— Ці скора станцыя, ямшчык?
— Не скора яшчэ, да мяцеліцы наўрад ці даехаць,— бач, як закруціла, сівер ідзе.
Ага, відаць, да мяцеліцы не даехаць. Пад вечар бярэцца на мароз. Чутна, як парыпвае пад палазамі снег, зімовы вецер — сівер — гудзе ў цёмным бары, яловыя лапы цягнуцца да вузкай лясной дарогі і самотна гайдаюцца ў змроку ранняга вечара.
Холадна і няўтульна. Кібітка вузкая, пад бакі цісне, ды яшчэ так недарэчы тырчаць шашкі і рэвальверы ў праважатых. Званочак вядзе нейкую даўгую аднастайную песню, у тон мяцеліцы.
На шчасце — вось і адзінокі станцыйны агеньчык на паляне шумнага бору.
Мае праважатыя, два жандары, бразгаюць сапраўдным арсеналам зброі і атрасаюць снег у гарачай, цёмнай, закуранай хаце. Бедна і непрыветна. Гаспадыня прыладжвае ў свяцільні дымную лучыну.
— Ці няма чаго ў цябе паесці, гаспадыня?
— Нічога няма ў нас...
— А рыбы? Рака тут у вас недалёка.
— Была рыба, ды выдра ўсю пажрала.
— Ну, бульбы...
— Вой, бацюхна! Памерзла бульба ў нас сёлета, як ёсць памерзла.
Няма чаго рабіць; самавар, як ні дзіўна, знайшоўся. Пагрэліся чаем, гаспадыня ў кошыку прынесла хлеба і цыбулі. А мяцеліца на дварэ разгулялася, сыпала дробным снегам у вокны, часам нават агеньчык лучыны міргаў і хістаўся.
— Нельга вам ехаць — начуйце! — гаворыць старая.
— Што ж, заначуем. Вам жа, пане, спяшацца няма куды таксама. Бачыце — край тут які!.. Ну, а там яшчэ горш — паверце слову,— гаворыць адзін з праважатых.
У хаце ўсё сціхла. Нават гаспадыня склала сваю прасніцу з пражай і ўляглася, перастаўшы паліць лучыну. Апанаваў змрок і цішыня, якая парушалася толькі парывістымі ўдарамі ветру.
Я не спаў. У галаве, пад шум завірухі, нараджаліся і ляцелі адна за адной цяжкія думкі.
— Не спіцца, відаць, пану? — гаворыць той жа праважаты — «старшой», чалавек даволі сімпатычны, кемлівы, з прыемным, нават як быццам інтэлігентным тварам, ён ведаў сваю справу і таму не быў педантам. У дарозе такія не шукаюць непатрэбных абмежаванняў і фармальнасцей.
— Ага, не спіцца.
Нейкі час маўчым, але я ведаю, што і мой сусед не спіць,— адчуваецца, што і яму не да сну, што і ў яго галаве рояцца нейкія думкі. Другі праважаты, малады «падручны», спіць сном здаровага, але вельмі стомленага чалавека. Часам ён штосьці неразборліва мармыча.
— Дзіўлюся я з вас,— зноў гучыць роўны грудны голас унтэра,— народ малады, людзі высакародныя, адукаваныя, можна сказаць,— а як сваё жыццё праводзіце...
— Як?
— Эх, пане! Няўжо мы не можам разумець!.. Добра разумеем, не ў гэтакім, можа, жыцці былі і не да гэтага змалку прывыклі...
— Ну, гэта вы абы-што гаворыце... Быў час і адвыкнуць...
— Няўжо вам весела? — гаворыць ён тонам сумнення.
— А вам?
Маўчанне. Гаўрылаў (будзем так зваць майго субяседніка), відаць, нешта думае.
— Не, пане, нявесела. Верце слову: іншы раз бывае — проста, здаецца, на свет не глядзеў бы... Чаму, не ведаю,— толькі іншы раз так падступіць — нож востры, і толькі.
— Служба паганая, ці што?
— Служба службай... Канечне, не гульня, ды і начальства, трэба сказаць, строгае, а толькі ўсё ж не ад гэтага...
— Дык чаго ж?
— Хто ведае...
Зноў маўчанне.
— Служба што. Сам сябе паводзь акуратна, толькі і ўсяго. Мне, тым больш, дадому скора. Са здатачных я, тэрмін ужо выходзіць. Начальнік кажа: «Заставайся, Гаўрылаў, што табе рабіць у вёсцы? Рэпутацыя ў цябе добрая...»
— Застанецеся?
— Не. Яно, праўда, і дома... Ад сялянскай працы адвык!.. Ежа во... Ну і, само сабой, абыходжанне... Грубасць гэта...
— Дык у чым жа справа?
Ён падумаў і потым сказаў:
— Вось я вам, пане, калі не засумуеце, выпадак адзін раскажу... Са мной быў...
— Раскажыце...
