Забабоны трымаліся тут моцна, пусцілі глыбокія карэнні, асабліва сярод жаночай паловы чалавечага роду. Мужчына што? Ён рэдка калі сядзіць дома, ён усё аб’ездзіў і абхадзіў — днём і ноччу, у туман і дождж, у лютую сцюжу і ў цёплыя летнія ночы, ведае кожны куст і пень, кожную паваротку дарогі і калдобіну. Каб быў той нячысты дух, чорт ці д’ябал — не раз бы спаткаліся.
А жонка гадуе дзяцей, корміць жывёлу, прадзе, тчэ, апранае, корміць і даглядае сям’ю, на яе слабых плячах трымаецца ўся гаспадарка. Яна, як прыкутая да хаты, да прасніцы, да печы, не бачыць свету ні ў будзень, ні ў свята, хіба толькі калі вырвецца на кірмаш купіць дзецям якога корту ці сабе мультану на каптан ці на спадніцу — і зноў таўчыся, як Марка па пекле. Кола яе абавязкаў невялікае: яна не ведае, што робіцца на свеце, не скажа нават, які «цар» кіруе цяпер народам, яна не бачыла ў вочы газет і кніжак, хіба толькі тыя няшчасныя падручнікі, па якіх вучацца дзеці. Ды і то яны на незразумелай для яе мове — польскай, на якой гавораць толькі начальнікі, секвестратары ды паліцыянты. Яна засталася такою, якімі былі тут жанчыны сто, дзвесце гадоў назад: яна верыць у бога і ў нячыстую сілу, верыць у небыліцы і ў цуды, хоць колькі жыве — не бачыла іх ніколі і невядома, ці ўбачыць. Аднак яна верыць, што яны ёсць, як ёсць гора, нястачы, беднасць, хваробы, сваркі і крыўды — усё тое, што акружае яе кожны дзень. Усё благое — ад нячыстае сілы, усё добрае — ад бога. Добрага менш, яна ведае гэта з уласнага жыцця, але не крыўдуе на бога: ён далёка, на небе, ён усё бачыць і рассудзіць справядліва. А нячыстая сіла тут, гаспадарыць на зямлі, яна захапіла сабе ўладу над чалавекам, робіць што хоча, здзекуецца, крыўдзіць адных і памагае тым, хто ёй прадаўся. І калі скончыцца яе панаванне — невядома. Толькі жанчына цвёрда верыць, што гэта будзе, і, урэшце, няважна калі. Трэба цярпець столькі, колькі захоча бог. І яна цярпіць — робіць усё, што трэба ў гаспадарцы, і цярпіць.
Доўгімі асеннімі вечарамі, калі ў коміне маркотна і аднастайна галосіць вецер, а па сценах шоргаюць намёрзлымі галінамі дрэвы — нібы просяцца ў хату пагрэцца,— сядзяць жанкі па адной, па дзве і выводзяць доўгія ніткі, накручваюць на верацёны разам з ніткамі і сваё здароўе. Адна ручайка за вечар — мала, трэба яшчэ адну... Вочы зліпаюцца, павекі, як з волава, не падняць, галава нячутна хінецца да мяккай, як пуховая падушка, кудзелі, датыкаецца — ой, што гэта я, трэба прасці... Пальцы не слухаюць, млеюць, верацяно падае, звонка стукае галоўкай аб падлогу і будзіць праллю — трэба прасці. У роце сохне, не памагаюць і мёрзлыя журавіны ці горкая, аж сцягвае ад яе рот, каліна. Тупым болем баліць галава. Не, трэба прасці...
Праспявалі першыя пеўні. Глухая, зацятая поўнач пры лесе: ні гуку, ні чалавечага голасу — нямая цішыня. Толькі каб выйшаў на двор, то, можа, пачуў бы, як далёка, за вярсту ці дзве адгэтуль, выюць у казённым лесе ваўкі.
Дзеці даўно ўжо спяць, толькі ціха пасопваюць у насы, ды часам каторае заплямкае вуснамі, нібы смокчучы соску, або ўскрыкне праз сон і скажа «мама». Бацьку яны рэдка калі бачаць, ён не прыпыняецца ў хаце, не песціць іх надта — няма калі.
