Якраз было Купала. Ноч цёмная, зорная, ціхая. Толькі сяды-тады слабы ветрык шапацеў жытам і прыганяў з лугу свежы пах сена. Аднекуль здалёк даносіліся песні — спявалі дзяўчаты, заклікаючы хлопцаў, якія, відаць, не спяшылі, бо свята толькі пачыналася.
Звяруга доўга ўслухоўваўся ў гукі песні. Яму хацелася пайсці туды, павесяліцца ў кампаніі дзяўчат і хлопцаў. Але сёння ў яго быў іншы план. Хай там пускаюць вянкі без яго, хай паляць вогнішчы без яго, хай што хочуць робяць. А нават каб і не план? Вельмі хто быў яму рады? Можа, хіба толькі Базылёва Еўка. Але што на ёй? Акрамя доўгага носа ды круглых, як два клубкі нітак, грудзей,— больш нічога. Язык яшчэ востры. З ёю не засумуеш, не толькі што не задрэмлеш. Але ж бедная, як і сам. Ажэнішся — так і будзеш век хадзіць у палапленых шарачковых портках. Так, там не вельмі яго чакаюць. Багатыя хлопцы пазіраюць на яго крывым вокам, нібы ён збіраецца ў іх што адабраць. Крыўда загаралася ў сэрцы Звяругі. Чаму гэта яму суджана было нарадзіцца ў сям’і з дзевяці душ — і самаму апошняму. А апошняму заўсёды застаюцца аб’едкі. Так і з ім. Усё падзялілі браты, пазабіралі ў пасаг сёстры, а яго мізэрную долю, атрыманую ў спадчыну, арандуе старэйшы брат.
Хлопцу надакучыла ляжаць у жыце. Ён падняўся і мяжою памалу пайшоў у напрамку да хутара, які вырысоўваўся цёмнаю купаю прысадаў.
Хутар быў добры, дагледжаны. На прасторным двары размяшчалася пяць будынкаў — новая хата, як шклянка, з сеньмі, прасторнае гумно, якое магло змясціць самы лепшы ўраджай з дваццаці гектараў, вялікі цёплы хлеў, адрына і свіран. Побач з дваром раскінуўся плодны, хоць яшчэ малады сад.
Гэты раз Звяругу цікавілі толькі свіран і хата. Ён ведаў, што гаспадар, Сымон Якавец, паехаў недзе за Сіняўку купляць дровы і вернецца, можа, заўтра. У хаце засталіся бацька, маці, нявестка і трое дзяцей. Застаўся яшчэ малодшы брат Сымона Барыс, які ўжо доўгі час жыве пры браце. Гавораць, што ён даўно хоча жаніцца, але старэйшы ўсё адгаворвае. Чаму не адгаворваць? Дзесяць гектараў зямлі, што належаць малодшаму брату, ён доіць, як карову.
Барыс ведае, за што цэніць яго брат, і ўмее гэта добра скарыстаць. Ніхто так у вёсцы не апранаецца, як Барыс, ніхто не мае такога добрага веласіпеда. Кажуць, што збіраецца нават купляць матароўку. І ніхто на вяселлях і вечарынках не п’е гэтулькі гарэлкі і не задаецца, не рызыкуе, як ён. Праўда, пра яго ўжо даўно ў сяле ідзе паганая слава — быццам ён прадаўся панам. Не адзін хлопец з вёскі сядзіць у турме па міласці Барыса. За гэта яму не раз пападала ад вясковых хлопцаў, але ён не з баязлівых — дае здачы. Кажуць, што цяпер заўсёды мае пры сабе наган, ідучы на вячоркі. І калі што — пагражае паліцыяй.
Усё гэта не раз чуў Звяруга; ён добра ведае, што чакае яго сёння, калі пападзецца ў лапы гэтага Барыса. Знарок павольна і спакойна ён набліжаецца да хутара. Трэба выбраць добрую пазіцыю для назірання... Звяруга асцярожна падкрадаецца да плота насупраць акон хаты, залазіць у густы бэзавы куст. Адсюль яму відзён увесь двор як на далоні. Відно, як па хаце ходзяць людзі, іх цені адбіваюцца на фіранках — новай модзе, перанятай у паноў. Асноўнае — добра відзён ганак і дзверы ў сені. Пасядзеўшы ў сваёй засадзе якое паўгадзіны, Звяруга ўжо ведаў, што робіцца ў хаце. Здаецца, там толькі што павячэралі, бо агонь з кухні пераняслі ў вялікую хату — слаць пасцелі. На двор выходзілі па чарзе стары, старая, пасля нявестка з дачкою гадоў дзесяці. Пасля зноў выйшаў стары з ражкай у руках і пайшоў у хлеў. Зарохкалі свінні. Пасля ён з рэзгінамі патупаў у гумно, прынёс каню старой канюшыны. Прарэзліва забляялі авечкі.
Увесь гэты час грымеў ланцугом па дроце ад свірна да хлява здаравенны рыжы сабака, які да гэтага ляжаў у хляве, зашыўшыся туды праз падваротню.
Некалькі разоў яшчэ скрыпела корба — бралі ваду. Штораз гукі пачыналі заціхаць, менш і менш было руху на двары, радзей па хаце кідаліся цені. Набліжаўся час, калі ўсё засынала. Нарабіўшыся за дзень, селянін рана кладзецца спаць, бо заўтра трэба ўстаць з першымі пеўнямі.
Чым далей ішоў час, тым больш супакойваўся Звяруга. Яму ўжо здавалася, што на гэтым і скончыцца яго сённяшняя вылазка — прыйшоў, паглядзеў і пайшоў. Але вочы яго нехаця скіроўваліся на свіран, і хлопцу рабілася непрыемна. Свіран гэты ўжо даўно прыцягваў яго ўвагу — і нават сваім знешнім відам. Ён нагадваў малога ў вялікай бацькавай зімовай шапцы, насунутай на вочы. Гэтае падабенства выклікала тоўстая саламяная страха, напушчаная спераду і ззаду над свайго роду працягам столі, якую ў свірне рэдка хто кладзе, таму гэтыя падстрэшшы служылі добрай схованню. Часцей за ўсё там ляжалі яблыкі — да першых маразоў.
Цяпер свіран здаваўся яму пасткай, у якую трэба было ступіць не зачапіўшыся. Супакойвала тое, што дома не было Барыса: напэўна, на купаллі.
