epub
 
падключыць
слоўнікі

Уладзімір Караленка

Апошні прамень

І
ІІ
ІІІ


 

І

Нюйскі станок размешчаны на невялікай паляне, на беразе Лены. Некалькі ўбогіх хацінак задамі прыціскаюцца да самых скалаў, нібы адступаючы ад сярэдзіны ракі. Лена ў гэтым месцы вузкая, незвычайна быстрая і панурая. Падэшвы гор процілеглага берага стаяць у вадзе, і тут больш, чым дзе-небудзь, Лена апраўдвае сваю назву «Праклятая шчыліна». Па сутнасці, гэта як быццам гіганцкая расколіна, па дне якой клубіцца цёмная рака, абстаўленая панылымі скаламі, абрывамі, цяснінамі. Тут надоўга спыняюцца туманы, стаіць халодная вільгаць і вечны змрок. Насельніцтва гэтага станка нават сярод астатніх прыленскіх жыхароў уражвае сваёю вяласцю, беднасцю і безнадзейнай апатыяй. Панылы гул лістоўніц на горных хрыбтах служыць вечным акампанементам гэтага сумнага існавання.

Прыехаўшы на станок ноччу, стомлены і акалелы, я прачнуўся, відаць, даволі рана.

Было ціха. У вокны глядзеў ці то цьмяны світанак, ці то позні вечар,— нешта запоўненае бясформеннай і змрочнай імглой. Вецер дзьмуў у «шчыліне», як у трубе, і гнаў па ёй начныя туманы. Зірнуўшы з акна ўгору, я мог бачыць трошкі яснага неба. Значыць, на белым свеце пачыналася яркая сонечная раніца. А міма станка ўсё неслася клубамі халодная імгла... Было змрочна, ціха, шэра і сумна.

У хаціне, дзе я начаваў, на стале яшчэ гарэла газоўка, прымешваючы да змроку пакоя сваё нясмелае жаўтаватае святло. Пакой быў даволі чысты, драўляныя перагародкі, якія аддзялялі спальню, былі абклеены газетнай паперай. На покуце, ля абразоў, густа віселі стракатыя карцінкі з ілюстрацый — галоўным чынам партрэты генералаў. Адзін з іх быў Мураўёў-Амурскі, вялікі і ў рэгаліях, а побач яшчэ ўчора я разгледзеў два невялікія сціплыя партрэты дзекабрыстаў.

Лежачы на сваёй пасцелі, я з-за перагародкі бачыў стол з лямпай ля процілеглай сцяны. За сталом сядзеў стары, з даволі прыгожым, але бледным тварам. Барада ў яго была шэрая, з роўнай густой сівізной, высокі адкрыты лоб адліваў жоўтым воскам, рэдкія на цемі валасы — ззаду былі доўгія і трохі кучаравыя. Наогул, постаць нагадвала духоўнага, можа, нават аднаго з евангелістаў, але колер твару быў непрыемна бледны і нездаровы, вочы мне падаліся цьмянымі. На шыі відаць былі, як пухліна, прыкметы валляка,— хваробы, вельмі пашыранай на Лене і якую прыпісваюць ленскай вадзе.

Побач з ім сядзеў хлопчык гадоў васьмі. Мне была відаць толькі яго нахіленая галава, з тонкімі, як лён, бялявымі валасамі. Стары, жмурачы праз акуляры свае падслепаватыя вочы, вадзіў указкай па старонцы кнігі, якая ляжала на стале, а хлопчык з напружанай увагай чытаў па складах. Калі ў яго не выходзіла, стары папраўляў яго з ласкавым цярпеннем.

— Людзі-аз... ла... ведзі-есць, і кароткае...

Хлопчык спыніўся. Незнаёмае слова не давалася. Стары прыжмурыўся і дапамог.

— Салавей,— прачытаў ён.

— Салавей,— добрасумленна паўтарыў вучань і, узняўшы разгубленыя вочы на настаўніка, запытаў: — Са-ла-вей... Што такое?

— Птушка,— сказаў стары.

