epub
 
падключыць
слоўнікі

Уладзімір Караленка

Ат-Даван

Ат-Даван — станцыя на Лене, каля трохсот вёрст вышэй Якуцка

І
ІІ
ІІІ
IV
V
VI
VII
VIII
ІХ
Х


 

І

— Н-ну! Гэта і дар-рога! — сказаў мой спадарожнік, Міхайла Іванавіч Капыленкаў.— Самая праклятая пуцявіна, горш за якую і быць не можа... Праўду я кажу ці не?

На жаль, Міхайла Іванавіч гаварыў чыстую праўду. Мы ехалі ўніз па Лене. Па ўсёй шырыні яе ў розныя бакі тырчалі велізарныя льдзіны, па-мясцоваму «таросы», якія сярдзітая быстрая рака, ваюючы са страшным сібірскім марозам, шпурляла восенню адна на адну. Але мароз усё-такі перамог. Рака застыла, і толькі гіганцкія таросы, цэлы хаос велізарных ільдзін, нагрувашчаных у беспарадку адна на адну, заціснутых унізе ці кінутых абы-як угору, застаўся маўклівым сведкам тытанічнай барацьбы, ды дзе-нідзе яшчэ зеўралі прадаўгаватыя палонкі, якія ніколі не замярзалі і ў якіх ірваліся і кіпелі быстрыя рачныя патокі. Над імі цяжка калыхаліся халодныя клубы пару, быццам у палонках быў сапраўдны вар.

А з абодвух бакоў над гэтым вычварным ледзяным хаосам стаялі маўклівыя велізарныя Ленскія горы. Чэзлыя дрэўцы чапляліся за схілы, шырока распускаючы карэнне, але камень не дае ім росту, і схілы ўсе густа ўсыпаны драўляным гніллём. Бліжэй вы ўбачыце трупы дрэў, зацярушаныя снегам, з вырваным з глебы сутаргава скручаным карэннем. Далей гэтыя падрабязнасці знікаюць, а ля вяршыні гары схіл укрыты ламаччам, нібы густой сеткай. Паваленыя дрэвы здаюцца незлічонымі іголкамі, нібы хвоі ў сасновым лесе, а між імі, яшчэ жывыя, шукаючы шчасця над трупамі продкаў, цягнуцца такія ж прамыя, такія ж топкія і чэзлыя лістоўніцы. І толькі на роўнай, быццам зрэзанай, вяршыне лес адразу робіцца гусцейшы і цягнецца доўгай, цёмнай, жалобнай паласой пад белым скатам берага.

І так на дзесяткі, на сотні вёрст!.. Ужо цэлы тыдзень наш вазок няшчаснай кропкай нырае між таросаў, гайдаючыся, нібы лодка ў бурным моры... Цэлы тыдзень я гляджу на кавалак бледнага неба між высокіх берагоў, на белыя схілы з жалобнай паласой, на «падзі» (цясніны), што таямніча выпаўзаюць аднекуль з тунгускіх пустыняў на прастору вялікай ракі, на халодныя туманы, што бясконца цягнуцца, звіваюцца, развіваюцца, тоўпяцца на сціснутых скаламі паваротах і бясшумна ўцягваюцца ў пашчы цяснін, нібы нейкая армія прывідаў распаўзаецца на зімовыя кватэры. Цішыня рве душу. І толькі часам на рацэ цяжкім стогнам вухне трэснуты лёд, зашыпіць, як ядро, аддасца рэхам, як гарматны стрэл, пранясецца некуды далёка назад, у пакінутыя намі пустэльныя завароты Лены, і доўга яшчэ звініць водгуллем і памірае, палохаючы ўяўленне разнастайнымі працяглымі аддаленымі стогнамі.

Мне было сумна. Мой спадарожнік нудзіўся і нерваваўся. Вазок наш часам кідала з боку на бок, і ўжо не раз ён перакульваўся зусім. Пры гэтым, на вялікае нездавальненне Міхайлы Іванавіча, здаралася ўсё так, што мы непазбежна валіліся на яго бок. Гэта было натуральна, але ўсё ж яму было непрыемна. Аднак, здарыся інакш, мне пагражала б сур’ёзная небяспека, тым больш што ў такіх выпадках ён са свайго боку нават не паварушыцца. Толькі крактане, бывала, і дзелавіта скажа ямшчыку:

— Падымай!

Ямшчык, як ні цяжка, падымае, і мы едзем далей.

Мне здавалася, што ўжо цэлы месяц аддзяляе мяне ад Якуцка, з якога мы выехалі ўсяго шэсць дзён назад, і ледзь не цэлае жыццё ад бліжэйшай мэты падарожжа, Іркуцка, да якога засталося больш за дзве тысячы вёрст.

Едзем мы ціха: спачатку нас трымалі дзікія марозныя завірухі, цяпер трымае Міхайла Іванавіч. Дні кароткія, але ночы светлыя, поўня пазірае праз марозную імглу, ды і коні не могуць збіцца з праторанай «па таросу» вузкай дарогі. Аднак, зрабіўшы станкі два ці тры, мой спадарожнік, купчына друзлы і пухлы, пачынае грунтоўна распранацца перад камінком ці жалезнай печкай, без цырымоніі скідаючы з сябе лішняе і нават не зусім лішняе адзенне.

— Што вы, Міхайла Іванавіч! — спрабую я пратэставаць у такіх выпадках,— Яшчэ б станок можна сёння...

— Куды гэта нам спяшацца? — адказвае Міхайла Іванавіч.— Спаласнуць чайком вантробы ды на бакавую.

Есці, «паласкацца» чаем і спаць — усё гэта Міхайла Іванавіч мог рабіць у памерах сапраўды дзівосных і рабіў усё гэта старанна, з любоўю, нават з глыбокай пашанай.

Аднак, акрамя гэтага, у яго былі яшчэ і іншыя меркаванні.

— Народ тут,— гаварыў ён таямніча,— незвычайна на капейку, братка ты мой, квапны. Самы ліхі народ, таму што золатам разбэшчаны.

— Ну, золата далёка, ды і не чутно тут нічога такога.

— А вось як нас з табой трасянуць, дык і пачуеш, ды позна... Дзівак! — дадаваў ён, беручы ўсё да «сэрца».— Ці ты не ведаеш, што гэта за старонка, га? Гэта табе не Расея! Гара, ды цясніна, ды палонка, ды пустыня... Самае гіблае месца.

Наогул, у Міхайла Іванавіча «тутэйшая старонка» не абуджала нічога, акрамя шчырай грэблівасці і агіды. Усё тут, пачынаючы з панурай прыроды і людзей і канчаючы бясслоўнымі стварэннямі, выклікала яго самую прыдзірлівую крытыку. Ён ведаў толькі адно: тут, калі «пафарціць», можна хутка і добра разжыцца («за дзень чалавекам зробішся»), і таму жыў тут ужо некалькі гадоў, пільна цікуючы свой «выпадак» і настойліва ідучы да вядомай «мяжы», пасля якой меў намер вярнуцца «ў сваю старонку», кудысьці пад Томск. У гэтых адносінах ён напамінаў чалавека, якому за вядомую ўзнагароду прапанавалі прабегчы голым па моцным марозе. Міхайла Іванавіч згадзіўся, і вось цяпер ён бяжыць, вухкаючы і пацёпваючыся, да сваёй мяжы. Толькі б дабегчы, толькі б схапіць, а там... гары ён гарам, увесь гэты гіблы край,— Міхайла Іванавіч не пашкадуе.

Пад гэты час, здаецца, ён ужо значна наблізіўся да мяжы і, магчыма, якраз таму страшэнна нерваваўся: а што, маўляў, калі якраз цяпер хто-небудзь схопленае ў яго і вырве? Міхайла Іванавіч, пра якога я чуў шмат гісторый, якія ў самым яркім святле рэкамендавалі яго прадпрымальнасць, што даходзіла да дзёрзкасці ў пачатку яго тутэйшай кар’еры,— цяпер дрыжаў, як баба, і мне з-за гэтага хочаш не хочаш даводзілася праводзіць з ім сумныя вечары і доўгія ночы на пустэльных станцыях пахмурнай і бязлюднай Лены.

 

ІІ

У адзін з такіх марозных вечароў я быў разбуджаны спалоханым воклічам Міхайлы Іванавіча. Аказалася, што мы абодва заснулі ў вазку, і калі прачнуліся, то ўбачылі сябе на лёдзе, пад камяністым берагам, у зусім бязлюднай мясцовасці. Званочкаў не было чутно, вазок стаяў нерухома, коні былі выпражаны, ямшчык знік, і Міхайла Іванавіч праціраў вочы спалохана і здзіўлена.

Неўзабаве, аднак, недаўменне наша рассеялася. Я прыгледзеўся да роўнага камяністага берага, які сцяной ішоў удалечыню і блішчаў пад промнямі поўнага месяца. Непадалёку сцежка знікала ў расколінах скал, а проста над галавой звесіўся высокі крыж якуцкай магілы. Хоць магіла на беразе, нават і зусім пустэльным, не рэдкасць у тым краі, таму што якут стараецца легчы па вечны спакой абавязкова на ўзвышшы, ля вады, у месцах, дзе і далеч і прастор,— але ўсё ж я пазнаў Ат-Даванскую станцыю, якую прыкмеціў яшчэ ў першую сваю паездку. Чырвоны сланец, з дзіўнымі, бы нейкія невядомыя пісьмёны, слаямі, роўны, як штучна складзены абрыў, кволыя лістоўніцы, якуцкая магіла з крыжам і зрубам, і, нарэшце, даўгая заслона белага дыму, якая ціха навісла з берага над ракой,— усё гэта ўспомнілася мне адразу. Тут няма ўезду, бераг уяўляе сабой вертыкальную сцяну, і таму зімой сані пакідаюць на рацэ, а коней прыводзяць вузкай сцежкай проста на лёд. Міхайла Іванавіч неўзабаве таксама супакоіўся, тым больш што на сцежцы ўжо мільгалі ліхтары.

Праз хвіліну мы былі наверсе, на станцыі.

У маленькім станцыйным пакойчыку было цёпла; ад напаленай жалезнай печкі патыхала гарачынёй. Дзве свечкі з лою, размяклыя ад цяпла, асвятлялі абстаноўку паўякуцкай пабудовы, якую прыстасавалі пад станцыю. На сценах генералы і прыгажуні чаргаваліся з аб’явамі паштовага ведамства і патэнтамі ў чорных, заседжаных мухамі рамах. Уся абстаноўка паказвала на тое, што станцыя некага чакала, і мы не мелі падстаў прыпісваць усё гэта сабе.

— Вось, братка ты мой, і цудоўна! — радасна гаварыў Міхайла Іванавіч, беручыся за торбы з усялякім дарожным скарбам.— Цеплыня — гэта любата. Тут ужо шабаш, начуем, і конча. Гэй, хто там?!. Пісар, ці што? Самаварчык нам бы ды вару для пельменяў...

— Ну не, Міхайла Іванавіч,— паспрабаваў я пярэчыць,— яшчэ рана. Даедзем да N., а там можна і начаваць.

— Коней, ваша міласць, няма,— пачуўся ззаду ў мяне дрыготкі, саладжавы і быццам напалоханы голас.

Я азірнуўся. У пакой заходзіў невялікі круглы чалавечак няпэўнага ўзросту, апрануты даволі арыгінальна. Куртаценькі сурдут, штаны ў клетку, пікейная камізэлька, кашуля з манжэтамі і нават старадаўняй плойкай1, каляровы гальштук з залатымі мухамі на зялёным полі,— усё гэта даволі ўжо палінялае, зляжалае, апранутае быццам на свята, нагадвала пра нейкія даўнія часы. На нагах у чалавека былі цяжкія валёнкі, разам з якімі куртаценькі нямецкі гарнітур выглядаў надта камічна. Але маленькі чалавечак, відаць, не ўсведамляў гэтага кантрасту і выступаў франтавата, нібы прытанцоўваючы, дробнымі крокамі.

Твар незнаёмага, як і ўся яго постаць, быў нейкі шэранькі, таксама як быццам трохі падношаны і злінялы, але для сустрэчы неяк прыгладжаны і пачышчаны. Ва ўсмешцы, у шэрых вачах, у тоне голасу была прэтэнзія на нейкую культурнасць. Маленькі чалавечак як быццам хацеў паказаць, што ён бачыў лепшыя дні, ведае «абыходжанне» і пры іншых акалічнасцях мог бы стаяць з намі на роўнай назе. І разам з тым ён увесь неяк сціскаўся і саромеўся, быццам яго вельмі часта асаджвалі і ён баяўся гэтага ад нас.