Пад поўнач узняўся вецер. Ён шамацеў лісцем, побач шумела галінамі купчастая бяроза з захвослівым верхам. Да гэтага шуму далучаўся яшчэ гоман усяго саду, ствараючы разам нібы добра зладжаны хор. Закалыханы яго спевам, Звяруга спачатку страціў пільнасць — яму не так ужо карцела бачыць, што робіцца на двары. Нарэшце ён зусім стаў кляваць носам і непрыкметна для сябе заснуў.
Прачнуўся ён ад холаду. На лісцях ляжала густая раса, нават уся вопратка хлопца стала вільготнай. Значыць, ужо даволі позна. Звяруга пацягнуўся пару разоў, размяў мускулы і рашыў пачынаць. Перш за ўсё намацаў сваю двухметровую палку з загнутым цвіком на канцы. Яна стаяла тут, пры боку. Пасля дастаў з кішэні добры складаны нож.
Агню ў хаце не было, увесь двор спаў глыбокім перадранішнім сном. Уздрыгваючы ад холаду і, можа, крыху ад нервовага ўзбуджэння, Звяруга па разорцы ў градах накіраваўся проста да свірна, выбіраючы так, каб засланіцца ад хлява, каля якога любіў спаць сабака. Босыя ногі хлопца не ўзнімалі ніякага шуму. Толькі іншы раз ціха пахруствала пад пальцамі раздушаная націна агурэчніка ці ліст бурака. Вось і свіран. Ад яго павеяла цяплом — за дзень, відаць, добра ўгрэўся.
Звяруга падышоў да сценкі, супрацьлеглай дзвярам. На вышыні паўтара чалавечага росту ў ёй было прарэзана маленькае акенца. Дастаць да яго было цяжка, але якраз, на шчасце, на ўзроўні плота пры свірне ляжалі акораныя жэрдкі.
Звяруга, перш чым узабрацца на падмосткі, прыслухаўся. Рот яго быў раскрыты, вушы чуйна лавілі кожны гук. Але, апрача шуму ветру, аднастайнага і цягучага, больш нічога не было чуваць.
Звяруга ўжо ўзяўся быў за бервяно, якое выставала з вугла і на якім ляжалі жэрдкі, як раптам да яго вуха даляцеў гук, у назве якога ніхто не сумняваўся б. Гэта быў храп, самы звычайны, не вельмі моцны, таму цяжка было разабраць, адкуль ён выходзіць. Хутчэй за ўсё — з будыніны, але хто там мог храпці? Хіба сабака на ганку? Пакуль Звяруга ўслухоўваўся і разважаў, храпенне сціхла.
Звяруга прастаяў яшчэ хвілін дзесяць, але яно не паўтарылася, і ён пачаў ужо думаць, ці не здалося яму.
Ва ўсякім выпадку, гэты папераджальны гук прымусіў Звяругу насцеражыцца і задумацца над тым, ці правільна ён зрабіў, ідучы на такую рызыкоўную справу адзін.
Але насцярожанасць паволі саступіла месца задуменнасці, якая апанавала Звяругу. Ён пашкадаваў, што цяпер разам з ім няма яго лепшага прыяцеля і настаўніка Мацея Балабэса. З ім Звяруга адчуваў сябе як у бога за плячыма.
Але выйшла так, што настаўнік сеў на лаву падсудных; ужо хутка год, як яго судзілі за пакражу каня і воза ў роднага бацькі, з якім ён жыў не ў ладах. 1
Вось і застаўся Звяруга адзін, доўга сумаваў і баяўся выходзіць «на паляванне», але ўсё ж неяк асмеліўся — вельмі ўжо просты і спакуслівы быў распрацаваны ў яго галаве план пакражы Якаўцовых кумпякоў. Штурхнула яго на гэта неяк выпадкам сказаная на вячорках фраза Барыса Якаўца, што ён у свірне ўпаў з гары, калі хацеў вечарам адрэзаць кавалак паляндвіцы.
Значыць, у свірне... Днём вэндзяцца на сонцы, а нанач падвешваюць на прутках пад страхою, ля самага асволка. Тады ў яго нават пацякла сліна, а ў галодным жываце нешта зараўло. Чорт вазьмі! Тут цэлы дзень цягаеш касу аб нішчымніцы, а ён аб’ядаецца паляндвіцай! І так захацелася тады Звяругу дапячы гэтаму Барысу, каб ён не так ужо задаваўся сваім багаццем і сваёю сілай! Гэтая думка не вылазіла ў яго з галавы цэлы тыдзень, і вось ён рашыўся здзейсніць яе ў гэтую цёмную купальскую ноч. «На Купала што ні зрабіў — усё прапала». Было б някепска, каб гэтая задума абярнулася добра і прайшла гладка...
Акрамя шуму ветру, больш нічога не лезла ў вушы. Звяруга ўсё чакаў, што паўторыцца той храп, але яго не было, і ён пачынаў злаваць на сябе за сваю баязлівасць. Вось бы пасмяяўся з яго Балабэс, каб даведаўся, як ён вагаецца і марудзіць!
Хлопцу стала сорамна за самога сябе. Ён устрапянуўся, нібы зганяючы з сябе гэтую непатрэбную развагу, прыставіў сваю палку да сцяны якраз супраць акенца, зноў падышоў да вугла і лёгка, як кот, узабраўся на жэрдкі. Яны пагражальна заскрыпелі, але Звяруга хутка знайшоў такі пункт апоры, пры якім яны адразу «супакоіліся», і, асцярожна пераступаючы бокам,— ступак пры ступаку,— дабраўся да акенца.
— Ну, пачнём,— сказаў ён сабе праз сціснутыя зубы, ледзь стрымліваючы дрыготку.
Узяўшы палку з наканечнікам, ён прасунуў яе ў акенца, шукаючы супраціўлення там, у сярэдзіне, пад самай страхою, дзе звычайна вешаюць мяса. Ага! Ёсць! Ён зрабіў пару штуршкоў: падаецца, пагойдваецца. Значыць, правільна, не падмануў Барыс. Цяпер Звяруга думаў, як спрытней падчапіць на кручок той кумпяк, каб ён не сарваўся. Кепска... З аднаго ражна можна, калі пашанцуе, зняць толькі адну штуку. Астатнія з’едуць, бо зрушыцца з месца ражон. Хлопец намацаў нешта цяжкаватае, як яму здавалася, дзябнуў па ім кручком і паспрабаваў цягнуць. Падаецца... Адпусціў: — ад’язджае назад... Значыць, вісіць на вяровачцы. Трэба яе разарваць — і ўсё. Звяруга пацягнуў мацней — і ледзь не паляцеў з жэрдак. З глухім грукатам нешта бухнулася на падлогу. Хлопец замёр на месцы, чакаючы нечага страшнага. Але нічога не здарылася. Толькі загрымеў дрот — гэта ад свірна да хлява і назад прабегся спалоханы сабака. Дзіўна, але ён не забрахаў... Звяруга ў думках пахваліў яго за гэта і паабяцаў цэлую кілбасу, калі яна акажацца на прутку.