Як тая пража, снуюць і думкі, і, каб іх льга было наматваць на верацёны, выйшла б не адна ручайка. Былі б яны ўсякія —і чорныя, як прапушчаныя праз комін, спрадзеныя ў ліхія гадзіны сварак ці хвароб, і шэрыя, нетрывалыя, як павуцінне, што снаваліся ў часіну стомленасці і душэўнай пустаты; пракідаліся б і ружовыя, светлыя фарбы, што ўзнікалі ў рэдкія хвілі ўзнёслых мар і надзей на нейкае няяснае шчасце, у кароткія моманты душэўнага прасвятлення, калі ўсё навокал спявае на тысячу галасоў, некуды кліча, некуды цягне, але ты сядзіш, як прывязаны, бо ведаеш, што трэба скончыць апошнюю ручайку, толькі гэту, апошнюю, а потым — што будзе, то будзе — пайду, палячу ў свет, у тое нязведанае і нязнанае, якое ўсё кліча, а само ніколі не прыйдзе. Трэба ісці самой... Вось толькі апошняя ручайка...
Ці апошняя толькі? Усё заставалася так, як было...
Яна, лічы што, адна дачка ў бацькоў. Лічы што... Адзінаццаць дзяцей прывяла на свет яе маці, а вось жыць засталіся яна і яшчэ два хлопцы, адзін старэйшы за яе, другі — самы малодшы. Старэйшы яшчэ да тае першае вайны паехаў у Амерыку шукаць шчасця і там недзе прапаў. Самы малодшы тут шукаў шчасця — не сабе, а людзям, і за гэта яго паны пасадзілі за краты. Ой, калі тое будзе, што беднаму чалавеку настане людскае жыццё? Бо не з раскошы ж яны паўміралі, тыя васьмёра. І паміралі не маленькімі, каторае ў год, каторае ў пяць, то менш, то больш. Колькі таго клопату і здароўя страціць чалавек, пакуль падкідае дзіця да пяці гадоў! І тут — ні з таго ні з сяго — смерць... Як сёння бачыць яна перад вачыма тую спакутаваную Ганначку, якую спалохалі гусі,— худзенькае, бледнае дзіця. Ёй не памаглі ні дактары, ні шаптуны — яна дагарэла, як агарак свечкі, ціха, спакойна. Толькі па начах, недзе ў поўнач, пачынала крычаць і калаціцца ад страху, лезла на сцяну, білася худымі ручкамі, нібы баронячыся ад нябачных страхаў, якія мучылі яе... Паміралі ад воспы, ад гішпанкі, ад кашлю, ад чарвей... А колькі хварэла яна сама — малою, і ўжо нават дзеўкаю, калі хвароба лічыцца самаю большаю вадаю для дзеўкі — плётак і ўсякіх размоў не абярэшся.
Не шанцавала не толькі на дзяцей. Не было шчасця і на жывёлу: прападалі каровы, кепска пладзіліся свінні, сохлі авечкі. Вядомы на ўсю гміну знахар казаў бацьку, што ўсё ад нячыстага, што ўсё «зроблена», і за вялікія грошы ён браўся «адрабіць» чары, але адкуль было ўзяць тых вялікіх грошай, калі не хапала і малых — на хлеб, на вопратку, на абутак. Свае мясцовыя знахары таксама казалі, што ўсё зло ідзе ад блізкай сваячкі, што гэта яна ўсё робіць.