— Як жа няма коней? — запярэчыў я, паглядзеўшы ў кнігу, якую паклалі, мабыць, нядаўна на відным месцы.— Дзве тройкі павінны быць на станцыі.

— Так точна,— пакорліва адказаў ён,— павінны знаходзіцца. Толькі, уласна... як бы вам, ваша міласць, растлумачыць...

Ён запнуўся.

— Пашкадуйце мяне, панове прыезджыя, не прасіце,— прамовіў ён раптам жаласлівым і прыніжана-ўмольным голасам.

— Але чаму ж гэта? — здзівіўся я.

— Гэтакія вы,— незадаволена ўклініўся Міхайла Іванавіч, які паспеў ужо зняць з сябе нават штаны.— Чаму ды чаму? Ну, куды вы спяшаецеся? Дзеці ў вас плачуць, ці што?.. Бачыш жа, братка ты мой, чалавек на прамілы бог просіць — значыць, прычына!

— Так точна! — узрадаваўся незнаёмы і звярнуўся да Капыленкава з вінаватай усмешкай, абцягваючы крыссе свайго пінжака.— Так точна, як вы мелі ласку заўважыць: няўжо без прычыны буду ўчыняць панам падарожным затрымку? Ніколі!

Апошняе слова ён вымавіў неяк нават ганарліва, пры гэтым выпрастаўся і абцягнуў пінжак.

— Ну, добра,— сказаў я, здаючыся ахвотна, бо разумеў, што не змагу выцягнуць з гэтага цёплага пакоя на траскучы вячэрні мароз майго спадарожніка, які паспеў так хутка распрануцца.— Але ўсё ж растлумачце вашу прычыну, калі гэта не сакрэт...

Вінаватая ўсмешка асвяціла ўвесь твар маленькага чалавечка. Ён убачыў, што ўсё ўладзілася, і хацеў адказаць мне з адкрытай добразычлівасцю, але раптам насцярожыўся. Знадворку, з ракі, заглушаючы трэск жалезнай печкі, чуўся звон.

Дзверы расчыніліся, стараста, паўякут з твару, асцярожна зайшоў у пакой, старанна зачыніў дзверы і сказаў:

— Пошта келе, Васіль Спірыдонавіч...

— А, пошта! — супакоіўся стары.— Ну, бар-антах (ідзі) і каб умомант!.. Зараз і я за табой, даруйце мне, шаноўныя панове...

Ён выйшаў. Станцыя ўся ажыла. Бразгалі дзверы, рыпелі сходкі, ямшчыкі цягалі чамаданы і сумкі, мітуслівы звон троек, якіх адводзілі і перапрагалі, кожны раз залятаў у расчыненыя дзверы, ямшчыкі крычалі адзін на аднаго па-якуцку і лаяліся на чыстым рускім дыялекце, даказваючы гэтым сваё расійскае паходжанне...

 

1 Плойка (плоіць) — рабіць на чым-небудзь (на крухмаленай тканіне) роўныя складкі.

ІІІ

Праз некалькі хвілін у пакой не зайшоў, а ўскочыў нейкі чалавек невялікага росту ў вельмі паношаным казённым шынялі, у якуцкім малахаі і абвязаны шалікам. Ён ускочыў так паспешліва, быццам за ім хто гнаўся, і адразу ж накіраваўся да жалезнай печкі.

Скінуўшы шынель, ён застаўся ў нейкім лядашчым трусіным футры, падобным на жаночы каптан, калі ж здзеў і футра, то пад ім аказаўся стары, парваны пад пахамі мундзір паштовага ведамства.

Сапраўды, гэта быў паштальён, і ён так спяшаўся ўцячы ад марозу, які на доўгім перагоне, відаць, добра такі паздзекаваўся з яго. Бедны малады чалавек ірваў з сябе настылае адзенне, нібы там сядзеў цэлы пчаліны рой, і, не зняўшы яшчэ малахая і шаліка, хуценька скінуў з ног валёнкі і паклаў падэшвамі да печкі. Здзець шалік і малахай было цяжэй. Якуты і карымы не носяць барады і вусоў. Гэта ўвайшло ў эстэтычную звычку, хаця тлумачыцца чыста кліматычнымі ўмовамі: бедалага паштальён, відаць, даражыў гэтымі атрыбутамі, і цяпер рэдзенькая бародка і такія ж вусікі, якімі ён, магчыма, прывабліваў дзе-небудзь у Кірэнску якую-небудзь заезджую нявесту з сям’і заможнага перасяленца,— зрасліся ў адзін лядзяш, які зрабіў адным цэлым яго галаву з малахаем і шалікам. Спатрэбілася нямала часу, пакуль нарэшце прадстаўнік паштовага ведамства, які соваў галаву ледзь не ў самае полымя і крышыў лёд халоднымі пальцамі, з’явіўся перад намі ў сваім натуральным выглядзе: малады, але даволі ацёклы твар, неспакойныя бляклыя вочы, хапатлівая рухавасць ва ўсёй постаці, кароткі і вузкі мундзір, які лопнуў па швах, заечыя панчохі на нагах.

— Чэ! — скалануўся ён.— Тымны берць, мароз улахан (вельмі халодна, вялікі мароз)... Дазвольце чарачку, панове!

— Частуйся! — адказаў Капыленкаў дабрадушна.— Самы ты няшчасны чалавек.

Вочы маладога чалавека зноў неяк спалохана заміргалі. Халодная купцова спагада яшчэ ярчэй напомніла яму дарожны холад, і праглынутая чарка праляцела, як ільдзінка. Таму ён наліў другую і кульнуў услед за першай. Толькі тады спалоханы выгляд пачаў сыходзіць з твару бедака хлапчыны.

— Праўда,— сказаў ён.— Сабачае жыццё... Ды і маразы ж стаяць, каб на іх...

— Вопратка ў цябе — ой-ёй паганая. Не па тутэйшых месцах.

— Вопратка нічога. А дарэчы... на восем рублёў не надта нафарсіш...

На гэтым велізарным тракце пошта прабягае адзін раз у тыдзень. Зімою трохтысячны прабег яна робіць за дзевятнаццаць дзён, улетку, вядома, даўжэй. Восенню і вясной, калі Лена яшчэ не стала або ўжо кранулася і крыгаход перашкаджае руху лодак, пошту вязуць у перакідных торбах верхам. Цэлы караван наўючаных коней ціснецца тады між ракой і каменнымі гарамі, то агінаючы, па жывот у вадзе, якую-небудзь скалу, то караскаючыся па камяністых сцежках, то мільгаючы на вяршынях ледзь не пад воблакамі. Цяжка сабе ўявіць занятак, які патрабаваў бы большай трываласці, цвёрдасці духу, цярпення і здароўя... Тры тысячы вёрст! Ямшчыкам таксама цяжка, але ямшчыкі даўно вярнуліся дамоў і адпачываюць, чакаючы выпадковага праезджага, часам нават да наступнай пошты, а паштальён зноў трасецца ў сядле, ці гайдаецца на бурнай хвалі велізарнай ракі, ці карчанее, забіўшыся між скураных баулаў у санях. І гэта пры звычайных паштовых акладах...

Праўда, паштальён вынаходзіць і пабочныя сродкі. У Іркуцку ён запасаецца бочачкай таннай гарэлкі, якую прадае на станках пісарам і ямшчыкам, купіць свежыя календары, возьме на камісію пачак лубачных карцін. Усе мастацкія творы, што так шчодра ўпрыгожваюць сцены станкоў, абавязаны яму сваёй дастаўкай у гэтыя далёкія краіны. Ён павышае эстэтычны ўзровень паўякутаў-станочнікаў, вывешваючы на сценах гравіраваныя партрэты прыгажунь, якія недзе атрымалі прэмію, ён садзейнічае папулярнасці генералаў, ён жа развенчвае іх, замяняючы старых герояў навейшымі... Аднак гэта карысная работа мала аблягчае лёс бедалагі паштальёна, і калі ён у гэтыя дзікія маразы застаецца жывы ў сваёй халоднай апратцы, то прыпісвае гэта, галоўным і выключным чынам, гарэлцы, якой выпівае на кожнай станцыі вялізную колькасць без асаблівай шкоды, тым больш што дастаецца яна яму танна і прыносіць нават нейкі — праўда, нявінны пры гэтых умовах — даход...

Ад паштальёна ж, галоўным чынам, гэты трохтысячны тракт, з яго амаль адзінымі насельнікамі — станочнікамі, даведваецца навіны, што адбываюцца ў далёкім свеце.

Іменна такі падзвіжнік паштовага ведамства стаяў зараз ля жалезнай печкі, сагнуўшы ад холаду ногі, працягнуўшы рукі да полымя і кідаючы прагныя позіркі на нашы пляшкі.

— А гэта ў вас каньяк?.. Каньячку я яшчэ вазьму,— гаварыў ён з нясмелай фамільярнасцю, падбягаў да стала, наліваў, перакульваў і зноў бег да агню з выглядам напалоханага ўнутранымі дрыжыкамі чалавека.

— Чуеш, пошта, давай чайком пазабаўляемся,— прапанаваў Капыленкаў.

— Немагчыма, панове,— спяшаюся. Слухай, хлопец,— дружалюбна звярнуўся ён да пісара, які зайшоў у гэтую хвіліну,— асцерагайся! Едзе ж...

Стары ўздыхнуў.

— Што бог дасць! Чакаем даўно, хоць бы ўжо як-небудзь хутчэй...

— Цяпер хутка. Мне вось толькі як-небудзь змыцца, каб не напароцца. Ды дзе там, не ўцячы — дагоніць! Добра, калі на дарозе дзе-небудзь...

— Табе што?

— Лепей ад граху далей. А чуеш, хлопец, пра скаргі ж даведаўся...

— Ну?

— Глядзі!.. Кажуць, азвярэў, не дай божа!

— А можа, бог літасцівы. Мы не скардзіліся...

— Вы гэта пра каго? — спытаў Капыленкаў.

— Арабін, кур’ер... Цяпер з Верхаянска вяртаецца.

— Так, так, так! Вось чаму ў цябе і коней няма. Зразумеў! А раптам бы мы ў цябе коней апошніх і ўзялі...

— Ваша праўда... Памяркуйце самі: прыедуць яны сюды і раптам я ім аб’яўлю: коней няма! Што ж гэта... Тады ж ім тут начаваць...

Капыленкаў зарагатаў.

— Ну, ён цябе, братка, за ноч з’есць і з пінжаком.

Паштальён таксама засмяяўся, неяк парывіста закінуўшы галаву. Усміхнуўся і стары, але больш з ветлівасці. Вочы яго былі задуменныя і заклапочаныя.

— Бог ведае, бог ведае... Мінулы раз заступілася царыца нябесная... Скацінай усё-такі назваў.

— Зрабіў гонар?

— Так. Гэта што ж... Вядома, па ранейшым часе, будучы ў чыне калежскага сакратара, мог пакрыўдзіцца... Ну, між іншым, у цяперашнім нікчэмным становішчы абавязаны цярпець... Вы самаварчык мелі ласку загадаць? — спахапіўся ён раптам.— Ах, божа мой, што ж я... Зараз будзе гатова,— два самавары ў нас. Калі ў выпадку прыедзе, і яму пададзім... Зараз...

 

IV

Праз некалькі хвілін не старая яшчэ і даволі прыгожая жанчына, убачыўшы якую паштальён зноў закінуў галаву і засмяяўся сваім сутаргавым смехам, а пісар стаў нейкі асабліва сур’ёзны, прынесла невялікі самаварчык і пачала расстаўляць посуд. Мы запрасілі на чай старога і паштальёна. Апошні адмовіўся і гэтак жа хутка, як раней здымаў з сябе, пачаў нацягваць сваю не зусім яшчэ сухую вопратку. Пісар таксама спрабаваў быў адмовіцца з прыстойнасці, але потым, на паўторнае запрашэнне, згадзіўся, вельмі задаволены.

— З вялікай прыемнасцю састаўлю кампанію,— сказаў ён і потым, зашпіліўшы пінжак на ўсе гузікі і ўзяўшыся рукой за спінку крэсла, пакланіўся і сказаў: — У такім выпадку лічу за гонар рэкамендавацца: Круглікаў, Васіль Спірыдонаў, былы калежскі сакратар... Прыемна пазнаёміцца...

— Значыць, служылі? — спытаў Капыленкаў.

— Так точна, па камісарыяцкай часці, на флоце.

Паштальён апрануўся, сунуў нам усім на развітанне руку, яшчэ раз сказаў: «А гэта спірт у вас? А я яшчэ спірту!» — каўтануў і паспешліва выбег на мароз. Я апрануўся і выйшаў за ім.

