epub
 
падключыць
слоўнікі

Уладзімір Караленка

Марусіна заімка

І. КУТОК
ІІ. «БАДЗЯЖНЫ ШЛЮБ»
ІІІ. АРАТЫ ЦІМОХА
IV. БЕЛАЯ НОЧ
V. ВАЙНА
VI. СЦЯПАН
VII. ЗАКЛЮЧЭННЕ


 

І. КУТОК

Мы ехалі верхам па даліне Амгі. Коні ціхай «хлынню»1 беглі па каляінах якуцкай дарогі.

Гэтыя дарогі зусім не падобныя на рускія, што, раз’езджаныя калёсамі, «абрусам» сцелюцца між зялёных палос. Тут дарогі пратоптваюць толькі капыты верхавых коней. Дзве глыбокія баразны, раздзеленыя мяжой з высокай травой, ідуць усярэдзіне. Яны аднолькава глыбокія і азначаюцца выразнымі лініямі пыльнага дна. Калі едуць двое — яны плятуцца побач пад лянівую гаворку пра наслежныя здарэнні, пра касавіцу ці прыезд начальства. Трое ў рад едуць ужо нячаста, чацвёра выстрайваюцца дзвюма парамі, адна за адной. Таму некалькі пар бакавых сцяжынак намячаюцца ўсё слабей і слабей, губляючыся ледзь прыкметнымі лініямі ў буйнай траве.

Трава той год была цудоўная. Якут, які ехаў нам насустрач за паваротам, віднеўся толькі сваёй востраканечнай шапкай, прыўзнятымі рукамі каптана, і часам над зялёнай сцяной толькі ўскідвалася галава яго каня. Ён размінуўся з намі, абмяняўшыся звычайным прывітаннем, і неўзабаве зусім прапаў сярод хваляў зялёнага мора...

Сонца вісела над далёкай горнай градой. І ўлетку яно стаіць у гэтых мясцінах невысока, але свеціць сваімі касымі промнямі ледзь не цэлыя суткі, узыходзячы і заходзячы амаль у адным месцы. Зямля разаграецца павольна, але пастаянна і не паспявае значна ахаладаць за кароткую ноч з яе перадранішнім туманам, і ў поўдзень паўночнае лета дыхае гарачынёй і ззяе сваёй асаблівай прыгажосцю, ціхай і сумнай...

Далёкія горы, ахутаныя сіняй імглой, мроіліся і, здавалася, плавіліся ў знямозе. Лёгкі вецер шавяліў густыя травы, у якіх гарэлі рознакаляровыя ірысы, кашка і яшчэ нейкія незлічоныя жоўтыя і белыя галоўкі. Нашым коням варта было павярнуць галовы, каб схапіць, нават не нагінаючыся, пук сакавітай травы з узмежку,— і яны беглі далей, памахваючы заціснутымі ў губах шыкоўнымі букетамі. Дзе-нідзе раптам адкрываліся невялічкія азерцы, нібы лапікі сіняга неба, што ўпалі на зямлю і атулены цяпер смарагдавай зелянінай... І ад усёй гэтай ціхай прыгажосці рабілася яшчэ больш сумна на сэрцы. Здавалася, сама пустыня ў задуменнай млявасці свайго кароткага лета тужыць па нечым далёкім і невыразным.

Мы мінулі невялікую купку юртаў, што размясціліся на ўзгорку над возерам, і зялёны луг зноў прыняў нас у свае маўклівыя абдымкі. Горы другога берага ўжо не туманіліся, а праразаліся пашчамі камяністых яроў, якія шчацініліся востраканечнымі вяршынямі лістоўніц. Злева ўсё бліжэй падступалі ўзгоркі, раздзеленыя вузкімі лугавінкамі, і цясніны, па якіх бруіліся ціхія рэчкі амгінскага басейна. Па гэтых рэчках хадзілі «вольно, нехранимы» табуны кабыліц, што належалі якуцкім «багатырам» радовічам, якія паспелі і тут, на ўлонні амаль нечапанай прыроды, захапіць лепшыя кавалкі божай зямлі.