Тую жанчыну з нядобрым позіркам цёмных вачэй, заўсёды насупленую, маўклівую і нелюдзімую, у вёсцы не любілі і нават баяліся. У кароў заўсёды прападала малако і доўга не збівалася масла, калі толькі тая жанчына выпадкам заглядвала ў збанок ці ў дайніцу. Малое дзіця адразу пачынала плакаць і капрызіць, як толькі яна спыняла на ім сваё зайздроснае вока. І ўсе добра памятаюць той выпадак, калі ў аднаго чалавека свіння паразрывала сваіх парасят пасля таго, як вядзьмарка палюбавалася на іх. Тая жанчына стала для яе, тады яшчэ дзеўкі, найбольшым страхам — яна абыходзіла яе далёка, калі заўважала першая, а калі сутыкалася нос у нос і ўжо не было куды дзецца, сэрца ў яе нібы апускалася, станавілася млосна. Увесь той дзень, а часам і назаўтра, яна адчувала сябе хвораю. Так было не раз і не два, бо жылі яны праз некалькі хат, сустрэчы можна было чакаць кожны дзень. Калі яна выходзіла замуж у чужое сяло, то цешыла сябе патаемнай радасцю, што не спаткае больш свае згубіцелькі, што жыцьме спакойна.
Аднак яе надзея не спраўдзілася, бо і тут, за дваццаць пяць вёрст ад дому, у глухім лесе, на чужыне, яе чакала старое «шчасце». Непадалёку ад хаты жыла ў адной сям’і кабета — старая, бяззубая, сагнутая ў крук, непрыветлівая, апранутая заўсёды ў чорнае. Яна нагадвала старую пашчыпаную варону. І хадзіла так: дробна і хутка пераступала крывымі сухімі нагамі і нібы шукала чаго на зямлі — галава апушчана долу, вочы ўвесь час утароплены пад ногі. І заўсёды шаптала нешта сабе пад нос, нібы якую малітву ці заклінанне.
Ды тут, на новым месцы, замужам, сямейны клопат не даваў задумацца над тымі праявамі, якія так уражвалі яе ў бацькоў. Тут не хапала часу выцерці нос, работы было па горла. Яны, маладыя, пачыналі сваё жыццё на голым месцы: там, дзе ляжала іх поле, іх бедны надзел, былі старыя нямецкія акопы. Трэба было іх спачатку засыпаць, пасцягваць дрот, зараўняць ямы ад снарадаў. Жылі спачатку ў яго бацькоў, але мужава нянавісць да мачыхі перакінулася і на бацьку, які пры падзеле гаспадаркі пакрыўдзіў яго, малодшага сына, аддаўшы яму горшую зямлю, а ўсю частку старэйшага сына, што паехаў у Амерыку, аддаў у арэнду. Тут быў такі клубок, што яго ніколі не разматаеш, наадварот, з гадамі ён заблытваўся яшчэ больш. Былі сваркі, пачаліся бойкі, і тады давялося шукаць сабе новае месца — пайшлі ў падсуседзі да чужых людзей. Але хіба ў чужых лепей? Печ адна, калодзеж адзін, хлеў адзін — не размінуцца, не прайсці, каб не зачапіцца за чужы бок. А дзеці малыя — пялёнкі, крык, ноччу трэба паліць лямпу. І ўсё-такі даводзілася цярпець, бо нікуды не дзенешся: свае вуглы толькі ставіліся, грэла надзея на хуткі канец пакутам. На пятым годзе замужжа яна дачакала свае хаты. Скончылі восенню, спяшаліся, накрылі «пад колас», печ рабілі з гліны, сяней зусім не было, прыставілі ад страхі да нізу жэрдкі, палацілі і таксама накрылі «пад колас» — так менш ішло саломы. Для «пасагу» зляпілі пляцень-хлевушок — паставілі карову і кабылу з жарабём. Зажылі спакайней, хоць беднасць не адыходзіла ні на крок, сачыла, як воўк з-за куста за авечкаю, што адбілася ад статка. Пакуль будаваліся, залезлі ў даўгі; цяпер трэба было думаць, адкуль што ўзяць, каб расплаціцца з людзьмі.
І ўсё ж добра ведаць, што ты сама сабе гаспадыня, што ніхто не зазірае ў твой гаршчок, не глядзіць табе ў рот, калі ты ясі, не праводзіць калючым позіркам, ад якога робіцца холадна за плячыма.
Але перамену ў лепшы бок яна адчувала год, два, не болей. Пасля пачалася старая песня: нястачы, сваркі, бясконцыя раз’езды мужа, калі здаецца, што ты не замужам, а недзе як бы дачасу жывеш у прочках, з якіх так хочацца ўцячы да бацькоў, да маткі.