Пасля таго як усё ўляглося, ён паціху выняў палку з акенца і кінуў на зямлю, а сам асцярожна злез з жэрдак. Так далей не пойдзе. Трэба нешта новае... Адзінае, што можна прыдумаць,— гэта прадраць страху. У яго ўжо быў сякі-такі вопыт... Прыліў новых сіл і адвагі адчуў у сабе Звяруга ад прынятага смелага рашэння. Зноў па тым жа вуглу ён узабраўся на страху. Цяжка толькі было намацаць лату, каб надзейна ўчапіцца і пераадолець выступ страхі ў тым месцы, дзе яна сутыкаецца за сцяною. Звяруга ледзь не сарваўся, бо замест латы ён учапіўся за тонкую паплеціну, і яна трэснула ў самую адказную хвіліну — калі ўсё тулава хлопца было ўжо на страсе, а ногі яшчэ ўпіраліся ў вугал. Ён інстынктыўна ўхапіўся абедзвюма рукамі за салому і прыціснуўся да тоўстай саламянай шапкі. Тут ён яшчэ раз ацаніў высокую якасць пакрыцця, бо салома вытрымала яго цяжар і не выехала. Прасунуўшы руку аж па самы локаць у страху, Звяруга дабраўся да латы і праз які момант падцягнуў сваё цела на паўметра вышэй. Ён пераадолеў мёртвы пункт і ўздыхнуў свабодна.
Звяруга сядзеў на стыку дзвюх плоскасцяў страхі. Ён ведаў, што дзірку тут рабіць нельга, і выбраў месца якраз па цэнтру, над тым праклятым акенцам, якое так падвяло яго спачатку. Цяпер — самы адказны момант. Прадраць у тоўстай страсе дзірку не так лёгка, а галоўнае — не так хутка. Прыняўшы зручную позу, Звяруга левай рукою ўчапіўся за страху, а правай паспрабаваў выцягнуць за раз жменю саломы. Але не выйшла... Салома была так уціснута, што сядзела, як цвік у дрэве. Трэба было цягнуць па некалькі каліўцаў... Пасля пайшло лягчэй. З роўным ціхім шалясценнем выпаўзала доўгая жытняя салома са страхі. Па жменьцы, асцярожна, спускаў яе на ніз Звяруга і ўжо бачыў, як на зямлі вырысоўваецца вялізная белая пляма, а ў страсе цямнее ўсё яшчэ невялічкая, як пралезці галаве, дзірка...
Хутка ён сказаў сабе досыць. Прасунуў у цёмную адтуліну спачатку адну нагу, пасля другую, абапёрся на рукі, апусціўся сам да грудзей, пасля перахапіў лату знізу і апынуўся ў свірне, звісаючы на сагнутых руках, затым стаў боўтаць нагамі, шукаючы апоры і паволі разгінаючы рукі. Нарэшце адчуў пад нагамі верхняе бервяно сцяны: злева быў насціл з дошчак, справа — пустата да самай падлогі. Добра астояўшыся, Звяруга свабоднай праваю рукой правёў у сябе над галавою. Вось тая самая жэрдачка, на якой вісяць кумпякі. Толькі цяпер яны запахлі яму — да гэтага ён аб іх не меў часу падумаць. Зняўшы адзін канец жэрдачкі з латы, Звяруга, не спяшаючыся, стаў здымаць па адным — спачатку кумпяк і лапатку, пасля дзве паляндвіцы — і апускаць у дзірку, праз якую толькі што ўлез. Ён нават чуў, як, прашуршаўшы па страсе, кумпяк бухаўся на зямлю, але глуха, мякка — якраз на салому.
Было цёмна, як у бочцы, але Звяруга давяраў сваім рукам лепш, чым вачам. Ачысціўшы адну жэрдачку, ён узяўся за другую, як раптам над самым вухам, крыху ззаду і збоку, пачуўся заспаны голас:
— Хто тут?
Звяруга быў смелы хлопец, але спачатку яго нібы спаралізавала. Яму здалося, што гэта нячыстая сіла.
І толькі падсвядомая, інстынктыўная думка,— ды не думка, а толькі нейкая іскра, толькі імпульс,— што трэба схаваць канцы, каб пазбегнуць расплаты і ганьбы, раскавала яго, падштурхнула шукаць выйсця.
Ён дзейнічаў, як машына: павярнуўся ўсім корпусам, схапіў нож, які быў заціснуты ў левай руцэ разам з латай, і, рэзка ўзмахнуўшы, ударыў наўгад крыху ніжэй таго месца, адкуль выходзіў голас. Ён адчуў, як жалеза скрабянула аб нешта цвёрдае, а сціснутая ў кулак рука дакранулася да голага чалавечага цела. Яшчэ адна секунда — і пачуўся грукат: нехта ўпаў на падлогу — цяжка, са стогнам. Але гэты гук не паспеў як след дайсці да свядомасці Звяругі. Як малпа, ён без памяці выскачыў праз дзірку ў страсе, зляцеў на зямлю ўніз галавою і, забыўшыся пра ўсё на свеце, кінуўся ўцякаць.
Ноч яшчэ спала, хоць на ўсходзе пачынала ўжо бялець неба. Паволі радзелі і прападалі бледныя зоркі.
* * *
Пшадоўнік Шпара атрымаў строгі загад: не адкладваючы ні хвіліны, ехаць у вёску Дабрынічы і любой цаною затрымаць небяспечнага злачынцу Звяругу, які некалькі дзён назад абакраў і забіў багатага гаспадара Барыса Якаўца. Камендант пастарунку не растлумачыў пшадоўніку Шпары, як знайсці ў Дабрынічах небяспечнага злачынцу з дзівацкім і даволі страшным прозвішчам. Ён толькі дадаў, нібы між іншым, што ў Дабрынічах замужам сястра Звяругі і, па пэўных звестках, у яе ён сядзіць.
Пшадоўнік Шпара ўважліва выслухаў каменданта, ляснуў абцасамі, адначасова дакрануўшыся двума пальцамі да доўгага акутага казырка шапкі, і павярнуўся кругом.
Набліжалася першая гадзіна ночы, а трэба было яшчэ знайсці сваіх памочнікаў і растлумачыць ім усю важнасць загаду каменданта...