Часам у цяснінах глуха чуўся тупат конскіх капытоў, і табун, адзічэлы і ўпасвены на сакавітых травах, выскокваў на лугавіну, прываблены ржаннем нашых коней. Кабыліцы, натапырыўшы вушы і ахарошваючыся, выказвалі яўную цікаўнасць, але важак-жарабок, выцягнуўшы, як раззлаваны гусак, сваю даўгую шыю і ледзь не распусціўшы па траве пышную грыву,— рабіў шырокі круг ля статка, палохаючы легкадумных прыгажунь і заганяючы іх назад. Кабылы баяліся аслухацца і рабілі выгляд, што яны самі вельмі напалоханы, але зноў знікалі за рэчкай, у глыбіні цяснін,— і тады вартавы жарабок выбягаў адтуль назад і, трасучы галавой і сцелючы грыву, грозна падбягаў да нас, пільна і дапытліва цікуючы нашы намеры. Нашы коні ўздрыгвалі ад нецярплівага жадання завязаць дружалюбныя ці варожыя адносіны з падобнымі сабе, і тады нам часта даводзілася звяртацца да нагаек. Жарабок, правёўшы невядомых гасцей з паўвярсты, весела вяртаўся да свайго гарэма, а нашы коні панура апускалі галовы і лянівай хлынню беглі па багатых пустынных лугах. Рабілася яшчэ болей сумна, ціхая і маўклівая прыгажосць пустыні гняла яшчэ болей, маўчанне яе яшчэ больш насычалася нейкімі няпэўнымі, як туман, жаданнямі і вобразамі. Вока трывожна шукала чагосьці ва ўсмешлівай далі. Але насустрач трапляўся толькі лянівы дымок юрты над возерам ці якуцкая магіла — невялікі зруб накшталт хаціны з высокім крыжам,— закалыханая густым шэптам дрэў, загадкава пазірала з узгорка над вадой...

— Гляньце,— раптам сказаў мой таварыш, стрымліваючы повад разагрэтага каня.

Мы даўно ехалі па вузкай сцежцы, дзве-тры каляіны якой ледзь-ледзь узразалі зялёную цаліну багатага лугу. Недзе мы збіліся, відаць, з праезджай дарогі, але мала клапаціліся пра гэта, таму што падказкай нам лёгка маглі служыць горы таго берага. Цяпер насустрач нам вырастаў малады ярка-зялёны лясок, над вершалінамі якога ўжо знікалі мелавыя скалы. Наша сцяжынка ўраз прывяла нас на ўчастак, з двух бакоў абнесены нечым накшталт плота, які не так часта сустрэнеш у гэтых краях, і неўзабаве перад намі на зялёнай сцяне лесу засінеў дымок.

Мы аглядваліся са здзіўленнем: узаранае поле хоць і нячастая, але звычайная з’ява ў гэтых улусах, але агародаў якуты зусім яшчэ не ведаюць. Праўда, праязджаючы па наслегах2, мы дзе-нідзе сустракалі лапікі зямлі, якія былі старанна абнесены высокім плотам ці тынам і напаміналі могілкі ці старыя язычніцкія мольбішчы, адгароджаныя ад чужых вачэй. Але гэта былі толькі наслежныя агароды. Адзін з губернатараў, лагодны немец, вялікі знаўца і аматар агародніцтва, найстражэйшымі цыркулярамі прадпісаў, каб па ўсіх наслегах былі заведзены агароды. Якуты дакладна выканалі волю начальства — адвялі па лапіне зямлі і абнеслі яе моцным частаколам, пакінуўшы толькі ўваход, што замыкаўся на замок, ключ ад якога ўручаўся выбарнай асобе. Далей, аднак, справа не ішла. Губернатара даўно ўжо няма, але да гэтага часу старанна агароджаныя пустыя ўчасткі сведчаць пра яго апеку. Сляды межаў і градак даўно зніклі пад незвычайна буйнымі зараснікамі блёкату і чартапалоху, схаваных ад лугавога ветру...

Цяпер перад намі ляжаў сапраўдны, добра апрацаваны агарод. Высокія градкі ўжо зелянелі бульбоўнікам і кучаравымі мяцёлкамі морквы. Бледна-зялёная капусная расада радамі тырчала ў неглыбокіх ямках, яшчэ цёмных ад шчодрай паліўкі. Па калках завіваўся гарох, у невялікім зрубе прымітыўнага парніка ўтульна зелянелі парасткі агуркоў, якія, відаць, старанна аберагаліся ад ранішніх кароткіх, але адчувальных замаразкаў. Непадалёку хвалявалася ніўка азіміны, якая ўжо каласілася.