Паступіў я на службу ў 1874 годзе, у эскадрон, адразу са здатачных. Служыў добра, можна сказаць, з поўнай стараннасцю, усё болей па нарадах: у парад куды, да тэатра,— самі разумееце. Грамату добра ведаў, ну, і начальства не абмінала. Маёр у нас зямляк мне быў, убачыў ён маё старанне, кліча аднойчы да сябе: «Я цябе, Гаўрылаў, у унтэр-афіцэры прадстаўлю... Ты ў камандзіроўках бываў?» — «Не, кажу, ваша высакароддзе».— «Ну, кажа, у наступны раз прызначу цябе ў падручныя, прыгледзішся — справа няхітрая».— «Слухаюся, кажу, ваша высакароддзе, рады старацца».
А ў камандзіроўках я і праўда што не быў ні разу,— з вашым братам, значыць. Яно хоць, скажам, справа няхітрая, а ўсё ж інструкцыі трэба ведаць, ды і кеміць тое-сёе патрэбна. Ну, добра...
Праз тыдзень гэтак кліча мяне днявальны да начальніка і унтэр-афіцэра аднаго таксама. Прыйшлі. «Вам, кажа, у камандзіроўку ехаць. Вось табе,— гаворыць унтэр-афіцэру,— падручны. Ён яшчэ не бываў. Глядзіце, не зявайце, зрабіце, хлопцы, усё малайцамі,— паненку вам везці з замка, палітычную, Марозаву. Вось вам інструкцыя, заўтра грошы атрымаеце і з богам!..»
Іваноў, унтэр-афіцэр, старшы са мной ехаў, а я падручным,— вось як у мяне цяпер другі жандар. Старшаму сумка казённая даецца, грошы ён на рукі атрымлівае, паперы; ён распісваецца, падлікі гэтыя вядзе, ну, а радавы ў дапамогу яму: паслаць куды, за рэчамі глядзець, тое, другое.
Ну, добра. Раніцой, ледзь днець пачало,— ад начальніка выйшлі,— гляджу: Іваноў мой ужо выпіць недзе наспеў. А чалавек быў, трэба шчыра сказаць, не падхадзяшчы — цяпер разжалавалі... На вачах у начальства — як мае быць унтэр-афіцэру, і нават на іншых паклёп наводзіў, выслугоўваўся. А як толькі з вачэй, то і закруціўся, і першае што — выпіць!
Прыйшлі мы ў замак, як след паперу падалі — чакаем, стаім. Цікава мне — што за паненку давядзецца везці, а везці трэба па маршруце далёка. Па гэтай самай дарозе ехалі, толькі ў павятовы горад яна была прызначана, не ў воласць. Вось мне і цікава першы раз: што, маўляў, за палітычная такая?
Толькі пачакалі мы гэта з гадзіну, пакуль яе рэчы збіралі — хаця і рэчаў з ёй вузельчык маленькі — спаднічка там, ну, тое-сёе,— самі ведаеце. Кніжкі таксама, а больш нічога з ёй не было; небагатых бацькоў, думаю. Толькі выводзяць яе — гляджу: маладая яшчэ, далібог, дзіцём мне падалася. Валасы русявыя, у адну касу сабраныя, шчокі чырвоныя. Ну, потым убачыў я — бледная зусім, белая ўсю дарогу была. І адразу мне яе шкода стала... Вядома, думаю... Начальства, даруйце... дарэмна не пакарае... Значыць, зрабіла штосьці па гэтай, па палітычнай часці... Ну, а ўсё-такі... шкода, так шкода — проста, ну!..
Пачала яна апранацца: паліто, галошы... Рэчы нам яе паказалі — правіла такое: па інструкцыі мы рэчы глядзець павінны. «Грошы, пытаемся, з вамі якія будуць?» Рубель дваццаць капеек грошай аказалася,— старшы сабе ўзяў. «Вас, паненка, гаворыць ён, я абшукаць павінен».
Як яна тут успыхне. Вочы загарэліся, чырвань яшчэ гусцей твар заліла. Губы тонкія, сярдзітыя... Як паглядзела на нас — верыце: збаяўся я і падступіцца не адважуся. Ну, а старшы, вядома, выпіўшы: проста лезе да яе. «Я, кажа, абавязаны; у мяне, кажа, інструкцыя!..»
Як тут яна крыкне,— нават Іваноў і той ад яе адступіўся. Гляджу я на яе — твар пабялеў, ні крывінкі, а вочы пацямнелі, і злосная-злосная... Нагой тупае, гаворыць скоранька,— толькі я, прызнацца, добра і не слухаў, што яна гаварыла... Наглядчык таксама спалохаўся, вады ёй прынёс у шклянцы. «Супакойцеся, просіць яе, калі ласка, кажа, самі сябе пашкадуйце!» Ну, яна і яго не ўважыла. «Варвары вы, кажа, халопы!» І іншыя падобныя дзёрзкія словы гаворыць. Як хочаце: супраць начальства гэта ж нядобра. Бач, думаю, гадзюка... Дваранскі вырадак!
Так мы яе і не абшукалі. Павёў яе наглядчык у другі пакой, ды з наглядчыцай адразу ж і выйшлі. «Нічога, гавораць, пры іх няма». А яна пазірае на яго і быццам смяецца яму ў твар, і вочы злыя ўсё. А Іваноў, вядома,— мора па калена,— глядзіць ды ўсё сваё: «Не па закону: у мяне, гаворыць, інструкцыя!..» Але наглядчык увагі не звярнуў. Ясна, раз ён п’яны. П’янаму якая вера!