Цяпер яна была адна са сваімі сумнымі думкамі, не дзялілася ні з кім ні сваёй рэдкаю радасцю, ні частым горам. Адзінаю ўцехаю былі дзеці; неадступныя былі клопаты аб іх здароўі, клопаты аб гаспадарцы. Спачатку і муж быў ласкавейшы, цешыўся са свайго кутка, свае незалежнасці, нават вышэй стаў насіць галаву. Пасля навіна неяк паблякла, стала прывычная і ўжо не цешыла вока і душу так, як спачатку. Сталі відны новыя балячкі, новыя клопаты заціралі тую нетрывалую радасць, якой яны жылі тыя пару гадоў. '
Што адна голая хата ў гаспадарцы? Да яе трэба сені, трэба цёплы хлеў для гавяды, а не такі плятнік — што рэшата, патрэбна гумно ці — сама мала — якая адрына. Зноў трэба было збіраць, не раскінуць ні гроша на які свой абыходак, а ўсё думаць пра тую будоўлю.
Хлеў хай пастаіць, ён хоць халодны, але зімою можна абкласці саломаю ці хоць тым балотным сенам, якое больш прыдатна на такую справу, чым для корму: яно з востраю, як шаблі, асакою, з горкім бабком і лотаццю, з сухім чорным хвашчом — жывёле не вельмі да смаку.
Задумалі ставіць гумно, хоць невялічкае, трысцен, а да яго пасля прыкідаецца яшчэ тры сцяны — і будзе хлеў пры гумне. Бо колькі таго дабра, яно ўлезе і ў адну палавіну.
Не адразу схопіш тое, што трэба. Прайшло нямала часу, пакуль навазілі бярвення — тонкіх круглячкоў, за паўцаны, бо на добрае ўсё не хапала грошай. Даражэй абышліся шулы і сохі — тут ужо нічога не парадзіш, на іх трымаецца ўсё збудаванне. Рабіў усё сам гаспадар, бо наняць чалавека — трэба заплаціць, даць пад’есці, ды не абы-як. Гэта самому — што з’еў, то і добра. Памагала іншы раз і яна, калі давалі хата і дзеці. Запомніць яна тое гумно да самае смерці. Ставілі шула — цяжкае дубовае шула, як з вады выцягнутае. У яму камель апусцілі лёгка, самае цяжкае заставалася падняць яго, паставіць роўна. Гаспадар пяўся, аж чарнеў, яна пасабляла яму, падстаўляючы сваё нетрывалае жаночае плячо. І ў адзін непрыкметны момант, калі гаспадар хацеў паправіцца і ўзяць лепш, ямчэй, шула ўсім сваім цяжарам лягло на яе. Яна войкнула, але ўсё ж утрымала цяжар, хоць у вачах адразу пацямнела, а сярэдзіну як бы хто пераламаў. Той дзень яна ледзь дабыла да вечара — усхадзіўся жывот, ламала паясніцу, паднялася гарачка. Але да доктара не паехалі — далёка, дорага, ды і што ён паможа ад такое хваробы? На другі дзень стала трохі лепей, яна ўжо магла хадзіць каля печы, накарміць дзяцей. Вечарам паплялася да шаптухі ў суседняе сяло, беднай старой кабеты, якая «вылівала пярэпалах», загаворвала ваду ад «урокаў» — падзіву, выгаворвала «ўраз», каўтун, удар і другія пашыраныя сярод вясковага люду хваробы, якіх дактары звычайна не прызнаюць. Яна не брала ніякай платы за фатыгу — от, што хто дасць, а не дасць — і так добра. І многім памагала, гэта гаварылі ўсе.
Старая прыняла яе як дачку, распытала, палажыла на палок, і сама села ля яе, стала нешта шаптаць, паклаўшы ёй руку на жывот. Пасля дала выпіць нейкага зелля і наліла з сабою.
Ішла дадому ўжо не так памалу, вальней стала дыхаць, і выпрастаць спіну можна было смела — колкі прайшлі.