Але што больш за ўсё здзівіла нас — гэта невялікая хацінка, якая стаяла пасярод гэтага чароўнага кутка. Гэта была не юрта з нахільнымі сценамі і не сібірскі «свіран» з прамым зрубам і пляскатым земляным дахам, а сапраўдная маларуская хатка з саламянай страхой і старанна абмазанымі сценамі. Толькі вокнамі, часткова са слюды, часткова з асколкаў шкла, устаўленымі ва ўзорыстую берасцяную рамку, адрознівалася гэтае жытло ад якой-небудзь чарнігаўскай ці палтаўскай «хатынкі». Уражаны нечаканасцю, позірк міжвольна шукаў кола з сям’ёй бусла на страсе і высокага «жураўля» крыніцы. Але замест буслоў над палянай з пранізлівым крыкам маладога жарабяці насіліся паўночныя арлы, а ў крыніцы, відаць, не было патрэбы: у некалькіх дзесятках сажняў за хацінай ляжала невялікае азярцо, у якім адбівалася бязвоблачнае неба. На сярэдзіне яго, быццам чорныя камякі, параскіданыя нечай рукой, драмала чародка качак, бесклапотна ўткнуўшы галовы пад крылле...

Качкі былі дзікія, лес быў сібірскі, з лістоўніц, чужы і гэтай хаціне, з яе саламянай страхой, і гэтым градкам...

Мой таварыш, прыроджаны ўкраінец, прыўзняўся на страмёнах, і твар яго нават трохі пачырванеў пад загарам. Ён глядзеў вакол, але нікога і нічога не было відаць. Вецер ціха варушыў салому на страсе, ледзь чутна шапацела трава, і толькі жаласлівы крык арляняці ці каршуна рэзка парушаў цішыню. Здавалася, зараз вось-вось здрыганецца нешта і ўся гэтая ілюзія маларасійскага хутарка на далёкай поўначы расплывецца, як дымнае мроіва...

— Гэй, а хто тут у бога віруе? — крыкнуў мой спадарожнік на роднай мове, на якой, дарэчы, не гаварыў пры мне яшчэ ні разу.

Нешта зашамацела пад тынам, блізка ад нас.

— Ой, лышанька! — сказаў як быццам спалоханы жаночы голас, і хударлявы малады твар з чорнымі вачыма раптам узняўся над заплотам3. Твар быў смуглявы, галава завязана па-маларуску «кічкаю»4, вочы хуткія, жвавыя і трохі дзікаватыя, глядзелі з выразам цікаўнасці і страху. Было зразумела, што жанчына, якую знянацку заспела з’яўленне незнаёмых людзей, наўмысна прытаілася пад плотам у надзеі схавацца ад няпрошаных гасцей.

— Здаравенькі булы,— весела сказаў мой таварыш.

Незнаёмая кіўнула, і ў яе выразных вачах цікаўнасць яўна пераважыла страх. Яна прыўстала над заплотам і нахілілася, азіраючы нас хуткім бліскучым позіркам, ад галоў да капытоў нашых коней... Відаць, гэты агляд не прасвятліў ёй нічога: яе трывога не павялічылася і не рассеялася, а цікаўнасць засталася незадаволенай. Але ў яе чорных вачах усё-такі праглядвала непрыхільнасць. Відаць, смуглянка спадзявалася, што мы спытаем, як выехаць на праезджую дарогу, і рушым далей.

Але мы не спяшаліся ды і былі вельмі зацікаўлены.

— Чыя гэта хатка? — спытаў мой таварыш.

— А вам нашто? — адказала незнаёмая пытаннем і неахвотна дадала: — Ну, Сцяпанава, та мая.

«Што ж вам яшчэ трэба і чаму вы не едзеце?» — як быццам гаварыў яе непрыветны позірк.