Паехалі. Па горадзе праязджалі,— яна ўсё ў вокны карэты глядзіць, быццам развітваецца ці знаёмых хоча ўбачыць. А Іваноў узяў ды фіранкі апусціў — вокны і закрыў. Забілася яна ў куток, сцялася ўся і не глядзіць на нас. А я, прызнацца, не вытрымаў: узяў за беражок адну фіранку, быццам сам паглядзець хачу,— і адкрыў так, каб ёй відаць было... Толькі яна і не зірнула — у куточку сярдзітая сядзіць, губы прыкусіла... Да крыві, так я сабе думаў, пакусае.
Паехалі чыгункай. Надвор’е яснае ў той дзень стаяла — увосень гэта было, у верасні месяцы. Сонца свеціць, але вецер свежы, асенні, а яна ў вагоне акно адчыніла, сама высунецца на вецер і сядзіць так. Па інструкцыі яно не паложана, ведаеце, вокны расчыняць, але Іваноў мой як у вагон уваліўся, так і захроп; а я не адважуся ёй сказаць. Потым асмеліўся, падышоў да яе і кажу: «Паненка, кажу, зачыніце акно.— Маўчыць, быццам не ёй гавораць. Пастаяў я тут, пастаяў, а потым зноў кажу: — Прастынеце, паненка,— холадна ж».
Павярнулася яна да мяне і ўпёрлася вачыма, нібыта здзівілася нечаму... Паглядзела ды і кажа: «Кіньце!» І зноў у акно высунулася. Махнуў я рукой, адышоў убок.
Стала яна крыху спакайнейшая. Зачыніць акно, у паліто захутаецца ўся, грэецца. Вецер, кажу, моцны быў, холадна! А потым зноў да акна сядзе, і зноў на ветры ўся,— пасля турмы, відаць, не наглядзіцца. Павесялела нават, пазірае сабе, усміхаецца. І так на яе ў тую пару хораша глядзець было!.. Ці верыце...
Апавядальнік змоўк і задумаўся. Потым, як быццам трохі сумеўшыся, загаварыў далей:
— Вядома, з непрывычкі гэта... Пасля шмат вазіў, прывык. А той раз дзіўна мне здалося: куды, думаю, мы яе вязём, дзіцё гэтакае... І потым, прызнацца вам, пане, вы ўжо не асудзіце: што, думаю, калі б у начальства папрасіць за жонку ўзяць... Я б ужо з яе дурасць гэтую выкурыў. Чалавек я, тым болей, служачы... Канечне, розум малады, дурны... Цяпер я дапяў... Папу тады на споведзі расказаў, а ён: «Вось ад гэтай самай думкі насланнё на цябе і найшло. Таму што яна, відаць, і ў бога не верыць...»
Ад Кастрамы на тройцы ехаць давялося; Іваноў у мяне п’яны-п’яненькі: праспіцца і зноў залівае. Выйшаў з вагона, хістаецца. Ну, думаю, дрэнь справа, хаця б грошы казённыя не пагубляў. Уваліўся ў паштовыя калёсы, лёг і адразу захроп. Села яна побач,— няёмка. Паглядзела на яго — ну, быццам вось на гадзіну якую. Скурчылася так, каб не зачапіць яго як-небудзь — уся ў куточак і прыціснулася, а я на козлы сеў. Паехалі,— вецер сіверны,— я і то прамёрз. Закашляла моцна і хусцінку да вуснаў паднесла, а на ёй, гляджу, кроў. Дык мяне нібы хто ў сэрца кальнуў іголкай. Эх, кажу, паненка,— як можна! Хворыя вы, а ў такую дарогу паехалі, восень, холад!.. Хіба, кажу, можна гэтак!
Ускінула яна на мяне вочы, паглядзела, і быццам зноў усярэдзіне ў яе закіпаць стала.
«Што вы, кажа, дурныя, ці што? Не разумееце, што я не па сваёй волі еду? Добранькі таксама: сам вязе і яшчэ шкадуе!»
«Вы б начальству заявілі,— у бальніцу хоць ляглі б, чым у такі холад ехаць. Дарога ж няблізкая!»
«А куды?» — пытаецца.
А нам, ведаеце, строга забаронена гаварыць злачынцам, куды іх везці загадана. Бачыць яна, што я сумеўся, і адвярнулася. «Не трэба, кажа, гэта я так... Не гаварыце нічога, ды ўжо і самі не лезьце».
Не стрываў я. «Вось куды вам ехаць. Не блізка! — Сцяла яна вусны, бровы насупіла, але нічога не сказала. Пахітаў я галавой...— Вось як,— кажу,— паненка. Маладыя вы, не ведаеце яшчэ, што гэта значыць!»
А прыкра мне было... Раззлаваўся... А яна зноў паглядзела на мяне дый кажа:
«Дарэмна вы так думаеце. Ведаю я добра, што гэта значыць, а ў бальніцу ўсё-такі не лягла. Дзякуй! Лепей ужо калі паміраць, дык на волі, у сваіх. А то, можа, яшчэ і папраўлюся, дык зноў жа на волі, а не ў бальніцы вашай турэмнай. Вы думаеце, кажа, ад ветру я захварэла ці ад прастуды? Дзіва што!» — «Там у вас, пытаюся, што, сваякі ёсць?» Гэта я таму, бо яна мне гаварыла, што ў с в а і х папраўляцца хоча.