Нарэшце яны ўтрох: Шпара, Гарскі, Кітак, усе абвешаныя вінтоўкамі, пісталетамі, шырокімі нажавымі штыхамі-багнэтамі і іншай зброяй, якой хапіла б на дзесяць чалавек,— селі на веласіпеды і рушылі па камяністай і калдобістай дарозе.
Да самых Дабрыніч было больш дзесяці кіламетраў, і пакуль яны поначы туды дабраліся, пакуль, едучы ад хутара да хутара, знайшлі солтыса, было позна. Хоць пшадоўнік Шпара і вызначаўся службістасцю, за што яму давяралі складаныя справы, але гэты раз ён нешта не вельмі стараўся. З маўклівай згоды сваіх падначаленых — панурэйкаватага Гарскага, які славіўся сваёй лютасцю і бессардэчнасцю, і вясёлага, абыякавага да ўсяго Кітка,— пшадоўнік Шпара заказаў на ўсю кампанію паўлітра горкай, але добры солтыс, які быў адначасова і крамнікам, узяў усе расходы на сябе. Скрабучы закарэлаю рукою паясніцу, ён нехаця паставіў на стол паўлітра, міску свежых, але ўжо салёных гуркоў, паклаў на голы стол кавалак ёлкага жаўтаватага сала.
Ён, відаць, стараўся не так для паліцыянтаў, як для сябе. Хутка ў гэтым пераканаўся сам Шпара і яго падначалены. Першую і апошнюю чарку выпілі за поспех, у які не вельмі хто верыў. Солтыс еў свае гуркі і сала за ўсю кампанію. Ён рад быў гасцям, бо жонка-скнара, якая гандлявала ў краме, рэдка калі адпускала яму якую чарку. Цяпер яна спала, ці мо прыкідвалася, што спіць, але да няпрошаных гасцей не выходзіла.
Астатак ночы паліцыянты праспалі ў солтысавай адрыне на пахучым сене, і каб не пабудзіў іх гаспадар, то мо спалі б да абеда. Па закону гасціннасці солтыс запрасіў іх на снеданне, але яны адмовіліся, і ён яўна ўзрадаваўся, бо ўжо меў наганяй ад жонкі за ўчарашнюю паўлітроўку. Ён яшчэ раз паказаў ім, як дабрацца да таго хутара, і з палёгкай уздыхнуў, калі паліцыянты селі на веласіпеды.
Па вузкай сценцы між нахіленага жыта, што званіла па спіцах веласіпедных колаў, паліцыянты дабраліся да хутара з тылу. Белы, стройны, як пасаджаны, бярэзнік акружаў хату, вузкаю градою цягнуўся да гумна. Кінуўшы між дрэў свае веласіпеды, паліцыянты раздзяліліся. Кітак застаўся каравуліць ля глухой сцяны хаты, Шпара і Гарскі кінуліся да гумна. Толькі цяпер пшадоўнік Шпара зразумеў, што камендант выдзеліў мала людзей. Паспрабуй злаві таго Звяругу, калі невядома, дзе ён. Добра яшчэ, што ўсяго два асобныя будынкі: гумно і хата. Да хаты, як часцей за ўсё робяць у гэтай мясцовасці, прыбудаваны і хлеў. Адразу відаць, што гаспадар жыве бедна. Аб гэтым лішні раз гаварыла і тое, што ў двары не было сабакі.
Відаць, гаспадары яшчэ спалі, бо не прыкмячалася ніякіх адзнак руху. Шпара загадаў Гарскаму зайсці з задніх дзвярэй, а сам асцярожна падышоў да пярэдніх. Сэрца яго моцна стукала. Потнымі рукамі ён сціскаў вінтоўку, у яго галаве ўвесь час круціліся словы каменданта, што ў Звяругі, магчыма, ёсць зброя. Але беглы позірк на клямку пераканаў яго, што хваляваўся ён дарэмна. Гумно было адамкнёна, а ў прабоі тырчала звычайная затычка, прывязаная да прабоя канаплянаю вяровачкай. Шпара ўжо больш смела штурхнуў дзверы, якія прарэзліва рыпнулі, і затупаў па таку, пасля свіснуў і прыслухаўся. Ніякага шуму. Ды і гумно было зусім пустое, толькі ў адным кутку ляжала якая капа старое саломы, а сена яшчэ не было ні клыка. У рагу па правай руцэ стаялі прыпёртыя да сцяны сані з заржавелымі шынамі на палазах.
Пшадоўнік Шпара стараўся знарок цішэй зачыняць дзверы, але яны так скрыпнулі, што аж разанула па сэрцы.
Паклікаўшы Гарскага, Шпара разам з ім накіраваўся да хаты. Прыціскаючыся да самай сцяны, каб іх нельга было заўважыць праз акно, яны падышлі да сяней.
Шпара адразу ўзяўся за закрутку і пацягнуў за ялаўцовую ручку ў дзвярах, але адразу адчуў, што з сярэдзіны замкнута. Тады ён асцярожна пастукаў. Ніхто не абазваўся, нішто не парушыла цішыні. Шпара пастукаў мацней і стаў чакаць. Яму здалося, што рыпнулі дзверы ў хату, і ён міжволі падаўся за вушак.
— Хто стукае? — пачуўся малады мужчынскі голас з сяней.
Шпара кіўнуў галавою Гарскаму, і той на ляту зразумеў свайго начальніка. На добрай беларускай мове ён пачаў:
— Адчыні, гаспадар. Я чуў, што ты... прадаеш парасят. Хацеў бы пагаварыць...
— Пайшоў к чорту! — адказаў голас, які пачуўся ўжо не з таго месца, што першы раз.
— Адчыні! — маліў Гарскі плаксівым голасам.— За свет ехаў, а цяпер з пустым назад варочацца не выпадае. На адну хвілінку...
Паліцыянты чакалі, што «гаспадар» нарэшце адчыніць, бо нешта бразнула, а пасля рыпнулі дзверы — іх паціснулі адтуль, з сярэдзіны. Шпара зразумеў, што адчыняць і не думаюць, і крыкнуў па-польску:
— Адчыняй, псякрэў!
І з усёй сілы стукнуў прыкладам у дзверы.
— Адыдзі, страляю! — загрымеў пагрозліва голас, і нешта ляснула, бы ўзведзеная спружына.
Паліцыянты, як каты, нячутна адскочылі ад дзвярэй. З сярэдзіны і знадворку ўсталявалася цішыня — напружаная, небяспечная, гатовая перарвацца стрэлам з аднаго ці другога боку. Так цягнулася некалькі хвілін, але не магло працягвацца бясконца. Таму, хто быў за дзвярыма, пэўна ж, хацелася б, каб цішыня больш наогул не парушалася. Зусім па-другому на гэта глядзелі паліцыянты. Перш-наперш пшадоўнік Шпара рашыў паслаць Гарскага для сувязі з Кіткам, які пакуль што не падаваў ніякіх звестак аб сваёй персоне.
