цяпер Лукашык адзін. Работы ў яго мала. Ніхто не кантралюе, ніхто не правярае. І горш за ўсё, што няма сяброў.
Марудна, як перад смерцю, цягнуўся час, дні былі пустыя, падобныя адзін на адзін, аднастайныя і нудныя.
Неяк выпадкова Лукашык знайшоў смак у гарэлцы. Гэта была звычайная сівуха-самагонка, жаўтаватая і крыху прыпаленая, але затое моцная. Выпіўшы шклянку, Лукашык клаўся на ложак і, перад тым як задрамаць, думаў пра сваё жыццё, якое яму здавалася надта доўгім. Нават не верылася, што ён быў малы, бегаў басанож, не слухаў бацькоў, сваволіў, біўся з хлопцамі, хадзіў у школу. Пасля стаў студэнтам... Ці не задоўгая біяграфія? Страціў бацькоў, быў два разы жанаты, а дзяцей няма... Ваяваў — і так няўдала... Настаўнічае — і таксама яшчэ невядома што будзе... Няўдачы, няўдачы, няўдачы... А чым скончыцца наогул гэтая сусветная калатэча, якая перавярнула ўсё ўверх нагамі? Як ўседзець на гэтым наравістым кані — лёсе? Як перажыць усё гэта?
І Лукашык, не знайшоўшы адказу на гэтыя пытанні, памалу пачынаў піць.
Кожны дзень заходзіла цётка Мар’яна, гаспадыня — прыносіла яго «заказ» і яду. Яна была гаваркая кабета, прыемная з выгляду і яшчэ не зусім старая. Пакуль Лукашык еў, яна звычайна стаяла, засунуўшы рукі пад фартух, і расказвала ўсё, што чула за дзень.
Навіны яе былі самыя розныя — ад вясковых да франтавых. З яе расказаў спачатку цяжка было зразумець, каму яна спачувае. Але Лукашык ведаў, што два сыны яе служаць у Чырвонай Арміі, а малодшая дачка, жонка савецкага камандзіра, падалася на ўсход разам з мужам.
Часам Лукашык частаваў яе, бо яна ніколі не адмаўлялася раздабыць гарэлкі. Лукашык гэта цаніў.
Яна не садзілася, а, стоячы ля стала, выпівала паўшклянкі, закусвала кавалачкам хлеба і неяк у момант мянялася: ружавела, яшчэ больш плаўна ліліся яе словы, і Лукашык міжволі заслухоўваўся.
Яна пачынала здалёк. Адзін дзядзька казаў, што немцы рыхтуюцца рабіць аблаву на партызан. Іх цяпер, кажуць, шмат ходзіць па лясах. На днях падарвалі цэлы эшалон з гарматамі. А то нядаўна з-за вугла забілі каменданта горада. За гэта немцы расстралялі пяцьдзесят беларусаў і сто яўрэяў, бо падазраюць, што стралялі з гета... Учора ноччу партызаны зрабілі налёт на паліцэйскі гарнізон пры шашы. Усё спалілі. Немцы паехалі ўдагонку, ды трапілі ў засаду. Вярнулася меншая палавіна...
Лукашык толькі дзівіўся, адкуль яна ўсё ведае. Здаецца, нідзе не бывае, увесь час сядзіць дома. Праўда, стары яе ўсё ходзіць па людзях з сякерай за поясам : будуе, цяслярыць. Няўжо гэта ён прыносіць усё? Лукашык не хацеў верыць, што гэты пануры, з носам на ўвесь твар, сонны дзядзька што-небудзь ведае акрамя сякеры.
Сам Лукашык больш маўчаў, слухаючы навіны, рэдка калі гаварыў што пра пачутае, але цётка Мар’яна пакрысе пачала лічыць яго сваім чалавекам.
Аднойчы яна, стоячы ля Лукашыка і пазіраючы, як ён прагна есць пасля шклянкі першаку, спыталася ў яго проста, як у свайго:
— І чаго гэта вы ўляглі ў гэтую гарэлку?
У Лукашыка быў набіты рот, і ён не паспеў адказаць, як цётка пачала зноў:
— Даўно я да вас прыглядаюся: чалавек вы не кепскі, і людзі таксама вас хваляць, што дзяцей не б’яце, як другія, немцам вельмі не ладзіце. А вось чаму вы тут — ніяк да ладу не дайду.
— А дзе я павінен быць? — непаслухмяным языком спытаў ён.
— Не мне вам раіць. Вы не маленькі. А зло таіць на сваіх — грэх вялікі...
Ён ужо ведаў, куды яна гне, і рэзка абарваў:
— Не трэба, цётка, мяне вучыць. І агітаваць...
Лукашык думаў, што пасля гэтай размовы цётка Мар’яна стане злаваць на яго, але памыліўся. Назаўтра яна, нібы нічога між імі не было, прынесла снеданне. Праўда, навін ніякіх не перадала, а можа, і не мела свежых. Затое ў абед, паставіўшы перад ім міску з капустай, адразу пачала:
— Вы чулі (яна ніколі яго інакш не называла, толькі «вы», нібы ў яго не было імя), гэты чалавек, што ўсё хадзіў па вёсках з тачылам на плячах, Борух, ужо больш не ходзіць. Дачуўся, што будуць яўрэяў расстрэльваць, і ўцёк недзе. А я думала, што ён пойдзе за сваім рабінам. Ёсць усё-такі смелыя людзі...
— Знайшлі смелага,— буркнуў Лукашык.
— А што ж, не смелы? Смялейшы за...— Мар’яна зрабіла маленькую паўзу, нібы думаючы, гаварыць ці не,— за... вас! — выпаліла яна, і, відаць, сама спалохалася.
Лукашык бразнуў лыжку аб стол. Твар яго пабялеў, але голас усё ж быў стрыманы:
— Кожнаму свая дарога... Я хацеў бы ведаць: ці не даручылі вам сагітаваць мяне ў партызаны?— Ён злосна глянуў на цётку Мар’яну, але тая стаяла панурыўшыся.— Нешта вы вельмі за мяне ўзяліся... Ці, можа, я вам замінаю, і вы хочаце, каб я ачысціў ваш пакой? Кажыце прама, я знайду другое месца.
Цётка Мар’яна крыху разгубілася. Адышла да дзвярэй і ўзялася за клямку.
— Не, што вы... Жывіце на здароўе... Я не хацела вас пакрыўдзіць, выбачайце мне, старой. Што думаю, тое і кажу. Больш не буду.— І яна пайшла.
У Лукашыка пасля такіх гутарак адразу псаваўся настрой. Ён пачынаў сябе дакараць, чаму не памёр, як другія, з чыстым сумленнем і спакойным сэрцам. Чаму не памёр самай звычайнай смерцю салдата, якому сляпы лёс ці простая выпадковасць вызначае памерці ад першай кулі?
У такія хвіліны Лукашык, пазіраючы ў акно, са страхам чакаў, што вось пастукаюць у дзверы, уварвуцца ў хату партызаны, стануць дапытваць, чаму ён дэзерціраваў з арміі, чаму пайшоў служыць немцам...
Ён міжвольна шукаў сабе апраўдання, але ўсё довады гучалі нават для яго самога наіўна і не пераконвалі. Тады ён пачынаў з сабою бясконцую спрэчку, у якой пакуль што яшчэ не было пераможцы.
А ці было што ў цяперашнім Лукашыкавым жыцці такое, што ён мог бы вітаць?
Ён прызнаваўся сабе, што нічога гэтага ў яго няма.
Звярыная жорсткасць, прыніжэнне чалавечай асобы, абсалютнае бяспраўе і нікчэмнасць чалавека перад сілай — вось што значыць «новы парадак». Лукашык быў не такі сляпы, каб не бачыць усяго. Гэта прыйшлі не гаспадары, гэта — акупанты.
Агідна было жыць, адчуваць гэта і бачыць. Хацелася недзе ўцячы, схавацца, каб перажыць ліхалецце дзе-небудзь у зацішку, а пасля вярнуцца, калі стане спакойна на зямлі. А што на ёй будзе тады — зусім няважна. Лукашык адчуваў сябе такім стомленым, як стары конь пасля доўгай дарогі.
Урэшце яго ўяўны спакой быў раптоўна парушаны нечаканым прыходам «гасцей».
Лукашык перачытваў «Стэфенсана», лежачы ў пасцелі, і ўжо збіраўся тушыць лямпу, бо сон пачаў зводзіць павекі, як нехта пастукаў у акно — адзінае акно ў яго пакоі. Ён усхапіўся з пасцелі і ў адной бялізне, босы выскачыў у сенцы. Спытаў, хто гэта,— яму адказалі «свае». Хутчэй механічна, чым свядома, ён адкінуў засаўку ў дзвярах і націснуў клямку. Ля парога стаяла тры чалавекі са зброяй за плячамі. Адзін з іх, пярэдні, па-руску спытаў, ці можна зайсці. Зайшлі толькі двое.
Лукашык запрасіў іх сесці, а сам пачаў апранацца, прадчуваючы нешта нядобрае.
Старэйшы і, відаць, старшы па чыну, той, што пытаўся, ці можна зайсці, у скураной тужурцы і ў чорнай кубанцы, цяпер без дазволу пачаў закурваць, паставіўшы між каленяў нямецкі аўтамат. Маладзейшы, невысокі, але, пэўна, дужы — паношаны салдацкі бушлат ледзь не трашчаў на яго крутых плячах, з цікавасцю перабіраў кніжкі і газеты, што ляжалі на стале.
— Дык як жывецца, пане Лукашык? — спытаў нарэшце старэйшы, прыкурыўшы папяросу і зацягнуўшыся некалькі разоў...
Лукашыка здзівіла, што ён так упэўнена называе яго прозвішча — нібы ведае даўно.
— Выбачайце, я не з паноў, і панам быць не збіраюся,— нясмела адказаў Лукашык.
— Ну як жа інакш: пан настаўнік, можа, хутка пан дырэктар — і так дойдзе да міністра асветы. Немцы смела вылучаюць сваіх людзей.— «Сваіх» ён знарок падкрэсліў і кінуў уважлівы позірк на Лукашыка.
— Для іх я не свой, як вам вядома,— адказаў Лукашык, углядаючыся ў цёмны, з чорнымі вусікамі пад шырокім носам твар чалавека.
— Праўда, мы ведаем, што вы яшчэ канчаткова не прадаліся немцам, але мы не можам зразумець, што прымушае вас ім служыць. Я папрасіў бы растлумачыць,— жорстка сказаў ён.
— Што ў яго прасіць? — павярнуўся ад стала невысокі, кінуўшы халодны позірк на Лукашыка.— Яго трэба паставіць да сценкі, тады ён усё сам скажа! — выпаліў ён хутка, захлёбваючыся словамі.
«Ну вось, цяпер пачынаецца самае галоўнае,— падумаў Лукашык.— Гэты таксама для віду такі прыстойны. Зараз і ён пакажа зубы».
Але старшы нешта марудзіў. Ён дакурыў папяросу, паглядзеў, куды кінуць недакурак, і, не знайшоўшы нічога, паклаў яго ў вазон на акне.
— Не гарачыся, Саша. Чалавек раскажа сам,— звярнуўся ён да свайго маладога таварыша, і той адразу сціх.— Чаго вы пайшлі служыць акупантам? — Старшы зноў павярнуўся да Лукашыка.— Вы хіба лічыце іх вызваліцелямі? — Голас яго стаў сярдзіты.
Лукашыка апяклі яго словы.
— Мне цяжка адказаць вам на гэта адразу...— Лукашык замоўк, як зацяўся.
— А вы не шкадуйце часу. Яго ў нас хапае...
Прысеўшы на край ложка і ўчапіўшыся рукамі ў біла, Лукашык намагаўся сабраць свае думкі.
— Немцы прыйшлі сюды як заваёўнікі, гэта ясна,— пачаў, намагаючыся, Лукашык.
— Нават яму ясна,— уставіў сваё невысокі.
Лукашык і старшы глянулі на яго, але прапусцілі міма вушэй гэтыя словы.
— ...Але асабіста мне яны нічога кепскага не зрабілі,— працягваў Лукашык.
— Так разважае толькі шкурнік,— зноў уставіў невысокі, не крануўшыся з месца.
— У вашых руках зброя, і вы можаце смела гаварыць у такім тоне,— абрэзаў яго Лукашык.
— Не звяртайце ўвагі,— супакоіў яго старэйшы.— Гаварыце...