За работай, за клопатамі той выпадак забыўся, але варта было падняць што цяжкае ці пабыць доўга нагнуўшыся — летам на жніве ці восенню на бульбе — як хвароба адзывалася зноў. Яна нібы толькі прытаілася ўсярэдзіне і чакала зручнага моманту, каб напасці з новаю сілай.
Да ўсяго хварэлі дзеці. Хлопец увесь час скардзіўся жыватом, ледзь не памёр улетку, як ставілі тое гумно. Аднаго разу знайшлі яго пад бярвеннямі ледзь жывога — ён зашыўся ў шчыліну, у цянёк, лёг на зямлю і нават не крычаў, толькі курчыўся, падцяўшы калені пад бараду. Лячыла сама, добры чалавек нараіў: шкіпінар капала на цукар і давала дзіцяці нашча, а днём — адвар з піжмы. Гарката страшэнная, але бедны хлопец піў і хутка такі паправіўся. Тады не па малым часе захварэла старэйшая — устудзіла голаў. Гэта ж трэба даўмецца: налілі ў цэбар вады ля калодзежа і давай мыць галовы. Усім нічога, а ў яе пачалася залатуха. Колькі напакутаваліся з ёю, колькі начэй недаспалі. Вазілі да доктара, бо свае, шаптухі, не памагалі...
А самая меншая, дык тая хварэе, як толькі прыйшла на свет. Худая, як таран, жоўтая, нават твар мохам парос. І ўсё крычыць. Малая была — не сціхала днём і ноччу, і падрасла, ужо скора ў школу,— усё роўна крычыць, асабліва ноччу. Нейкія страхі сняцца, няйначай, чары якія. Але ўжо не тое, што была малая і не давала звясці вокам ні ёй, ні гаспадару. Не раз сядзела яна з тым дзіцем і плакала разам, даводзілася нават разам уцякаць да суседзяў ад разгневанага мужа. Усяго было... Чалавек яе горай стаў глядзець на сям’ю, панурыўся, хадзіў насуплены і сярдзіты, ірваўся з дому — абы-куды, толькі б не заставацца дома, цяжка яму было панасіць на руках малую. Ён грукаў дзвярыма, запрагаў каня і ехаў куды-небудзь — па каменне, па дровы ці да пані Ласоўскай у заработкі.
Казалі, праўда ці не, што знюхаўся там з нейкаю служанкаю.
Пасля ўсё выйшла наверх, бо нічога ад людзей не ўтоіш, хоць сам ён не прызнаваўся — ад яго гэтага не чакай. Але што яна магла яму зрабіць, чым пакараць? Маўчаннем, грызнёю, выгаворамі? Ад гэтага ён лепшы не станавіўся, наадварот, яшчэ кідаўся біцца. Што і казаць, мужчыну большая воля, большы разгон, не тое што забітай, заціснутай горам і хатнімі клопатамі жанчыне.
Не забудзе яна да самай смерці той дзень, калі заехаў зімой секвестратар і за нядоімкі забраў гаспадароў кажух. Як яна не давала гэты кажух, яны цягнулі яго кожны ў свой бок, і ў яе застаўся толькі правы рукаў, а ў секвестратара — усё астатняе.
Ніхто ёй не памагаў. Яна па-ранейшаму ўсё адна ды адна — адна са сваім горам, са сваім клопатам. Часам зойдзе хто на якую часіну — пазычыць газы ці запалак, бывае, што і хлеба. У вёсцы людзі прывыклі пазычаць у суседзяў, бо без гэтага не абыдзешся. Бывала так, што і вуглёў у гаршчочку даводзілася прыносіць ад суседзяў, бо пераводзіў запалкі сваім курэннем, не дай бог...
На двары як бы нехта затупаў па мёрзлай, укаванай зямлі, хоць сабака і не забрахаў. Ці мо ёй падалося?
Яна саскочыла з услончыка, прыставіла прасніцу да печы і пабегла да акна, прынікла тварам да халоднай шыбы, але нічога не магла разгледзець: была чорная густая цемната, якая бывае толькі восенню. Во, зноў, здаецца, нехта мігнуўся ад калодзежа да гумна. Але сабака нешта не падае голасу. Ці мо куды збег?