— Птушка...— І ён працягваў чытаць: — «Слова-іжа, ся, дабро-яць-людзі, дзеў... Салавей ся-дзеў... на ча... на ча-ро... на чаро-му-се...»

— Што такое? — зноў прагучаў, нібы драўляны, абыякавы дзіцячы голас.

— На чаромусе. Чаромха, значыць, дрэва. Ён і сядзеў.

— Сядзеў... Чаго сядзеў?.. Вялікая птушка?

— Маленечкая, спявае хораша.

— Спявае хораша...

Хлопчык перастаў чытаць і задумаўся. У хаціне стала зусім ціха. Стукаў маятнік, за акном плыў туман... Кавалачак неба ўверсе прыводзіў на памяць яркі дзень у іншых мясцінах, дзе вясной спяваюць салаўі на чаромхах... «Што гэта за дзяцінства такое няшчаснае! — думаў я міжвольна пад аднатонныя гукі дзіцячага галаска.— Без салаўёў, без квітнеючай вясны... Толькі вада ды камень, які засланяе вачам прастору белага свету. З птушак — можа, адна варона, па схілах — сумная лістоўніца ды зрэдку сасна...»

Хлопчык прачытаў яшчэ нейкую фразу ўсё тым жа невыразным голасам і раптам спыніўся.

— А што, дзед,— запытаў ён,— ці не пара нам, глядзі?..— На гэты раз у яго голасе чуліся ўжо новыя, усхваляваныя ноты, і ясныя вочы, асветленыя агнём лямпы, з яўнай цікаўнасцю глядзелі на дзеда.

Той зірнуў на гадзіннік, які раўнадушна цікаў маятнікам, потым на акно, дзе за шклом клубілася імжа, і спакойна адказаў:

— Рана яшчэ. Толькі палова!..

— Можа, дзядуля, гадзіннік сапсаваўся.

— Ну, ну... цёмна яшчэ... Ды яно, дурненькі, нам жа лепей. Бач, вецер... Можа, морак той прагоніць, а то нічога і не ўбачыш, як пазаўчора.

— Лепей,— паўтарыў хлопчык сваім ранейшым, пакорлівым голасам і пачаў чытаць.

Прайшло хвілін дваццаць. Стары зірнуў на гадзіннік, потым у акно і патушыў лямпу. У пакоі разліўся шэра-блакітны світанак.

— Апранайся,— сказаў стары і дадаў: — Ціхенька, каб Таня не пачула.

Хлопчык борзда саскочыў з крэсла.

— А яе не возьмем? — спытаў ён шэптам.

— Не... куды ёй... І так кашляе... Няхай спіць.

Хлопчык з асцярожнай паспешлівасцю пачаў апранацца, і неўзабаве абедзве постаці — дзедава і ўнукава — прамільгнулі ў паўзмроку пакоя. На хлопчыку было нешта падобнае на паліто гарадскога пакрою, на нагах вялікія валёнкі, шыя заматана жаночым шалікам. Дзед быў у кажушку. Дзверы рыпнулі, і абодва выйшлі на двор.

Я застаўся адзін. За перагародкай чулася ціхае дыханне дзяўчынкі і хрыплае пастукванне маятніка. Рух за акном усё ўзмацняўся, туман нёсся ўсё хутчэй, разрываўся часцей, і ў прамежках усё шырэй выглядвалі суровыя плямы цёмных скалаў і цяснін. Пакой то святлеў, то зноў патанаў у змроку.

Мой сон прайшоў. Маўклівая журба гэтага месца пачынала пранікаць і ў мяне, і я амаль з нецярпеннем чакаў, калі рыпнуць дзверы і вернуцца стары з хлопчыкам. Але іх усё не было...

Тады я вырашыў паглядзець, што гэта іх выманіла з хаты на туман і холад. Спаў я апрануты, таму мне не трэба было шмат часу, каб нацягнуць боты, паліто і выйсці...

Абодва — і стары і хлопчык — стаялі на ганку, засунуўшы рукі ў рукавы, і як быццам нечага чакалі.