«Не,— кажа,— у мяне там ні сваякоў, ні знаёмых. Горад мне чужы, але, мусіць, такія ж, як і я, ссыльныя ёсць, таварышы».— Здзівіўся я — як гэта яна чужых людзей сваімі называе,— няўжо, думаю, яе хто без грошай там паіць-карміць будзе, ды яшчэ незнаёмую?.. Толькі не стаў яе распытваць, таму што бачу: бровы ўздымае, незадаволеная, навошта я пытаюся.
Добра, думаю... Няхай! Ліха не бачыла. Хлябне гора, будзе ведаць, што такое чужая старана...
Пад вечар хмары насунуліся, вецер падзьмуў халодны,— а там і дождж пайшоў. Гразь і дасюль была, а тут развезла — проста кісель, не дарога. Спіну мне ўсю граззю запырскала, ды і ёй парадкам дасталося. Адным словам сказаць, што надвор’е, на яе няшчасце, пайшло самае дрэннае: дожджыкам проста ў твар сячэ; яно хоць, дапусцім, кібітка крытая і дзяружкай я яе закрыў, але куды там! Цячэ ўсюды; прамерзла, гляджу: уся дрыжыць і вочы заплюшчыла. Па твары кроплі дажджу пацяклі, а шчокі белыя, і не зварухнецца, як без памяці. Спалохаўся я нават. Бачу: справа, выходзіць, дрэнь... Іваноў п’яны — храпе сабе, гора мала... Што тут рабіць, тым больш я першы раз.
У Яраслаў-горад у самы вечар прыехалі. Раскатурхаў я Іванова, на станцыю выйшлі, загадаў я самавар грэць. А з горада з гэтага параходы ходзяць, толькі па інструкцыі нам на параходах вазіць строга забараняецца. Яно хоць нашаму брату выгадней — эканомію загнаць можна, але боязна. На прыстані, ведаеце, паліцэйскія стаяць, а то і наш брат, мясцовы жандар, паклёп навесці заўсёды можа. Вось паненка і гаворыць нам: «Я,— кажа,— далей на паштовых не паеду. Як хочаце, кажа, параходам вязіце». А Іваноў ледзь вочы прадраў з пахмелля — сярдзіты. «Вам пра гэта разважаць не паложана. Куды павязуць, туды і паедзеце!» Нічога яна яму не сказала, а мне:
«Чулі,— гаворыць,— што я сказала: не паеду».
Адазваў я тут Іванова ўбок: «Трэба,— кажу,— на параходзе везці. Вам жа лепей: эканомія застанецца». Ён на гэта пайшоў, толькі напалохаўся. «Тут,— кажа,— палкоўнік, дык каб нічога ніякага. Ідзі спытай,— мне,— кажа,— нездаровіцца нешта». А палкоўнік недалёка жыў. «Хадзем, кажу, разам і паненку з сабой возьмем». Баяўся я: Іваноў, думаю, спаць заваліцца сп’яну, дык каб нічога ніякага. А то — уцячэ яна ці над сабой што зробіць — адказваць давядзецца. Ну, пайшлі мы да палкоўніка. Выйшаў ён да нас. «Што трэба?» — пытаецца. Яна яму і тлумачыць і таксама не надта лагодна. Ёй бы папрасіць пакорна, так і так, маўляў, зрабіце боскую ласку — а яна тут па-свойму: «Па якому праву»,— гаворыць, ну і іншае; усе, ведаеце, дзёрзкія словы гаворыць, якія вы, палітыкі, любіце. Ну, самі разумееце, начальству гэта не падабаецца. Начальства любіць ціхмяных. Аднак выслухаў ён яе і нічога — ветліва адказвае: «Не магу,— кажа,— нічога я тут не магу. Па закону... нельга!» Гляджу, паненка мая зноў расчырванелася, вочы — як вугалькі. «Закон!» — гаворыць і засмяялася па-свойму, злосна і моцна. «Так точна,— палкоўнік ёй,— закон!»
Прызнацца, я тут забыўся на асцярожнасць ды і ўставіў сваё: «Праўда, што, вашаскароддзе, закон, але яны, ваша высакароддзе, хворыя». Паглядзеў ён на мяне строга. «Як тваё прозвішча?» — пытаецца. «А вам, паненка, кажа, калі хворыя вы,— у бальніцу ў турэмную, калі ласка!» Адвярнулася яна і пайшла прэч, слова не сказала. Мы за ёй. Не захацела ў бальніцу; ды і то трэба сказаць: ужо калі на месцы не засталася, а тут без грошай, ды на чужой старане, канечне, не даводзіцца.