Яна падкруціла кнот у лямпе, пабоўтала магазын. Газы яшчэ заставалася на дне, як на сёння, то хопіць. Напілася вады, потым падышла да дзяцей, паправіла коўдру на самай меншай, стала, прыгледзелася. Заўсёды ў такія хвіліны замілаванасць падкочвала да яе сэрца, цяплелі стомленыя за дзень вочы, а на перасмяглых ад кудзелі вуснах блукала нясмелая ўсмешка. У такія, хоць і рэдкія, хвіліны замілаванасці яна не каялася і не шкадавала, што ёй цяжка, што яна адна, што далёка ад сваіх родных. Цяпер ёй было добра і радасна, і яна адчувала сябе самым шчаслівым чалавекам на свеце. Дзеці, яе любыя дзеці, з-за якіх яна гэтулькі недаспала, гэтулькі выплакала слёз, былі побач з ёю, спалі моцным сном, ім сніліся сны маленства, сны, якія яна ўжо ніколі не ўбачыць. І аб гэтым яна таксама не шкадавала, бо на свае вочы бачыла: тое, што аддавала яна, не прападала без следу. Усё тое абуджалася і прарастала ў іх, яе дзецях. Свежасць твару, кругласць шчок, спакойнасць вачэй, зграбнасць стану, сілу — усё тое, што яна з гадамі непрыкметна, паволі траціла на сваёй дарозе жыцця, усё гэта да крупінкі, да крошачкі знаходзіла ў сваіх дзецях. І не магла нацешыцца, асабліва вось у такія моманты ціхай радасці, калі з душы звальваецца цяжкі пласт дзённых клопатаў, за якімі часам не бачыш сонца, не то што дзіцячай усмешкі ці маленькай, непрыкметнай радасці, якая прыходзіць да іх у час гульняў і дзіцячых забаў, калі накрычыш на іх, а то і наб’еш, не разабраўшыся як след, хто вінаваты, бо няма калі за работай, за бясконцым тупаннем ад печы да стала, ад хаты да калодзежа, ад калодзежа да хлява.
Колькі яна так прастаяла — невядома, толькі здалося ёй, што агонь у лямпе паменшаў і пачаў падскокваць. Яна падумала: не можа быць, толькі ж глядзела, на дне яшчэ боўталася газа. Але што рабіць? Яна дастала з-пад лавы пляшку з разбітым рыльцам, наліла без лейкі.
Памыўшы рукі, зноў села за прасніцу. Ад рук нясло газаю, хоць і адмывала. Вывеўшы колькі нітак, яна адчула, што пачаў марыць сон. «Кончу ручайку і буду класціся»,— падумалася ёй.
І раптам ні з таго ні з сяго — ррр-р-р-р — гучна і працяжна зарыпелі і адчыніліся насцеж дзверы ў хаце. І зноў настала яшчэ больш напружаная і яшчэ больш пагрозная цішыня.
Жанчына закамянела на прасніцы, са страхам пазірала на шырока расчыненыя дзверы, праз якія ў хату валіла халодная пара, і чакала самага горшага. Яна памятала, што сенцы зашчэплены, і каб хто лез, то яна пачула б скрып закруткі або стук зашчапкі аб дошку. Не, тут быў нехта такі, каму ніпачым зашчапкі і нават самыя вялікія замкі. Яна крыкнула не сваім голасам, усхапілася і кінулася ў сенцы, туды, адкуль трэба было чакаць таго духа, які адчыніў дзверы і цяпер чагосьці чакаў ці проста палохаў, каб пасля зрабіць тое, з-за чаго ён сюды і прыйшоў.
Яна не памятае, як выскачыла з сенцаў і кінулася да суседзяў. Першая стаяла хата яе свёкра, у якой цяпер жыў новы чалавек — прымак Платон, жанаты на самай малодшай свёкравай дачцэ, ужо ад мачахі.