Мясцовасць здалася мне яшчэ больш панылай, чым з акна. Уверсе туман рассеяўся, і на прасветленым небе горныя вяршаліны выступалі выразна і сурова. На цёмным фоне гор праносіліся толькі асобныя гарызантальныя шматкі туману, але ўнізе ўсё яшчэ стаяў халодны морак. Вада ў Лене яшчэ не замерзла, але была ўжо цяжкая і цёмная і неслася ў вузкім рэчышчы, завіваючыся ў варонкі і віры. Здавалася, рака ў нямым адчаі кіпіць і рвецца, стараючыся прабіцца на волю са змрочнай цясніны... Халодны перадранішні вецер гнаў рэшткі начнога туману, трапаў наша адзенне і злосна імчаў далей...

Дамы, раскіданыя кучкамі па каменнай пляцоўцы, пачыналі прачынацца. Дзе-нідзе віўся дымок, дзе-нідзе цепліліся вокны; высокі худы ямшчык у парваным кажушку, пазяхаючы, правёў за павады пару коней на вадапой і неўзабаве растаў у цяні берагавога схілу. Усё было будзённа і паныла.

— Што гэта вы чакаеце? — спытаў я ў старога.

— Ды вось, унучку хочацца сонейка паглядзець,— адказаў ён і спытаў у сваю чаргу: — Вы чые? Расійскія?

— Ага.

— Чарнышовых там не ведалі?

— Якіх Чарнышовых? Не, не ведаў.

— Хаця, дзе ж ведаць. Расія ж вялікая... Кажуць, генерал быў...

Ён памаўчаў, пацепваючыся ад холаду, і, нешта абдумаўшы, зноў павярнуўся да мяне:

— Праезжы тут адзін расказваў: пры царыцы Кацярыне служыў Захар Рыгоравіч Чарнышоў.

— Ага, быў такі...

Стары хацеў спытаць яшчэ штосьці, але ў гэты час хлопчык рэзка заварушыўся і крануў яго за рукаў...

Я міжволі таксама глянуў на вяршыню скалы, якая стаяла на нашым баку, ля павароту Лены...

Да гэтага часу месца гэта здавалася нейкім цёмным жаралом, адкуль усё яшчэ выпаўзаў туман. Цяпер над ім, у вышыні, на востраканечнай вяршыні каменнай скалы нечакана нібы ўспыхнула і засвяцілася вяршаліна сасны і некалькіх ужо аголеных лістоўніц. Прарваўшыся аднекуль з-за гор процілеглага берага, першы прамень сонца, якое для нас яшчэ не ўзышло, ужо дастаў да гэтага каменнага выступу і купы дрэў, што выраслі ў яго расколінах. Над халоднымі сінімі ценямі нашай цясніны яны стаялі, нібы ў воблаках, і ціха ззялі, радуючыся першай ласцы раніцы.

Усе мы моўчкі глядзелі на вяршаліну, быццам баючыся спалохаць урачыста-ціхую радасць адзінокага каменя і купкі лістоўніц. Хлопчык стаяў нерухома, трымаючыся за дзедаў рукаў. Яго вочы былі шырока расплюшчаныя, бледны твар ажывіўся і ззяў захапленнем. Між тым у вышыні зноў нешта здрыганулася, затрымцела, і другая скала, якая дасюль ляжала ў агульнай сіні панылай гары, загарэлася, далучыўшыся да асветленай групы. Яшчэ нядаўна яны безаблічна зліваліся з аддаленымі схіламі, а цяпер смела выступілі наперад і фон іх стаў як быццам яшчэ больш аддалены, імглісты і цёмны.

Хлопчык зноў тузануў дзеда за рукаў, твар яго зусім змяніўся. Вочы блішчалі, губы ўсміхаліся, бледна-жоўтыя шчокі, здаецца, заружавеліся.