Але Сцяпанава імя зацікавіла нас яшчэ болей. Мы ўжо не раз чулі пра гэтага пасяленца, чулі таксама, што ў яго цудоўная гаспадарка і прыгожая гаспадыня. Пра гэта расказваў, між іншым, у адзін з сваіх прыездаў у слабаду засядацель Федасееў, чалавек дабрадушны, вясёлы і даволі разбэшчаны. Ён лічыўся, між іншым, вялікім донжуанам. Аднак на гуллівы жарт паштовага наглядчыка на гэты раз ён злёгку пачырванеў, неяк заклапочана ўзняў бровы і пакруціў галавой.

— Ну, не, бацюхна, памыліліся,— сказаў ён сур’ёзна.— У іх там на возеры сапраўдная... сапраўдная... як гэта, панове, гаворыцца па-кніжнаму?..

— Ідылія? — падказаў нехта з нас.

— Ага, яна! Ды і Сцяпан гэты малайчына. Трапіў сюды за бадзяжніцтва, а відаць, вухарэз. Калі што — галавы, падлюга, не пашкадуе... І прытым лічыць сябе «ў законе»...

— Мядзведзь іх у тайзе абвянчаў, ці што? — не сунімаўся наглядчык.

— Чорт іх ведае... Па бадзяжніцтву, кажа, вянчаныя... Абрад быццам таксама нейкі...

— А вы так проста і адступіліся? — сказаў наглядчык насмешліва. Федасееў зморшчыў бровы, пачырванеў і ніякавата паціснуў плячыма.

У пустынных мясцінах удзельная вага чалавека, асабліва чалавека, які хоць чым-небудзь вылучаецца,— наогул вялікая, і імя Сцяпана «з возера» ці з «Дальняй заімкі» вымаўлялася ў слабадзе з адценнем значнасці і павагі. «Мы Сцяпана добра ведаем»,— выхваляючыся, гаварылі пасяленцы, а якуты весела ківалі галовамі: «Істэбан білем» (Сцяпана ведаем)... Зусім зразумела, што цяпер, калі мы выпадкова трапілі да гэтага чалавека, нам не хацелася ехаць, не пазнаёміўшыся з гаспадаром...

— А дзе ж сам Сцяпан? — спытаў я, азіраючыся і шукаючы прычыну застацца.

— Няма Сцяпана. У слабаду паехаў,— адказала маладая жанчына неяк паспешліва.— Не хутка і вернецца...

І яе чорныя вочы ўпіліся ў мой вярблюджы каптан з разводамі, якія носяць на капальнях. Здавалася, чалавек у такім каптане якраз і не мог разлічваць на яе прыхільнасць.

— Ну, едзьце з богам,— закончыла яна бесцырымонна.— Няма Сцяпана і няма. Дзе ж мне яго ўзяць... А вам тут заставацца няможна.

Мы з таварышам пераглянуліся, і ён ужо крануў быў каня, як раптам на возеры, на другім беразе, грымнуў стрэл. Узвіўся белы дымок, качкі, хутчэй здзіўленыя, чым напалоханыя, цяжка ўздымаліся над вадой, узмахваючы серпападобным крыллем, якое з цяжкасцю трымала грузныя целы. Арляняты заржалі дзіка і злосна; па возеры, ажыўляючы сонную паверхню, заблішчалі кругі, і трывожная мітусня на хвіліну напоўніла ўвесь гэты ціхі куток.

Але толькі на хвіліну. Кругі разышліся, вада разгладзілася, чарада качак схавалася за ляснымі вершалінамі... Толькі на самай сярэдзіне нерухома ляжалі дзве забітыя птушкі, а ад берага адчальваў невялікі плыт. Стралок таропка адпіхваўся шастом, час ад часу прыкрываючы вочы рукою і гледзячы з-пад далоні ў наш бок.

— Эге!.. Хутка ж Сцяпан вярнуўся са слабады,— засмяяўся мой таварыш. Але маладая жанчына, ніколькі не разгубіўшыся, паціснула плячыма і паглядзела на нас адкрыта варожым позіркам.

Між тым стралок, падабраўшы качак, прычаліў да берага, саскочыў з плыта і паспешліва накіраваўся да нас, пераскочыўшы цераз агароджу і пераступаючы цераз градкі. Падышоўшы на некалькі крокаў, ён аддаў жанчыне ружжо і кінуў на зямлю качак.