Лукашык скоса глянуў на невысокага, які па-ранейшаму стаяў ля стала і ўсё капаўся ў кніжках, хацеў яшчэ раз агрызнуцца, але стрымаўся — што з ім спрачацца? Ён, калі спатрэбіцца, заўсёды дакажа сваю праўду.
— Прапанавалі работу, далі кавалак хлеба... Жыву спакойна... Пакуль што...
— А хіба да вайны вы былі беспрацоўным? — ужо сам не стрымаўся старшы.— І жылі пад страхам?
— Я кажу пра сённяшні дзень...— запнуўся Лукашык.
— Вось-вось! — зноў пачаў прыставаць невысокі.— Не чапай мяне, і я цябе не зачаплю! А калі зачэпяць?
— Тады будзе відаць,— ухіліўся ад адказу Лукашык.
— Авечая філасофія,— сярдзіта сказаў невысокі.— Калі б зямля трымалася вось на такіх філосафах, чалавецтва яшчэ тапталася б недзе ў сярэднявякоўі.
— Скажыце ўсё-такі, што кепскае зрабіла вам Савецкая ўлада? — спытаў старшы.— Чым пакрыўдзіла?
— Саслала маіх бацькоў,— панура прамовіў Лукашык, пазіраючы на свае босыя ногі. Ён быў перакананы чамусьці, што яны ўсё ведаюць, але пытаюць проста так, для віду.
— Дык вы помсціце? — упарта дапытваўся старэйшы.
Лукашык думаў, што адказаць, а невысокі зноў уставіў сваё, рэзкае:
— Шкада, што яго самога не расстраляла,— адным ворагам было б менш.
— Супакойся, Бяссмертны,— сказаў старшы, зірнуўшы на таварыша.— Скажыце лепш, Лукашык, вы самі ў той час жылі з бацькамі?
— Не, у мяне была сям’я ў горадзе.
— Але ж вас маглі там знайсці?
— Ім і шукаць не трэба было: я жыў у пракурора, быў жанаты з яго дачкой.
— Хацеў прымазацца, шкура,— зноў не стрымаўся невысокі.
— Вы нічога не ведаеце, а гаворыце,— агрызнуўся Лукашык.— Мяне, можа, не ўзялі праз памылку, як праз памылку ўзялі маіх бацькоў.
— Вы лічыце, што вашы бацькі не вінаваты? Ці не так? Хто яны былі: кулакі? Падкулачнікі? — спакойна пытаў старшы, нібы не заўважаючы, што Лукашык пачынае кіпець.
— Якія кулакі? Звычайныя людзі. Бацька крыху займаўся садоўніцтвам. Я не думаю, каб ён вёў якую-небудзь падрыўную дзейнасць.
— Можа быць і так,— задуменна сказаў старшы.— Можа быць... Цяпер аб гэтым гаварыць яшчэ рана. Час пакажа. Перагібы ў нас былі, няма што грэх таіць. Ёсць такое ў характары некаторых людзей — пастарацца, каб пахвалілі. Але нельга з гэтага рабіць песімістычных вывадаў.
— Вы хочаце, каб я быў велікадушны і дараваў? — насмешліва спытаў Лукашык, звяртаючыся да старшага.
— Прападзе Савецкая ўлада, калі ёй не даруе адзін недабіты падкулачнік...— зноў з’едліва кінуў невысокі.
— Ты праўду кажаш, Бяссмертны. Савецкая ўлада не прападзе ад таго, што яшчэ адзін незнарок пакрыўджаны ўзніме супроць яе зброю... Але я спачуваю вам, Лукашык, і думаю, што вы сапраўды не дробязны чалавек, бо калі б вы былі такі, вы ўжо сталі б — сама менш — начальнікам паліцыі... А наконт крыўды... Я сам быў у адносінах да яго,— тут старшы паказаў рукою на свайго таварыша,— уладай, якая жорстка з ім абышлася...
Невысокі крута павярнуўся: увесь яго выгляд нібы прасіў — не трэба!
Старшы заўважыў гэта і падняў руку з растапыранымі пальцамі, нібы агароджваючы ад усякіх пярэчанняў.
— Будзем гаварыць прама. Даруй, Саша... Я расстрэльваў чалавека, якога вы бачыце перад сабой... Як гэта ні цяжка гаварыць, аднак гэта праўда... Ён узяў боты ў аднаго дзядзькі. Боты, аказваецца, былі сынавы, той служыў у Чырвонай Арміі. Гэта, фактычна, была памяць аб сыне... Дзядзька паскардзіўся камандзіру атрада, і мы прысудзілі Сашу да расстрэлу. Час быў цяжкі, трэба было мацаваць дысцыпліну. Мне даручылі выканаць прысуд. Паверце, мне было нялёгка гэта рабіць — не з дабра Саша ўзяў тыя боты: ён хадзіў амаль што босы, а на дварэ ўжо была глыбокая восень. І вось мы з адным байцом позна вечарам пасадзілі Сашу на фурманку і павезлі. Прыехалі на могілкі, сталі. Я загадаў Сашу злазіць і ісці, а сам — за ім з пісталетам. Не буду гаварыць, што ў мяне рабілася тады на сэрцы... Я не хацеў, каб хлопец адчуў страх перад смерцю ў апошнюю хвіліну, калі да твару прыстаўляюць зброю. І я на хаду стрэліў у яго ззаду... Ён упаў. Тады мы з байцом сталі за агароджай капаць магілу. Раптам чуем: дзікі рогат, загрукалі калёсы па мёрзлай зямлі, і са свістам і гіканнем нехта памчаўся на нашым возе. Кінуліся туды, дзе стаяла фурманка, і знайшлі ахапак сена ды салдацкую шапку-вушанку. Я падняў яе. Яна была прабіта маёю куляй... Саша прапаў. А праз паўгода мы знайшлі яго ў другім атрадзе. Там яго ведалі як адважнага падрыўніка-дыверсанта. Мы прапанавалі яму перайсці да нас. І вось бачыце, ён не адмовіўся. Цяпер яго інакш не называюць у нас, як Бяссмертны, хоць прозвішча ў яго зусім другое... Дык як, па-вашаму, Лукашык, меў ён права крыўдаваць на мяне? А ён дараваў...
— Мог і не дараваць,— прабубніў Лукашык.
Старшы хвіліну думаў, пасля правёў далонню па твары.
— Ёсць памылкі, якіх нельга паправіць. Гісторыя багата такімі фактамі, як ні крыўдна. Трэба вучыцца не паўтараць іх зноў — вось у чым уся справа.— Ён устаў з крэсла, перакінуў цераз шыю аўтамат і сказаў, пазіраючы ў твар Лукашыку: — Мы даём вам час падумаць, калі вы здольны аналізаваць падзеі... Пайшлі, Бяссмертны...
І ўжо на парозе, узяўшыся за клямку, спыніўся і павярнуў галаву да Лукашыка, нібы нешта ўспомніўшы.
— Прабачце,— сказаў ён суха.— Чуць не забыўся... Вам прывітанне ад Валі Калейнік. Спадзяюся, вы яшчэ яе не забылі...
— Што, што вы сказалі? — аж падскочыў Лукашык і кінуўся да дзвярэй.
Але абодва госці хутка выйшлі на двор. Скрып іх крокаў яшчэ колькі часу далятаў да Лукашыка, які, як аслупянелы, стаяў ля парога. Усяго чакаў ён ад гэтых людзей, толькі не прывітання ад Валі.
Лукашык доўга стаяў яшчэ ля парога, аж пакуль не адчуў, што мерзне. Здрыгануўшыся, ён зачыніў дзверы і падаўся ў хату. Ляскаючы зубамі, распрануўся, патушыў лямпу і нырнуў пад коўдру. Сагрэўся, хацеў заснуць, але дарэмна. У яго шэрае спакойнае жыццё ўварваўся віхор.
На заданне!.. Як нязвыкла. Нават страшна! Што чакае іх сёння?.. Валя ўздрыгвае, хоць не ад холаду, бо яна апранута цёпла: у старых падшытых валёнках, у кажушку, падпяразаным вузкай папружкаю.
Ціха, без шуму сабралася дыверсійная група на заданне. Двое саней, на іх па тры чалавекі. На пярэдніх — ручны кулямёт. Яшчэ некалькі партызан — на конях.
Камандзір групы Саша Нячай, або, як усе яго называюць, Бяссмертны, стрыманы, негаваркі чалавек, правярае яшчэ раз, ці ўсё гатова.
Нарэшце крануліся. Саша падыходзіць да свайго каня — паджарага, танканогага, спрытна ўскоквае ў сядло. Ломячы нізкі хмызняк, ён абмінае ўсіх і першы выязджае на ледзь прыкметную ў цемры зімовай ночы дарогу. Чакае, пакуль нагоніць першая фурманка.
— Хто замерзне — хай не лянуецца прабегчы за санкамі,— прыцішаным голасам, які цяжка разабраць за скрыпам палазоў, звяртаецца ён да людзей.— Размоў — ніякіх!
Хацеў ад’ехаць, але прытрымаў каня і спытаўся:
— Як адчувае сябе новы падрыўнік? Не страшна? — гэта сказана Валі.
— Рана пытаць. Але думаю, што з вамі не прападу.
— Чаго там, у нас моцная ахова,— умяшаўся ў гутарку пажылы партызан, кіўнуўшы галавой на Валінага суседа, чарнявага, з вусамі, грузіна Сандро, узброенага ручным кулямётам.
— Ты ўсё жартуеш, дзядзька Міхаль, але глядзі, не забывай, з кім жартуеш,— неяк сур’ёзна, без ценю ўсмешкі ў голасе, папярэдзіў яго Бяссмертны.
— Я-та ведаю,— працягваў той,— што вы ўсе гарачыя. Толькі ў такой справе гарачкі пароць не трэба...
— У якой гэта? — перапытаў Бяссмертны.
— А ў нашай, партызанскай,— адказаў дядзька, і цяжка было зразумець, што ён мае на ўвазе.
Бяссмертны нічога не сказаў, толькі напяў павады, і яго хуткі на хаду конь ірвануў наперад, пакідаючы ззаду фурманкі.
Сандро толькі цяпер зварухнуўся. Ён павярнуў да Валі вусаты твар, затулены каўняром, і з. акцэнтам сказаў:
— Вельмі, вельмі клапатлівы камандыр...
— Гэта якраз някепска...
— Я панымаю,— шматзначна дадаў Сандро і змоўк, толькі заварушыўся на сядзенні, падбіраючы ямчэй полы кажуха.
Усе прыціхлі. Валя хацела разабрацца, што хацеў сказаць дзядзька Міхаль. Нешта ён хітруе. Гэта з яго ласкі, відаць, Валя апынулася на адным возе з Сандро. Ой, стары...
Як толькі Валя з’явілася ў лагеры, усе адразу прыкмецілі, што чарнявы грузін-акружэнец Сандро Балавадзе не можа спакойна прайсці міма зграбнай светлавалосай дзяўчыны з прыемным бялявым тварам і высокімі грудзьмі. А крыху пазней усе заўважылі, што камандзір дыверсійнай групы Бяссмертны раптам перамяніўся да свайго лепшага сябра Сандро. Як бы ўдала ні правёў аперацыю Сандро, заўсёды Бяссмертны знаходзіў да чаго прычапіцца. Але горш за ўсё было тое, што камандзір часам не дазваляў Сандро ісці на аперацыі, і Сандро хапаўся за кабур. Тады звычайна іх мірыў камісар Шылаў, які меў асаблівую ўладу над неспакойным і гарачым па натуры Бяссмертным.
Валя доўга не здагадвалася, чаго Сандро і Саша, гэтыя цёзкі і блізкія сябры, раптам неўзлюбілі адзін аднаго. Саша быў больш стрыманы ў сваіх пачуццях, чым Сандро, але Валя пачала заўважаць, што камандзір падрыўнікоў не выпадкова спыняе свой позірк на яе твары, знаходзіць прычыну зачапіць яе словам, але неяк нясмела, ненатуральна, без усмешкі.
Відаць, не без уплыву Бяссмертнага так лёгка перавялі Валю з кухні проста ў яго групу — з кухаркі і прачкі яна стала разведчыцай і падрыўніцай.
І тут ужо Бяссмертны як цень хадзіў за ёю. Даручаў толькі самыя простыя справы, аберагаў кожны яе крок, папярэджваў, вучыў быць пільнай і разважлівай. Валя не раз пытала сама сябе, для каго ён яе аберагае, і здагадвалася, што, мусіць, не для мужа, пра якога ён усё ведаў.