Ну, што тут зробіш. Іваноў на мяне накінуўся: «Што, маўляў, цяпер будзе; ясна, з-за цябе, дурня, абодва адказваць будзем». Загадаў коней запрагаць і ноч перачакаць не схацеў, так нанач і выязджаць давялося. Падышлі мы да яе: «Калі ласка, кажам, паненка, коні пададзеныя». А яна на канапу прылягла — толькі сагравацца пачала. Падхапілася, стала перад намі,— выпрасталася ўся,— глядзіць на нас ва ўпор, нават, скажу вам, страшна на яе глядзець стала. «Праклятыя вы»,— кажа і зноў па-свойму загаварыла, незразумела. Быццам бы і па-руску,— а нічога зразумець немагчыма. Толькі сярдзіта ды жаласна: «Ну, цяпер ваша воля, вы мяне замучыць можаце,— што хочаце рабіце. Еду!» А самавар усё на стале стаіць, яна яшчэ і не піла. Мы з Івановым свой чай заварылі, я і ёй наліў. Хлеб у нас белы, я таксама ёй адрэзаў. «Паешце,— кажу,— на дарогу. Нічога, хоць сагрэецеся трохі». Яна галошы абувала, кінула абуваць, павярнулася да мяне, глядзела, глядзела, потым плячыма павяла і кажа:
«Што гэта за чалавек такі! Зусім вы, здаецца, ненармальныя. Буду я, кажа, ваш чай піць!»
Крыўдна мне зрабілася, сказаць не магу: і цяпер успомню, кроў да твару прылівае. Вось вы не грэбуеце з намі хлеб-соль есці. Рубанава везлі,— штаб-афіцэрскі сын, а таксама не грэбаваў. А яна пагрэбавала. Загадала потым на другім стале сабе самавар асобна сагрэць, і ўжо вядома: за чай і за цукар удвая заплаціла. А ўсяго ж і грошай — рубель дваццаць!
Апавядальнік змоўк, і на нейкі час у хаце стала ціха, чуваць было толькі роўнае дыханне малодшага жандара ды шыпенне мяцеліцы за акном.
— Вы не спіцё? — папытаўся ў мяне Гаўрылаў.
— Не, гаварыце, калі ласка,— я слухаю.
— ...Шмат я ад яе,— прадаўжаў апавядальнік, памаўчаўшы,— шмат пакуты тады прыняў. Дарогай, ведаеце, ноччу, усё дожджык, непагадзь злая... Праз лес едзеш, лес стогнам стогне. Яе мне і не відаць, таму што ноч цёмная, слата, хоць вока выкалі, а паверыце,— яна ў мяне перад вачыма стаіць, ды так, што вось, быццам удзень, яе бачу: і вочы яе і твар злосны, і як яна змерзла ўся, а сама ўсё глядзіць некуды, нібы ўсе думкі свае пра сябе ў галаве варочае. Як са станцыі паехалі, пачаў я яе кажухом накрываць. «Апраніце, прашу, кажух,— усё ж цяплей будзе». Скінула кажух з сябе. «Ваш, кажа,— вы і апранайце». Кажух, і праўда, мой быў, але здагадаўся я і тлумачу ёй: «Не мой, кажу, казённы, па закону арыштаваным паложана». Ну, апранула...
Толькі і кажух не памог: як развіднелася,— зірнуў я на яе, а яна аж з твару змянілася. Са станцыі зноў паехалі, загадала яна Іванову на козлы сесці. Пабурчаў ён, але не змог аслухацца, тым больш — хмель у яго трохі прайшоў. Я з ёй побач сеў.
Трое сутак мы ехалі і нідзе не начавалі. Па-першае, у інструкцыі сказана: не спыняцца на начлег, а «ў выпадку вялікай стомленасці» — не іначай як у гарадах, дзе ёсць каравулы. Ну, а тут, самі ведаеце, якія гарады!
Прыехалі-такі на месца. Быццам гара ў мяне з плячэй далоў, як горад убачылі. І трэба вам сказаць: у канцы яна амаль што на руках у мяне і ехала. Бачу — ляжыць у возе, непрытомная; падкіне на каляіне калёсы, дык яна галавой у біліну і ўдарыцца. Падняў яе на руку на правую, так і вёз; усё ж лягчэй. Спачатку адштурхнула была мяне: «Прэч, кажа, не дакранайцеся!» А потым нічога. Можа, таму, што без памяці была... Вочы заплюшчаныя, павекі зусім пацямнелі, і твар дабрэйшы стаў, не такі злосны. І нават так было, што засмяецца праз сон і прасвятлее, прыціскаецца да мяне, да цёплага. Відаць, ёй, беднай, добрае ў сне трызнілася. Як да горада пад'язджалі, ачнулася, устала... Дождж перасціх, сонца выглянула,— павесялела... Толькі з губерні яе далей адправілі, у губернскім горадзе не пакінулі, і нам жа яе далей везці давялося — тамашнія жандары ў раз’ездзе былі. Як ехаць нам,— гляджу: у паліцыю народу набіраецца: паненкі маладыя ды паны студэнты, відаць, са ссыльных... І ўсе, быццам знаёмыя, з ёй гавораць, за руку вітаюцца, распытваюць. Грошай ёй прынеслі, хустку на дарогу пуховую, не абы-якую... Правялі...
Ехала вясёлая, толькі кашляла часта. А на нас і не пазірала.