— Калі ласка, панове,— сказаў ён, ветліва здымаючы шапку.— Злазьце з коней.

— Ды нам тут аб’явілі, што вас дома няма,— сказаў мой спадарожнік, усміхаючыся. Сцяпан паглядзеў на жанчыну хуткім і гнеўным позіркам, але яна сустрэла гэты позірк бесклапотна і з выклікам.

— Зноў ты, Маруся, за старое... Дурніца,— груба сказаў Сцяпан.— Ну, стаў чайнік, хутчэй.. Птушку вазьмі! Калі ласка, панове! Мы добрым людзям рады...

Жанчына хуценька нагнулася, узяла птушак, а потым яшчэ раз зірнула на нас сваімі дзікімі вачыма. Відаць, нейкае адценне ў Сцяпанавых словах ці голасе прымусіла яе задумацца, і толькі мой каптан па-ранейшаму абуджаў яе сумненне. Пад канец гэтага другога агляду яна ўсё-такі ўсміхнулася, ускінула на плечы ружжо, і яе гнуткі стан замільгаў між градак. Босыя загарэлыя ногі, што віднеліся з-пад кароткай спадніцы, звыкла і спрытна ступалі па глыбокіх і вузкіх агародных межах.

— Прабачце, панове! Дзікая яна ў мяне,— сказаў Сцяпан з адценнем задаволенасці, заўважыўшы, што мы любуемся яго Марусяй.— Яна, бачыце, думала, што вы — з капальняў.

— А калі б з капальняў? Дык што ж?

— Запрашалі тут мяне... у іхнюю партыю,— адказаў ён, пазіраючы некуды ўбок.— Дайце я вашых коней прывяжу. Калі ласка, вось сюды.

І ён пайшоў наперадзе, ведучы коней за повад. Гэта быў чалавек высокага росту, з шырокімі плячыма і стройным тонкім станам. У яго былі светла-блакітныя вочы, светла-русыя валасы і амаль зусім белыя вусы, нечаканыя на загарэлым чырвоным твары. Яго можна было назваць прыгожым, калі б не гэты быццам нечым завешаны цьмяны позірк і не гэтыя занадта светлыя вусы на цёмным твары. Вусны ў яго былі поўныя, з нейкай дзіўнай складкай,— грубаватая, яна псавала даволі прыемнае агульнае ўражанне. Ва ўсёй постаці адчувалася нешта быццам надламанае, не зусім нармальнае, хоць і моцнае. Родам ён, як аказалася пасля, быў з Дона.

 

1 Хлынь — самая ціхая рысь (заўв. перакладчыка).

2 Наслег — якуцкая вёска, аул (заўв. перакладчыка).

3 Заплот — суцэльная агароджа з дошак ці бярвенняў.

4 Кічка — даўні галаўны ўбор замужняй жанчыны (заўв. перакладчыка).

ІІ. «БАДЗЯЖНЫ ШЛЮБ»

Праз паўгадзіны мы ляжалі на сакавітай траве непадалёк ад хацінкі. На зямлі патрэсквала вогнішча, і ў жалезным катле закіпала вада.

Вакол пустыня зноў зажыла сваім жыццём. Арляняты і каршуны заліваліся сваім свістам і ржаннем, звонкім і непрыемным, па галінках лістоўніц хадзіў вялы шолах, і качкі, забыўшыся ці нават не ведаючы пра нядаўнюю трывогу, зноў чорнымі камякамі ляжалі на гладкай азёрнай вадзе.

Маруся, здавалася, гатова была прымірыцца з намі. Яна заступіла на ролю гаспадыні, паставіла чайнік і села ля Сцяпана, чакаючы, пакуль закіпіць вада. Пры гэтым яна з яўнай цікаўнасцю бліскала спадылба на нас. Але мой таварыш, у сваю чаргу акінуўшы яе ўважлівым позіркам, сказаў:

— А вы, зямлячка, здаецца, з-пад Чарнігава? Ці з Палтаўшчыны?