Пазней камісар Шылаў расказаў Валі пра начны візіт яго і Бяссмертнага да Лукашыка.
Усё яна складвала адно да аднаго, шукала і знаходзіла сувязь.
Хоць Валя і пакінула мужа, але сама пра каханне ў такі час не хацела і думаць.
Яна не разумела мужчын, якія, ходзячы над прорвай, паспяваюць яшчэ думаць аб нечым такім, аб чым можна думаць пры спакойным жыцці, калі свеціць сонца і вецер дыхае пахамі зямлі. Думаць аб уласным шчасці можна тады, калі ўсе шчаслівыя. Яна ўспамінала чутае некалі ад дзеда: «Калі ты ясі перад галодным, то не забудзься даць і яму». Таму яна не выбірала. Яна была аднолькавая з усімі — з Сандро, з Бяссмертным, з дзядзькам Міхалём — і за гэта яе любілі.
Аднак Валя разумела, што ўсяму ёсць нейкі канец, і баялася, каб цераз яе не здарылася якой бяды ў гэтых гарачых хлопцаў — яе камандзіра і каўказца Сандро. Абодва яны раўніва пераймалі яе позіркі, цішком сачылі, каму з іх яна аддае перавагу. У кожнага з іх было цярпенне — нягледзячы на гарачнасць — чакаць, пакуль сама яна, Валя, не зробіць выбару...
А паабапал мільгалі чорныя камлі хвоек, радкавых, але выносістых, роўных, як струны, велічных і спакойных, з купчастымі шапкамі ўверсе, якія злёгку пагойдваліся і сыпалі снег на зямлю. Там, уверсе, гуляў вецер, а ўнізе было нязвыкла ціха, толькі скрып палазоў парушаў лясную цішу. Скрып аднастайны, невыразны, але прарэзлівы, галасісты. Здавалася, гэта нейкія таемныя галасы — хуткія і бязладныя — хочуць сказаць людзям нейкую сваю праўду, папярэджваюць аб нечым, але дарэмна — яны спяшаюць, гарачацца, заглушаюць адзін аднаго і ператвараюцца ў хаатычныя бязладныя гукі, якія не могуць дайсці да гэтых людзей, што заняты сваім.
Дарога нібы павузела: пачалі пракідацца елкі, старыя, разлапістыя, з камякамі снегу на спушчаных аж да зямлі галінах. Хутка густы ельнік зусім сціснуў дарогу, калючыя галіны пачалі біць людзей па тварах, пасыпалі снегам вопратку. Цемра яшчэ больш згусцілася, стала таямнічай і страшнай.
Валя міжвольна пасунулася бліжэй да Сандро, але схамянулася. Ён сядзеў нерухома, толькі часам пагойдваўся, калі санкі падскоквалі на выбоіне ці на корані.
Ёй ужо надакучыла сядзець скурчыўшыся, у яе пачалі балець плечы і млець ногі, спакваля падкрадваўся холад.
Сандро зацята маўчаў. Не пад’язджаў больш да іх і Бяссмертны. Дзядзька Міхаль таксама, відаць, не хацеў адзін быць «парушальнікам дысцыпліны» і не падаваў голасу, толькі паганяў каня.
Часам ззаду іх наганяла другая фурманка, Валя чула цёплае дыханне каня ў сябе над галавою, чула, як бразгаюць цуглі на зубах у жывёлы, якая перабірала пустую салому ў сядзенні.
Раптоўна дарога рэзка звярнула ўлева, стала шырэйшая і гладкая. Вецер зверху прарваўся да самай зямлі, сыпануў снегам у вочы.
Камандзір групы збочыў, прапусціў міма сябе абедзве фурманкі і ціха скамандаваў «стой». Ля яго ў момант згрудзіліся астатнія коннікі. Бяссмертны скінуў рукавіцу з рукі і свіснуў у пальцы.
Праз хвіліну на дарогу выйшлі два чалавекі.
Бяссмертны крануў повад і пад’ехаў да іх. Яны аб нечым пагаварылі, і камандзір зноў вярнуўся да сваіх, Спыніўся перад групай, супакоіў каня і сказаў:
— Уязджаем у небяспечную зону. Да вёскі Галубы дзесяць кіламетраў, да моста — чатырнаццаць. Быць напагатове. Паехалі!
Конь пад ім узняўся на дыбкі і рвануў наперад. Снежны віхор паляцеў следам.
Дзядзька Міхаль цмокнуў, тузануў лейцамі і пусціў свайго гнядога наўздагон. Калючы снег сыпануў у твар, у вушах засвістаў халодны вецер. Скрыпелі палазы, ляцелі сані...
Эх вы, партызанскія ночы! Неспакойныя халодныя ночы, доўгія цяжкія зімы! Завеі, марозы! Выбухі, кулі, раны! Глыбокія, балючыя, суровыя шрамы на ўсё жыццё! Коні гарачыя, лёгкія сялянскія сані! Колькі адмералі вы кіламетраў па гладкай, як шкло, дарозе, па калдобінах, па цаліку! Ляцелі вёрсты, ляцелі кулі, абрывалася жыццё — маладое, пеністае, нецалованае... Беларускія хлопцы, дзяўчаты! Вашай адвагі, вашай крыві і пакутаў не забудзе ніхто! З вашых учынкаў, малых спраў і вялікіх,— будзе дзівіцца ўвесь свет. Пазарастаюць травою магілы, асыплюцца ў лесе нізкія зямлянкі, вырасце новае пакаленне людзей, што не чула, не ведала войнаў, а ваша слава будзе звінець бясконца — пакуль будзе стаяць зямля!
Хутка павінна было днець, бо навокал пацямнела яшчэ больш. Снег не сціхаў, круціла, мяло ля стога, засыпала людзей і коней.
Працяглы аднастайны свіст ветру на жардзіне ў стозе наганяў на Валю тугу. Пасля з’явілася трывога: і выбуху не было чуваць, і людзі не вярталіся.
Праходзіла крыўда на Бяссмертнага, які забараніў ёй ісці разам з усімі да самага моста. Пайшлі ўсе мужчыны, толькі дзядзька Міхаль застаўся з коньмі ля стога. Асцярожна, адзін за адным падаліся хлопцы па нешырокім рэчышчы замёрзлай ракі, па лёдзе, прысыпаным снегам. Валя з сумам пазірала, як яны аддаляюцца, як хутка зліваюцца іх маскіровачныя халаты з белай снегавою наміткай.
Валя добра ведала, колькі адвагі, спрыту і цярпення трэба мець, каб пад носам у немцаў узарваць чыгуначны мост...
Але Саша Бяссмертны — вопытны разведчык і падрыўнік, за кароткі час службы ў яго дыверсійнай групе Валя ў гэтым пераканалася. Але чаму ён пабаяўся ўзяць яе з сабою? Каб не замінала? Ці ён прадчуваў небяспеку?
Раптам на поўдні, у кірунку чыгункі, успыхнула неба, нібы з-за гарызонту хацела ўзляцець — і не ўзляцела — ракета, пасля выбух скалануў паветра і пакаціўся далёка-далёка, да самага лесу.
Ірвануліся, аж прыселі, спуджаныя коні, неспакойна застрыглі вушамі.
— Ціха, ціха вы...— азваўся на санках дзядзька Міхаль, які ўсё курыў у рукаў і напружана, як і Валя, услухоўваўся ў аднастайныя начныя гукі. Цяпер ён ускочыў на ногі і стаў папраўляць вупраж.— Вось бачыш,— сказаў ён Валі, якая нецярпліва тупала каля стога,— наш Бяссмертны не прамажа! Шчаслівы чалавек, каб толькі не перагаварыць... А глядзі, нешта не чуваць больш нічога, няўжо абыдзецца без бою?
Валя сама ўжо думала пра гэта. Там цішыня: ні аднаго стрэлу, ні падазронага гуку... Толькі аднастайны і назойлівы свіст-завыванне ветру ды ціхі шоргат сыпучага снегу.
— Дзядзька Міхаль, а можа, мы пад'едзем? Насустрач...— сказала Валя дзядзьку, які здымаў коўдру са свайго гнядога.
— Яно можна было б,— азірнуўшыся навокал, памяркоўна сказаў Міхаль,— але ці ведаем мы, дзе яны будуць... Паедзем і яшчэ размінёмся. Лепш пачакаць, як мне здаецца...
«Можа, і твая праўда,— падумала Валя,— але хутчэй за ўсё баішся ты, дзядзька, парушыць загад Бяссмертнага, толькі не прызнаешся мне». І нейкая няпрошаная гордасць за свайго камандзіра з’явілася ў Валіным сэрцы, нешта падобнае на пяшчоту да гэтага хлопца ўпершыню ахапіла яе.
— Ну, пачакаем, калі так...
Чакаць давялося нядоўга. Валя спачатку пачула, як зарыпеў снег. Яна пачала ўзірацца ў цемру, але нічога не заўважала. Пасля раптоўна ля самага стога вырасла некалькі постацей.
Першы крочыў Саша Бяссмертны, за ім ледзь паспявалі два партызаны — Харытоненка і Школьнік,— маладыя хлопцы. Крыху ззаду дробна клыпаў праваднік з Галубоў.
— Паехалі,— выдыхнуў Бяссмертны і ўваліўся ў сані.
Гэта было так нечакана, што Валя не ведала, што падумаць.
— А дзе ж... усе? — з запінкаю спытала яна.
— Чакаюць... Усе жывы-здаровы,— неяк абыякава і спакойна адказаў Бяссмертны.— Не назад, дзядзька Міхаль, паедзем прама,— незадаволена сказаў ён, нібы дзядзька павінен быў загадзя ведаць, куды загадаюць ехаць.
Заскрыпеўшы намёрзлымі палазамі, сані крануліся з месца. Справа і злева, храпучы і правальваючыся ў снег, трухалі асядланыя коні.
Партызаны ехалі зноў па той самай дарозе, толькі не назад, а далей, у кірунку вёскі Навасёлкі, якая прымыкала да чыгункі і ад якой ішла дарога проста на поўнач, у лясы, што цягнуліся аж да іх лагера. Гэта была спроба замясці сляды і выратаваць Галубы ад расправы «за сувязь з партызанамі».
Валя зноў сядзела на сваім месцы, дзядзька Міхаль па-ранейшаму размясціўся ў перадку, а побач замест Сандро быў Саша Бяссмертны. Здавалася, што нічога не змянілася,— нібы яны ўсё яшчэ едуць з самага вечара і нічога не было ў іх за плячыма: ні чакання, ні страху і рызыкі, ні таго магутнага раскацістага выбуху на чыгунцы. Толькі Саша замест Сандро... Але абодва, і той, і гэты, як згаварыўшыся, маўчаць. Няўжо вось яму, камандзіру, не хочацца расказаць, як ім пашанцавала на заданні? Не, Валя таксама не стане распытваць у яго. Не хоча сам — не трэба!
Яна крадком зірнула на свайго маўклівага суседа. Ён сядзеў панурыўшыся, заняты думкамі, ці, можа, проста адпачываў.
Некалькі разоў азірнуўся дзядзька Міхаль, нібы збіраўся нешта спытаць, але таксама стрымліваўся, толькі сярдзіта гнаў свайго гнядога.
— Тпру!!! — раптам нацягнуў ён лейцы і аж адкінуўся на спіну.
Даючы дарогу фурманкам, збоч стаялі людзі ў белым. Пярэдні, высокі, падняў угору руку. Гэта Сандро.
— Падвязі, бацька! — Ён быў вясёлы, узбуджаны.
Пакуль нанова рассаджваліся, пакуль перакідваліся словамі і жартам, прайшло колькі хвілін. Зноў Бяссмертны гарцаваў спераду на сваім паджарым кані. А побач з Валяй зноў сядзеў Сандро.