Трэба было падысці да абрыву ля магілы з нахіленым крыжам, каб унізе ўбачыць пошту.

Рака, загрувашчаная белымі таросамі, злёгку іскрылася пад срабрыстым і сумным святлом месяца, які стаяў над гарамі. З таго берага, аддаленага вярсты на чатыры, клаўся густы няпэўны цень, удалечыні цьмяна віднеліся берагавыя сопкі, укрытыя лесам, яны адыходзілі ўсё далей і далей, разам з плаўнымі паваротамі Лены... Было жудасна і сумна ад выгляду гэтай велізарнай ледзяной пустыні.

Пошта — тры тройкі — рушыла, званочкі неяк разам, няўлад і шумна, быццам падбадзёрваючы адзін аднаго, загаварылі пад маімі нагамі. Тры чорныя плямы, нібы фантастычныя шматсастаўныя жывёліны, варухнуліся па снезе, замільгалі між таросаў, рабіліся ўсё меншымі і меншымі. Іх даўно ўжо не было відаць, а ў марозным, нібы шкляным паветры ўсё стаяў такі ж чысты звон... Кожны званочак гаварыў па-свойму: адлегласць змяншала сілу, але не чысціню гуку. Потым усё раптоўна знікла, толькі таросы іскрыліся фантастычным хаосам, ды сопкі ціха спалі ў цяні, і нейкія невыразныя здані паўзлі пад далёкімі берагамі.

Амаль усё насельніцтва станка праводзіла пошту... На бедным Ат-Даване, які прытуліўся пад каменнымі гарамі, гэты пралёт рэдкай пошты — сапраўдная падзея.

Але станок чакаў і знемагаў ад чакання яшчэ другой падзеі.

Калі пошта знікла і звон заціх, міма мяне прайшоў гурт ямшчыкоў, яны, размаўляючы па-якуцку, ціха падымаліся з ракі. Мне цяжка было разабраць гэту ціхую гаворку, аднак я зразумеў, што гавораць яны не пра таго, хто паехаў, а пра некага, хто павінеп прыехаць зверху. Пры гэтым імя «Арабын-таёна» разы са два даляцела да майго вуха.

Я застаўся яшчэ на беразе, захоплены сумнымі чарамі. Паветра было нерухомае, поўнае нейкай насцярожанай крыштальнай яснасці, яго не трывожыў ніводзін гук, але яно як быццам застыла ў палахлівым чаканні. Варта зноў трэснуць ільдзіне, і марозная ноч уся здрыганецца, загудзе, застогне. Сарвецца камень з-пад маёй нагі — і зноў надоўга напоўніць чуйную цішыню сухімі і рэзкімі адгалоскамі...

Мароз рабіўся больш моцным. Будынак станцыі, палову якога складала юрта і толькі палову рускі зруб, ззяў агнямі. З коміна над юртай цэлы венік іскраў паспешліва матляўся ў паветры, а белы густы дым спачатку ўздымаўся ўгору, потым адгінаўся ў бок ракі і цягнуўся далёка, да самай яе сярэдзіны... Устаўленыя ў вокны льдзіны, здавалася, гарэлі самі, пераліваючыся рознакаляровымі адценнямі полымя...

Я яшчэ раз агледзеў наваколле, напоўненае незразумелым сумам, і пайшоў у хату.

 

V

У ямшчыцкай вялікі камінок, добра злеплены з гліны, зеўраў, нібы разяўленая вогненная пашча казачнай пачвары. Агонь з імклівай сілай ірваўся ў комін, быццам цэлая рака полымя струменіла ўгору. Нахіленыя сцены юрты то цесна саступаліся, азораныя барвовымі водбліскамі, то прападалі ў цемры; тады юрта нагадвала велізарную пячору з цёмным скляпеннем. Група вогненных постацей, нібы толькі што адлітых з яшчэ незастылага металу, паўкругам тулілася ля камінка. Пасярод, утаропіўшыся ў агонь задуменнымі вачыма і абапёршыся падбародкам на рукі, сядзеў малады станочнік з рэзкімі іншародніцкімі рысамі, прадстаўнік гэтага дзіўнага насельніцтва сярэдняй Лены, якое напалову аб’якуцела. З горла яго ліліся, мяшаючыся з шыпеннем і трэскам полымя, дзіўныя — то працяжныя, то істэрычна-сутаргавыя — гукі. Гэта была якуцкая песня-імправізацыя,— песня, у якой толькі звыклае вуха можа ўлавіць прыкметы своеасаблівай гармоніі. «Божа мой,— падумаў я мімаволі,— як толькі не выказваецца чалавечае пачуццё!..» Але паколькі прыгажосць усё-такі ў самім пачуцці, то ёсць свая доля прыгажосці і ў гэтым дзікім гартанным, сутаргавым выцці, якое падобна ці то на плач, ці то на шум ветру ў дзікай цясніне!.. Дастаткова было зірнуць на бронзавыя твары ат-даванскіх станочнікаў, каб пераканацца, што ў бруднай і непрыветнай юрце пануе незвычайнае душэўнае ажыўленне.

Малады станочнік спяваў, астатнія слухалі, зрэдку падахвочваючы спевака рэзкімі, міжвольнымі кароткімі воклічамі. У нас ёсць свае песні, запісаныя, пакладзеныя на ноты, у якіх больш складанае пачуццё выкрышталізавалася ў пастаянную форму. Дзікая тайга, камяністыя сцежкі над Ленай, пануры і сіратлівы Ат-Даван — маюць свае песні. Яны не запісаны, не выпрацаваныя, не гарманічныя і даволі грубыя, але затое кожная з іх нараджаецца па першым прызыве, адгукаецца, як Эолава арфа, сваёй незавершанай і закругленай гармоніяй на кожны павеў горнага ветру, на кожны рух суровай прыроды, на кожнае трапятанне беднага на ўражанні жыцця... Спявак-станочнік спяваў пра тое, што мароз пабольшаў, што Лена страляе, што коні забіліся пад скалы, што ў камінку гарыць яркі агонь, што яны, чарговыя ямшчыкі, сабраліся ўдзесяцёх, што шасцёрка коней стаіць ля канавязі, што Ат-Даван чакае Арабын-таёна, што з поўначы, з боку вялікага горада, насоўваецца навальніца і Ат-Даван дрыжыць і трапеча...

Песенная якуцкая мова адрозніваецца ад паўсядзённай прыкладна гэтак жа, як наша славянская ад цяперашняй гутарковай. Песенная мова нарадзілася дзесьці далёка, у невядомых глыбінях Сярэдняй Азіі, адкуль вялікае змяшэнне народаў кінула мізэрны асколак нейкага племя на далёкі паўночны ўсход. На поўначы ён захаваў яркія вобразы і фарбы далёкага поўдня... Поўнач жа, палахлівае марознае паветра, у якім трэск ільдзіны вырастае ў гарматны стрэл, а падзенне маленькага каменьчыка грыміць, як абвал,— дала песні палахлівую схільнасць да страшэнных гіпербал, да гіганцкіх перабольшванняў. Вось чаму, трэба думаць, якуцкі Іванка, бедны сіраціна Эр-Сагатох у сваіх горкіх вандроўках натыкаецца раз-пораз на казачных волатаў, самы меншы з якіх мае лыткі ў абхват старой лістоўніцы, а вочы яго важаць па пяць фунтаў.

Я стаў у цяні, незаўважаны, і слухаў станочнікаву песню пра Арабын-таёна... Арабын, Арабын!.. Я недзе чуў гэта прозвішча. Пасля значнага намагання я адкінуў ад сябе казачную постаць, і з-за яе ў маёй памяці ўзнікла другая. У Іркуцку, у знаёмым доме, я некалькі разоў сустракаў — праўда, мімаходзь — казацкага харунжага з гэтым прозвішчам. Чалавек гэты нічым не вылучаўся, быў маўклівы, трохі нават сарамлівы той асаблівай сарамлівасцю, якой памечаны хваравіта-самалюбівыя людзі. Тады я ледзь заўважыў яго, але потым чуў, што ён нечым звярнуў на сябе ўвагу тагачаснага генерал-губернатара і яго скарыстоўваюць для «асобных даручэнняў». Няўжо гэта ён? Няўжо гэта пра яго я чую цяпер усю дарогу — пра яго, чыё імя ледзь можна было адрозніць у іркуцкім натоўпе? Ён ужо трэці раз пралятае па Лене ў якасці кур’ера, і кожны раз пагалоскі пра яго доўга не сціхаюць на пустыннай рацэ. На станцыях ён паводзіў сябе як чалавек, на асабістыя намаганні якога ўскладзена ўсмірэнне бунтоўнага краю. Урываўся, як буран, бушаваў, наводзіў панічны жах, пагражаў пісталетам і... усюды забываўся плаціць кур’ерскія прагоны. Відаць, дзякуючы гэтым прыёмам ён выконваў даручэнні ў тэрмін, які здзіўляў звычайных людзей, і начальства адзначала яго яшчэ болей. «Кур’ер» стала мянушкай і амаль што пастаяннай прафесіяй Арабіна. Сціплы і сарамлівы ў Іркуцку, ён рабіўся зусім іншым, як толькі выязджаў з горада. Быць шчыра перакананым, што ўсялякая ўлада мацней за ўсялякі закон, і цэлымі тыднямі адчуваць сябе адзіным прадстаўніком улады на велізарных прасторах, не сустракаючы нідзе ні намёку на супраціўленне,— ад гэтага можа закружыцца галава і мацнейшая за галаву казацкага харунжага.

І яна сапраўды кружылася. У час апошняга праезду ён ужо скакаў праз рэдкія гарады (Кірэнск, Верхаленск і Алекму), стоячы ў павозцы і размахваючы над галавой чырвоным сцягам. У гэтым было штосьці фантастычнае: дзве тройкі імчалі, як птушкі, са смяротным жахам у вачах, ямшчык быў падобны на мерцвяка, што застыў на козлах з лейцамі ў руках; сядок стаяў, бліскаў вачыма і размахваў сцягам... Мясцовыя ўлады ківалі галовамі, людзі разбягаліся. У гэты праезд Арабін адзначыў свой шлях такой колькасцю загнаных коней, крыкаў і скаргаў, якія прарваліся, нарэшце, наверх, што паштовае начальства палічыла за неабходнае ўмяшацца. Забягаючы наперад, скажу толькі, што з-за Арабіна пасварыліся два ведамствы, што непасрэднае кур’ерава начальства вымушана было ўсё-такі адмовіцца ад яго паслуг, але, атрымаўшы выдатныя рэкамендацыі, ён перайшоў на службу яшчэ далей на ўсход і там, на Амуры, застрэліў, нарэшце, напавал станцыйнага наглядчыка. Тады пра Арабын-таёна загаварылі нават у Расіі, і толькі тады даведаліся, што судзіць, па сутнасці, няма каго, таму што славуты кур’ер быў ужо... зусім вар’ятам.

Такі працяг гісторыі пра грознага і няшчаснага Арабын-таёна, якога чакалі ў гэтую ноч на далёкім Ат-Даване. Вось пра каго рыпала і выла ў ямшчыцкай юрце сумная якуцкая песня.

 

VI

У станцыйным пакоі Міхайла Іванавіч у адным споднім сядзеў за сталом. Круглікаў уладкаваўся насупраць у позе нашмат вальнейшай, чым раней. Па наіўным ажыўленні, якое ззяла ў прастадушна-драпежных вачах майго спадарожніка, я адразу ўбачыў, што яму ўдалося ўжо завязаць адну з тых размоў, да якіх ён быў вельмі ахвочы. Гэта былі размовы чыста біяграфічнага і часткова абдзіралавачнага характару: хто, дзе і якім чынам змог нажыць грошы. Усе падрабязнасці гэтых спажывецкіх драм мелі для яго нейкую асаблівую, прыцягальную спакусу. Круглікаў паведамляў гэтыя падрабязнасці ахвотна, з аб’ектыўным спакоем чалавека, які глядзіць на ўсё гэта збоку, вачыма назіральніка.

— Дык, кажаш, прагарэў? — пытаўся Міхайла Іванавіч, нахіляючыся цераз стол.

— Дашчэнту, паночку! — адказаў Круглікаў і падзьмуў на сподачак з чаем.— Зусім, так што, з дазволу вашага сказаць, у кашулі адной застаўся, ды і тая чужая.

— Ах ты, братка мой, які чалавек прапаў!

— Прапаў? Ну, навошта ж! Як жа гэткаму чалавеку прапасці! Па тутэйшых месцах, я кажу, ды гэткай галаве...

— Так, так, шэльма сапраўдная. Кажаш, паправіўся?

— Ды яшчэ як!

— Ну, цікава!.. За што ж ён узяўся?