Шпара загадваў Гарскаму перадаць, каб Кітак пільна сачыў за задняй часткай усяго будынка — не выключана, што Звяруга,— Шпара не сумняваўся, што гэта менавіта ён,— можа надумацца ўцякаць.
Сам Шпара цяпер напружана думаў, што рабіць далей. Працягваць асаду — небяспечна, той можа перабіць іх па адным, нават без зброі. Сам ён адтуль не выйдзе, страш яго ці прасі — усё роўна. Падпаліць хату Шпара не рашаўся — ён не меў наконт гэтага ніякіх інструкцый, а браць такую адказнасць на сябе не было смеласці. Ды і наогул, ці дало б гэта вынік? Трэба прыдумаць нейкае другое выйсце. Горш за ўсё, што ты сам на віду,— той Звяруга, можа, у гэты момант цэліцца ў цябе з пісталета, і ты не падазраеш, што ў тваёй галаве могуць прасвідраваць восьмую дзірку, а гэта будзе так недарэчы — у цябе ж маладая жонка і двое дзяцей.
Пакуль што Шпара рашыў адысці на метраў трыццаць ад хаты і вясці назіранне за будынкам. Не трэба толькі выяўляць, якія ў іх сілы. Гэта можа пазбавіць ад лішняй бяды. Таму неяк трэба рабіць від, што іх тут многа. Не шкодзіла б паслаць за падмогай — гэтая думка не выходзіла ў Шпары з галавы. Калі да вечара нічога не выйдзе, то трэба будзе так і зрабіць: паслаць да солтыса Гарскага ці Кітка, а той няхай перакажа ў клецкі пастарунак. А пакуль што трэба чакаць.
Ціха, на пальчыках, ідучы пры самай сцяне, да яго наблізіўся Гарскі і шэптам перадаў, што Кітак дарма часу не траціць — разлёгся ў цяньку на траве і дрэмле, а адным вокам пазірае на сонца — ці высока. Шпара прыняў навіну спакойна, бо яму было не да дробязяў. Хай ён там хоць спіць, але калі бандыт будзе пераступаць цераз яго, то прачнецца. Ды тут паспешнасцю нічога не зробіш. Трэба трымаць аблогу да самага канца...
Цяпер яны з Гарскім разышліся. Шпара даручыў яму пільнаваць заходнія вокны і шчыт хаты, а сам застаўся бліжэй да гумна, каб бачыць увесь двор перад дзвярыма ў сенях і ў хляве.
Усё гэта нагадвала малюнак, калі сабакі абложваюць ката, які знайшоў ратунак на дрэве. Яны не сядзяць блізка, каб не палохаць яго сваім відам, яны нібы гавораць гэтым самым, што можна сысці ўніз і нічога страшнага не здарыцца. Але кот ведае, што давяраць гэтай бяспецы нельга, і цярпліва чакае, сядзіць, учапіўшыся кіпцюрамі ў каструбаватую кару.
Час між тым ішоў непрыкметна. Калі Шпара глянуў на гадзіннік, было адзінаццаць. А прыйшлі яны сюды ў восем раніцы. Якія ж вынікі? Бандыт амаль што ў руках. Амаль што... Кепска толькі, што гэты баязлівец не пакажа носа — напэўна, не падазрае, што ім загадана ўзяць яго жывога. Паспрабуй выкуры яго адсюль. Шпара ўсё больш і больш падаграваў сябе, лаяў Звяругу, які паўставаў перад ім як асабісты вораг, парушальнік парадку на гэтых і так неспакойных «Крэсах Усходніх». Вось табе і крыміналіст! Паспрабуй цяпер разбяры, чаго тут больш: палітыкі ці крыміналу? Шпара стараўся ўявіць сабе, як адбылася сутычка паміж Якаўцом і гэтым злодзеем, які нечакана ператварыўся ў палітычнага забойцу. Пасля ўспомніў, што на гэтага Якаўца даўно вастрылі зубы мясцовыя хлопцы, бо добра ведалі, што гэта канфідэнт. Гады два назад яго нават чуць не забілі на адной з вечарынак. За тую сутычку больш пяці хлопцаў сядзела ў турме. Вось як нечакана Звяруга замкнуў кола помсты, якое ўсё звужалася вакол Якаўца...
Цяпер яму, Шпары, трэба быць вяршыцелем лёсу гэтага злодзея і забойцы. Але ж нехта застанецца і пасля яго, навек занатуе гэты выпадак і некалі, як перад страшным судом, напомніць Шпары, што ў такі і такі дзень 1939 года ён уласнай рукой падпісаў смяротны прысуд — няхай сабе злодзею і забойцу, але чалавеку, які радзіўся і вырас на гэтай неўрадлівай зямлі «Усходніх Крэсаў» і які не па сваёй віне стаў бедны і пайшоў красці...
Нарэшце Шпара злавіў сябе на тым, што ён апраўдвае гэтага бандыта і шкадуе яго, спачувае яго нясчаснаму лёсу. А цікава, ці пашкадаваў бы Шпару Звяруга, апынуўшыся на месцы першага?
Не паспеў ён прыйсці да якога-небудзь заключэння, як раптам бразнула рама ў акне: абедзве форткі адляцелі і, загайдаўшыся на завесах, стукнуліся аб сцяну. Шпара ў момант ускінуў вінтоўку, беручы на мушку акно. Ён чакаў, што праз нейкі момант адтуль выскачыць Звяруга і кінецца ўцякаць. Тады прыйдзецца яго падстрэліць...
Сапраўды, у акне паказалася галава маладога хлопца, русавалосага, без шапкі. Ён абапёрся рукамі аб падваконне і выпрастаўся. Акно было нізкае, і яго галава разам з часткай плячэй вырысоўвалася на фоне папярочнай шыбы, як у люстэрку, а русы кучаравісты чуб даставаў амаль да страхі. Вось зараз ён падцягне ногі, перакіне іх цераз падаконнік і апыніцца на дварэ...
Ды хлопец і не думаў выскакваць. Увесь яго выгляд нібы гаварыў, што ён проста захацеў падыхаць летнім, напоеным пахамі кветак паветрам. Але вось галава хлопца павярнулася ў той бок, дзе ляжаў Шпара, і юнак на ўвесь голас крыкнуў:
— Эй, Шпара! Не хавайся!