— Ну, Валя, каб ты ведала, як мы сёння пастараліся! — гаварыў Сандро, павярнуўшыся да яе, і ў голасе яго была неўтаймаваная радасць.— Ды што я кажу — мы! Бяссмертны! О, гэта чараўнік! Каб ты бачыла яго сёння, ты ведала б, што ён за чалавек. Гэта арол, якіх мала на зямлі. Гэта чыстакроўны горац. А хіба скажаш, глянуўшы на яго, што гэта герой? Самы звычайны! Паслухай. Ён адразу падзяліў нас: мяне і трох хлопцаў паслаў адцягваць увагу немцаў. Сам першы папоўз да моста, а за ім — дублёры. Гэта яго любімы манеўр! Калі што якое, ён падае сігнал маёй групе, каб прыняла на сябе агонь варты, а сам — як бы там ні было — павінен спачатку ўзарваць аб’ект, а пасля ўжо толькі, калі інакш нельга,— памерці. Фанатык! А як ён здымаў вартавога! Гэта трэба ўмець! Я глядзеў, як той ходзіць па насціле моста, і раптам бачу — прапаў вартавы, як пад зямлю праваліўся. А праз хвіліну толькі бліснулі іскры — гарэў шнур. Гэта талент! — Сандро ўдарыў кулаком па калене.— Сёння я яму проста зайздросціў.
Валя была ўражана такою пахвалой.
— Хіба вы памірыліся? — спытала яна.
Сандро задумаўся.
— Я не люблю быць супернікам. Або першы, або сыходзь з дарогі. Толькі так. Гэты раз — першы ў жыцці! — я прызнаю сябе пераможаным.— У яго голасе была горыч.— Не думай, што гэта для мяне проста зрабіць... А яшчэ больш прызнацца табе... Ты разумная, усё павінна зразумець...
Раптоўны глухі стрэл недзе ўперадзе перарваў размову. Узляцела ракета.
Не паспела ракета патухнуць, як Сандро ўжо ляжаў на снезе ля дарогі за кулямётам.
Змрок зноў ахінуў зямлю, яшчэ больш густы пасля яркага святла, але зноў узляцела ракета, і ўслед за ёю прагрымела некалькі стрэлаў. Над галавою засвісталі кулі. Да Валі даляцеў голас Бяссмертнага: «Вярні назад!» Сам ён, ледзь стрымліваючы спуджанага каня, круціўся на месцы, чакаючы, пакуль санкі не павярнулі назад. У гэты час побач застракатаў кулямёт Сандро, і гэта крыху супакоіла людзей.
Немцы, што былі, відаць, у засадзе, пабаяліся падпускаць блізка да сябе партызан і адкрылі агонь здалёк.
Сандро і Бяссмертны, якія прыкрывалі адыход усёй групы, хутка дагналі сваіх.
Ударылі па конях. Вецер свістаў у вушах, людзей засыпала снегам. Санкі, як лёгкая лодка на моры пад час буры, кідаліся ў бакі, падскоквалі на ўхабах і гатовы былі перавярнуцца.
Наперадзе ўжо была відаць вёска, ля якой яны спыніліся дзве гадзіны назад. Пачынала світаць. Выразна вырысоўваліся прысыпаныя снегам будынкі, з гурбаў тырчалі голыя галіны саду.
Партызаны праскочылі вёску адным духам і толькі выехалі з яе, як раптоўна вінтовачны залп змусіў іх спыніцца. Са стогнам упаў паранены конь, затрашчала аглобля.
Але першае замяшанне прайшло, і Бяссмертны прыняў рашэнне абараняцца, бо пакінуць вёску і прымаць бой у полі, не ведаючы сіл праціўніка, было рызыкоўна. Прарывацца ж у лес цераз балота, якое рэдка калі замярзала і было на віду, таксама не выпадала.
Пачынаўся бой. Палова людзей засталася ў гэтым канцы вёскі, палову Бяссмертны паслаў у другі, каб не даць немцам уварвацца з таго боку, бо цяпер ён разумеў, што і першая група праціўніка, з якой яны сутыкнуліся ўпачатку, і гэтая — звязаны і выконваюць адну задачу.
Хутка і з другога канца вёскі данесліся стрэлы. Немцы, відаць, ведалі сілы партызан і спадзяваліся, што тыя доўга не пратрымаюцца. А можа, яны баяліся, каб партызаны не ўцяклі якім-небудзь цудам, не расплаціўшыся за ўзарваны мост?
— Спешаныя коннікі...— злосна сказаў праз зубы Бяссмертны, мецячы ў пярэдняга немца. Стрэл. Немец упаў, але зноў ускочыў на ногі і тут жа паваліўся. Да яго падпаўзлі два салдаты, па іх дружна ўдарылі партызаны. Адзін немец застыў на месцы, другі пачаў паволі адцягваць назад параненага.
За метраў трыста ззаду ад немцаў чарнела чарада коней — не менш дваццаці.
Справа і злева ад Бяссмертнага патрэсквалі партызанскія аўтаматы. Сам Бяссмертны мяняў ужо другі дыск.
— Хлопцы, глядзіце патроны! — крыкнуў ён на сваіх.— А то нас голымі рукамі возьмуць.
— Апякуцца, таварыш камандзір,— прабасіў адзін з партызан, худы, маладжавы з твару Язвіцкі, які прыйшоў у партызаны з паліцыі і не скінуў яшчэ свайго чорнага шыняля.— Яны рады былі б узяць нас жыўцом, але хваробу...
— Ну,— перапыніў яго Бяссмертны.— Ты ўжо сабраўся паміраць. Жыць трэба!
Настала раніца. Вецер крыху аціх, але мяло пазёмку, засыпала вочы, студзіла рукі і твар.
Бой зацягваўся. Стралялі і ў тым канцы вёскі. Цяжка было зразумець хто — свае ці немцы. Але калі застракатаў кулямёт, Бяссмертны адразу ўсміхнуўся Валі.
— Пазнаеш галасок? Гэта Сандро...
Бяссмертны ўжо ведаў, што яны ўскочылі, можа, у выпадковую, але добра расстаўленую пастку, і што вырвацца з яе ўдасца нямногім. Цяпер ён каяўся, што падзяліў групу на дзве часткі — трэба было ўсім разам паспрабаваць прарвацца, а цяпер пра гэта няма чаго і думаць. Немцы ўсё цясней будуць заціскаць пятлю.
Але ён усё яшчэ не траціў надзеі. Знойдзецца выйсце, не можа быць. Добра, што гэта толькі перастрэлка...
Пачуўся крык — кароткі, жудасны. Справа на снезе курчыўся і перабіваў нагамі Язвіцкі.
Першая Валя, а за ёю і Бяссмертны кінуліся да яго. Язвіцкі паміраў. Куля трапіла яму ў шыю ля самай ключыцы. На яго раскрытых пасінелых вуснах паказалася чырвоная пена. Пасля кроў лінула фантанам, фарбуючы снег. Язвіцкі напяўся, спрабуючы ўстаць, і апаў на дол.
Немцы пачалі страляць часцей.
— Ну, хопіць плакаць! — рэзка крыкнуў ні з таго ні з сяго Бяссмертны. Усе, здрыгануўшыся, пераглянуліся: ніхто не плакаў.— Будзем адыходзіць назад. Першая пойдзе Калейнік. Трэба злучыцца з астатнімі. Хутка! Паўзком!
Валя пакорліва закінула за плечы сумку і папаўзла ў бок вёскі. Адпаўзла крыху, азірнулася: распластаныя на снезе, варушыліся чалавечыя фігуры. За імі відаць былі санкі і забіты ў аглоблях конь.
Валя паўзла, а над ёю ціўкалі кулі, уздымаючы снег то справа, то злева. Яна чакала кожную хвіліну, што яе насцігне смерць, і ўсё паўзла і паўзла.
Цяпер цяжка было разабраць, што рабілася ў вёсцы. Калі Валя дабралася ў другі канец, яна ўжо нікога не застала.
Валю палохала цішыня. Але вось на суседнім двары даў кароткую чаргу кулямёт. Аднекуль яму адказалі дзве аўтаматныя чаргі. Валя мінула доўгі хлеў, прабегла ля плота і апынулася на прасторным двары.
Прытаіўшыся за калодзежным зрубам, Сандро прыпаў да кулямёта. Валя, стаіўшыся за рогам хаты, чакала, баючыся перашкодзіць. У гэты момант яна пачула, як засвісталі кулі, пасля даляцеў трэск аўтаматнай чаргі, і Валя са страхам убачыла, як у Сандро сарвала шапку, а галава яго бездапаможна ткнулася ў снег. Валя кінулася да калодзежа.
Сандро ўзняў галаву, і Валя ўбачыла, як у яго па шчацэ з-пад вуха сцякаў струменьчык крыві. Затуманеныя вочы Сандро зірнулі на Валю. Яны не загадвалі, не прасілі, а былі безуважныя, як сонныя.
Дрыготкімі, як не сваімі рукамі Валя пачала адшпільваць сумку. Раптам яна заўважыла, што проста на іх цераз агароды беглі два немцы, размахваючы аўтаматамі. Можа, яны не заўважылі Валі, якая кінулася да кулямётчыка, толькі яны беглі без асцярогі, не згінаючыся. І гэта вярнула Валі ранейшую сілу. Яна прынікла да кулямёта. Бачыла, як, ускідваючы нагамі снег, набліжаюцца немцы, большаюць, ужо відаць гузікі на іх шынялях, разагрэтыя боем твары.
Затаіўшы дыханне — гэта было цяжка, бо сэрца стукала ў грудзях на ўсю моц,— Валя націснула на спуск. Яе скаланула, аглушыла, яна ўжо нічога не разбірала перад сабою, а кулямёт усё скакаў, падымаючы ножкамі снежны пыл, нібы хацеў вырвацца з яе рук. І раптам заціх.
Валя не адразу зразумела прычыну. Яна разгубілася: глянула туды, дзе нядаўна беглі немцы, але іх не было відаць. Валя чакала яшчэ хвіліну, думала, што яны паявяцца зноў, але было ціха. І яна зноў кінулася да Сандро.
Сандро, заплюшчыўшы вочы і сцяўшы зубы, ціха стагнаў, калі яна выцірала яму кроў, а пасля забінтоўвала галаву. Ён быў белы як снег, нават стаў сінець, і Валя пачынала баяцца, што ён можа памерці ў яе на руках.
...Яна стамілася, пакуль прыцягнула Сандро да стога сена, таго самага стога, ля якога яны спыняліся ноччу. Па ёй стралялі, але яна не зважала на гэта. Ломячы да крыві пазногці аб жорсткае халоднае сена, Валя выскубла знізу ля самага стажарышча глыбокую нару, асцярожна ўкаціла туды Сандро, пасля апранула свой кажушок, на якім цягнула па снезе Сандро, замаскіравала нару ў стозе і загуменнямі падалася зноў у вёску.
У вёсцы не было ніякага руху, яна нібы вымерла. Але гэта так здавалася. Вёска толькі прытаілася, насцярожылася...
У тым канцы, дзе застаўся Бяссмертны з групай, паказаўся дым. Валю ахапіла трывога: немцы паляць вёску. Няўжо ўсё скончана? Яна кінулася падбегам.
Калі б яна апынулася тут на пяць хвілін раней, то ўбачыла б такі малюнак.
Завальваючыся ў глыбокі снег, бег невысокі партызан у бушлаце. Ён кіраваў проста да невялікай пуні на агародах. Немцы стралялі па ім, ён падаў, але падымаўся і шыбаваў далей. Нарэшце дабег да пуні, адчыніў дзверы, ускочыў у сярэдзіну. Адзін з тых, што спасцігалі партызана, загнаў у вінтоўку абойму з запальнымі кулямі.
Метадычна, з кароткімі інтэрваламі, прагучала пяць стрэлаў. Немцы чакалі, аж пакуль над страхою ў дзвюх мясцінах паказаўся дымок. Ён рос, гусцеў, колкі вецер круціў яго, збіваў са страхі, але праз некалькі хвілін на месцы дыму выбліснула полымя, стала разрастацца, набіраючы сілу.
Хутка над будынінай бушаваў пажар. Немцы паволі набліжаліся да агню. Яны не стралялі. Маўчаў і партызан. У яго, відаць, не было патронаў. Не падыходзячы на адлегласць пісталетнага стрэлу, немцы спыніліся.
Яны чакалі, што дзверы адчыняцца і адтуль, ім проста ў рукі, выскачыць партызан, якога страх смерці загнаў у гэтую ненадзейную сховань. Але праходзілі доўгія хвіліны, а ён не паказваўся. Ужо ўся страха гула полымем лат і ключоў. Ахапкі палаючай саломы зрываліся са страхі і з трэскам падалі ўніз, узнімаючы пырскі бледных іскраў; снег па ветры ад пуні пакрываўся чорным парушыннем.