Круглікаў паставіў сподачак і загнуў палец:

— Па-першае,— ажаніўся ён другі раз на ўдаве з капітальцам. Капітал, дапусцім, мізэрны...

— Чакай! Кажаш: ажаніўся! А першая што, памерла ці як?

— Жывенькая! Гэта нічога не значыць.

— Ай-ай-ай!.. Нн-н-ну? Што ты, братка, мямліш, гавары далей!

— Ну і пачаў паціхеньку спірцікам гандляваць на капальнях.

— Спір-там?.. Ну не, цяпер, брат, на спірце далёка не заедзеш. Цяпер, брат, па спіртовай справе турму сабе заробіш, а багаты не станеш. Не ранейшыя часы...

— Э не, дазвольце, паночку, гэта вы дарэмна! Спірт само сабой, а калі пры гэтым пшанічка!..1

— Ну, гэта так! Калі кемліваму чалавеку...

— Гэты кемлівы. Шырэй-далей, шырэй-далей, і ўзышоў на капейку сапраўдную.

Міхайла Іванавіч ляпнуў сябе рукой па калене:

— Ах ты, братка мой! Вось галава дык галава... Пі яшчэ! — прапанаваў ён гасцінна, калі пан Круглікаў паставіў пустую шклянку на сподачак у знак таго, што ён задаволены, але вып’е яшчэ, калі яго папросяць (перакуліць шклянку і пакласці на яе агрызак цукру — азначала б адмовіцца канчаткова).— Пі! А што да пасады — не сумнявайся. Прызначу — будзеш задаволены. Я, братка, люблю гаваркіх людзей. Толькі ўжо ты скажы мне па праўдзе-ісціне: горкую бярэш?

Пан Круглікаў паглядзеў яму проста ў вочы ясным позіркам і адказаў:

— П’ю... П’яніцам або, сказаць, прапойцам сябе не называю, а п’ю... Але спытайце: чаму п’ю? — таму, што знаходжуся ў горы пасля ранейшага дабрабыту. Вось і Іван Аляксандравіч — напэўна маеце ласку ведаць, капальні ў яго багацейшыя былі,— гаворыць, бывала: «Навошта, Круглікаў, п’еш? Табе б, пры тваім розуме, зусім бы ў рот не браць... Почырк маеш цудоўны, экіпіраваны добра, сябе паводзіш акуратна... Ты б якое месца мог займаць, калі б не браў віна!» Дык вось не, сэрца не дазваляе... «Іван Аляксандравіч»,— кажу яму...

Пан Круглікаў захваляваўся. Відаць, ён забыўся, перад кім і з якой пагоды ён выварочваў душу, і, ударыўшы сябе ў грудзі, працягваў:

— «Іван Аляксандравіч, дабрадзей, не судзі! Божа мой! Ды я смалу,— разумееш ты? — с-малу б гарачую піў, калі б мог іншы раз сабе палёгку знайсці,— забыццё горычы!» Смалу-у!.. Божа мой, божа! За што ты душу маю ў гэтую гіблую старонку закінуў?.. Хлеба пуд — чатыры з паловай, ялавічына — восем рублёў! Ні спакою, ні харчу...

— Гэта праўда,— падтрымаў Міхайла Іванавіч,— харчы тут дарагія, нічога не скажаш.

— Эх, не, не тое! — раптам са смуткам загаварыў маленькі пісар, і гэты смутак глыбокай шчымлівай нотай прарваўся ў яго голасе, прамільгнуў на твары, перайшоў усю трохі камічную яго постаць.— Не тое... Сэрца кіпіць у мяне, роздум находзіць...

— Задумваешся? — перабіў Міхайла Іванавіч з нейкай нясмелай спагадай.

— Бывае! — панура прызнаўся Круглікаў.

— Ах, братка! Ты як-небудзь, гэта самае... кінь... Самая гэта дрэнная справа. У мяне, брат, змоладу таксама было; ледзьве бацька-нябожчык выбіў. Пасля жаніцьбы і то яшчэ, бывала, не-не ды і зашчыміць... На свет не глядзеў бы ад думак гэтых... Апошняя справа!

— Куды горай! Паверыце: іншы раз ноччу прачнешся, апамятаешся: «А дзе гэта ты народжаны, Васіль Спірыдонаў, дзе ты маладосць сваю правёў?.. А цяпер дзе жыццё валочыш?..» Маразіна трашчыць за сцяной ці завея вые... да акна, а ў акне — сляпая льдзіна... Адыдзешся і зараз да шафы. Наліваю, п’ю...

— Лягчэй?

— У галаву ўдарыць,— ну, і замарочыць трохі... Затуманіць, таму што — настойка ў мяне... Гарэлка настоена мацнейшая... А палёгкі не бачу.

— Вось яно! І праўда, што лепей кінуць... Займіся справай, яна, брат, таксама па галаве ўдарыць, не горш за настойку... А скажы ты мне: за што цябе сюды запёрлі?

Гэта пытанне, прапанаванае з такою грубай раптоўнасцю, прайшло яшчэ раз па ўсёй постаці пана Круглікава, і яшчэ раз яна пераўтварылася, губляючы ў маіх вачах ранейшае адценне камізму. Здавалася, нейкая іскра прабіваецца з-пад даўно патухлага, але яшчэ не астылага папялішча.

Ён неяк скалануўся, унурыўся, і голас, калі ён спытаў дазволу наліць сабе чарку, стаў больш глухі.

— Дазволіце?

— Частуйся!

Ён наліў, праверыў чарку на святло, быццам шукаючы там адказу на пакутлівае пытанне, выпіў яе залпам і сказаў:

— За каханне.

Міхайла Іванавіч разявіў рот ад здзіўлення. Я павінен сказаць, што заява пана Круглікава, выказаная так коратка і рашуча, была такая нечаканая, што прымусіла і мяне зірнуць на яго са здзіўленнем. Круглікаў, здавалася, і сам разумеў, што сваімі словамі выклікаў значную сенсацыю.

— Ды гавары ты, братка, толкам! — сказаў, нарэшце, Міхайла Іванавіч з прыкрасцю.

— Што ж, я праўду кажу,— адказаў Круглікаў,— таму што, уласна, з-за кахання да адной дзяўчыны, у начальніка свайго, стацкага саветніка Латкіна, двойчы з пісталета страляў.

Гэта было ўжо занадта.

Міхайла Іванавіч акамянеў і глядзеў на свайго субяседніка нейкімі пустымі, мутнымі вачыма. Ён быў падобны на падарожніка, які, пагутарыўшы гадзіны дзве з вельмі прыемным, хоць і выпадковым спадарожнікам, і зусім зачараваны яго выдатнымі якасцямі, раптам даведваецца, што перад ім не хто іншы, як celebrissime2 Рынальда-Рынальдзіні3.

— З пісталета? — працягнуў ён разгублена.— Як жа гэта так? Ды ці тое ты гаворыш: з пісталета?

— Так точна. Пісталет сапраўдны.

— Страляў?

— Два разы.

— Ды гэта ж, братка ты мой, такая справа... такая... самая, сказаць табе, палітычная...

— Што тут паробіш! Судзіце мяне, як ведаеце... Каханне.

— Ды вы раскажыце, Васіль Спірыдонавіч, як гэта ўся гісторыя выйшла...— звярнуўся я да пана Круглікава.

— Ага,— падтрымаў маю просьбу і Капыленкаў,— што ж, браце, раскажы, раскажы,— нічога! Што ўжо тут... Дзіўна!

 

1 Залаты пясок. «Гандляваць пшанічкай» — тайна скупляць золата ў рабочых капальні (заўв. У. Г. Караленкі).

2 Слаўны (лац.).

3 Легендарны разбойнік, герой аднайменнага прыгодніцкага рамана нямецкага пісьменніка Вульпіуса (1762—1827).

VII

Пан Круглікаў выпіў апошні глыток чаю, перакуліў шклянку, паклаў на яе донца кавалачак цукру і адсунуў ад сябе. Пасля гэтай падрыхтоўкі наліў сабе чарку і зноў паглядзеў на святло. Я шкадаваў у гэтую хвіліну, што я не жывапісец і не магу перадаць складаных пачуццяў, якія паказваў арыгінальны твар ат-даванскага станцыйнага пісара, цьмяна асветлены нагарэлымі свечкамі. Круглае аблічча, попельныя, акуратна прычасаныя валасы з нейкім кокам наперадзе, пастрыжаныя катлеткамі бакенбарды і голены падбародак. У шэрых вачах, якія ўважліва разглядалі чарку на святло, можна было прачытаць і задавальненне і фанабэрыю расказчыка, які зацікавіў слухачоў, і шчырую горыч зламанага жыцця і балючых успамінаў.

Ён, адкінуўшы галаву, павольна, з асалодай, выпіў чарку каньяку, паставіў яе на стол, выцер губы патрапанай фуляравай1 хусцінкай і загаварыў далей:

— Мая біяграфія жыцця, шаноўныя панове, вельмі сумная... Далікатны чалавек можа разумець усё канчаткова, а іншыя смяюцца... Між іншым, гэта ўсё роўна...

Ён горка ўсміхнуўся, усё яшчэ трохі пазіруючы, і потым спытаў:

— Ці не здаралася каму-небудзь з вас, шаноўныя панове, бываць у Кранштаце?

— Гэта дзе? — спытаў Капыленкаў.

— Паблізу Пецярбурга, гадзіны дзве параходнай язды, партовы горад.

— Я бываў,— сарвалася ў мяне.

— Бывалі? У самым Кранштаце?

Круглікаў жыва павярнуўся да мяне, і вочы яго бліснулі ажыўленнем.

— Ага, бываў і нават жыў некалькі месяцаў.

— Цудоўны горад! Порт, крэпасць, цвярдыня, панове, аплот, акно ў Еўропу... Дзівосны горад, куток Санкт-Пецярбурга!

— Ага, горад харошы.

— Ах, як можна, як можна! Гэтакага другога горада... ды дзе вы знойдзеце? Што вы. А ці праўда, што цяпер, гаварыў мне неяк праезджы афіцэр, на Кацярынінскай вуліцы чыгунны брук пакладзены?

— Праўда.

— Прыгажосць, напэўна!.. А прыстані, Купецкая сценка, форт Павел, форт Канстанцін...

Ён захапіўся. Мая думка таксама неяк імгненна перанеслася з панылай Лены ў Кранштат, дзе я яшчэ студэнтам правёў некалькі радасных месяцаў... Мяне, як і Круглікава, ахапілі ўспаміны: зліваючыся з неўскай, плёскалася марская хваля, свістаў параход, даўгая дамба гула пад капытамі рамізніцкіх коней, якія адвозілі публіку з толькі прышвартованага парахода, мітусіліся кацеры, баркасы, дымілі параходы. Белыя ялікі са стройнымі ўзмахамі вёслаў, грузныя браняносцы, шпіц нямецкай кірхі, вуліцы, перарэзаныя каналамі докаў, дзе сярод будынкаў, быццам кіты, што невядома як трапілі ў сярэдзіну горада, стаяць велізарныя марскія грамады з тоўстымі мачтамі, камяніцы, бульвары, казармы, шыр і раскоша сталіцы... І зноў — лес мачтаў у сінім небе, купецкая гавань, спусцістая каса і шум марскога прыбою... Сіняя далеч, іскрыстыя грабяні хваляў і грузныя фарты, якія ідуць далёка ў мора... Воблакі, белакрылыя чайкі, лёгкі кацер са строма нахіленым парусам, цяжкая чухонская лайба, якая з рыпеннем і стогнам рэжа хвалю, і там, далёка за маяком Талбухіна, дымок парахода, што адплывае ў сінюю заходнюю далеч... у Еўропу!..

Ілюзію парушыў новы выстрал замерзлай ракі. Відаць, мароз браўся на ноч не маленькі. Гук быў такі моцны, што, хоць трохі і прыцішаны, добра пачуўся праз сцены станцыйнай хаціны. Здавалася, гэта са страшнаю хуткасцю ляціць над ракою і стогне нейкая велізарная птушка... Стогн набліжаецца, расце, праносіцца міма і разам з аслабелымі ўзмахамі гіганцкіх крылаў заціхае ўдалечыні.

Капыленкаў нервова ўздрыгнуў і потым, як гэта часта бывае з перапалоху, накінуўся на Круглікава.

— Ну, дык што ж,— сказаў ён нецярпліва,— родам ты, ці што, з гэтага самага горада? Пачаў, дык гавары ўжо толкам, не мямлі!