Пшадоўнік адчуў сябе так, нібы на яго лінулі вядро халоднай вады. Аказваецца, яго тут ведаюць. О, д’яблы! Ён толькі паварушыў плячыма, нібы зганяючы з іх муху, і застаўся ляжаць, чакаючы, што будзе далей.
— Ці чуеш ты, Шпара! Дзе твае гіцлі? — зноў закрычаў хлопец.— Нешта вы слаба стараецеся. Высокае начальства вам не заплаціць за такую службу! Чуеце!
Шпара нарэшце рашыў, што пара дзейнічаць. Перамагаючы жаданне не адрывацца ад зямлі, ён, апіраючыся на прыклад вінтоўкі, нязграбна падняўся на ногі і выпрастаўся.
— Звяруга, я табе кажу па-добраму: здавайся! — крыкнуў па-польску Шпара, але голас яго сарваўся, і апошнія словы, напэўна, не даляцелі да мэты. Гмыкнуўшы колькі разоў, ён паўтарыў яшчэ раз: — Здавайся!
Звяруга адкінуў назад галаву і заліўся звонкім маладым смехам.
— Ха-ха-ха! Я не разумею пана пшадоўніка. Хай мне перакладзе той гіцаль, што хацеў паглядзець парасят. Яму не пашанцавала: іх павязлі ў Клецак на кірмаш.
Шпару ўсяго пакаробіла: гэты хам насміхаўся над ім і над яго падначаленым! Гэты рэцыдывіст сапраўдны звяруга! Ахоплены гневам, Шпара ступіў некалькі крокаў наперад. Краем вока заўважыў, як па градах да хаты крадзецца Гарскі.
Шпара хацеў яму падаць знак, каб ён не выяўляў сябе, але было позна. Звяруга таксама, відаць, убачыў набліжэнне паліцыянта. Ён даволі спакойна прыгнуў галаву, ляснуў аконнымі форткамі, і праз хвіліну Шпара пачуў яго крык, прыглушаны, але выразны:
— Не падыходзь, страляю!
Другі раз, як заклінаннем, спыняў ён паліцыянтаў, і тыя вымушаны былі паслухаць свайго смелага, як яны толькі што пераканаліся, праціўніка.
Шпара міжволі адступіў назад, аддаўшы без бою тыя некалькі крокаў, якія так нялёгка даліся яму на шляху выканання службовага абавязку.
Паліцыянты заляглі зноў, не ведаючы, што рабіць далей. Не шкодзіла б параіцца, але як?
І, здаецца, іх выручыў Звяруга. Ён быў прапаў з вачэй, а цяпер зноў з’явіўся. Гэта было нешта невераемнае: Звяруга паставіў на падаконнік люстэрка і пачаў галіцца.
Шпара спачатку падумаў, што злачынец звар’яцеў, але хутка адкінуў ад сябе гэтую думку.
Звяруга вадзіў памазком па шчоках, па барадзе, мыліў старанна, не спяшаючыся, пасля спрытна арудаваў брытваю, крывячы твар то ўлева, то ўправа, замыльваў вусны, браў сябе за канец носа, задзіраў галаву, выбіраючы пад падбародкам. Гэта да таго раздражняла Шпару, што яму так і хацелася пусціць кулю ў гэтага халаднакроўнага забойцу, які сваім спакоем топча ў гразь іх, узброеных прадстаўнікоў закону. Ён проста плюе на закон і тых, што яго ўвасабляюць.
Дзіўна, але гэты свой рытуал Звяруга выконваў у абсалютнай цішыні. Ён не прамовіў і слова, нават, як здалося Шпары, не глянуў у яго бок і не пацікавіўся, як паводзяць сябе праціўнікі з захаду і з тылу. Здавалася, акрамя галення, для яго больш нічога не існавала.
Прайшло ўсяго хвілін дзесяць, але для Шпары яны здаліся годам нязноснага пякучага прыніжэння. Для яго цяпер ясна было адно — Звяруга жывы не дасца ў рукі. Гэта адчувалася па ўсіх яго паводзінах, занадта дэманстратыўных і нахабных, каб спадзявацца на літасць пераможцаў. Але, як закаранелы садыст і забойца, ён не захоча адзін ісці на той свет — ён пацягне за сабою кожнага, хто трапіць яму пад руку.
Між тым Звяруга скончыў галіцца, папырскаў з рота вады на ручнік і з асалодай выцер свой хударлявы, белы здалёк твар, паглядваючы ў люстэрка і адным вокам кідаючы ў акно.
Шпара з нецярпеннем чакаў канца гэтай нуднай цырымоніі; у ім пачала прачынацца тая неакрэсленая злосць, якая заўсёды наступала пасля вялікага нервовага напружання. Тады Шпара траціў кантроль над сабою і мог нарабіць усялякага глупства. Хваляй прыліла кроў да галавы — стала горача, стукнула ў скронях, здалося, што паволі крутнулася зямля. Ён хацеў ускочыць на ногі, але падцягнутая пад сябе рука так і засталася сагнутай. У гэты час Звяруга высунуўся з акна да пояса, узяўся за абедзве форткі акна, збіраючыся зачыніць іх, і кінуў у бок Шпары:
— Эй, паны! А ўсё-такі вы хваробу возьмеце, а не мяне! — і ён рэзка зачыніў акно.
Зноў надышла цішыня. Шпара ляжаў не варушачыся і чакаючы, што будзе далей. Ён лаяў сябе за страту ініцыятывы, за гэтыя хвіліны прыніжэння і абразы, якія давялося яму перажыць. Ён пусціў усё на самацёк! Горш таго: ён ідзе на павадку ў гэтага вясковага злодзея, які яму, прадстаўніку ўлады, чытае натацыі, а ён, Шпара, толькі аблізваецца. Вось і зноў Шпара чакае, як будзе далей паводзіць сябе загнаны ў нару, але яшчэ не злоўлены і такі небяспечны звер.
Страха была цэлая, не падымалася — нідзе ніякіх адзнак руху. Дзверы ў сенях і хляве таксама не адчыняліся. У вокнах нікога не было відаць. Толькі на тым акне, дзе нядаўна галіўся Звяруга, стаяў вазон — відаць, нейкая чырвоная паляргонія.
«Паставіў чырвоны семафор,— зларадна падумаў Шпара,— Але нічога, мы паедзем і на чырвоны».
Шпара ўстаў, даў знак Гарскаму, каб той сачыў за хатаю, а сам падаўся да гумна. Зайшоўшы з паўночнага боку, адкуль не відаць было акон, ён прайшоў яшчэ крокаў дзесяць па прыгуменні і спыніўся. Адсюль добра была відна тыльная сцяна хаты і хлява. Шпара чакаў, што тут ён убачыць Кітка, але таго нешта не было. Шпара вылаяўся і раптам згледзеў у жыце вінтоўку, скіраваную ў бок хаты. Вось паказаўся і сам Кітак. Ён паволі падыходзіў да Шпары, увесь час азіраючыся назад.