Немцы пастаялі яшчэ крыху, падстаўляючы да агню то адзін, то другі бок і ўрэшце, страціўшы надзею на тое, што партызан яшчэ жывы, падаліся ў другі канец вёскі, дзе зноў пачыналася страляніна.
Але яны памыліліся. Скрыпнулі дзверы, і проста з агню паволі выйшаў чалавек. Ён быў увесь чорны, вопратка на ім тлела, а з зімовай салдацкай шапкі валіў густы дым. Чалавек адышоўся крокаў пяць ад агню і асунуўся на снег.
Валя не паспела добра разгледзець, хто гэта, але сэрца яе забіла трывогу — нешта вельмі знаёмае ўлавіла яна ў фігуры скурчанага на снезе чалавека. Забываючы пра асцярогу, як і тады з Сандро, Валя кінулася наўпрасткі.
Сэрца не падманула яе: гэта быў Саша Бяссмертны. Як жа яго ратаваць? Непаслухмянымі рукамі яна брала марозны рассыпісты снег і прыкладвала да вопраткі. Снег шыпеў і раставаў, ператвараючыся ў густую чарнільную вадкасць.
Бяссмертны, здавалася, не дыхаў. Толькі калі Валя прыклала яму да вуснаў снегу, Бяссмертны паварушыўся і застагнаў. Валя ўзяла яго пад плечы, хацела пасадзіць, але ён быў як нежывы.
— Я занясу цябе ў хату...— прашаптала Валя разгублена.— Тут холад...
Яна скінула з плячэй свой кажушок, разаслала яго на зямлі і, асцярожна паклаўшы на яго камандзіра, узялася за палу, пацягнула па снезе.
Вось і першая хата. Сені былі замкнёныя, яна доўга стукала і прасіла, пакуль ёй адчынілі.
Спалоханая кабета моўчкі памагла ёй унесці Бяссмертнага ў хату.
Мурзаты хлопчык гадоў сямі маўкліва пазіраў на чужых людзей, стуліўшыся ля печы.
— Цётачка, не бойцеся, немцы не бачылі...— супакойвала Валя жанчыну, а ў самой халадзела ўсярэдзіне пры думцы, што яны могуць сюды зайсці. Яна пачала скідаць з Бяссмертнага прапаленую да цела вопратку.
Ад глухой сцяны адсунулі ложак, там кабета разаслала сяннік, паклала падушку. Туды перанеслі хворага.
Валя асцярожна змазвала Бяссмертнаму твар, рукі і ногі рыцынавым алеем, які, на шчасце, знайшоўся ў яе сумцы.
Трэба было рабіць перавязку, але бінтоў і ваты было зусім мала, і Валя папрасіла ў жанчыны што-небудзь чыстае. Тая пакорпалася ў сундуку і дастала паркалёвую мужчынскую кашулю і чысты старэнькі ручнік. Моўчкі аддаўшы ўсё гэта Валі, яна адышлася да акна і пачала хукаць у шыбу.
Валя занялася перавязкай і не адразу зразумела, што сказала жанчына,— голас яе быў роўны, нават абыякавы:
— Зноў гарыць... Стог падпалілі...
— Які стог? — спалохалася Валя.
— Той, у канцы вёскі, пад рэчку...
Валі здалося, што пад ёю правальваецца зямля,— сэрца замерла, заняло дух.
— Сандро...— прашаптала яна,— бедны Сандро...
Яна ўскочыла на ногі і кінулася да дзвярэй, але на сенніку моцна застагнаў Бяссмертны, і Валя вярнулася.
Прайшло два месяцы, пакутныя, доўгія, як вечнасць. Валя стала бледная, пахудзела. Яна забылася пра сон і яду. Усе гэтыя доўгія дні і ночы яна не адыходзіла ад пасцелі камандзіра Сашы Бяссмертнага.
Але каб хто спытаў Валю, што выратавала Бяссмертнага ад гібелі, яна, не задумваючыся, сказала б, што лякарства. Два месяцы яна верыла ў яго цудадзейную сілу, і не толькі верыла, але і бачыла, як яно хоць паволі, але няўхільна, міліметр за міліметрам, зганяе з цела Бяссмертнага жудасныя апёкі, пакрысе святлее новая, яшчэ зусім нетрывалая і гладкая, як пергамент, скура, як гінуць, згладжваюцца, меншаюць шрамы.
Лякарства было простае, старое: алей, звычайны льняны алей, які ціснулі ў суседняй вёсцы добрыя людзі і дастаўлялі ў лес.
Спачатку кожны дзень два разы, вечарам і раніцай, а пасля ўсё радзей, Валя мяняла павязкі. Бяссмертны толькі сціскаў зубы, пакрываўся халодным потам, але маўчаў. Падвешаны да нізкай столі зямлянкі, як у гамаку, ён ціха ляжаў, прыкрыўшы апаленыя павекі, і нельга было сказаць, спіць ён, дрэмле ці проста думае.
Гэта цяжка было пераносіць. Валя лічыла, што Бяссмертны за нешта крыўдуе на яе ці проста саромеецца, ды ўсё гэта яна хавала,— была ветлая, клапатлівая, але патрабавальная. І дзіўна: Бяссмертны быў паслухмяны, як малое дзіця, пакорліва, без капрызаў і нараканняў выконваў усе яе загады.
На шэсцьдзесят другі дзень ён упершыню падняўся на ногі. Асцярожна, абапіраючыся на Валіна плячо, зрабіў два крокі і спыніўся, нібы баючыся, што тонкая скура ад неасцярожнага руху можа не вытрымаць і раз’ехацца «па шву». Яшчэ два крокі... Бяссмертны прагна ўглядаўся ў маленькае акно, праз якое скупа цадзілася святло. Была раніца, сонечная, ціхая. Нерухома стаяў лес. Ён чакаў вясны, якая ўжо стукала першымі кроплямі талага снегу ў мёрзлыя грудзі зямлі, абуджаючы яе ад доўгага сну. Пачынаўся сакавік, на вачах прыбываў дзень.
Бяссмертны даўно сумаваў па волі, ірваўся да справы, без якой ён лічыў сваё жыццё непатрэбным.
Цішком ад усіх ён займаўся гімнастыкай: сваёй, адмысловай. Яшчэ калісьці ў школе ён вычытаў, што хворы чалавек, які не можа варухнуцца, сагнуць ці разагнуць руку, у думках можа прымушаць гэтую руку згінацца, падымаць цяжар — адным словам, быць у руху, працаваць.
Спачатку, калі ён сапраўды не мог варухнуць рукамі, нагамі і наогул крануцца з месца, Бяссмертны ў думках выконваў складаны комплекс вольных рухаў, трэніруючы толькі дыханне.
Пасля, калі скура паволі пачала сцягвацца, ён ужо трэніраваў пальцы ног і рук.
Атрад і без яго дзейнічаў, жыў, рос, набіраў новыя сілы. Харытоненка, Школьнік, дзядзька Міхаль, якім тады ўдалося ўцалець ад рукі карнікаў, замянілі свайго камандзіра, і ён радаваўся за іх, нават зайздросціў...
Але, галоўнае, засталася Валя, і толькі таму застаўся і ён, Саша Нячай, па мянушцы Бяссмертны. Ён не хацеў бы гаварыць пра тое, што дзякуючы Валі ён жыве і цяпер вось падняўся на ногі. Гэта ён разумеў і ведаў лепш за ўсіх, нават за Валю.
Валя была для Бяссмертнага ўсім — сястрою, сябрам, памочнікам. Яе разважнае слова праганяла яго цяжкія думкі, дотык мяккай гарачай рукі сунімаў боль, і Бяссмертны ўжо сумаваў і пачынаў нервавацца ў тыя кароткія хвіліны, калі яму даводзілася быць аднаму. Усё больш і больш ён пераконваўся, што яна не толькі сябар, памочнік, але і каханая.
Перад самай вайной, калі ён працаваў трактарыстам у МТС, яму яшчэ не хацелася думаць пра сваё сямейнае жыццё, ён мала прыглядаўся да дзяўчат. А калі і даводзілася сябраваць з дзяўчынаю, то ён не ставіўся да гэтага сур’ёзна, нічога не абяцаў і не падаваў ніякіх надзей. Ён нечага шукаў, чагосьці чакаў, а чаго — і сам не ведаў. І ў сэрцы яго паступова збіраўся сум, сум па каханні.
Але ішоў час, а яно не прыходзіла.
І вось цяпер, калі ён, Бяссмертны, стаў, лічы, інвалідам, цяпер, нібы назло, жыццё паставіла на яго дарозе такую прывабную і разумную дзяўчыну.
Бяссмертнага мучыла адно: ці сказаць Валі пра свае пачуцці? Што калі яна, з жалю да яго, не кахаючы, скажа «кахаю»?
Дзіўна, што ў жыцці Бяссмертны быў даволі самаўпэўненым чалавека, усё давалася яму лёгка, ён быў напорысты і ніколі не губляўся перад няўдачаю, не ўпадаў у роспач. Ён быў цягавіты, як трактар, з якога не злазіў роўна пяць год. Але каханне — гэта частка жыцця, частка самая глыбокая, схаваная ад усіх, нявывучаная, самая далікатная і тонкая. Бяссмертны лічыў, што тут не да месца націск, нейкая там перавага. Каханне — гэта тая запаветная частка чалавечай душы, дзе абодва бакі маюць роўнае права. Ён схільны быў нават даваць жанчыне права рабіць выбар самой. Але калі ён пераносіў гэта на Валю, на сябе, то тут яго аксіёмы трацілі ўсялякую сілу. Жаласлівасць і каханне — несумяшчальныя,— так думаў Бяссмертны. Але як аддзяліць адно ад другога вось тут, у гэтым клубку, які так цесна зматаны жыццём, што не знойдзеш канцоў? Бяссмертны пачынаў шукаць таго, што ён называў жаласлівасцю, у адносінах Валі да сябе... Так, гэта была жаласцівасць, самаахвярнасць, чуласць — называй гэта як хочаш — з таго моманту, калі ён выскачыў з агню і паваліўся ў снег. Валя аддавала яму ўсю сваю душу. Чым ён адплаціць ёй?
А можа, не толькі жаласлівасць кіравала ёю...
Але як яна можа кахаць яго цяпер? Гэта немагчыма! Не! Не! Ён страшны...
І тут ён рашае не гаварыць Валі нічога. Проста падзякаваць і назаўсёды развітацца.
Валя стаяла побач. Яна ўжо даўно заўважыла, што Саша перамяніўся да яе, асабліва апошнія дні: стаў задуменны, маўклівы. Апрача кароткіх адрывістых слоў «не хачу», «не трэба», Валя больш ад яго нічога не чула, і гэта пачынала яе непакоіць. Яна ведала, што прычына яго нездаволенасці — яна сама, Валя. Але што яна такое зрабіла?
Твар Бяссмертнага быў застылы, са сціснутымі вуснамі, але неспакойны ў сваёй зацятасці твар чалавека, які рашыўся на нешта важнае. Вочы ўтароплены ў адну кропку; дробныя, як раса, кропелькі поту выступаюць на твары і на шыі,— толькі там, дзе скура не была кранута агнём,
— Табе цяжка, Саша? — спыталася яна.
Бяссмертны толькі нервова перасмыкнуў плячыма.
— Так... мне цяжка,— глуха адказаў ён і ўчапіўся пальцамі ў шалёўку нізкага акенца. Яна пагрозліва затрашчала.
— Але чаму? Што гэта значыць? — дапытвалася Валя.
— Мне цяжка, таму што... Я і сам не ведаю...
— Усё-такі ты скажаш мне,— цвёрдая нота загучала ў Валіным голасе.— Я даўно заўважаю, што цябе нешта непакоіць. І мне ўвесь час здаецца, што ў нечым мая віна, што я табе надакучыла...
Валя змоўкла і чакала, што Бяссмертны пачне апраўдвацца, але ён маўчаў.
Пасля глянуў на яе — нібы пранізаў вачыма.
— Валя... Усё, што ты пачуеш,— гэта толькі доля таго, што я хацеў бы сказаць... Толькі табе я абавязаны самым дарагім... што не мае цаны і не вымяраецца ніякаю меркай. Ты... выратавала мне жыццё...
Валя апусціла галаву. Твар яе заружавеўся, як на марозе.
— Я не хацеў бы застацца ў тваіх вачах... ну такім... Каб ты не думала, што я не ўмею плаціць дабром за дабро... Ды што рабіць? Час ідзе... Я ўжо здаровы, пара станавіцца ў баразну... Што здарыцца наперадзе — невядома... Але калі я выжыву...