— Ага, родам,— адрэзаў Круглікаў з гордасцю.— На Сайдашнай вуліцы і свет убачыў. Сайдашную маеце ласку ведаць? У бацькі майго на гэтай вуліцы ўласны дом знаходзіўся, можа, стаіць яшчэ і цяпер. А бацька мой, трэба сказаць, хоць быў і з ластавых2, але месца меў даходнае і, вядомая справа, сыну таксама даў добры ход. Адукацыяй не вельмі захапляўся, абмяжоўваўся пачаткам граматы і почыркам, але, наколькі я і сам быў малады чалавек акуратны, на службе старанны і ў начальства ўсё ж на вачах з прычыны бацькі, то і стаяў я, магу сказаць, на лепшай лініі. Так, на пачатку лёсу майго можна было чакаць не таго, чым я зараз спасцігнуты. Ясная раніца і сумны захад...

— Не наракай! — павучальна вымавіў Капыленкаў.

— Ну, дык вось... сказаў я вам, шаноўныя мае панове, што ў бацькі быў уласны дом на Сайдашнай вуліцы. А на гэтай жа вуліцы, насупраць, некалькі гэтак наўкос, жыў таварыш майго бацькі, таксама з ластавых, і, маючы выслугу, займаў месца яшчэ больш даходнае...

— А якое? — не вытрымаў Міхайла Іванавіч.

— У порце, дзе рамантуюць і будуюць марскога флоту судны. Аклады тады ішлі не вельмі каб сказаць вялікія, але пабочны даход па тым часе выпадаў добры,— проста было! Можаце меркаваць па тым, што са службы рэдкі дзень ішлі не абматаўшыся...

— Гэта што ж такое, наконт чаго?..— недаўменна спытаў Капыленкаў, для якога, як знаўцы ў галіне самых разнастайных даходаў, гэта форма была незразумелая.

— Гэта, бачыце, у чым заключаецца. Судна марскога флоту не тое што вашы паўзкі3. Вонкавы выгляд само сабой, мацаванні там, ванты, рангоўт і іншае, але яшчэ ўнутраная аздоба патрабуе матэрыялу дарагога і тонкага. Шыкоўнасць, бляск і нават, можна сказаць, камфорт... Ну, дык вось, на складах тканін гэтых, ліёнскага аксаміту, агліцкіх розных шаўкоў... горы... Цяпер уявіце: трэба яму ісці з працы дамоў; здзявае ён сурдут, бярэ кавалак шоўку, абгорне вакол корпуса, зноў адзяваецца і ідзе. Прыйшоў дамоў, разматае яго жонка, бы катушку якую,— вось і набытак!..

— Гэта рэч!.. Толькі як жа іх там не мацаюць, на выхадзе?

— Як можна! Рабочых, вядома, абшукваюць ля варот, а з панамі і абыходжанне іншае, на даверлівым пачатку.

— Нічога, можна справу рабіць... Толькі разумна. Калі на прагнага чалавека, які не ведае меры,— умомант прападзеш. Усё ж такі — казна!

— Калі ласка, працягвайце,— у сваю чаргу перабіў я, бачачы, што цяпер захапляецца ўжо Капыленкаў.

— Так, вядома, справа не ў гэтым. А што проста было, гэта праўда. Проста, проста, а толькі што адукацыі было ў нашым асяроддзі мала, а дзікасці багата... З-за гэтага я і крыж цяпер нясу. Бачыце, была ў гэтага бацькавага таварыша дачка, на два гады за мяне маладзейшая, васемнаццаты год, прыгажуня! І разумніца... Бацька яе надта любіў, і нават студэнт да яе хадзіў — навучаннем займаўся. Сама напрасілася,— ну, а бацька любімаму дзіцяці не пярэчыў. Падвярнуўся студэнт, чалавек разумны, вучоны і цану ўзяў недарагую,— вучы!

— Дарэмна,— сказаў, між іншым, Капыленкаў.— Дурата! Жаночаму полу гэта і не патрэбна...

— Ну, панове, а я быў той дзеўчыне, Раісе Паўлаўне, нарачоны жаніх. Бацькі нашы прыяцелі былі, мы лічыце, што і выраслі разам, і задумалі бацькі між сабой, каб абавязкова мяне на ёй ажаніць. І мы, са свайго боку, мелі адно да аднаго пачуццёвы інтэрас. Спачатку, ведаеце, дружба, гуляем, бывала, разам, а потым ужо і сур’ёзна. Ад бацькоў перашкоды не бачылі і пастаянна адзін з адным сустракаліся.

— Грэх выйшаў? — забег наперад Міхайла Іванавіч.

— Ніякага граху! — адрэзаў Круглікаў холадна.— І ў думках не было — абое дзеці нявінныя. Рая да чытання была ахвотніца, дык вось за гэтым і бавілі час. Спачатку Гаўкі там, рыцары розныя, Францыль Венецыян,— сентыментальныя гісторыі!.. Глупства, вядома, а падабалася: маркграфіня, напрыклад, брандэнбургская, прынцэса баварская, і пры ўсім гэтым люты сераскір... Усё такое-гэтакае... Высокія персоны і ўсё наконт кахання і вернасці практыкуюцца і перажываюць прыгоды... Вядома, галовы маладыя! У мяне ўсё-такі служба, а яна ўправіцца з хатнімі справамі, як хвіліна вольная — зараз у пакоі сваім з нагамі на канапу, у хусцінку загорнецца і чытае. Пад вечар — я з працы вярнуся — гуляць ідзём, пад ручку. У Кранштаце якое гулянне: на крапасны вал, на Купецкую сценку, бывала, сходзім, на мора глядзім... Яна мне і расказвае, што за дзень прачытала. Гаворыць, гаворыць, потым і задумаецца.

— Вось, Васечка,— кажа,— якія на свеце былі каханкі... Вось бы нам з табой гэтак жа... Ці можаш ты ў выпрабаванні, напрыклад, вернасць захаваць?.. А калі б раптам да мяне які-небудзь злы сераскір прысватаўся?

Ну, я, вядома, са свайго боку:

— Ясна, магу, ды толькі ж нам,— кажу,— не патрэбна гэта, калі нас хоць заўтра па бацькоўскаму загаду ў саборы абвянчаюць.

Смяюся, вядома, таму што кожны дзень у канцылярыю хаджу, паняцце ў свеце маю, а яна — дзіцё.

— Бачыш,— кажа,— вунь ля маяка ветразь бяжыць?

— Бачу, брыг з-за мяжы ідзе.

— А што,— кажа,— можа, на гэтым караблі пірат едзе: кінецца раптам, горад спаліць, табе кап’ём грудзі праб’е, мяне ў палон...

Задрыжыць сама, спалохаецца, прыціскаецца да мяне. Ну, я яе зноў супакою:

— Што ты, бог з табой! Гэта брыг ідзе галандскі ці там агліцкі, з бавоўнай. Ці мала іх, эглічаў гэтых, і зараз па вуліцах ходзіць. Вядома, буяняць іншы раз, дык жа і ва ўчастак нядоўга...

— Ага,— гаворыць і Рая,— наша жыццё зусім іншае... Вось і студэнт, Дзмітрый Арэставіч, таксама ўсё смяецца... А мне,— кажа,— нешта сумна...— І ўздыхне.

Ну, надышоў час ужо і пра вяселле думаць. Пачалі бацькі пра пасаг гаварыць. Вось аднойчы мой бацька і кажа: «Жаніць — дык жаніць, няма чаго адкладваць! Я,— кажа,— свайму даю шэсць тысяч, ты колькі?»

— І я,— Раін бацька адказвае,— столькі ж, разам будзе дванаццаць — куды ім болей?

— Не,— мой зноў кажа,— не так! Сам падумай: мой Вася можа з часам у чыны ўзысці, а твая дачка якая ёсць, такая і застанецца, толькі што старэць будзе. Табе б, папраўдзе, і дзесяць тысяч даць не крыўдна...

Слова за слова — заспрачаліся. Той чалавек гарачы, а ўжо майго бацьку быццам муха ўкусіла: стаіць на сваім, і толькі. Дзяўбе адно, не спускае ні капейкі. Ну, той, зразумела, зазлаваў...

— Калі так,— кажа,— калі ты свайго шчанюка над маёй Раічкай на цэлыя чатыры тысячы ўзняў, дык не трэба нічога. За генерала дачку аддам, не твайму шчанюку пара!

— Найшла, значыць, каса на камень,— засмяяўся Капыленкаў.

Круглікаў зірнуў на яго з нейкім здзіўленнем, быццам не пачуў, і працягваў:

— Ох-хо-хо! Так вось з драбязы і пачалося. Трэба вам сказаць, што начальнік наш, сапраўды, на Раю пачаў ласым вокам пазіраць. Ён хоць, скажам, не поўны генерал быў, але мы ў праўленні яго заўсёды вашым правасхадзіцельствам клікалі. Сам загадаў: «Для чужых я,— кажа,— можа, менш чым палкоўнік, а для сваіх падначаленых я бог і цар!»

— А што ты думаеш?.. І праўда! — зноў уставіў Капыленкаў.— Да бога высока, да цара далёка, а ён цябе тут заўсёды возьме... Гэта ён правільна!

— У гадах ён быў немаладых, бяздзетны ўдавец, і заўважце, колькі ні сватаў роўных сабе,— ніхто за яго не аддаваў: выгляд меў самы нецікавы... Ну, і палажыў ён вока на маю Раічку. Канечне, яна і не ведала, тым больш што я ўжо лічыўся жаніхом. Сабой — справа даўняя — быў прыгожы, росту хоць невялікага, але тварам прыемны, вусікі там, валасы заўсёды напамаджаны і фарсануць любіў... Ды і бацька ж яе спачатку ўсё-такі шкадаваў адзіную дачку. А тут як забрала яго за жывое, стаў дубка, захроп і зараз мне, як шост, ад дому адмаўляе, а генералу надзею падаў... О-ох! І пачала ў нас на Сайдашнай вуліцы генеральская карэта праязджацца.

Вочы Круглікава сталі вільготныя, іскра з-пад попелу свяцілася ясней. На жаль, ён адразу ж заліў яе новай чаркай гарэлкі. Рука з чаркай дрыжала, гарэлка плёскалася і капала на пікейную камізэльку.

— А там і часцей! Пешшу пачаў ужо заходзіць і падарункі насіць. А я ўжо і на парог сунуцца не асмелюся: раптам я туды, а генерал там сядзіць... Перажываю страх... Вось аднойчы іду з працы міма аднаго дома, дзе студэнт гэты, настаўнік, кватараваў,— жыў ён у флігелі, кніжку пісаў ды чучалы рабіў. Толькі, гляджу, сядзіць на ганачку, піпку ссе. І цяпер, кажуць, у чынах ужо вялікіх па сваёй лініі, а ўсё піпкі гэтай з рота не выпускае... Дзіўны, ведама, народ — вучоныя людзі...

Круглікаў усміхнуўся ціхай усмешкай, устаў, пашукаў у нейкай шкатулцы і вынес старую кнігу.

— Вось,— сказаў ён,— паглядзіце...

Я зірнуў, і на мяне павеяла далёкім мінулым. Кніга была выдання 60-х гадоў, паўспецыяльнага зместу па прыродазнаўству. Яна цалкам належала таму грамадскаму настрою, калі маладое ў нас вывучэнне прыроды горда выступала на заваёву свету. Свет застаўся незаваяваны, але з-пад свежай хвалі, якая пракацілася, узышло ўсё-такі шмат парасткаў. Між іншым, рух гэты даў нам нямала слаўных імёнаў. Адно з іх,— хоць, магчыма, і не з першых радоў,— стаяла на вокладцы.

— Яны, Дзмітрый Арэставіч, склалі,— сказаў Круглікаў, старанна загортваючы кнігу ў нейкі паштовы бланк. Відаць, ён бярог яе з гордасцю, як адзін з самых сваіх дарагіх успамінаў пра незваротнае мінулае.

— Ага, дык іду міма яго, чую, кліча: «Гэй вы, пане Венецыян, хадзіце сюды!»

Падышоў я: бачу, што мяне гукае... Жартаўнік быў.

— Што вам трэба?

— Вы што,— кажа,— маркграфіню брандэрбургскую ці зусім кінулі? Пакутуе.— Агледзеў мяне гэтак з галавы да ног...— І то,— кажа,— хіба аб гэтакім храбрым рыцары не пакутаваць...

Бачу я, што гэта насмешка, а ўсё-такі чалавек ён быў душы самай добрай. Рая таксама спачатку яго вельмі баялася, таму што ўсё болей смешкамі ды зрывам, а потым вельмі хваліла. Я не пакрыўдзіўся і кажу яму:

— Што мне рабіць, Дзмітрый Арэставіч, навучыце!

— А вы,— кажа,— не ведаеце?

— Не ведаю.