Прыехалі ў павятовы горад, дзе ёй пражываць назначана; здалі яе пад распіску. Тут яна прозвішча нейкае называе. «Тут, кажа, Разанцаў?» — «Тут»,— адказваюць. Спраўнік прыехаў. «Дзе, кажа, жыць будзеце?» — «Не ведаю, кажа, а пакуль што да Разанцава пайду». Пахітаў ён галавой, а яна сабралася і пайшла. З намі і не развіталася.
Апавядальнік змоўк і прыслухаўся, ці не сплю я.
— Дык вы яе болей і не бачылі?
— Бачыў, ды лепей бы ўжо і не бачыць...
...Неўзабаве я зноў яе сустрэў. Як прыехалі мы з камандзіроўкі — зараз нас зноў у нарад, і зноў у той жа бок. Студэнта аднаго вазілі, Загражскага. Вясёлы такі, песні добра спяваў і выпіць любіў. Яго яшчэ далей паслалі. Вось паехалі мы цераз той самы горад, дзе яе пакінулі, і стала мне цікава пра яе жыццё даведацца. «Тут, пытаюся, паненка наша?» Тут, гавораць, толькі дзіўная яна нейкая: як прыехала, дык адразу да ссыльнага пайшла, і ніхто яе пасля не бачыў,— у яго і жыве. Хто гаворыць: хворая яна; а то плятуць: быццам яна ў яго палюбоўніца. Вядома, народ вярзе... А мне ўспомнілася, што яна гаварыла: «Памерці мне ў с в а і х хочацца». І так мне цікава... І не тое што цікава, а, проста сказаць, пацягнула. Схаджу, думаю, пагляджу на яе. Ад мяне яна дрэннага не бачыла, а я на яе злосці не маю. Схаджу...
Пайшоў — добрыя людзі дарогу паказалі; а жыла яна ў канцы горада. Домік маленькі, дзверцы нізенькія. Увайшоў я да ссыльнага гэтага, гляджу: чыста ў яго, пакой светлы, у кутку ложак стаіць і занавескай куток адгароджаны. Кніг багата, на стале, на паліцах... А побач майстэрня малюсенькая, там на лаўцы другая пасцель ляжыць.
Як зайшоў я,— яна на пасцелі сядзела, у хустку захутаная і ногі пад сябе падабрала,— шыла штосьці. А ссыльны... Разанцаў па прозвішчы... побач на лаўцы сядзіць, з кніжкі ёй штосьці вычытвае. У акулярах, чалавек, відаць, сур’ёзны. Шые яна, а сама слухае. Стукнуў я дзвярыма, яна, як убачыла, прыўстала, за руку яго схапіла, ды так і замерла. Вочы вялікія, цёмныя і страшныя... ну, усё, як і раней бывала, толькі яшчэ бялейшая тварам здалася. За руку яго моцна сціснула,— ён спалохаўся, да яе кінуўся: «Што, кажа, з вамі? Супакойцеся!» А сам мяне не бачыць. Потым адпусціла яна руку яго,— з пасцелі ўстаць хоча. «Бывайце,— кажа яму,— відаць, ім для мяне і смерці добрай шкода». Тут і ён павярнуўся, убачыў мяне,— як ускочыць на ногі. Думаў я — кінецца... заб’е яшчэ. Чалавек, тым болей, рослы, здаровы.
Яны, ведаеце, падумалі так, што зноў гэта за ёй прыехалі... Толькі бачыць ён — стаю я і сам ні жывы ні мёртвы, ды і адзін. Павярнуўся да яе, узяў за руку. «Супакойцеся. А вам, пытаецца, кавалер, што тут, уласна, трэба?.. Чаго прыйшлі?»
Я растлумачыў, што, маўляў, нічога мне не трэба, а так прыйшоў, сам па сабе. Як вёз, маўляў, паненку, і былі яны нездаровыя, дык праведаць прыйшоў... Ну ён абмяк. А яна ўсё такая ж злосная, кіпіць уся. І за што б, здаецца? Іваноў, вядома, чалавек недалікатны. Дык я ж за яе заступаўся...
Разабраўся ён, у чым справа, засмяяўся да яе: «Ну вось бачыце, кажа, я ж вам казаў». Я так зразумеў, што ў іх была ўжо гаворка пра мяне... Пра дарогу яна, відаць, расказвала.
«Даруйце,— кажу,— калі напалохаў вас... Няўчас што... Дык я і пайду. Бывайце, маўляў, не ўспамінайце ліхам, дабром, відаць, не ўспомніце».
Устаў ён, у твар мне паглядзеў і руку падае.
«Вось што,— кажа,— паедзеце назад, калі час будзе,— заходзьце, калі ласка».— А яна пазірае на нас ды ўсміхаецца па-свойму, нядобра.
«Не разумею я,— кажа,— чаго яму заходзіць? І навошта клічаце?» А ён ёй: «Нічога, нічога! Няхай зойдзе, калі сам зноў захоча... Заходзьце, заходзьце, нічога!»
Не ўсё я, прызнацца, зразумеў, што яны тут яшчэ казалі. Вы ж, паны, мудрона іншы раз між сабой гаворыце... А цікава. Калі б так застацца, паслухаць... але мне няёмка,— яшчэ б чаго не падумалі. Пайшоў.