Валя адчувала, што Бяссмертны не рашаецца ёй сказаць усяго. Гэта было зусім не тое, чаго яна чакала. Гэты чалавек стаў ёй за апошні час свой, блізкі, родны. Яна ўжо звыклася з думкай, што лёс іх звязаны, і звязаны гэтаю бязлітаснаю вайной.
Але цяпер Валя зусім перастала разумець Бяссмертнага. Ён гаварыў нешта такое, што можна гаварыць каму хочаш, толькі не ёй.
А Бяссмертны, нібы не заўважаючы перамены ў Валіным настроі, працягваў гаварыць, запінаючыся, раздумваючы, нібы баючыся прагаварыцца, сказаць лішняе.
— Цяпер пачынаецца такі гарачы час... Грэх адлежвацца, калі навокал усё кіпіць, як у катле... Засумавалі мае рукі па рабоце, засумавалі...
Валя не верыла яму: не верыла, што толькі гэта яго непакоіла. Яна спытала з дакорам:
— Саша, няўжо толькі пра гэта ты думаеш? Няўжо ты такі адзінокі і няма ў цябе нікога блізкага, свайго?
Бяссмертны глянуў на яе разгублена.
— Ты ж ведаеш сама... Чаго пытаць?
— Я ведаю, але ты ці ведаеш? Не гэта я хацела пачуць ад цябе, не гэта!..
Валя змоўкла. Крыўда і слёзы былі ў яе голасе.
Бяссмертны ўрэшце рашыўся.
— Сёння ў мяне самае цяжкае выпрабаванне з усіх, што я перажыў... Я скажу табе, што ўвесь час, як толькі ты з’явілася ў атрадзе, я быў сам не свой. Я пакахаў цябе перш, чым даведаўся, хто ты і што... Але ты была такая халодная, што я баяўся заікнуцца пра што-небудзь такое... І яшчэ я думаў, што ў цябе што-небудзь сур’ёзнае з Сандро.
Напамін аб Сандро астудзіў Валю. У адзін момант праплыў у яе памяці вобраз гэтага незвычайнага чалавека — ад першага знаёмства да той сутычкі ў вёсцы Галубы, дзе ён загінуў такою лютаю смерцю.
— А пасля ўсяго, што ты для мяне зрабіла, ты стала мне ў сто разоў даражэйшай — я гавару гэта шчыра... Іншая рэч, як ты сама адносішся да мяне...— і ён запнуўся.
Валя раптам заўважыла, што Бяссмертны захістаўся. Ногі ў яго падгіналіся, ён гатоў быў асесці на насціл з яловых плашак, што служылі ў зямлянцы заместа падлогі.
Валя абхапіла Бяссмертнага рукамі і ўсхвалявана, праз слёзы прашаптала:
— Саша, любы мой! Я баялася прызнацца нават сабе, што кахаю.
Бяссмертны нечакана для Валі вызваліў свае рукі і моцна абняў яе. Яна заплюшчыла вочы і прытулілася да гарачай шчакі Бяссмертнага.
І тут ціха рыпнулі дзверы ў зямлянцы. Бяссмертны і Валя разнялі рукі і спалохана азірнуліся. На парозе стаяў камісар Шылаў.
— О, віншую, Бяссмертны! — І тут жа вінавата дадаў: — Прабачце, недарэчы я трапіў. Ды не саромейцеся, мы ж не малыя...
Камісар быў апрануты ў новы кіцель, без пагонаў. Шырокая афіцэрская папруга з партупеяю рабіла камісара стройным і зухаватым. Хударлявы, жывы яго твар кранула першым вясновым загарам.
— Давай прысядзем, Бяссмертны, табе яшчэ не трэба многа стаяць... Вось тут цікавы матэрыял у нямецкай газетцы.
— Я пайду,— ціха сказала Валя.
— Пачакайце, чаго вы? — гукнуў Шылаў.— Вы нам не перашкодзіце! Наадварот, вы таксама павінны ведаць...
Валя вярнулася і прысела побач з Бяссмертным на цвёрды драўляны ложак.
Камісар аддаў газету Бяссмертнаму, ткнуўшы пальцам у невялікую заметку пад назвай «Wunderbare Ореrаtіоn bеі Goluby», а сам узяў моцны, з-пад сякеры зэдлік і падсеў да ложка.
— Вось слухайце. Тут мне пераклалі даслоўна.— Ён дастаў з кішэні кіцеля складзеную ў чатыры столкі паперку, разгарнуў яе: — «Аперацыя ля Галубоў — бліскучы ўзор нашай тактыкі барацьбы з партызанамі, распрацаванай нашым таленавітым генералам Манштэйнам. За пашкоджаны мост... (— Чуеце, за пашкоджаны!)... яны заплацілі крывёю сваіх пяцідзесяці (— У дзесяць разоў перабольшылі, брахуны!..) адборных байцоў. Але што асабліва важна, у гэтым баі загінуў — згарэў у агні — вядомы важак і галаварэз па мянушцы «Бяссмертны», які вызначаўся сваёю няўлоўнасцю і агрэсіўнасцю і рабіў многа клопату на нашых камунікацыях. (— Някепская атэстацыя, праўда, Саша?) У гэтым баі вызначыліся обер-яфрэйтар Гамер, які...» Ну, тут лухта... Гэта пісалася калі? Больш месяца назад. Не думаю, што яны самі паверылі ў сваю выдумку, Бяссмертны?
Той узняў галаву — у вачах яго з’явіўся азартны бляск, як у чалавека, які выходзіць адзін на адзін з небяспечным зверам. Ён стукнуў сабе па каленях сціснутымі кулакамі і хрыплым голасам сказаў:
— Калі і паверылі, то я іх хутка расчарую.— І больш мякка, пазіраючы на Валю: — Каб толькі мой доктар доўга не трымаў мяне на прывязі.
Валя была сур’ёзная. Яна ведала: для іх пачынаецца трывожны час.
Дол быў усланы рудым лісцем, сухой рыжай папараццю, доўгаю, пераблытанаю, як іржавы дрот, травою, друзам збуцвелых галінак. З-пад гэтай перапрэлай за многія гады коўдры сям-там праглядваў бледны, як вымачаны, мох, крывыя сцяблінкі ягадніку. Вострымі зялёнымі шпількамі тырчала маладая травічка.
Дрэвы яшчэ не распусціліся, былі брудна-шэрыя і рэзка вырысоўваліся на фоне густой зеляніны маладога ельніку. Вербалоз толькі што распушыў свае каткі, над ім бзынкалі першыя смелыя чмялі. На арэшніку можна было заўважыць на пупышках далікатныя ружовенькія вусікі цвету. Каткі — распушаныя, толькі дакраніся да іх — асыпаліся на зямлю, сеючы ледзь прыкметны пылок. З пупышкаў на бярозе вось-вось гатовы былі паказацца маладыя лісточкі, але бяроза нешта марудзіла — мо чакала, пакуль пройдуць вясеннія, такія непатрэбныя, але немінучыя халады. Можа, гэтую асцярожнасць яна пераняла ў дуба, бо той усё ніяк не асмельваўся скінуць сваё старое пажоўклае ўбранне, усё чакаў, пакуль добра ўгрэе сонца і адыдзе ад холаду карэнне.
Дуб не спяшаўся, бо па небе яшчэ снавалі, як нявылінялыя пасля зімы каровы на пашы, непрыветлівыя кудлатыя хмары. З іх на дол, ледзь чутна шапочучы, сыпаўся часам дробны, як крупы, сняжок. І тады яшчэ больш цягнула холадам ад сырых лагчын, ад зацененых густымі елкамі, яшчэ з астаткамі наздраватага лядку, упадзін, хоць на дварэ быў ужо канец красавіка.
Птушак яшчэ мала было, і галасы іх не поўнілі лесу. Толькі недзе блізка, аднастайна і хутка, нібы падала кропля ў чыгун з вадою, чулася бясконцае:
— Цюй, цюй, цюй, цюй...
А крыху адышоўшыся, Валя чула ўжо другое:
— Цюк, цюк, цюк,— нібы нехта заганяў цвік маленькім малаточкам. І больш не чуваць было ніякіх гукаў.
Валя ішла, прыслухоўваючыся да ляснога жыцця. Лясная сцежка круцілася, мяняла напрамак, і Валя баялася, каб не збіцца з дарогі.
Сёння была нядзеля, кірмашовы дзень, і Валя ішла ў горад, несучы ў руцэ невялікі кошык з дзесяткам яек у жытняй мякіне. Гэта было адчэпнае: прадаваць ці купляць што-небудзь Валя і не збіралася — былі больш важныя справы, якія прымушалі ісці туды, адкуль не заўсёды можна вярнуцца. Яна выконвала загад камандзіра атрада.
Апошні час яна дакарала сябе за бяздзейнасць, за тое, што нібы хаваецца ад небяспекі, адседжваецца ў цяпле. Ёй здавалася, што яна бачыць на сабе суровыя, асуджальныя позіркі людзей, якія самі кожны дзень хадзілі на смерць, вярталіся, але маглі і не вярнуцца.
Было каля дванаццаці гадзін, калі Валя прыйшла на рыначную плошчу. Кірмаш выглядаў бедна: сям-там на сялянскіх вазах старыя дзядзькі прадавалі вялую бульбу, кавалак тонкага сала, закажанелае парася. За лаўкамі сядзелі пераважна старыя жанчыны, гандлявалі малаком, маслам ці яйкамі. Дзе-нідзе можна было бачыць насенне — гуркі, фасоля, нават кукуруза. Вясна прыносіла новыя клопаты гаспадыням.
Між вазоў, прыглядаючыся, снавалі сям-там п’яныя паліцаі.
Валю кідаў у дрыготку адзін іх выгляд — яна не прывыкла бачыць іх зблізку.
Абышоўшы малочны рад, Валя пакруцілася на плошчы, зноў падышла да малочніц, але жанчыны з абвязанай галавою і з бітонам малака ўсё не было. Валя захвалявалася. Праўда, быў у яе і адрас, але ім яна магла карыстацца толькі ў выключным выпадку.
Валя стаяла і пазірала на купку жанчын, якія нешта спрачаліся, таргаваліся і лезлі з рукамі ў карзіну, што трымала перад сабою маршчыністая сівая жанчына.
Валі кінулася ў вочы кабета, што стаяла да яе плячыма. Паставіўшы на доўгую лаўку бітон, яна палезла ў кішэню старога мужчынскага пінжака, у які была апранута, і дастала адтуль чорную касынку. Спачатку страсянула яе, пасля, склаўшы ў дзве столкі, пачала завязваць, як павязку, паўзверх сваёй канаплянкі.
Валя страпянулася: яна... Не зводзячы з яе вачэй, Валя рушыла ў той бок, паўтараючы ў памяці словы пароля, як раптам адчула, што нехта крануў яе за руку.
Яна здзіўлена азірнулася і замерла: крыху ззаду і збоку ад яе стаяў... Лявон Лукашык.
Ён усміхнуўся і, не моргаючы, глядзеў ёй у вочы, нібы гіпнатызаваў. Усмешка яго была штучная, вымушаная; відаць, ён хваляваўся, але ў яго ўсмешцы было і яшчэ нешта такое, што адразу насцярожыла Валю. Ды і сам ён увесь нагадваў чалавека, які хоча злавіць непакорнага каня, што сарваўся з прывязі ці вырваўся з загарадзі і не даецца ў рукі гаспадару, бо ведае, што яго чакае хамут.
Валя яшчэ больш пераканалася ў гэтым, калі ён моцна ўзяў яе за руку вышэй локця. Гэты яго жэст абурыў яе, і яна рванулася, каб вызваліць руку.
— Што табе трэба? — непрыязна спытала яна, а сама глядзела на жанчыну, што завязвала хустку, баючыся, што тая пойдзе і Валі зноў прыйдзецца яе шукаць.
— Мне нічога не трэба,— паказваючы доўгія густыя зубы, ціха, па-змоўніцку прамовіў Лукашык, не выпускаючы яе рукі і яшчэ мацней сціснуўшы яе.— Проста хацелася б ведаць, як ты жывеш, ці шчаслівая са сваім камісарам...— Ён стаяў ужо побач і дыхаў ёй у твар, абдаючы агідным пахам самагонкі.
— Якім «камісарам»? Што ты вярзеш? — злосць ахапіла Валю, і яна ўжо гатова была закрычаць ад болю і крыўды.