На процілеглым баку ракі таксама адбылася перамена. Горы ўсё яшчэ хавалі сонца за сабой, але неба над імі зусім пасвятлела, і абрысы хрыбта выступалі рэзка і выразна, утвараючы між дзвюма вяршынямі значную лагчыну. Па яшчэ цёмных схілах, звернутых да нас, спаўзалі ўніз струмені малочна-белага туману, быццам шукалі месца цямнейшага і сырэйшага... А неба расквечвалася золатам, рады лістоўніц на грэбені выступалі на светлым фоне выразнымі фіялетавымі сілуэтамі. Здавалася, за імі штосьці варушыцца — радаснае, няўрымслівае і жывое. У лагчыне, ад гары да гары праплыла лёгкая палымяная хмарка і знікла за суседняй вяршыняй. За ёй другая, трэцяя, цэлая чародка... За гарамі тварылася нешта радаснае і святочнае. Дно расколіны разгаралася. Здавалася, сонца ўздымаецца па схілах хрыбта, каб зазірнуць сюды, у гэтую бедную шчыліну, на гэтую цёмную раку, на гэтыя сіратлівыя хацінкі, на старога з бледным хлопчыкам, якія чакалі яго з'яўлення.

І вось яно з’явілася. Некалькі ярка-залацістых промняў пырснулі ў глыбіні расколіны між дзвюх гор, прабіўшы шчыліны ў густой сцяне лесу. Вогненныя іскры пасыпаліся пучкамі ўніз, на цёмныя расколіны і цясніны, вырываючы з сіняга халоднага змроку то асобнае дрэва, то вяршыню сланцавага ўцёса, то невялікую горную палянку... Пад імі ўсё пачало рухацца і мітусіцца. Купы дрэў, здавалася, перабягалі з месца на месца, скалы выступалі наперад і зноў прападалі ў імгле, палянкі свяціліся і патухалі... Палосы туману змяіліся ўнізе трывожна і шпарка.

Потым на некалькі імгненняў засвяцілася нават цёмная рака... Успыхнулі грабяні хуткіх хваляў, што беглі да нашага берага, заблішчаў на беразе пясок з чорнымі плямамі ямшчыцкіх лодак і купкамі людзей і коней ля вадапою. Косыя промні слізганулі па бедных хацінах, адбіліся ў слюдзяных вокнах, ласкава прабеглі па бледным, узбуджаным твары хлопчыка...

А ў расколіне між гарамі ўжо ўздымалася частка вогненнага сонечнага круга, і на нашым баку ўвесь бераг радаваўся і свяціўся, пабліскваў, іскрыўся і пераліваўся рознакаляровымі слаямі сланцавых парод і зелянінай пушыстых соснаў...

Але гэта была толькі кароткая ранішняя ласка. Яшчэ некалькі секунд, і дно даліны зноў стала халоднае і сіняе. Рака патухла і зноў імчалася ў сваім цёмным рэчышчы, шалёна круцячы вадаваротамі, слюдзяныя вокны пагаслі, цені ўздымаліся ўсё вышэй, горы завесілі нядаўнюю разнастайнасць сваіх схілаў аднакаляровай сіняй імглой. Яшчэ некалькі секунд на нашым баку гарэла адзінокая вяршыня, нібы факел згасаў над цёмнымі туманамі... Потым патухла і яна. У расколіне закрыліся ўсе шчыліны, лясы самкнуліся, як і раней, суцэльнай жалобнай паласой, і толькі дзве-тры адсталыя хмаркі ішлі над імі, шэрыя і халодныя...

— Усё,— паныла сказаў хлопчык. І ўзняўшы на дзеда свае сумныя пагаслыя вочы, запытаў: — Болей не будзе?

— Не будзе, мабыць,— адказаў той.— Сам бачыў: толькі беражок сонейка паказаўся. Заўтра ўжо пойдзе нізам.

— Канчай, брат! — крыкнуў ямшчык, што вяртаўся з ракі.— Добры дзень, дзед з унукам!..

Павярнуўшыся, я ўбачыў, што і ля іншых хацін дзе-нідзе таксама былі відаць гледачы. Рыпелі дзверы, ямшчыкі заходзілі ў хаты, станок зноў патануў у бясколерным халодным тумане.

І гэта ўжо на доўгія месяцы!.. Стары расказаў мне, што ўлетку сонца ходзіць у іх над вяршынямі, пад восень яно спускаецца ўсё ніжэй і хаваецца за шырокім хрыбтом, не маючы сіл узняцца над яго абрэзам. Але потым пункт усходу перасоўваецца на поўдзень, і тады на некалькі дзён яно раніцой зноў паказваецца ў расколіне між гарамі.