— Ну, дык і я таксама не ведаю... А ўсё-такі павінен вам перадаць, што Раіса Паўлаўна чакае вас у сябе сёння на змярканні. Бацькі не будзе, люты сераскір таксама ў Тамбоў паехаў. Бывайце!

— Дзмітрый Арэставіч, што мне рабіць? Парайце!

— Ну не,— кажа,— я вам у гэтай справе не дарадца. Я вось гаварыў Раісе Паўлаўне, каб яна выкінула за акно ўсіх сераскіраў ды дарэчы і Венецыяна аднаго туды ж... Не слухае; а вам што і раіць...

Сумна мне тады, прызнацца, зрабілася. «Чаго, думаю, яму на самай справе з мяне смяяцца? Чым я горшы за іншых жаніхоў, толькі што нешчаслівы: нявеста мая начальніку спадабалася. Дык зноў гэта віна не мая». Ну, потым успомніў, што ісці вечарам з Раяй пабачыцца, і павесялеў.

Вечарам прыйшоў да яе... Кінулася мне Раіса Паўлаўна на шыю і заплакала. Паглядзеў я на яе і не пазнаў. І тая — і не тая. Пабялела, змарнела, вочы вялікія, глядзіць зусім інакш. А прыгажосць... неапісальная! Ёкнула маё сэрца. Не мая гэта Раінька, іншая дзяўчына нейкая. А абдымае: «Вася,— кажа,— мі...лы, жа...даны,— кажа,— прыйшоў,— кажа,— не за...быў, не... кі...»

Раптоўны прыліў слёз падступіў да вачэй Круглікава, горла яго сціснулі спазмы. Ён устаў, падышоў да сцяны і прастаяў некалькі хвілін тварам да нейкай паштовай аб’явы.

Зірнуўшы на Міхайла Іванавіча, я з вялікім здзіўленнем заўважыў, што рыхлыя рысы гэтага не вельмі сентыментальнага чалавека таксама неяк размяклі, распусціліся, вочы часта міргалі.

— Што ж гэта,— прамовіў ён расчулена,— такая далікатная гісторыя!.. Ану ты, бедалага, чабурахні шкляначку. Нічога, брат, што рабіць! Жыццё наша, братка, нядоля...

Круглікаў сарамліва падышоў, наліў, выпіў і выцер твар фулярам.

— Даруйце, шаноўныя панове,— не магу... Апошні раз я тады Раічку сваю абдымаў. З таго часу ўжо яна для мяне Раіса Паўлаўна, рукой не дастаць... успамін і святыня... Недастойны...

— Ну, ну,— абараняўся Капыленкаў ад новага прыліву пачуццяў,— ты ўжо, братка, як-небудзь гэта самае, як-небудзь дагаворвай далей. Што ўжо тут...

— Ну, праседзелі мы вечар гэты. Раіса Паўлаўна павесялела трохі.

— Хопіць,— кажа,— мы што, на самай справе, каго хаваем? Нічога! Трымайся, Васенька! Відаць, і наш час надышоў. Ці памятаеш,— кажа,— нашу размову на вале? Вось яно па-мойму і выйшла; люты сераскір — гэта ж,— кажа,— сам Латкін і ёсць.

І засмяялася, а за ёю я... Часта гэта ў нас бывала; яна, як сонейка з-за хмары, прасвятлее,— ну, і я на яе гледзячы...

— Ну,— кажа,— Васенька, мацуйся; пакажам, якое можа быць наша каханне; ты толькі не здавайся, а я ўжо не здамся. Пачакай, што я нядаўна купіла...

Дастае з камоды пісталецік. Так, невялічкая штучка,— ну, ды ўсё ж такі зброя агнястрэльная, не жарты. У мяне нават у пятках запякло... Вось пад канец вечара я гэту штучку ў яе са стала ўзяў ды ціхенька ў паліто, у бакавую кішэню, і схаваў... Схаваў, ды так і забыўся, і яна не спахапілася... Сам назаўтра іду да бацькі. Сядзеў ён у сябе, чарцяжы рабіў, судна яны новае будавалі... Убачыў мяне, павярнуўся, у вочы не глядзіць... Э-эх! адчуваў жа, што сына губіць, з-за гонару свайго... Ды, відаць, лёс такі!..

— Што,— кажа,— трэба? — Я ў ногі кінуўся. Куды там! І слухаць не хоча. Устаў я тады і кажу:

— Ну, калі так, то я знаходжуся ў сталых маіх гадах. Ажанюся без пасагу.

А бацька ў мяне, трэба сказаць, спакойны быў. Шыя была ў нябожчыка кароткая, і дактары гаварылі, што ад хвалявання крыві яму можа прыйсці раптоўны канец. Таму крычаць там ці сварыцца моцна яны не любілі. Толькі, бывала, твар наліецца, а голас і не здрыганецца.

— Вось,— кажа,— што: дурань ты, Васька, праўда, дурань! Гаворыш, а не зробіш... А я скажу, дык будзе па-мойму. Памятай гэта: пры тваіх сталых гадах я цябе адлуплю як сідараву казу...

— Не можа быць,— кажу,— я чыноўнік.

— Не верыш? Добра.

Расчыніў акно, кіўнуў пальцам... Жылі ў нас у двары, у флігелі, два браты — бамбардзіры адстаўныя, здаравушчыя, падлюгі, вусы ў кожнага па аршыну, морды чырвоныя... Шавецкай справай займаліся; дзе зашыць, дзе падносак падкінуць, а дзе і новую пару пашыць, а больш наконт п’янства. Зайшлі ў пакой, сталі ля вушакоў, толькі вусамі водзяць, як тараканы: ці не перападзе? Бацька падносіць па чарцы.

— Вось,— кажа,— вам, панове бамбардзіры, шнапсу на першы раз. Добра паглядзіце вось на гэтага малайца. Ці можаце вы яго маёй бацькоўскай рукой адлупцаваць?..

Паглядзеў тут малодшы бамбардзір на старэйшага, а той адказвае:

— Бацькоўскай рукой заўсягды можна — закон дазваляе.

— Ну, майце на ўвазе. Як сігнал выкіну — зараз вы,— кажа,— яго на буксір, кладзі ў дрэйф, грузі з кармавой часці!.. Ну, ідзіце ўсе трое!

Прыходжу пасля таго на службу, а там гавораць: начальнік клікаў. Заходжу. Сядзіць у крэсле адзін у кабінеце, скоса на мяне пазірае, пальцамі па стале гэтак барабаніць, маўчыць. Потым павярнуўся, пазваў да сябе бліжэй, зноў на мяне глядзіць.

— Вы,— кажа,— што гэта... Марыце?

— Што вы,— кажу,— ваша правасхадзіцельства, здаецца, з усёй стараннасцю служу і ніколькі не мару. Ці ж можна?

— Не,— кажа,— я не правасхадзіцельства зусім... Не саромейцеся, малады чалавек. Цяпер гэта,— кажа,— у модзе. Такі час, што начальства — не начальства! Вы, здаецца, маеце намер ажаніцца?

— Гэта,— кажу,— ваша правасхадзіцельства, у маім узросце і прытым з дазволу начальства справа законная.

— Так, так... А каго маеце на ўвазе?

Сумеўся я. Паківаў ён пальцам і кажа:

— Вось бачыш, Круглікаў, сумленне ў цябе супраць начальства не чыстае,— сумеўся... Ну, кінь, забудзь пра гэту дзяўчыну думаць, адсячы,— кажа,— намеры ўсялякія,— лепшы за цябе жаніх знойдзецца. Ідзі!

Выйшаў я з кабінета, слёзы ў мяне так і цякуць. У канцылярыі і то дзівяцца. Напэўна, кажуць, ведамасці пераблытаў. А якія ўжо тут ведамасці,— свет мне нямілы: тут — начальнік, дамоў прыйдзеш — бамбардзіры выбягаюць з флігеля, на бацькава акно глядзяць, ці ёсць сігнал... Проста няма куды падацца, і што мне рабіць, не ведаю, таму што выйсця не бачу. Пакутую... Бацька ўжо сам пачаў заўважаць, і бамбардзірам забараніў мяне трывожыць. Выскачылі яны раз за сігналам, дык я ўвесь задрыжаў, упаў на зямлю, з рота пена пайшла. Ну, бацька бачыць, што пашкодзіў мяне тыранствам, загадаў пакінуць, думаць пачаў, стаў больш асцярожны. А гонар усё-такі застаўся... Царства нябеснае! Пакуль жывы быў, не пакідаў мяне. Пісаў тры разы ў год і грошы сюды пасылаў. Перад смерцю ліст прыслаў: «Ці даруеш, сын мой, што я цябе няшчасным зрабіў?..» Бог даруе, вядома... А мне вось... мне ніхто не дараваў...

— Ну? — перапыніў зноў Капыленкаў цяжкае, хоць і нядоўгае маўчанне, і Круглікаў працягваў расказваць:

— Вораг мой бачыць, што я аслабеў, тут і задумаў насесці. Праз тыдзень гэтак, ці трошкі болей, клічуць мяне да начальніка. Сустракае сур’ёзна.

— Апранайся! Памятай,— кажа,— Круглікаў, што мне патрэбны падначаленыя, якія б з усёй адданасцю... А хто,— кажа,— не адданы, такіх цярпець няможна...

— Вядомая справа! — адобрыў гэтую сентэнцыю Капыленкаў. Круглікаў зноў прапусціў гэтую заўвагу міма вушэй і працягваў:

— Ну, селі мы... селі і паехалі... А куды менавіта паехалі, дык гэтага я, шаноўныя панове, і падумаць не мог... На Сайдашную вуліцу, да Раісы Паўлаўны...

— Чаго? — міжволі вырвалася ў мяне.

Круглікаў паглядзеў на мяне позіркам, у якім былі застарэлы сум і гонар.

— Сватам,— адказаў ён з выклікам.

— Бог ведае, што гэта вы расказваеце нам, Васіль Спірыдонавіч!

— Не, не бог ведае што, а шчырую праўду... Таму што, ці бачыце... Раіса Паўлаўна пажадала. «Калі,— кажа,— вы сцвярджаеце, што ён ад мяне адступіўся, то прысылайце яго за свата...»

— Ну, і дзеўка ж... Ах, адчайная! — зноў не вытрываў Капыленкаў.

— І вы пайшлі? — запытаў я з міжвольным дакорам.

— Дык жа павёз...— сарамліва адказаў апавядальнік і потым з раптоўнай рэзкасцю павярнуўся да Капыленкава: — А вы, ваша міласць, нічога не разумееце! Заўвагі робіце, а паняцця пачуццяў не маеце.

— Надта мне трэба яшчэ і разумець цябе,— адбіў нечаканую атаку разгублены купец.

— Ну, і м-м-маўчы-це,— адрэзаў Круглікаў з нейкім рыпеннем у голасе і зноў павярнуўся да мяне.

— Так, ваша міласць... Як маеце ласку справядліва казаць, я і паехаў... Па-е-хаў... Пасля таксама везлі мяне, каб аб’явіць прыгавор... называецца публічная кара, на плошчы.... А было мне ўсё-такі лягчэй. Верце мне, лягчэй было... А ўсё-такі паехаў... Людзі бачылі, як мы абодва на Сайдашнай вуліцы выходзілі з карэты. Генерал былі змрочныя, а ўжо я і з твару змяніўся... Так!.. І ўсё ж паехаў, васпане! Мяркуйце пра гэта, як ваша паняцце дазваляе, а я паехаў... Што рабіць!.. Толькі заходзім мы ў пярэдні пакой, а насустрач якраз Дзмітрый Арэставіч, студэнт. Убачыў нас, спыніўся, паглядзеў на мяне і кажа: «Ну, так і ведаў. Нішто сабе, няма чаго сказаць, прынц венецыянскі... І люты сераскір побач»,— гэта пра генерала.

Круглікаў уздыхнуў і ўсміхнуўся.

— Рэзкі чалавек быў, бясстрашнай пароды. Генерал дык нават пазелянеў і кажа яму: «Я вам, малады чалавек, не сераскір! Не сераскір, а гасудара майго стацкі саветнік! Прашу не забываць». Дзмітрый Арэставіч павялі гэтак плячом і кажуць: «Ну, там які б ні быў, а што дарэмна клапоціцеся, гэта праўда». І выйшаў, а генерал павярнуўся да мяне: «Памятай,— кажа,— ніколі я табе гэтага не забуду, ні-ко-лі...» Вось, шаноўныя панове, якая праўда на свеце... Студэнт нагрубіў, а Круглікаў адказвай!..