Ну, толькі завезлі мы пана Загражскага на месца, едзем назад. Кліча спраўнік старшага і гаворыць: «Вам тут заставацца аж да распараджэння; тэлеграму атрымаў. Папер вам чакаць па пошце». Ну, мы, вядома, засталіся.
Вось я зноў да іх: дай, думаю, зайду — хоць у гаспадароў пра яе спытаю. Зайшоў. Гаворыць гаспадар дома: «Дрэнна,— кажа,— каб не памерла. Баюся, каб адказваць не давялося,— таму, уласна, што папа клікаць не будуць». Толькі стаім мы, гаворым, а ў гэты самы час Разанцаў выйшаў. Убачыў мяне, павітаўся, ды і кажа: «Зноў прыйшоў? Што ж, зайдзі». Я і зайшоў ціхенька, а ён за мной. Паглядзела яна, ды і пытаецца: «Зноў гэты дзіўны чалавек!.. Вы яго паклікалі, ці што?» — «Не,— кажа,— не клікаў я,— ён сам прыйшоў». Я не выцерпеў:
«Што гэта, кажу, паненка,— за што вы сэрца на мяне носіце? Ці я вораг вам які?»
«Вораг і ёсць,— кажа,— а вы хіба не ведаеце? Канечне, вораг!» — Голас у яе слабы, ціхі, на шчоках чырвань так і гарыць, і такі твар у яе прыемны... здаецца, не наглядзеўся б. Эх, думаю,— не жыліца яна на свеце,— пачаў прабачэння прасіць,— як бы, думаю, не памерла, не дараваўшы. «Даруйце мне,— кажу,— калі вам што нядобрае зрабіў». Вядома, як па-нашаму, па-хрысціянску належыць... А яна зноў, гляджу, аж кіпіць... «Дараваць! Вось яшчэ! Ніколі не дарую, і не думайце, ніколі. Памру вось... але ведайце: не даравала!»
Апавядальнік зноў змоўк і задумаўся. Потым працягваў ціха і засяроджана:
— Зноў у іх паміж сабой гаворка пайшла. Вы вось чалавек адукаваны, на-іхняму разумець павінны; дык я вам скажу, якія словы я запомніў. Словы запалі, і цяпер помню, а сэнсу не ведаю. Ён гаворыць:
«Бачыце: не жандар да вас прыйшоў цяпер... Жандар вас вёз, другога павязе, дык гэта ён усё па інструкцыі. А сюды ж яго хіба інструкцыя прывяла? Вы вось што,— кажа,— пане кавалер, не ведаю, як зваць вас...»
«Сцяпан»,— кажу.
«А па бацьку як?»
«Пятровічам звалі».
«Дык вось, маўляў, Сцяпан Пятровіч. Вы сюды чаму прыйшлі? Па-чалавечы? Праўда?»
«Вядома, па-чалавечы. Гэта, кажу, вы правільна тлумачыце. Калі па інструкцыі, дык нам гэта нават забаронена, каб да вас заходзіць без патрэбы. Начальства даведаецца — не пахваліць».
«Ну, вось бачыце»,— ён ёй гаворыць і за руку яе ўзяў.
Яна руку вырвала.
«Нічога,— кажа,— не бачу. Гэта вы бачыце, чаго і няма. А мы з ім вось (гэта значыць, са мной) людзі простыя. Ворагі дык ворагі, і няма чаго тут антымоніі разводзіць. Іхняя справа — глядзі, наша справа — не зявай. Ён, вось бачыце: стаіць, слухае. Шкода, не разумее, а то б у данясенні ўсё напісаў...»
Павярнуўся ён у мой бок, глядзіць на мяне праз акуляры. Вочы ў яго вострыя, а добрыя. «Чуеце? — мне гаворыць.— Што ж вы скажаце?.. Ну, ды не тлумачце нічога: я так лічу, што вам гэта крыўдна».
Яно, канечне... па інструкцыі так паложана, што калі што супраць інтарэсу, то абавязаны я, па прысяжнай пасадзе, на бацьку роднага данесці... Ну, але калі я не затым, значыць, прыйшоў, то праўда, што цяжка мне было, проста за сэрца ўзяло. Павярнуўся я да дзвярэй, але Разанцаў утрымаў.
«Пачакай,— кажа,— Сцяпан Пятровіч,— не ідзі яшчэ». А ёй: «Нядобра гэта... Ну, не даруйце, не мірыцеся. Што пра гэта гаварыць. Ён і сам, можа, не дараваў бы, калі б як след усё зразумеў... Але ж і вораг таксама чалавек бывае... А вы гэтага якраз і не прызнаеце. Сек-тант-ка вы,— кажа,— вось што!»
«Няхай,— яна яму,— а вы раўнадушны чалавек... Вам бы,— кажа,— толькі кніжкі чытаць...»
Як яна яму гэта слова сказала,— ён нават на ногі ўскочыў. Быццам ударыла яго. Яна, бачу, спалохалася нават.
«Раўнадушны? Ну, вы самі ведаеце, што няпраўду сказалі».
«Магчыма,— яна яму адказвае.— А вы мне — праўду?..»
«А я,— гаворыць,— праўду: баярыня вы, Марозава, дый годзе...»