Спачатку яно пераходзіць ад вяршыні да вяршыні, потым ідзе ўсё ніжэй, нарэшце толькі на некалькі імгненняў заззяюць залатыя промні на самым дне лагчыны. Гэта і было сёння.

Нюйскі станок развітваўся з сонцам на ўсю зіму. Ямшчыкі, вядома, убачаць яго ў час сваіх раз’ездаў, але старыя і дзеці не ўбачаць да самай вясны ці, правільней, да лета...

Апошнія водбліскі зніклі... За гарамі быў поўны дзень, але ўнізе гусцеў туман, схілы гор завесіла мутная аднакаляровая імгла. Рассеянае святло прасочвалася з-за гор, халоднае і непрыветнае...

 

ІІ

— Дык вы, кажаце, таксама з Расіі? — запытаў я ў старога, калі мы зноў зайшлі ў хату і ён паставіў на стол невялікі старэнькі самавар. Хлопчык пайшоў за перегародку да сястры, якая прачнулася, і пачаў забаўляць яе. Часам адтуль чуўся слабы дзіцячы смех, быццам хто перакідваў кавалачкі шкла.

Стары паправіў абрус і праз нейкі час адказаў даволі неахвотна:

— Ага... Што ўжо тут... Тут нарадзіліся, значыць, тутэйшыя. Яны вось, дзеці, напэўна, што і не простага роду...

— Як прозвішча? — спытаў я.

— Ды што!..— зноў гэтак жа вяла адказаў ён.— Аўдзеевы, скажам, прозвішча. Ды гэта так, па-простаму. А сапраўднае прозвішча іх Чарнышовы...

Ён раптам пакінуў абрус і паглядзеў на мяне ўважлівым і зацікаўленым позіркам.

— Вы, вось, пра Чарнышова Захара Рыгоравіча таксама, значыць, чыталі. Генерал быў?

— Ага, быў генерал пры Кацярыне. Толькі ён не быў сасланы.

— Ну, не ён, а відаць, таго ж роду... Пры імператары Мікалаі... Пры ўступленні на прастол, ці што...

Ён пільна ўзіраўся ў мой твар, але я не мог нічога прыпомніць пра Чарнышова... Стары тужліва пахітаў галавой...

— Кажуць: кніжнік быў. Паміраў, усё наказваў дзецям: галоўная справа за грамату трымайцеся мацней...

Ён памаўчаў і потым дадаў:

— Ды што ўжо тут... Вядома — гіблае месца... Дачка мая за ўнукам яго была, за Яўгеньевым. Вось і пайшлі Аўдзеевы... Не жывуць... Сам памёр, маці памерла, вунь двое на руках засталіся... Я стары, а яны кволыя... Хлопчык прыпадачны... Так, відаць, і сыдзем... Следу не застанецца.

Дзверы расчыніліся, зайшоў ямшчык, перахрысціўся на абразы і сказаў:

— Аўдзееў... Хадзі, прыезжых запішы... У старасты.

— Добра!

— Вас хіба таксама Аўдзеевым завуць? — запытаў я.

— Ды вось, бач ты... І мяне па іх: Аўдзееў ды Аўдзееў. Былі калісьці людзі...

І стары, магчыма, адзіны грамацей на Нюйскім станку, узяў пад паху патрапаную кнігу і выйшаў.

Больш нічога я не мог даведацца пра гэту туманную генеалогію і неўзабаве назаўсёды пакінуў пануры Нюйскі станок. Гадзіны праз дзве, павярнуўшы на другі плёс, я ўбачыў перад сабой сонца... Яно стаяла невысока, але ўсё ж вогненнымі блікамі залівала і берагі і ваду... І яго ціхае, нават сумнае святло здалося мне ў гэтую хвіліну і яркім і радасным.