Аднак між тым прайшлі мы гасціную, заходзім да Раісы Паўлаўны... Сядзіць мая Рая, генеральская нявеста, вочы наплаканыя, вялікія, проста так у мяне і ўтаропілася... Апусціў я вочы... Няўжо, думаю, гэта яна, мая Раінька? Не, не яна, быццам на гары стаіць, на якой-небудзь высокай-высокай... Ну, стаў я ля парога, а генерал да ручкі падышоў. «Вось,— кажа,— вы, каралеўна мая, сумняваліся, а ён і прыехаў!..»

Прыўстала яна, абаперлася рукамі на столік, глядзіць на мяне, быццам пазнаць не можа. Генерал таксама павярнуўся, глядзяць абое, а я... стаю ў Раіным пакоі... ля парога.

«Васенька...» — хацела, відаць, сказаць штосьці, потым адкінулася на канапу і засмяялася...

— А што,— кажа,— можаце вы яго ў лакеі да сябе ўзяць? — Генерал і ўзрадаваўся: «Магу,— кажа,— калі вы, мая каралеўна, пажадаеце...»

— Што ж,— кажа,— бярыце, толькі жалаваннем,— кажа,— не крыўдзіце...

У пана Круглікава раптам сціснула горла. Ён апусціў галаву, хаваючы ад нас твар, і ў пакоі застыла маўчанне. Нават Капыленкаў толькі пазіраў на пісара шырока раскрытымі, быццам здзіўленымі вачыма, не адважваючыся парушыць цішыню, напоўненую такім цяжкім разуменнем глыбокага чалавечага прыніжэння...

Нарэшце Круглікаў перавёў дух і паглядзеў на мяне свінцовым, цьмяным позіркам.

— Вось тут,— сказаў ён раздзельна,— вось у гэту самую хвіліну, у мяне, ваша міласць, і ўступіла. Быццам я ад сну ачнуўся. Гляджу: пакой знаёмы, быццам толькі што мы ў ім з Раічкай вечарам сядзелі. На канапе сядзіць яна сама, твар схавала, перад ёй генерал цярэбіцца, а побач столік расчынены... І ўспомнілася мне раптам, як я адтуль пісталецік дастаў... Ды ён жа, думаю, і цяпер у паліто ў мяне ў кішэні ляжыць... Павярнуўся ціхенечка, выйшаў у пярэднюю. Пісталецік у бакавой кішэні ляжыць, быццам чакае. Дастаў я яго і, памятаю, нават засмяяўся.

Пайшоў зноў назад, спяшаюся, як бы, думаю, генерал тварам да дзвярэй не павярнуўся... Калі б ён павярнуўся, здаецца, нічога б гэтага не было. Але не, Раіса Паўлаўна плачуць, твар закрылі, генерал рукі ад твару адымае. Зайшоў я, Раіса Паўлаўна адняла руку, зірнула ды так і абмерла. А я... ступіў два крокі... толькі б, думаю, не павярнуўся... І раз-раз у яго... ззаду...

— Забіў? — з жахам прыўстаў Капыленкаў.

— Не, не забіў,— з палёгкай, нібы ўвесь расказ ляжаў на ім вялікім цяжарам, прамовіў Круглікаў.— Па вялікай да мяне літасці божай выстралы аказаліся слабыя і прытым у мяккія часткі... Упаў ён, вядома, закрычаў, завалтузіўся, запішчаў... Раіса кінулася да яго, потым бачыць, што ён жывы, толькі паранены, і адышла. Хацела да мяне падысці... «Васенька,— кажа,— бедны... Што ты нарабіў?..» — потым ад мяне... кінулася ў крэсла і заплакала.

— Божа мой,— гаворыць,— ззаду... падкраўся... якая нізасць... Ідзіце,— гаворыць,— абодва, пакіньце мяне...— І ўсё мацней ды мацней і плача і смяецца... Істэрыка! А тут і людзі набеглі. Ну, далей ужо вядома што: арыштавалі.

— Ну, вып’ем! — сказаў Капыленкаў.— Усё, ці што? Вельмі ж страшна. Ах, братка ты мой! І адчайныя ж вы, ой адчайныя!.. Як гэта вы можаце толькі...

— Суджаны старым судом, без патурання. Можа, цяпер бы... пакуты б мае пад увагу ўзялі, што я быў чалавек змучаны... А тады ўсялякая віна была вінаватая. Выслалі. Бацька за год пастарэў на дзесяць гадоў, змізарнеў, здароўем падупаў, месца страціў, а я вось тут прападаю.

— А Раіса Паўлаўна?

Пан Круглікаў устаў, зайшоў у сваю каморку, зняў са сцяны нейкі партрэт у мудрагелістай рамцы, старанна выразанай нейкім умелым пасяленцам, і прынёс яго нам. На партрэце, які ўжо значна выцвіў ад часу, я ўбачыў групу: прыгожая маладая жанчына, мужчына з рэзкімі, характэрнымі рысамі твару, з разумным позіркам шэрых вачэй, у акулярах, і двое дзяцей.

— Няўжо гэта?..

— Яны,— сказаў Круглікаў пачціва.— Раіса Паўлаўна. А гэта іх муж, Дзмітрый Арэставіч. Не забываюць. Пад Новы год чакаю ліста. І партрэт гэты прыслалі па нізкай маёй просьбе, ды і... грашыма калі... тое ж самае...

Ён гаварыў пачціва, як быццам гэта была не тая Раічка, з якой ён некалі чытаў пра каралевен Рэнцывенаў і Францыляў Венецыянскіх. Толькі калі ён паказваў на старэйшую дзяўчынку, тоненькую, светлавалосую, з вялікімі летуценнымі вачыма, голас яго зноў злёгку задрыжаў.

— Падобная... дзве кроплі вады Раіса Паўлаўна дзяўчынкай.

Ён хуценька ўзяў партрэт, да якога пацягнуўся быў зацікаўлены Капыленкаў, занёс у свой пакой і доўга стаяў там ля сцяны, як раней перад паштовай аб’явай.

Уся постаць у куртатым пінжачку нервова ўздрыгвала...

 

1 Фуляр — лёгкая і вельмі мяккая шаўковая тканіна (заўв. перакладчыка).

2 Ластавы — чыноўнік, які збірае падаткі з купецкіх суднаў.

3 Паўзак — рачное мелкаводнае судна (заўв. перакладчыка).

VIII

Пасля гэтага ніякая ўжо гаворка не клеілася. Вартаўнік прынёс у печку дроў, у ямшчыцкай юрце велізарны камінок таксама ўвесь заставілі дровамі, таму што агонь раскладваецца на ўсю ноч. Полымя разгарэлася і трашчала. У прыадчыненыя дзверы відаць былі ямшчыкі, што ляжалі на лаўках вакол камінка.

Ат-Даван супакоіўся на ноч.

Пан Круглікаў адвёў нам суседні пакой, дзе Капыленкаў адразу ж заснуў. Станцыйны пакой застаўся незаняты.

— Для Арабіна? — запытаў я.

— Так,— неяк асабліва панура адказаў Круглікаў.

Жанчына, што прыслужвала нам, відаць, даўно спала; таму пан Круглікаў уходжваўся сам: ён накідаў у самавар дробнага лёду, кінуў вугалёў і паставіў яго, на ўсякі выпадак, ля камінка. Потым пачаў прыбіраць са стала, прычым не забыўся, ставячы пляшкі, выпіць яшчэ чарку нейкага пітва. Ён рабіўся ўсё больш змрочны, але, здавалася, сон зусім не меў над ім улады.

Нарэшце на Ат-Даване ўсё сціхла. Толькі часам на дварэ трашчаў мароз ды ў цёмных пакоях, па якіх прабягалі цяпер толькі трапяткія чырванаватыя водбліскі полымя, чуліся глухія крокі і шлёпанне валёнак, а часам звінела чарка і булькала вадкасць. Пан Круглікаў, якога развярэдзілі ўспаміны і, відаць, не давалі заснуць, сумна соваўся па станцыі, уздыхаў, маліўся ці бурчаў нешта сам сабе.

Я заснуў...

Калі я ачнуўся, была ўсё яшчэ глухая ноч, але ўвесь Ат-Даван зноў жыў, ззяў і рухаўся. З двара даносіўся звон, ляпалі дзверы, бегалі ямшчыкі, фыркалі і стукалі капытамі па снезе коні, якіх, спяшаючыся, вялі пад сценамі, трывожна звінелі дугі са званочкамі, і ўсё гэта нейкай тлумнай хваляй імкнулася са станцыі да ракі.

У суседнім пакоі пан Круглікаў, не спяшаючыся, запальваў свечкі; серная запалка спачатку ўспыхнула сіняватым мёртвым святлом, потым раптам загарэлася і асвяціла пакой.

Пан Круглікаў паднёс яе да свяцільні, запаліў свечку і павярнуўся. Перад ім стаяла новая постаць: чалавек у аленевым футры з капюшонам, зацярушаны снегам. З-пад аленевага мяшка пазіралі чорныя вочы, трохі скошаныя, як у карыма, відаць быў белы твар, тонкі нос і доўгія, чорныя, апушчаныя ўніз вусы. Па гэтых рысах я пазнаў Арабын-таёна, якога з ціхім страхам і пакорлівасцю чакаў Ат-Даван ужо некалькі дзён. І разам з тым гэта быў мой знаёмы, казацкі харунжы, непрыкметны і сарамлівы ў Іркуцку.

Відаць, пачатак абяцаў, што ўсё пройдзе добра. Арабіна, відавочна, вельмі стаміла, магчыма, дарога, а магчыма, роля грознага Арабын-таёна... Здавалася, ён хоча проста адпачыць, напіцца чаю, прылегчы... Цяпер ён стаяў, апусціўшы плечы, з сонным тварам, чакаючы святла. Толькі часам у мутных вачах загаралася нецярпенне... Затое з панам Круглікавым адбылася рэзкая перамена: ён зусім не быў падобны на таго маленькага, мізэрнага і смешнага чалавечка, які яшчэ ўчора прыніжана прасіў пашкадаваць яго і не патрабаваць коней. Цяпер ён быў пануры, сур’ёзны і стрыманы. Рухі яго былі няспешныя і поўныя нейкай рашучасці. Ён нават як быццам вырас. Відаць, учарашні расказ, вялікая колькасць гарэлкі, дух якой яшчэ толькі пачаў выходзіць з яго галавы, разгарачанай старымі трывожнымі ўспамінамі, і ноч без сну,— усё гэта не прайшло для пана Круглікава дарма.

— Чорт пабяры! — сказаў Арабін нецярпліва.— Варушыся там!

— Пакорна прашу цішэй, тут прыезджыя,— спакойна адказаў Круглікаў.

Арабін здымаў сваю шапку, і калі зняў яе, то ў яго чорных вачах бліснула нешта падобнае на здзіўленне. Аднак ён усё яшчэ, відаць, стараўся стрымацца.

— Самавар! — буркнуў ён, кідаючы футра і сядаючы да стала.

— Гатоў.

— Коней!

— Калі ласка, прагоны.

Галава Арабіна, нізка астрыжаная, з тонкімі вушамі, якія тырчалі, як у мангола, павярнулася трывожна і жвава. У вачах мільганула нешта больш рэзкае, чым простае здзіўленне. Ён устаў і сказаў зноў:

— Коней, хутка!

— Прагоны, калі ласка,— з нейкім дзіўным спакоем адрэзаў пан Круглікаў.

Ля мяне нешта заварушылася. Капыленкаў прачнуўся і, седзячы на ложку, стараўся ціхенька нацягнуць на сябе што-небудзь з адзення з такім выглядам, быццам на станцыі пачынаўся пажар ці варожае нашэсце. Шыя яго была выцягнута, прастадушна-хітрыя вочы блішчалі ў цемры ад страху і цікаўнасці.

— Н-ну, нешта будзе,— нахіліўшыся раптам да мяне, прашаптаў ён,— ліха якое!.. І адчайны гэты Круглікаў... Запомні, братка ты мой, мы з табой нічога не бачылі,— у сведкі яшчэ трапіш...