Маладая жанчына ўся здрыганулася, як ад раптоўнага ўдару. Па твары яе прабегла рэзкая сутарга, яна з нянавісцю зірнула на неасцярожнага дапытчыка і рэзка ўскочыла. Пры гэтым яна незнарок штурханула чайнік і, не звяртаючы ўвагі на тое, што вада лілася на вуголле, знікла ў дзвярах хаты.

Сцяпан нахмурыўся і, паправіўшы чайнік, сказаў:

— Цяпер ужо не падыдзе... І чай піць не будзе... Дарэмна спыталі...

І, паварушыўшы вуголле, задуменна дадаў:

— Вось так заўсёды. Цяпер я ўжо і не пытаюся... Плача... Ці б’ецца аб зямлю... Пена з рота, як ненармальная. Так і сам не ведаю — адкуль яна...

Ён замоўк. Постаць маладой жанчыны мільганула ля хаціны і прапала на другім канцы агарода. Праз нейкі час адтуль данёсся матыў якойсьці песні. Маруся спявала сама сабе, быццам забыўшы на нашу прысутнасць. Песня то журчала, як верацяно ціхім вечарам, то раптам плакала водгалассем нейкага вострага болю... Так мне, прынамсі, здавалася ў тую хвіліну.

— Мар’я! — крыкнуў быў Сцяпан.— Ну, ідзі, чаго ты! Што ты на самай справе: не з’елі ж цябе...

Жанчына не адказала, але песня змоўкла. Усім нам стала трывожна і няўтульна.

— Эх... трохі недарэчы спыталі,— сказаў зноў Сцяпап.— Можа, абышлося б. Яна ж у мяне забаўная... Іншы раз разыдзецца, песні заспявае...

— А калі вы з ёй сустрэліся? — спытаў я, каб падтрымаць гаворку.— І калі вам не непрыемна, раскажыце, як гэта вы вянчаліся бадзяжным шлюбам?

— Значыць, чулі? — спытаў Сцяпан, страпянуўшыся.— Не, што ж... У мяне гэтага няма... Хаця што! Тут край такі: нікому ніякай справы! Я нават лісты з дому атрымліваў...

На яго твары з’явіліся прыкметы ажыўлення. Відаць, успаміны, на якія навяло яго маё пытанне, не былі яму непрыемныя. Ён толькі азірнуўся ў Марусін бок і сказаў, трохі панізіўшы голас:

— Калі вам расказаць, напрыклад, усю гісторыю, як мы з ёй сышліся, то гэта вельмі цікава... А справа, калі гаварыць па парадку, пачынаецца з катаргі. Значыць, ранняй вясной выбеглі мы з таварышам з N-скіх руднікоў. Снег толькі прайшоў... Рэчкі яшчэ шумелі. Ну, спачатку хаваліся паблізу, у тайзе, як звяры. У голадзе, у холадзе. Гаравалі. Потым выбіліся-такі на дарогу, да Чыты падыходзіць пачалі, месяцы праз паўтара ўжо. Дождж, памятаю, ішоў усю ноч... А перастане дождж — туман... Так на гарах і вісіць. Ну, справа для бадзягі прывычная. Ідзём, пацепваемся. Дождж, маўляў, вымачыць, вецер высушыць. Напляваць! Трэці тут яшчэ да нас прыкамандзіраваўся, бадзяга таксама... Іванам назваўся. Толькі вёрст гэтак, можа, за дзесяць ад горада, раптам з туману двое на нас: «Стой, што за людзі?» Потым паглядзелі і кажуць: «Не, не тыя. Таксама варнакі, але нам на гэты раз непатрэбныя. Чорт з вамі». І пабеглі далей. Апамяталіся мы, перахрысціліся... «А гэта ж, браткі,— гаворыць нам таварыш,— трывога! З замка хто-небудзь уцёк. Трэба нам з дарогі падацца ўбок».— «Давайце,— я кажу,— лепш пойдзем за імі. Гэтыя не зачапілі, а на другіх напорамся, хай бог беражэ...» Ну, і пайшлі мы ў той самы бок, куды гэтыя двое пабеглі...

А гэтай ноччу сапраўды Маруся яшчэ з адной сяброўкай — з астрога ўцяклі. Рэдкасць гэта, вядома, што жанчыны ўцякаюць, але тут, праўда, дапамога ім была... У Чыту прыйшлі яны ў партыі. Самі ведаеце, як жанчыне ў нашым быце...