 

ІІІ

Пазней, вярнуўшыся ў Расію, я стараўся даведацца што-небудзь пра ссыльную галіну чарнышоўскага роду. Імя Захара Рыгоравіча Чарнышова часта сустракаецца на старонках кацярынінскай гісторыі, але ён ніколі не быў у ссылцы. Аднойчы, чакаючы парахода на волжскай водмелі, я пачуў ад рыбака песню пра прускі палон рускага добрага малайца, Чарнышова Захара Рыгоравіча. Рыбак не ведаў, вядома, нічога пра гістарычную асобу,— але песня ўсё-такі была адгалоскам сапраўднай падзеі. У часы Пугачова ўдалы казак Чыка прыняў на сябе імя Захара Рыгоравіча Чарнышова і дадаў у народнай памяці да папулярнага імя апальную рысу; іншая песня расказвае ўжо пра цямніцу на волжскім беразе, у горадзе Лыскаве. Удалы добры маладзец, Чарнышоў Захар Рыгоравіч, склікае да сябе бурлакоў і нізавую вольніцу...

Наогул, імю гэтаму чамусьці пашанцавала ў народнай памяці, і сярод загадкавых асоб Сібіры прозвішча Чарнышовых таксама мільгае даволі часта. Гэтым я і растлумачваў сабе сустрэчу на Нюйскім станку; сапраўднае паходжанне роду, магчыма, ссыльнага, згубілася, і стары несвядома ўзяў папулярнае імя... У яго сумным голасе чулася праўдзівасць і перакананасць...

Зусім ужо нядаўна, праглядаючы невялікую нататку пра дзекабрыстаў, я наткнуўся на адно мала вядомае імя таксама дзекабрыста, якое паміналася рэдка... «З. Р. Чарнышоў ».

Тады сустрэча на Нюйскім станку зноў усплыла ў маёй памяці і, здавалася, азарылася новым святлом: «Значыць,— думаў я,— стары Аўдзееў гаварыў праўду».

Далейшыя звесткі, аднак, разбурылі гэтую ўпэўненасць: дзекабрыст Захар Рыгоравіч Чарнышоў вярнуўся ў Расію, тут ажаніўся і памёр за мяжой.

Над генеалогіяй Аўдзеевых зноў навісла туманная завеса... У прасторнай і змрочнай Сібіры такім жа чынам згубілася нямала жыццяў, і многія роды з вяршынь, асветленых сонцам, назаўсёды апускаліся ў халодныя нізы, у цясніны і туманныя даліны... Вышэй Якуцка, на Ленскім беразе, стаіць скала, па якой над безданню ўецца вузенькая сцяжынка. У расколіне захаваліся сляды жытла. З гэтым месцам звязана жаласлівая легенда: тут шмат гадоў жыў нейкі ссыльны, чалавек вядомы, які трапіў у апалу. У Сібіры ён жыў у розных месцах і нарэшце пасяліўся тут, побач з бедным пасёлкам. Ён сам сек дровы і цягаў ваду. Аднойчы, калі ён падымаўся наверх з вязкай дроў, на сцяжынцы перад ім з’явілася знаёмая постаць. Гэта была жонка, якая адшукала яго ў гэтай цясніне. Ссыльны пазнаў яе, але ад радасці ці страху яму стала блага: ён пахіснуўся і паляцеў у бездань.

Я дарэмна стараўся даведацца імя гэтага чалавека і падрабязнасці гэтай падзеі: абыякавая і халодная Сібір дрэнна захоўвае гэтыя звесткі, і памяць пра гэта некалі, можа, яркае жыццё і трагічную смерць замірае адгалоскамі неразгаданай легенды, звязанай ужо толькі са скалой, а не з чалавекам...

Гэтакае ж няяснае і няпэўнае паходжанне хлопчыка, якога я сустрэў на Нюйскім станку. Але калі я пачынаю ўспамінаць Сібір, у маім уяўленні мімаволі ўзнікаюць цёмная шчыліна, быстрая рака, убогія хаціны і апошнія водбліскі сонца, якія атухаюць у сумных вачах апошняга нашчадка нейкага згаслага ўжо роду...

 

1900


07.11.1900

Тэкст падаецца паводле выдання: Караленка У. Г. Апошні прамень. Выбранае. / [Пер. з рус. А. Кудравец].— Мн.: Маст. літ., 1984.— 239 с.
Крыніца: скан