Толькі цяпер, пасля гэтых слоў, я поўнасцю зразумеў стан рэчаў... Патрабаваць у пана Арабіна, вядомага і грознага Арабын-таёна, прагоны, ды яшчэ такім рашучым тонам, ды яшчэ як умову падачы коней,— гэта была з боку няшчаснага Ат-Давана, што прытуліўся пад дзікімі гарамі, нечуваная дзёрзкасць. Арабін ускочыў, сярдзіта рвануў на сябе торбу, выхапіў нейкую паперку і парывіста шпурнуў яе Круглікаву. Па ўсім было відаць, што ён, стомлены і здарожаны, хоча ўтрымацца ў прыстойных межах, што яму цяжка і непрыемна выконваць ролю грознага Арабын-таёна ў гэты позні час, на цёплым і асветленым Ат-Даване. Але ён не хацеў плаціць прагоны, тым больш што гэтая ціхая, пакорлівая Лена мае адну асаблівасць: калі пан Арабін заплаціць на Ат-Даване — то яго аўтарытэт адразу ўпадзе, і ўжо ўсюды, на ўсіх трох тысячах вёрст, ямшчыкі ад станка да станка разнясуць вестку, што улахан Арабын-таён1 здаўся і плаціць... І ўсюды ўжо з яго таксама будуць патрабаваць прагоны. Ён, відаць, спадзяваўся яшчэ, што Круглікаў забыўся, хто ён такі, і папера яму напомніць. Але выйшла яшчэ горш.

Круглікаў, усё гэтак жа не спяшаючыся, разгарнуў паперу, прачытаў яе ўважліва, доўга пераводзіў вочы ад радка да радка і потым сказаў:

— Тут вось сказана: «На чацвёрку коней за ўстаноўленыя прагоны». А вы бераце шасцёрку пад дзве падводы і не хочаце плаціць прагонаў. Незаконна...

Голас яго гучаў усё гэтак жа спакойна, але ён як быццам разнёсся па ўсім Ат-Даване. Шум, якім поўніўся станок, сціх, ямшчыкі з нясмелай цікаўнасцю тоўпіліся ля дзвярэй, што вялі з ямшчыцкай у пакоі. Капыленкаў затаіў дух.

Арабін страпянуўся, абвёў станок гарачымі вачыма, выпрастаўся, стукнуў кулаком па стале, і па твары яго прабегла нешта злавеснае.

— Маўчаць! — крыкнуў ён.— Гэта што... бунт?

— Ніякага бунту, а па закону. Па загаду яго імператарскай вялікасці. Што, на самай справе, да якой пары...

Круглікаў не паспеў закончыць. Моцны ўдар зваліў яго з ног... Арабін кінуўся быў да непрытомнага...

Я ўскочыў у пакой і спыніўся. Арабін стаяў насупраць мяне, здзіўлены маім нечаканым з’яўленнем. Гэта, відаць, выратавала і Круглікава, і самога Арабіна ад далейшага ходу яго шаленства. Бледны твар яго торгаўся, у вачах бегала нешта неспакойнае і хваравітае. Здавалася, казацкі харунжы, які на Лене забыўся, што ён усяго толькі казацкі харунжы, і сам ужо адвык уяўляць сябе кім-небудзь іншым, як Арабын-таёнам, магутным і грозным, з галавой вышэй за прыленскія сопкі. І раптам маё з’яўленне перанесла яго ў Іркуцк, у нізкі пакой, дзе галава харунжага далёка не даставала да столі і не ўздымалася вышэй дзесяткаў іншых, самых звычайных галоў.

Аднак Ат-Даван не заўважыў ні гэтай разгубленасці, ні гэтага душэўнага руху. Ён бачыў толькі ўдар, бачыў, што пісар ляжаў на падлозе. Дзверы з ямской зачыніліся, на дварэ зноў усчалася беганіна. З нашага пакоя чулася прытворнае храпенне Міхаіла Іванавіча...

Відаць, бунт у Ат-Даване спыніўся, і Арабын-таён застаўся для Ат-Давана такім жа магутным і грозным, як у песні.

Праз некалькі імгненняў Круглікаў устаў з падлогі, і мае вочы адразу сустрэліся з яго вачыма. Я мімаволі адвярнуўся. У позірку Круглікава было нешта такое вартае жалю, што ў мяне сцялася сэрца,— так глядзяць толькі ў нас на Русі!.. Ён устаў, адышоў да сцяны і, прытуліўшыся плячом, закрыў твар рукамі. Постаць зноў была ўчарашняя, толькі яшчэ больш няшчасная, прыніжаная і вартая жалю.

Жанчына паспешліва ўнесла самавар, скоса кінуўшы на гаспадара быстры спагадлівы позірк... Арабін, цяжка дыхаючы, сеў за самавар...

— Я вам пакажу бунтаваць! — бурчаў ён. Далей разабраць было цяжка. Чуваць было, аднак, нейкае ўпамінанне пра «сведкаў», якім пан Арабін раіў адправіцца к чорту, пра гонар мундзіра і яшчэ нешта падобнае.

 

1 Вялікі начальнік Арабін.

ІХ

Між тым у паўзмроку нашага пакоя Міхайла Іванавіч Капыленкаў таропка заканчваў свой туалет. Праз некалькі мінут ён, ужо апрануты, паказаўся ў дзвярах, зашпільваючыся, кашляючы і стараючыся паказаць на твары прыветную ўсмешку. Арабін зірнуў на гэта нечаканае з'яўленне з сярдзітым недаўменнем. Відаць, ён не мог адразу зразумець, што трэба незнаёмаму, які ўсміхаўся, падскокваў на хаду і кланяўся, аднак прыязныя ўсмешкі і паклоны азадачылі яго і папярэджвалі ўспышкі яшчэ жывой ярасці. Рукі яго трохі дрыжалі, падносячы сподачак з гарачым чаем, ён скоса і нядобразычліва сачыў за манеўрамі Капыленкава.

— Што вам трэба? — раптам спытаў ён рэзка, ставячы сподачак на стол.

Капыленкаў уздрыгнуў, але адразу прыняў ранейшую міну падлаватай прыязнасці.

— Уласна, нічога. Шанаванне выказаць... Не мелі ласкі пазнаць мяне, відаць... У Леў Сцяпанавіча, у горнага спраўніка, калі ласка ваша будзе ўспомніць, мелі размову і нават... справа адна адбывалася...

— А-а!.. Ну, так,— сказаў Арабін, зноў беручыся за чай.— Цяпер памятаю.

— Менавіта,— узрадаваўся Капыленкаў.— А магу патурбаваць пытаннем: па якому даручэнню маеце ласку?..

— Не ваша справа!

— Гэта справядліва,— пакорліва пагадзіўся Міхайла Іванавіч.— Можа, нешта сакрэтнае...

Бедалага не мог зразумець, што сам напамін пра Іркуцк, пра горнага спраўніка, пра ўсе гэтыя будзённыя справы не мог быць прыемным Арабын-таёну, які ўсё яшчэ знаходзіўся ў эпічным, казачным свеце.

— Справядліва,— у роздуме яшчэ раз паўтарыў Капыленкаў і, каб утрымаць пазіцыю, дадаў: — Злавацца мелі ласку тут трохі... Яно і сапраўды, што ў тутэйшых мясцінах анёл і той раззлуецца. Праўда.

Ён зірнуў у бок Круглікава і ўздыхнуў:

— Неадукаванасць!

Аднак і гэта не дапамагло. Арабін не звярнуў на яго ўвагі, дапіў шклянку, дастаў кніжку, нешта запісаў у ёй, потым паспешліва апрануўся, ірвануўся да дзвярэй, але спыніўся, зірнуў, ці няма ў дзвярах каго з ямшчыкоў, і, быццам абдумаўшы штосьці, раптам рэзкім рухам шпурнуў грошы. Дзве паперкі мільганулі ў паветры, срэбра са звонам пакацілася на падлогу. Арабін знік за дзвярыма, і праз хвіліну на рацэ пад абрывам шалёна загаласілі званочкі.

Усё гэта было зроблена так нечакана і хутка, што ўсе мы, трое маўклівых сведкаў гэтай сцэны, не адразу ўцямілі, што гэта значыць. Як заўсёды ў грашовых пытаннях, першы, аднак, здагадаўся Капыленкаў.

— Заплаціў! — прамовіў ён з найвялікшым здзіўленнем.— Чуеш ты, Круглікаў? Гэта ж, глядзі, прагоны. Ах ты, братка мой!.. Вось дык гісторыя!

З ямшчыкоў ніхто не бачыў гэтай уступкі з боку грознага Арабын-таёна.

 

Х

Позняй раніцай наступнага дня мы з Капыленкавым зноў садзіліся ў свой вазок. Мароз не паменшаў. З-за гор, што сінелі ў марозным тумане за ракой, бледнымі слупамі прарываліся промні нізкага зімовага сонца. Коні біліся, і ямшчыкі з цяжкасцю ўтрымлівалі азяблую тройку.

На Ат-Даване было сумна, шэра і ціха. Круглікаў, прыбіты нягодай, што абрынулася на яго ўчора, прыгнечаны і прыніжаны, правёў нас да вазка, уздрыгваючы ад холаду, пахмелля і тугі. Ён з нейкай ліслівасцю падсаджваў Капыленкава, захінаў яго ногі кашмой, накрываў полагам.

— Міхаіл Іванавіч,— прамовіў ён нясмела,— будзьце ласкавы, не забудзьце наконт месца. Цяпер ужо мне тут не служыць! Самі бачылі, які грэх выйшаў...

— Добра, добра, братка! — неяк неахвотна адказаў Капыленкаў. У гэту хвіліну ямшчыкі, што трымалі коней, адскочылі ўбакі, тройка рванула з месца, і мы панесліся па ледзяной дарозе. Абрывісты бераг бег назад, туманныя сопкі, на якія я глядзеў учора,— таямнічыя і фантастычныя пад месячным ззяннем,— насоўваліся на нас цяпер хмурыя і халодныя.

— Ну што ж, Міхайла Іванавіч,— запытаў я, калі тройка пабегла роўна,— знойдзеце вы яму месца?

— Не,— адказаў Капыленкаў раўнадушна.

— Але чаму ж?

— Шкодны чалавек, самы небяспечны, т-такі!.. Вы вось падумайце пра яго ўчынкі. Ну, захацеў ён тады, у Кранштаце ў гэтым, начальніка ўважыць — і ўваж! Адмовіўся б начыста ад нявесты і быў бы ўвесь свой век шчаслівы. Ці мала іх, нявестаў гэтых. Ад адной адступіўся — другую ўзяў, толькі і ўсяго. А яго б за гэта чалавекам зрабілі. Не, ён, вось паглядзіце, як уважыў... з пісталета! Ты, братка, мяркуй па-людску: ну, каму гэта можа быць прыемна? І што гэта за паводзіны такія?.. Сёння ён вас гэтак уважыў, а заўтра мяне.

— Дык жа гэта даўно было. Цяпер ён не той.

— Не, не скажы! Чуў жа, як ён учора з Арабіным размаўляў?

— Я чуў: патрабаваў прагоны,— гэта яго абавязак.

Капыленкаў з прыкрасцю павярнуўся да мяне:

— Вось жа разумны ты чалавек, а простага не разумееш. Прагоны!.. Хіба ён яму аднаму не плаціў? Ён, можа, колькі тысячаў вёрст ехаў, нідзе не плаціў. Дык на вось, яму аднаму падавай, добрая цаца!

— Абавязаны плаціць.

— Абавязаны! Хто яго абавязаў, ці не вы з Круглікавым са сваім?

— Закон, Міхайла Іванавіч.

— За-а-акон... Вось і ён учора заладзіў закон. Ды ці ведае ён яшчэ якое гэта слова: «закон»?

— Якое?

— А такое: ты яго раз скажы, дзесяць разоў пры сабе патрымай, пакуль не спытаюць. А то, бач ты, разышоўся: «Закон, па закону!..» Дубіна ты, а не закон табе! Знайшлася мне шышка — начальніку законы ўказваць...

Бачачы, што Міхайла Іванавіч пачынае злавацца звыш усялякай меры, і баючыся, каб канчаткова не сапсаваць справы, я паспрабаваў зайсці, у інтарэсах Круглікава, з другога боку.

— Аднак успомніце, Міхайла Іванавіч, вы ж яму абяцалі.

— Ці мала што абяцаў... Шкода стала, таму і абяцаў...

— Падымай! — крыкнуў раптам Міхайла Іванавіч, таму што вазок, слізгануўшы з нахіленай крыгі, зноў перакуліўся, і зноў Міхайла Іванавіч апынуўся пада мной.

Давялося выйсці. Відаць, у гэтым месцы рака з марозам змагалася асабліва моцна: вялізныя белыя халодныя крыгі абступілі нас, закрываючы рачную перспектыву. Толькі па баках дзікія і страшныя ў сваёй велічы горы рэзка выступілі з туману, ды ўдалечыні, над хаатычным нагрувашчаннем таросаў, віўся ледзь прыкметны белы струмень дыму...

Гэта, напэўна, і быў Ат-Даван.

 

1892


1892

Тэкст падаецца паводле выдання: Караленка У. Г. Апошні прамень. Выбранае. / [Пер. з рус. А. Кудравец].— Мн.: Маст. літ., 1984.— 239 с.
Крыніца: скан