На шчасце, Платон быў дома, збіраўся класціся спаць. Маладая жонка не хацела пускаць яго з хаты, калі пачула, што ў суседкі нейкая там бяда. Аднак ён, глянуўшы на бледную, усхваляваную кабету, хутка апрануўся і выйшаў з хаты. Суседка пабегла яшчэ ў адзін двор, трохі далей ад іх — там жыў старэйшы мужаў брат. І той быў дома... Усе добрыя людзі ноччу ў сваіх сем’ях, толькі яе чалавека ганяе па свеце нячыстая сіла...
Мужчыны ніяк не маглі дабіцца ад яе, што ж там такое магло стаць: пажар, смерць ці яшчэ якое няшчасце?
«Нехта сядзіць на гары»,— цвердзіла яна і бегла спераду, а мужчыны ледзь паспявалі за ёю, адзін з добрым бічом, другі з пахватною сякераю. Жанчына спяшалася — там жа засталіся яе дзеці.
Дзеці, і праўда, засталіся, прачнуліся ад яе крыку і цяпер, збіўшыся ўсе трое на ложку, крычалі, як хто можа, ажно паахрыпалі. Хата была расчынена насцеж, у сенцах таксама дзверы расхлябешчаны, у хаце холад, а дзеці сядзелі голыя. Яны сціхлі, калі ўбачылі на парозе матку і суседзяў-мужчын.
Агледзелі спачатку сенцы: свяцілі ў кожны кут, у якім можа схавацца хіба кацяня, але нічога падазронага не знайшлі. Міжволі затрымалі ўвагу на лесвіцы, што была прыстаўлена да сцяны — па ёй лазілі на гару. Мужчыны, адзін і другі, замарудзілі, не памкнуліся лезці наверх. Тады жанчына сама ўзяла ў іх лямпу і палезла на гару. Рука яе дрыжала, у лямпе скакала жоўтае полымя. Жанчына ступіла на сваю гару нібы на тонкі лёд, які вось-вось гатовы трэснуць, і яна праваліцца ў бездань.
Але і на гары яна не знайшла нічога такога, што паказвала б, каб тут нехта хаваўся ці нешта рабіў. Усё стаяла на сваім месцы: скрыня з мукою, скрыня з жытам, пара мяшкоў з аўсом і грэчкай. Кучаю ў самым далёкім месцы ад коміна ляжаў атрэпаны лён, у якім любіў спаць кот. І цяпер ён нездаволена падняў галаву і зіркаў сваімі зялёнымі вачыма на гаспадыню, не разумеючы, навошта яго патурбавалі. Галінкі рабіны, пазатыканыя за латы, працягвалі ёй свае густыя гронкі з падмарожанымі ягадамі. Усё было на сваім месцы, а яна ніяк не магла паверыць у зманлівую цішыню. Здавалася, што толькі святло разагнала адгэтуль усе страхі, а згіне яно — зноў запануюць тыя нябачныя духі, страшныя, незразумелыя, ненасытныя ў сваім адвечным жаданні шкодзіць людзям, не даваць ім спакою, трымаць у вечным чаканні нечага кепскага і непазбежнага, як лёс.
Яна злазіла з лесвіцы, цемра змыкалася за яе плячыма, і жанчыне здавалася, што нехта схопіць яе за плечы, сцісне ў жалезных абдымках — і больш не ўбачыць яна ні свае хаты, ні дзяцей, ні ўсяго таго, чым яна жыла дагэтуль і аб чым марыла. Хацелася крыкнуць, кінуцца ўніз вопрамеццю, не разбіраючы папярочын, проста на гэтых мужчын, што стаяць унізе і цярпліва чакаюць канца ўсёй гісторыі.
А канец быў зусім просты. Мужчыны зайшлі ў хату, пакурылі, пагаманілі трохі, пасмяяліся з кабеты і з сябе і развіталіся.
Жанчына засталася з дзецьмі. Яна ніяк не магла пазбавіцца перажытага страху, з недаверам пазірала на дзверы. А каб яны не адчыніліся, паклала папярок вушакоў качаргу і прывязала вяроўкай да клямкі. Усю ноч яна не магла заснуць, а калі зводзіла вокам, ёй адразу пачыналі мроіцца пачвары, і яна з крыкам прахоплівалася.
Але надышло світанне. Начныя страхі прапалі. Пачыналіся дзённыя клопаты.
1964 г.