— Ага, подласць вялікая! — панура сказаў мой таварыш.

— Катарга верхаводзіць,— растлумачыў Сцяпан.— Прадаюць баб, як скаціну, у карты на майдане прайграюць, з пасцелі ў пасцель здаюць. Ну, а яна да ўсяго — адчайная, непакорлівая. І цяпер след ёсць: ножыкам адзін парнуў. Як там ужо было, бог яе ведае, толькі злюбілася з адным... Той зух быў таксама, у крыўду ўжо не даваў. Разам і ў Забайкалле прыйшлі. Яму на пасяленне, ёй — на катаргу, толькі ён так вырашыў, што ім не разлучацца. Ну, яны дзве — з сяброўкай — у лазарэт зляглі, быццам хворыя, а ён білет узяў і ўжо ля турмы шастае... Згаварыліся. А лазарэт, з выпадку перабудовы, быў за агароджай... У Дашы таксама сябар быў, на выседцы, і таксама з ёй уцякаць надумаўся. Вось аднойчы гэтая Даша і кажа наглядчыку: «Прынясі гарнец віна».— «Рады,— кажа,— прынесці, ды без старшага нельга». А старшы... сказаць вам...

Ён запнуўся, злёгку пачырванеў, кінуў позірк у той бок, дзе мільгала над градкамі Марусіна постаць... Яна палола, і да нас зноў далятала журчанне яе ціхай песні. Сцяпан нейкі час маўчаў, напароўшыся ў апавяданні на нечаканую перашкоду. Мы не адважваліся падганяць яго.

— Ну! — сказаў ён нарэшце, матнуўшы галавой.— Што ўжо тут казаць, самі разумееце: катарга — не свой брат. Дык ужо... што было, чаго не было... толькі ў той вечар пайшоў у іх у камеры дым каромыслам: абкруцілі, зачаравалі, дашчэнту ўпаілі і старшага, і наглядчыка, і фершала. Старшы, казалі, дык і не ачухаўся... Самі ведаеце, што баба з нашым братам можа зрабіць... А тут пра галовы быў клопат... Прытым — зелля соннага ў віно падсыпалі...

Ён спыніўся і потым працягваў ужо вальней:

— А на дварэ дождж... Так і лупіць, сячэ, ручаі пабеглі. Мы гэта надвор’е праклінаем у полі, а ім яно якраз падыходзіць. Цёмна. Дождж па даху барабаніць, вартавы ў будку схаваўся ды, відаць, і задрамаў. Вокны без кратаў. Выкінулі яны на двор свае хатулі, паглядзелі: ніхто не ўбачыў. Палезлі і самі... Ішлі ўсю ноч. На золку выйшлі да ракі, куды ім было сказана, глядзяць, а там — нікога!

Сябры, значыць, далі маху! Сышліся пад вечар у прытончыку, ды, можа, успомнілі, што цяпер у лазарэце робіцца. Ну, з гора і кульнулі. Вядома, слабасць. Там яшчэ пляшачку... Ап’янелі ды так, падумайце, і праспалі ноч!.. На світанні прахапіліся: у горадзе ўжо трывога, выйсці нельга!

Так жанчыны і згубіліся. Гэтым чакаць нельга, тым нельга выйсці. Перайшлі яны раку, пайшлі тайгой на літасць божую. А мы таксама далей ад граху — сышлі з дарогі, ідзём ляснымі сцежкамі. Пачалі зноў на дарогу выбірацца, толькі трэці таварыш адстаў: леташнія ягады ўсё шукаў пад кустамі. Даганяе ён нас і кажа: «Паслухайце, браткі, што я скажу вам: тут вось дзве жанчыны ў тайзе сядзяць і плачуць».— «Што ты, бог з табой, якія тут жанчыны?» — «Не ведаю,— кажа,— толькі спадніцы на іх шэрыя, арыштанцкія». Здзівіліся мы, а тут глядзім: выйшлі яны на сцежку і спыніліся. Спалохаліся, вядома. Ну, але ўсё-такі мы пайшлі, яны за намі. І падысці баяцца, і адстаць страшна!..