— Па-мойму, гэты Звяруга закапаўся ў зямлю,— пачаў Кітак, наблізіўшыся да Шпары.— Я доўга стаяў пры сцяне і чуў, як нешта там рабілася. Пасля скрыпелі дошкі на столі. Я думаў, што ён будзе драць страху. Чуў яшчэ, як нас лаяў...
— Усё ты чуў...— сярдзіта перабіў Шпара.— А ты думаў, як выкурыць гэтага злодзея?
Кітак замяўся.
— Я спадзяюся, што пан пшадоўнік прыдумаў першы, як яго выкурыць. Я гатоў выконваць любы ваш загад.
— Павыклі толькі, каб вам загадвалі, а самі лянуецеся паварушыць пальцам, каб зрабіць што карыснае...— Шпара пачынаў злаваць, бо ён сам не меў ніякіх планаў і не мог аддаць ніякага разумнага загаду.— Ну вось, што ты рабіў бы на маім месцы?
— Я? — перапытаў Кітак, нібы сумняваючыся, што гэта пытаюць у яго.— Я пачаў бы з ім перагаворы.— І ён паказаў пальцам у бок хаты.
— Якія перагаворы? — Шпара недаверліва глянуў на Кітка.
— Звычайныя... Паабяцаў бы, што мы даруем яму жыццё, што будзем хадайнічаць, каб яму зменшылі на якую палову тэрмін...
— Так ён табе і паверыць...— Шпара скептычна зірнуў на Кітка, а пасля падумаў, што той смяецца.
— А памятаеце, як Макоўскага ўзялі, таго, што забіў секвестратара?
— Бо ў таго не было чым бараніцца... А ў гэтага, напэўна, ёсць зброя.
— Я не думаю,— запярэчыў Кітак. — Каб была, ён не пашкадаваў бы некалькі куляў для нас.
— Ты вельмі многа на сябе бярэш,— буркнуў Шпара.— Пайшлі...
Аднак Шпара першы не рушыў, а чакаў, пакуль Кітак пракладзе дарогу. Ззаду, крок у крок за сваім падначаленым, ён дайшоў да хлява і загадаў Кітку спыніцца. Яны абодва прыслухаліся. Але, апрача стуку свайго сэрца, Шпара нічога не чуў.
— Ты што-небудзь чуеш? — спытаў ён у Кітка.
— Нічога... Во! Нешта грукнула, як упала... Чуеце?
— Ну, гэта і глухі пачуе... Нешта цяжкае.
Асцярожна, на пальчыках, яны наблізіліся да самай сцяны хаты, прыслухаліся. Але больш не чуваць было нічога.
Шпара крануў Кітка за плячук:
— Будзь тут, а я пайду на той бок. Трэба выбіць дзверы... Хопіць цягнуць.— І ён, агінаючы хлеў, падаўся на двор, увайшоў у прычыненыя весніцы і дабраўся да дзвярэй. Злева, ля вушака, было маленькае акенца, праз якое, як ведаў Шпара, адмыкалі сені: пацягнеш за вяровачку — і адсунеш жалезную або драўляную засаўку. Перамагаючы асцярожнасць, Шпара ўсадзіў руку ў акенца і пашарыў па сцяне. Ніякай вяровачкі не было, ён абмацаў толькі прабой, за які яна магла быць прывязана.
Шпара падумаў, што можна застацца калекам, і хутка, як з кіпятку, выхапіў сваю руку. Пасля прытуліўся да сцяны і адчуў, як усё цела пакрылася непрыемным, рэзкім потам.
«Баязлівец»,— вылаяў сябе Шпара і хацеў плюнуць, але стрымаўся. Не варта выяўляць сябе, хоць хто яго ведае: можа, толькі для яго самога здавалася бяспечным месца, дзе ён стаяў. Ад свайго не схаваешся, хоць залезь у зямлю.
І хваля расчаравання хлынула ў яго пачуцці. А што, калі кінуць усё гэта к чорту і паехаць назад у пастарунак, сказаць, што ніякага Звяругі яны не бачылі, што ім яшчэ не абрыдла жыць. І хопіць служыць на гэтай сабачай службе, на якой не відаць, дзе канчаецца тваё і дзе пачынаецца казённае, дзе ты гаспадар сам сабе, а дзе вораг. Вось трэба рыскаваць сваім жыццём, а за што, за каго? Не адзін раз, доўгімі асеннімі начамі, седзячы на дзяжурстве ці хлюпаючы па гразі непраходных дарог, думаў Шпара аб мізэрнасці свайго існавання, аб тым, што не збыліся яго мары, што, толькі ратуючыся ад голаду, прыйшлося падацца ў паліцыю, ехаць на «крэсы», супакойваць гэтых бунтароў, сядзець тут, як на парахавой бочцы, і чакаць, што з-за вугла якой-небудзь згорбленай хаты ў цябе стрэляць з абрэза і ты не пабачыш больш сваіх дзяцей, сваёй жонкі, якая праклінае тваю службу, але любіць цябе, бо сэрца ў цябе чалавечае і спагадлівае. Ды страх за заўтрашні дзень, за кавалак хлеба прымушаюць цябе беззаганна нясці цяжкую і няўдзячную службу паліцыянта.
Як на споведзі, праплылі ў Шпары ў галаве гэтыя думкі, яго запаветныя, патаемныя думкі, якіх, акрамя яго самога і жонкі, не ведае ніхто, нават ксёндз. Як бы плюнуў, здаецца, на ўсё гэта, уцёк бы недзе на дзікі востраў, дзе няма людзей, няма грызні, дзе не маюць сілы суровыя законы, пісаныя чалавекам для чалавека.
Але хвіліны роспачы праходзяць, і перад Шпарам зноў ва ўсёй яснасці паўстае яго непасрэдная задача. Выпусціць злачынцу з рук — значыць самому трапіць за краты. Тут не выкруцішся. Вось толькі ці ўсё скончыцца добра... Для яго, Шпары... Самае цяжкае, невядомае, небяспечнае — усё наперадзе. Ды і праз гэта трэба прайсці... Прайсці... і застацца цэламу. Але калі ходзіш па канаце над прорвай, то хто скажа табе, што ты пройдзеш пяць, дзесяць разоў і не скруціш сабе галавы? Хопіць! Гэта апошні раз! Апошні — у абодвух выпадках. Яснае і пераканаўчае, прыходзіць рашэнне: «Калі застануся жыць — кіну праклятую службу. Толькі б застацца, толькі б прамахнуўся гэты няўмольны, спакойны і бессардэчны Звяруга». З незвычайнай сілай ён адчуў раптам над сабою ўладу гэтага чалавека. Ад яго залежыць, жыць ці не жыць пшадоўніку Шпары, і раз забойца апынуўся на месцы суддзі, ён будзе бязлітасны — такі ж, як і тыя, што збіраліся судзіць яго самога...