Задумалася яна, руку яму падала; ён руку ўзяў, а яна ў твар яму паглядзела-паглядзела дый кажа: «Так, вы, напэўна, маеце рацыю!» А я стаю, дурань дурнем, пазіраю, а ў самога смокча нешта ля сэрца, так і падступае. Потым павярнулася да мяне, глянула без гневу і руку падала. «Вось, кажа, што я вам скажу: ворагі мы да смерці... Ну, ды бог з вамі, руку вам падаю,— жадаю вам калі-небудзь чалавекам стаць — зусім не па інструкцыі... Стамілася я»,— гаворыць яму.
Я і выйшаў. Разанцаў таксама за мной. Сталі мы на дварэ, і бачу я: на вачах у яго быццам сляза паблісквае.
«Вось што,— кажа,— Сцяпан Пятровіч. Доўга вы яшчэ тут прабудзеце?»
«Не ведаю,— кажу,— можа, і яшчэ дні тры, да пошты».
«Калі,— кажа,— яшчэ зайсці захочаце, дык нічога, зайдзіце. Вы, здаецца, чалавек, па сваёй справе, нічога...»
«Даруйце,— кажу,— напалохаў...»
«Толькі,— кажа,— вы ўжо лепей гаспадыні спачатку скажыце».
«А што я хачу спытаць,— кажу: — Вы вось пра баярыню гаварылі, пра Марозаву. Яны, значыць, баярскага роду?»
«Баярскага,— кажа,— ці не баярскага, а ўжо такая парода: зламаць яе, кажа, можна... Вы і то ўжо зламалі... Ну, а сагнуць,— сам жа бачыў: не гнуцца такія».
На тым і развіталіся.
...Памерла яна неўзабаве. Як хавалі яе, я і не бачыў — у спраўніка быў. Толькі на другі дзень ссыльнага гэтага сустрэў; падышоў да яго — гляджу: ён аж з твару змяніўся.
Росту ён быў высокага, твар сур’ёзны, але раней ветліва глядзеў, а тут зверам на мяне, як ёсць, зірнуў. Падаў быў руку, а потым раптам руку маю кінуў і адвярнуўся. «Не магу,— кажа,— я цябе бачыць цяпер. Ідзі, братка, богам прашу, ідзі!..» Апусціў ён галаву і пайшоў, а я на фатэру прыйшоў, і так у мяне заскрэбла,— проста дні два нават есці не мог. З таго самага часу нуда і прывязалася да мяне. Бы сурочыў хто.
На другі дзень спраўнік паклікаў нас: «Можаце,— кажа,— цяпер ехаць: прыйшла папера, але позна». Відаць, зноў нам яе везці давялося б, ды ўжо бог яе пашкадаваў: сам прыбраў.
...Толькі што яшчэ са мной пасля здарылася,— не канец жа яшчэ. Назад едучы, прыехалі мы на станцыю адну... Заходзім у пакой, а там на стале самавар стаіць, закуска розная, і старэнькая нейкая сядзіць, гаспадыню чаем частуе. Чысценькая старая, маленькая, ды вясёлая такая, гаваркая. Усё гаспадыні пра свае справы расказвае: «Вось,— кажа,— сабрала я пажыткі, дом, што ў спадчыну дастаўся, прадала і паехала да маёй галубкі. Вось узрадуецца! Ужо і насварыцца, і раззлуецца, ведаю, што раззлуецца,— а ўсё ж радая будзе. Пісала мне, загадала не прыязджаць. Каб нават ні ў якім разе я да яе не ехала. Ну, ды гэта ўсё нічога!»
Тут мяне быццам хто пад левы бок штурхануў. Выйшаў я на кухню. «Што за старая?» — пытаюся ў дзеўкі-служанкі. «А гэта,— кажа,— той самай паненкі, што вы той раз везлі, матуля родная». Тут мяне павяло нават. Бачыць дзеўка, як я з твару змяніўся, пытаецца: «Што, служывы, з табой?»
«Цішэй,— кажу,— чаго крычыш... паненка ж памерла».
Тут яна, дзеўка гэтая,— і дзеўка ж, трэба сказаць, гуляшчая была, з праезджымі круціла,— як плясне рукамі ды як заплача, і з хаты вон. Узяў я шапку, ды і сам выйшаў,— чуў толькі, як старая ў зале з гаспадыняй усё гаворыць, і так мне гэтай старой страшна стала, так страшна, што і выказаць немагчыма. Пайшоў я па дарозе,— пасля ўжо Іваноў мяне дагнаў з возам, я і сеў.
...Вось які выпадак!.. А спраўнік данёс, відаць, начальству, што я да ссыльных хадзіў, і палкоўнік кастрамскі таксама данёс, як я за яе заступаўся,— адно да аднаго і сабралася. Не хацеў мяне начальнік і ў унтэр-афіцэры прадстаўляць. «Які ты,— кажа,— унтэр-афіцэр,— баба ты! У карцэр бы цябе, дурня!» Толькі мне тады ўсё роўна было і нават не шкада нічога.
І ўсё я пра гэту паненку злосную забыць не мог, ды і цяпер тое ж самае: так і стаіць, бывае, перад вачыма.
1880