Раптам Валі ад паху самагонкі, што патыхала ад Лукашыка, стала моташна. Яна закрыла далоняю рот і адвяла ўбок галаву. Пасля слабасць ахапіла яе ўсю, стала млосна, і Валя міжвольна азірнулася, каб на што абаперціся.
— Што ты, п’яная? — неяк няўцямна пазіраючы на яе, спытаў Лукашык.— Ці... ці нездаровіцца?
На вачах у Валі былі слёзы. Яна цяжка дыхала і глытала горкую сліну.
— Не твой клопат...— нарэшце сказала Валя.— Пусці, мне дрэнна...
Ён выпусціў яе руку.
У гэты час жанчына з абвязанай галавою ўзяла свой бітон, зірнула на Валю і пачала выбірацца з-за прылаўка. Валя спалохалася, што яна сама можа падысці да яе: горшага нельга было і прыдумаць, бо Лукашык прыліп як смала і не адыходзіў. Цяпер ён выклікаў у яе агіду, і яна з радасцю падумала, што нават тое, што яшчэ дагэтуль не падавала аб сабе ніякіх знакаў, нечакана адчула ля сябе чужога чалавека і так адчайна запратэставала, баронячы сябе і яе.
— Я пайду. Бывай...— Валя абыякава зірнула на Лукашыка. Той адпусціў яе руку і адразу змяніўся з твару, насупіўся. Яна заўважыла, якой звярынай злосцю бліснулі яго вочы.
Валя ішла і непрыкметна сачыла за жанчынай з бітонам, якая то прападала сярод людзей, то з’яўлялася зноў. Каб толькі не згубіць яе...
Яна ўжо больш не думала пра Лукашыка, што невядома як апынуўся на яе дарозе.
І раптам здарылася нечаканае: дарогу Валі заступіў паліцай, павярнуўся да яе тварам і, стоячы перад ёю, пагрозна сказаў:
— Ні з месца! Рукі ўгору!
Валя аслупянела. Яна спачатку не ведала, што рабіць з кошыкам, які быў у яе руцэ, і замарудзіла. Не паспела яна падумаць, што тут такое, як ззаду нехта схапіў яе за рукі і моцна заламаў назад. Кошык паляцеў на зямлю. Яна і не думала супраціўляцца — усё адбылося хутка і нечакана.
— Якое вы маеце права? — апамятаўшыся, крыкнула Валя.— Хто я вам, што вы кідаецеся на мяне, як каршуны?
— Заткніся, варона! — Паліцай, што быў заступіў дарогу, штурхнуў Валю ў грудзі.— Мы ведаем, хто ты такая. Пайшлі! — І ён прапусціў яе ўперад, азіраючыся на людзей.
Валя не сваімі нагамі ступіла некалькі крокаў, яе падштурхнулі ззаду. Яна адчула сябе слабай, бездапаможнай — ажно хацелася заплакаць.
Але прайшлі першыя хвіліны страху, паволі яна супакоілася: нічога, трэба цярпець... Перад вачыма прамільгнуў на момант твар жанчыны з абвязанай галавою, але яго засланіла маска Лукашыка — халодны аскал зубоў, чужая, здрадлівая ўсмешка. Гэта яго рука... Як недарэчы ўсё, калі пад сэрцам затрапяталася новае жыццё...
Не было ні бою барабанаў, не чыталі прысуду перад тым, як накінуць на шыю пятлю. Не было нават лішніх сведак.
На турэмным двары тырчала старая, пастаўленая з год назад шыбеніца. І не адна ахвяра перажыла тут жахі смерці, не адзін чалавек развітаўся тут назаўсёды з жыццём.
На турэмны двор Валю вывелі на досвітку. Боль ва ўсім целе перашкаджаў ісці, не даваў выпрастацца і нават узняць галаву. Каб хоць не падумалі, што яна баіцца смерці і раскайваецца! Ёй не было чаго каяцца. Яна нічога не сказала, нікога не выдала.
Было сыра і холадна, неба засцілалі хмары, і, можа, днём збіраўся пайсці дождж, бо на беднай, радкавай траве, што траплялася на ўбітай зямлі, Валіны босыя ногі не адчувалі расы.
Сухія былі і Валіны вочы. Яна не хацела, каб бачылі яе слабасць. Яна выплакала ўсе слёзы ноччу, калі была адна ў халоднай камеры-адзіночцы і чакала прысуду.
Усё яе жыццё перавярнулася перад ёю: цяжкае маленства ў вялікай сям’і, пасля вучоба, першая самастойная праца і першыя поспехі, светлыя мары; сустрэча з Лукашыкам, надзеі на сямейнае шчасце; за ўсім гэтым — вайна, нечаканае расчараванне і разрыў з мужам; пераход да партызан; сутычкі, перамогі, страты; няшчасце Бяссмертнага — і яе асабістае, пасля кароткая радасць — нечуваная, ні з чым не параўнальная, неабдымная, дарагою цаной адваяваная ў смерці, але вокамгненная, як летняя навальніца,— усё праплыло перад вачыма і ўсюды яна як бы бачыла сябе — сціплую, непатрабавальную да жыцця, без прэтэнзій, без нараканняў на лёс. І яна не асуджала сябе, не каялася, што ішла такою дарогай — цяжкаю, прамою, але сумленнай.
Адно, па чым плакала Валя, было тое, што толькі днямі дало аб сабе знаць... Як хацелася жыць, песціць малое, дачакацца мацярынскага шчасця...
Няўжо цярпець — гэта адзінае, што застаецца? Ніколі раней Валі не даводзілася думаць пра гэта. У яе была свая вера: вера ў перамогу вялікай справы, якую тварыў народ. І цяпер яна не сумнявалася ў гэтай справе, але не магла ўявіць яе без сябе... А хуткая перамога над акупантамі, якія залілі крывею яе радзіму... Час адплаты так блізка, а яна, Валя, не будзе сведкаю гэтага вялікага свята. Не будзе...
Няўжо так неверагодна проста скончыцца яе жыццё, і ніхто не даведаецца, аб чым думала яна ў свае апошнія хвіліны, чаго шкадавала і па чым плакала? Як многа яшчэ думала яна зрабіць! І ўсё гэта будуць рабіць без яе!..
Справа, злева, навокал — густы канвой.
Камянела сэрца. Была нейкая нязвыклая слабасць, млосць. Як у сне, калі сніш, што цябе збіраюцца забіць, а ты не можаш паварушыць нагамі, каб уцякаць...
Можна вярнуць сабе жыццё, трэба толькі сказаць тое, чаго патрабавалі каты ўсе гэтыя дні. Але яна аддала б дзесяць сваіх жыццяў і не зрабіла б гэтага... Дзесяць жыццяў... дзесяць... дзесяць... Чаму толькі дзесяць? Яна больш не можа лічыць. Галава аж развальваецца ад болю. Дзесяць... дзесяць... Чаму толькі дзесяць?
Здаецца, нехта шэпча на вуха: «Няўжо ты не шкадуеш сваё малое? Скажы — і ўсё будзе добра. Скажы! Скажы! Скажы!»
— Не скажу! — дзіка крычыць Валя.
А яшчэ праз секунду яна без памяці падае на зямлю.
І зноў чуе той голас: «Скажы, я чакаю. Адно слова: люблю. Гэта я, твой Саша. Чуеш? Дай пацалую. Мы ж не развіталіся». Валя бачыць, што да яе нехта набліжаецца, хоча схапіць яе за руку. Гэта не Саша... Гэта Лукашык. Ад яго смярдзіць самагонкай. Каб толькі не стала кепска... «Стой, не ўцячэш! Стой!» Ён даганяе яе, хапае за валасы і кусае за шчаку.
Валя ачнулася ад забыцця. Над ёю схіліўся чужы твар. Моцная рука падымае яе галаву, цягне за валасы. Гарыць шчака. «Гэта білі...» — міжвольна думае яна і крычыць:
— Пусці, я сама...
Але падае зноў. Два гестапаўцы бяруць яе пад рукі.
Валю падвялі да шыбеніцы, памаглі стаць на стары цяжкі табурэт.
«І гэта ўсё? — білася адзіная роспачная думка.— Гэта ўсё? А што ж далей? Няўжо ўсё?»
Сырая і жорсткая вяроўка халоднай вужакай ахапіла яе шыю. Валя сцялася ў камяк, напружыла мускулы. Раптам табурэт ад моцнага штуршка выскачыў у яе з-пад ног, яна хацела крыкнуць, але крык засеў у горле. Люты боль пранізаў яе. Недзе яшчэ тлела іскра свядомасці: «А чаго я баялася? Я ж Бяссмертная... Бяс... смертная... а-а-а...»
Густая, душная цемра ахутала яе. Нешта раптам трэснула ў шыі і з вачэй пасыпаліся крывавыя іскры. І ўсё прапала...
Бяссонніца — тая ж хвароба. Яна знясільвае, ад яе благія думкі і цяжкі настрой.
Прычын для яе ў Лукашыка было многа. Па-першае, ён многа піў, і ў яго пачаліся бясконцыя галаўныя болі. Па-другое, не даваў спакою страх і роспач: што рабіць далей, як выкруціцца? А можа, ніхто з тых, каму трэба, не даведаецца, што ён аддаў сваю — страшна сказаць і падумаць! — сваю былую жонку ў рукі гестапа? Але надзея гэтая была маленькая, як макавае зерне, і танула ў агульным хаосе вялікіх і малых страхаў.
Як і кожны чалавек, Лукашык шукаў апраўдання свайму ўчынку. Ён чапляўся за ўсё: рэўнасць. Так, рэўнасць! Ён любіў Валю, і толькі яму аднаму вядома, як моцна ён яе любіў. Але хіба цывілізаваны чалавек можа дазволіць сабе такую дзікую форму помсты, якую выбраў ён, Лукашык? Праўда, ён быў тады п’яны, усё адбылося вельмі хутка, ён не паспеў усё гэта прадумаць, не ведаў, чым гэта ўсё можа скончыцца... Тым горш! Тым большая яго віна, што ён пад п’яную руку вырашае сур’ёзныя справы. А яна? Добрая птушка таксама! Яна ўвесь час рабіла яму наперакор, у ёй сядзеў нейкі чорт, які не даваў ёй згаджацца з яго довадамі. Яна ніколі яго не слухала. У яе была свая праўда, у яго свая. Дык нашто ж ён, які лічыць, што кожны мае права жыць так, як яму хочацца, хацеў прымусіць яе адрачыся ад таго, што ёй было дарагім і святым? Яны не сыходзіліся ў поглядах, але гэта не значыць, што яна, толькі яна, павінна была прыняць яго веру. Чаму не наадварот?
Яна абазвала яго здраднікам і, не спытаўшыся, пайшла ў партызаны... Як ацаніць гэты яе ўчынак? У яго ён не ўкладваецца ў галаве. Ніякі ён не здраднік. Ён проста стомлены чалавек. Проста расчараваны. Проста хоча трохі пасядзець убаку і паглядзець, куды хіліць. Яму няма за што і няма за каго падстаўляць галавы. У яго няма куміра, перад якім бы ён мог стаць на калені. Ён з тых, хто не верыць ні ў што. Можа, таму яму і цяжка. Можа, таму... А яна? Яна глядзела на свет другімі вачыма. Адны і тыя ж падзеі яна ацэньвала па-другому, не так, як ён. У яе была свая праўда... Якая свая? Яна свята верыла ў тое, што ёй гаварылі. Свята... А можа, гэта і добра? Быць фанатыкам... Быць простым, як дзіда? Не грашыць самому і не дараваць грахоў нікому. Быць прынцыповым да мазга касцей, бараніць свае прынцыпы да апошняга дыхання? Хіба гэта кепска? Але для гэтага трэба быць жалезным, быць гатовым да ўсяго. Для гэтага трэба быць перш за ўсё моцным — не так целам, як духам... Валя была моцная. Яна не ўмела адступаць... За гэта ён і не любіў яе цяпер... Што яна мацнейшая за яго. Але пра гэта ён нікому не скажа, нават на страшным судзе... За гэта ён аддаў яе ў лапы катаў. У яго не хапіла б смеласці расправіцца з ёю ўласнымі рукамі. Ён не змог бы глядзець ёй у вочы і памёр бы пад яе позіркам...