Шпара дрыготкімі рукамі адкрыў замок вінтоўкі, утапіў у магазін выняты з патронніка набой, асцярожна закрыў замок. «Клянуся дзецьмі сваімі,— прамільгнула ў яго галаве,— што, калі сёння я застануся жыць, мая рука больш не дакранецца да зброі, што ахоўвае закон». Сказаўшы гэта сабе, Шпара адвёў вінтоўку і з усёй сілы ўдарыў прыкладам у дзверы — ля самага вушака, насупраць засаўкі. Стук і сухі скрып вырваных з дрэва прабояў супалі ў адзін непрыемны гук, што стаў сігналам для пачатку наступу на прыціхлага злачынцу.
Шпара ўдарыў яшчэ раз і заўважыў, што дзверы толькі на якую пядзю выйшлі з пазоў і далей не адыходзяць. Іх нешта падпірала. Забыўшыся пра асцярожнасць, ён са злосці стукнуў плечуком. Дзверы падаліся, але нямнога, і скасіліся: ніз паддаваўся напору, а верх упіраўся ў нешта і стаяў на месцы. Шпара, як у гарачцы, усунуў у шчыліну левую руку і павёў ёю знізу ўверх, шукаючы перашкоду. Вось! Ён далонню штурхануў у нейкі кол, той, падскочыўшы ўверх, выслабаніў дзверы, і яны з сілай грукнуліся аб сцяну. Следам за Шпарам у сені ўварваўся Гарскі. Яны агледзеліся — тут было пуста, толькі на зямлі валяліся лескі. Шпара, чуць стуліўшыся за вушак, адчыніў хату, а сам, прыжмурыўшы вочы і сцяўшы зубы, чакаў стрэлу. Але прайшоў нейкі момант, а стрэлу не было.
— Эй, вылазь! — нясмела гукнуў Гарскі.
Па-ранейшаму ніхто не адказваў, і гэтая цішыня палохала яшчэ больш.
Тады Шпара, высунуўшы ўперад вінтоўку, першы пераступіў парог хаты. Тут таксама не было ні душы. На сваім месцы стаялі стол, засланы высокі драўляны ложак, палок пры печы, завешаная гратка, пры ёй на дроце вядро з вадою. Шпара прыгнуўся, глянуў пад ложак. Пасля падышоў да стала, дакрануўся да брытвы, якою нядаўна галіўся Звяруга, зірнуў на абраз на покуце, пад якім стаяў снапок зажатага жыта.
Шпара і Гарскі, здзіўленыя, пераглянуліся і амаль адначасова кінуліся ў сені. Дзе ж мог падзецца злачынец? Лескі... Па іх можна пералезлі ў хлеў цераз дашчаную сценку і на гару. Гарскі без загаду Шпары падняў іх і прыставіў да сцяны над дзвярамі. Таксама без каманды ён паціху стаў падымацца наверх, трымаючы ў правай руцэ зараджаную вінтоўку. На тры прыступкі ніжэй за ім узбіраўся Шпара. Толькі галава Гарскага ўзнялася на ўзровень столі, як раптам ён асеў на ніз, і тут жа бухнуў стрэл, ад якога зазвінела ў вушах Шпары, а сам ён чуць не сарваўся. Правую руку Гарскага моцна рванула назад. Ён дзікімі вачамі глядзеў зверху ўніз на Шпару і ўсё больш і больш прыгінаўся, ссоўваўся з лесак, нарэшце выціснуўшы з сябе адно толькі слова:
— Ён...— І паказаў руляй вінтоўкі на гару.
Сярдзіта ашчэрыўшы зубы, Шпара з пагардай абмінуў свайго памочніка і, нават не гледзячы перад сабою, ступіў на прысыпаную кастрыцаю столь. Узняўшы галаву, проста на фоне шчыта ён убачыў чалавека. Самі сабою рукі сціснулі вінтоўку і тут жа разжаліся. На перакладзіне казлоў, што падпіраюць асволак страхі, вісеў той самы хлопец, якога паўгадзіны назад бачылі праз акно. Ён вісеў на вузкай скураной папружцы, заклаўшы рукі за спіну, а сагнутыя ногі амаль даставалі каленьмі да столі. Шпара здрыгануўся ўсім целам і, паклаўшы вінтоўку, кінуўся да шчыта. Ён выхапіў з-за пояса багнэт і разануў па папружцы. Цела Звяругі бязвольна спаўзло на мяккі насціл. Рука самагубцы была яшчэ цёплая, але пульс не біў. Шпара скінуў шапку і прыклаў вуха, у якім усё яшчэ звінела, да хлопцавых грудзей. Сэрца таксама маўчала.
Шпара глядзеў на пасінелы касцісты твар хлопца, і ў яго грудзях раптам нешта заварушылася, і ён ледзьве стрымаў роспачны ўсклік: «Што ты зрабіў сабе, хлопец?!»
Шпара прымусіў сябе падняцца, з цяжкасцю выпростваючы сваё цела, спустошанае многімі гадзінамі нервовага напружання. Ён азірнуўся. За яго плячыма стаялі Гарскі і Кітак. Шпара паволі прыходзіў да памяці.
— Кітак, пішы акт,— нейкім не сваім голасам загадаў ён.
Кітак уздыхнуў і зашкрэбаў пальцамі па сумцы, вымаючы паперу і аловак.
Гарскі стаяў пануры і не ведаў, што рабіць. Яму, відаць, было непрыемна за сваю баязлівасць, якая так недарэчы вырвалася наверх.
Пры слабым святле, што падала на столь праз акенца ў шчыце, Кітак выводзіў першыя словы акта.
— Звяруга...— сказаў ён сам сабе.— Якое страшнае прозвішча... А сам, як дзяўчына. Нават прыгожы... Толькі доля не ўдалася...
— Перастаньце, Кітак,— рэзка абарваў яго Шпара і падумаў, што загадвае апошні раз. У яго душы бушавала цэлая бура. Радасць і боль, палёгка і гнеў, адчуванне важнасці моманту, які надышоў у жыцці і крута мяняе яго далейшае цячэнне,— усё аж разрывала яго грудзі.
1960 г.