Не, такога чалавека не любяць... Лукашык, прынамсі, не любіў. І каб разлічыцца з ёю, ён выкарыстаў яе зброю — прынцыповасць. Яна не даравала яму — і гэта ён запомніў. Тое, што ў другіх умовах і з другіх пазіцый можна было палічыць подзвігам, гераізмам, ён назваў здрадай і захацеў, каб яна была пакарана па ўсёй строгасці...
Яго апошні ўчынак трохі разыходзіўся з усім ладам яго ранейшага жыцця, але, пашукаўшы, можна было знайсці карэнні, якія ядналі мінулае з сённяшнім. Нешта вельмі падобнае, вельмі падобнае зрабіў Лукашык яшчэ ў свае школьныя гады... Нешта такое агіднае і нізкае, што пасля доўга не давала яму спакою і засталося ў памяці назаўсёды і нечакана ажыло, уваскрэсла цяпер, ажыло, як жахлівая аналогія, якая так бессардэчна і адкрыта дамалёўвала яму яго ўласны партрэт.
...Гэта здарылася гадоў дванаццаць назад. Быў у Лукашыкаў, ці ў Маўчуноў, як іх называлі яшчэ ў вёсцы, добры сабака Мурза. Ён не кусаўся, не кідаўся зверам на людзей, таму рэдка калі быў на ланцугу, а больш бегаў па волі. Ён не так быў прывязаны да хаты, як да Лявона, які хадзіў тады ў школу ў суседнюю вёску і часта браў з сабою Мурзу. Ды што там казаць — браў! Ён сам увязваўся за Лявонам і ніяк нельга было яго адагнаць ад сябе.
Неаднойчы яны ўдваіх бараніліся ад зграі вясковых сабак ці ад якога-небудзь валацугі-адзіночкі, што блукаў у пошуках пажывы ад вёскі да вёскі.
І ніхто з Лявонавых школьных таварышаў не асмельваўся крануць самога Лявона — сабака адразу кідаўся на выручку гаспадару.
Моцна здружылі сабака і хлопец. Туманнымі асеннімі раніцамі ці цёмнымі вечарамі, калі нельга ўбачыць пад нагамі нават дарогі, калі аднаму з галавы не вылазяць думкі пра страхі, пра ваўкоў, крочыў Лявон са сваім Мурзам і толькі пасвістваў.
Не вельмі ласаваў Лявон свайго абаронцу, але верны Мурза цярпліва круціўся ля школы, аж пакуль канчаліся ўрокі, і з радасным віскам сустракаў Лявона ў браме школьнага двара.
Той аддаваў яму якую скарынку хлеба, і сабака, праглынуўшы яе цалком, не жуючы, пазіраў на Лявона галоднымі разумнымі вачыма і глытаў сліну. І больш нічога не заставалася яму рабіць, як зноў бегчы ўперадзе свайго гаспадара, нібы правяраючы для яго дарогу.
Доўгі час нічога не парушала іх моцнай дружбы, пакуль Лявону не стукнула ў галаву завясці ў сябе дома ангорскіх трусоў.
Лявон змайстраваў для іх клетку. Праўда, на адзін бок не хапіла лёстак, і прыйшлося зашыць яго яловаю карою.
З тыдзень усё ішло добра, але вось аднойчы раніцай Лявонава маці пайшла даіць карову і ўбачыла, што трусоў у клетцы няма, а бок з яловай кары прагрызены,— дзірка вялікая, як усунуць галаву сабаку. Усе здагадаліся, чыя гэта работа.
Сабакі ўвесь дзень не было дома, а калі пад вечар ён вярнуўся аднекуль, то адразу кінуўся да чыгуна з вадою. Маці пачаставала яго чапялою, і бедны сабака ледзь выскачыў з хаты.
У той жа вечар, на шарай, Лявон паклікаў Мурзу ў хлеў, накінуў на шыю сабакі пятлю, другі канец вяроўкі перакінуў цераз бэльку. Яшчэ момант — і сабака вісеў у паветры. Хутка яго пакінулі астаткі жыцця.
Назаўтра ні бацька, ні маці нічога не сказалі Лявону, толькі праз нейкі час, калі аднойчы ён пачаў біць карову, якая не хацела станавіцца на сваё месца, бацька сказаў: «З тваім сэрцам толькі разніком быць. І ў каго ты ўдаўся?»
Новы сэнс набывалі бацькавы словы цяпер, калі над Лявонам павіснуў страшны цень зробленага ім злачынства. Чалавечая кроў ніколі не праходзіць дарма, і той, хто праліў яе, будзе пакараны сам. Так гавораць у народзе спрадвеку, і гэта праўда.
Цяжкія думкі, цяжкія ўспаміны... А будучыня малявалася яму яшчэ больш змрочнаю і няўтульнай. Ён ніяк цяпер не мог сабе ўявіць, што будзе з ім праз дзень, праз месяц, праз год.
Было, відаць, ужо далёка за поўнач, а Лукашык яшчэ не спаў. У яго разбалелася галава. Ён варочаўся з боку на бок, не знаходзячы сабе месца.
Захацелася піць. Ён устаў і, шлэпаючы босымі нагамі па халоднай падлозе, пайшоў у сенцы, дзе стаяла вядро з вадою. Напіўшыся, ён ужо збіраўся ісці ў пакой, як раптам пачуў крокі на двары. Ступалі ціха, асцярожна, ля самага парога.
Лукашык успомніў начных гасцей, і холад прабег у яго па целе. Уцякаць? Куды? Ад іх не ўцячэш...
Пачуўся стук у дзверы. Лукашык пачакаў трохі і на пальчыках пайшоў у пакой.
У дзверы пачалі грукаць мацней.
Лукашык падышоў да акна. Асцярожна, каб не бразгаць, адшчапіў кручок і ціха адчыніў фортку — адну, пасля другую.
У яго мільганула думка, што трэба апрануцца, а то ў белым адразу заўважаць, але гэта было між іншым... Галоўнае было скарыстаць момант і ўцячы. Мякка, як кот, ён спусціўся ў агародчык пад акном, пасля пераскочыў цераз невысокую агароджу і, прыгінаючыся, кінуўся за хату.
«Выжыць...— стукала ў галаве.— Толькі б выжыць...»
...Бяссмертны вярнуўся з задання, калі было ўжо позна: ні змяніць, ні паправіць. Валя загінула трагічна, недарэчна. І чамусьці цяпер ён вінаваціў у яе гібелі сябе, сваю мяккацеласць у адносінах да Лукашыка, бо тады, паўгода назад, ён выклікаў у сэрцы Бяссмертнага хоць нейкую спагаду, таму што не прасіўся, не поўзаў на каленях перад імі, а гаварыў як роўны з роўнымі, хоць у іх руках была зброя. У ім тады тлела яшчэ нешта жывое, здаровае.
Адчуванне свае віны яшчэ ўзмацняла ў ім боль ад горкае, непапраўнае страты. Яе нельга было параўнаць ні з чым, што дагэтуль перажыў Бяссмертны. Сябе ён ніколі не шкадаваў, хіба толькі апошні час, калі маляваліся няясныя планы аб нейкім сямейным шчасці, калі хацелася хутчэй скончыць крывавую вайну з акупантамі, калі мацней пацягнула да таго, што ўжо было забыта і заслонена гібеллю сяброў, выбухамі і пажарамі, жорсткімі сутычкамі і баямі, няспынным лавіраваннем на мяжы жыцця і смерці,— яго пацягнула да спакойнага жыцця.
І вось, калі яму здавалася, што ўсё ўвайшло ў сваю каляіну, што ён адчуў ранейшую сілу і спрыт у сваім целе і адкінуў сумненні, якія апаноўвалі яго ў час хваробы, ён атрымаў смяртэльны ўдар. Так, для яго гэта было раўназначна смерці. Ходзячы над краем магілы, спустошаны няспынным перанапружаннем волі, счарсцвелы ад частага відовішча смерці, ён пачынаў баяцца сам сябе: ад прыроды ён быў добры і чулы хлопец, да вайны шкадаваў зарэзаць курыцу, уцякаў, калі бацька клікаў яго калоць свінню. Ці для таго ў яго рукі, каб трымаць зброю? Не, яго рукі ўжо даўно сумавалі па працы, ім пара ўжо было б песціць малое, абдымаць жонку, зарабляць хлеб. Але прыйшлі чужынцы, і ён павінен быў адкінуць прэч сваю мяккасць, загартаваць сэрца і волю, каб бараніць свой край і народ. На ворага ў яго была цвёрдая рука. І толькі яны былі вінаваты, што ён стаў жорсткі. Толькі яны!
У гэты цяжкі для яго момант у атрадзе з’явілася Валя. І Бяссмертны адчуў, што ён раптоўна змяніўся. Яна, як цёплы сонечны промень, асвяціла і сагрэла яго счарсцвелую душу, вярнула яму тое, чым ён даражыў у сабе, і што паміма яго волі выслізгвала з яго рук. Бяссмертны зноў адчуў сябе ранейшым' чалавекам. Па-другому ён стаў глядзець на свет і на людзей. Здавалася, ён разумеў голас птушкі, шэпт ветру, музыку лесу, адчуваў, як напаўняецца да краёў яго душа,— напаўняецца гаючым бальзамам. І ён стаў шчодра дарыць яго ўсім, хто акружаў яго, хто разам з ім нёс цяжкую ношу партызанскага жыцця. Валя памагла яму зразумець, што, якая б жорсткая ні была вайна, яна не ў сілах вытравіць з чалавека ўсё добрае; што чалавек і на вайне не траціць свайго чалавечага вобліку, калі ён ваюе ў імя жыцця.
І раптам... Ах, Валя, Валя... Слёзы набягаюць на вочы. Бяссмертны прышпорвае свайго каня.
Конь бярэ з месца, выцягваецца ў струнку.
Свішча вецер у вушах, гатова сарвацца шапка. Бяссмертны аслабляе павады, і конь адразу разумее яго — запавольвае ход, з галопу пераходзіць на трух. Ён цяжка храпе, матае галавою. Цёмная грыва развяваецца па ветры, казыча Бяссмертнаму рукі. Ён гладзіць шыю каня і адчувае, што яна мокрая і гарачая.
Вось скончыўся лес. Бяссмертны спыніўся, саскочыў з сядла, прыслухаўся. Парыпваючы сёдламі, набліжаліся астатнія. У цемры не было відаць іх твараў, але па пасадцы Бяссмертны кожнага з іх пазнаваў, як днём.
Усе спыняюцца. Моўчкі, без слоў аддаюць коней аднаму партызану, а самі, нарыхтаваўшы зброю, ідуць у вёску.
Вось і тая прысадзістая хата з краю сяла. Бяссмертны пазнаў яе па агародчыку перад вокнамі і студні за хатай на самай вуліцы. Яны падышлі так ціха, што не азваўся ні адзін сабака. Ці мо іх цяпер зусім не было ў вёсцы?
Хата спала, прыпаўшы да зямлі. Бяссмертны падышоў да дзвярэй, пастукаў, прыслухаўся. Ніхто не збіраўся адчыняць. Пачакаўшы колькі хвілін, ён пастукаў яшчэ.
І ў гэты час Школьнік, які быў бліжэй да акон ад гароду, згледзеў, як мільганула нешта белае ў агародчыку і сіганула за плот у кусты бэзу. Школьнік крыкнуў і кінуўся за хату, а за ім астатнія.
— Хлопцы, не страляць, я сам! — задыхаючыся, на хаду крыкнуў Бяссмертны.
Ён на хвіліну спыніўся, навёў аўтамат на белую пляму, што аддалялася ад іх. Бахнуў адзінокі стрэл. Белая пляма на момант знікла.
Бяссмертны прыпаў на калена. Рукі дрыжалі, сэрца грукала ў грудзях.
Дзе ж тая белая пляма? Вось! Бяссмертны зноў націснуў на спуск, аўтамат ірванула, на момант асляпіла...
Бяссмертны ўскочыў на ногі і зноў кінуўся бегчы.
Пасля, спатыкнуўшыся, спыніўся,— убачыў ля ног чалавека ў белым, які ляжаў на чорнай раллі. Ён, напэўна, канаў, і рукі ў смяртэльнай сутарзе разграбалі пальцамі зляжалую за зіму зямлю.
Бяссмертны павярнуўся і ціха пакрочыў у цёмную пашчу ночы, несучы ў сэрцы нейкую нездаволенасць ад такой хуткай развязкі.
На ўскрайку лесу прызыўна і трывожна заржаў конь. Бяссмертны схамянуўся, выцер вочы і закінуў на шыю аўтамат.
1961—1962 гг.