Мы ідзём, смяёмся сабе. Выбіліся на прасёлак. Дождж перасціх, ад нас на сонейку пара валіць. Сустрэлі сібірака, піпкі закурылі, потым злезлі ў яр і селі. Яны падышлі, спыняцца ім ужо няёмка, ідуць міма, апусціўшы вочы.

— Добры дзень,— кажам,— прыгажуні.

— Добры дзень.

— Хто вы такія будзеце?

— Пасёлкі1... Ідзём у такую і такую воласць.

І сапраўды называюць воласць, якая наперадзе. Навучаныя. Ну, аднак, я пытаюся далей: «Дзе ж вы судзіліся?» — «У Ірбіце».— «А за што?!» — «За бадзянне. Ад мужыкоў збеглі».— «Ну, ужо гэта,— кажу,— даруйце, няправільна. Калі б вы ў Ірбіце судзіліся за бадзянне, то трэба вам не на высяленне, а на катаргу. У Камышлове — іншая справа». Слова за слова, збіліся яны, заплакалі. «Не крыўдзіце вы,— кажуць,— нас, паны!» — «Мы крыўдзіць ніколі не згодныя. Самі пакрыўджаныя, але толькі мы разумеем, што трывога была з-за вас. Як жа цяпер: хочаце з намі ісці?» — «Нам,— кажуць,— з вамі разам ніяк нельга... Ідзіце вы наперад, мы ўжо як-небудзь, калі не хочаце нас крыўдзіць, за вамі. Таму што мы не якія-небудзь, і могуць нас нашы сябры дагнаць...»

Пайшлі мы. Ідзём наперадзе ўтрох, я і кажу: «Вось што, панове. Калі здарыцца нам гэтых жанчын узяць сабе — што рабіць: іх дзве, нас трое». Вось Іван, які пазней далучыўся, і кажа: «Бярыце сабе, хлопцы, мне не трэба. Мне і аднаму цяжка, і гады не тыя. Не цікаўлюся я. Яны разам ішлі, вы таксама разам, от і добра. А я, можа, адстану хутка». Справядлівы быў бадзяга, нічога не скажаш. «Ну гэта,— кажам,— правільна. Без сваркі. Цяпер нам дваім разбірацца».— «Ты,— кажу,— таварыш, як хочаш?» — «Ты пра што?» — «Якую ўзяў бы?» — «А ты?» — «Пра мяне гаворка наперадзе. Гавары сам».— «Ну, я,— кажа,— тую, што вышэйшая». Вось дык асечка. Мне, прызнацца, Мар’я адразу ў вочы кінулася...

Пайшлі. Яны за намі. Вядома, справа жаночая. Нам і пра іх клапаціцца трэба. Запас скончыўся. У вёскі, па заімкі заходзім, пад вокнамі міласціну просім, кандакі2 зацягваем. Здабываем і на сябе, і на іх. Чай пачнём варыць — разам сыдземся. Начаваць — яны ўжо дзе-небудзь схаваюцца... Ішлі такім чынам тыдзень. Пачалі да Сяленгі падыходзіць. Перавалілі ў адным месцы цераз гару. Бачым: на беразе людзі сядзяць, дым у іх; відаць, што бадзягі, плыт вяжуць, чалавек шэсць. Вось Іван падазваў жанчын і кажа: «Неразумна вы гэтак робіце: сябры вашы, можа, папаліся, можа, запілі, след згубілі. Цяпер, калі ў арцель нічые ўвойдзеце, можа грэх выйсці з-за вас. Хочаце з гэтымі людзьмі далей ісці — гаварыце». Яны, вядома, бачаць, што гэта праўда. Са старымі сябрамі справа рассохлася... Прытым абцерліся мы. Калі пажартуем, калі пасмяёмся. Бачаць, што мы з імі па-добраму, не п’яніцы, не буяны. Кажуць: згодныя.

Так мы да гэтай арцелі і прысталі. Тыя нам радыя: рака бурная, плысці цяжка.

— А наконт жанчын як жа? — спытаў мой таварыш.

— Што жанчыны? — адказаў Сцяпан.— Прыйшлі мы да іх ужо не чужыя... Прытым жа арцель.

— Ну, у турмах таксама арцелі,— сказаў той скептычна.— Ведаем мы арцелі вашы!

— Ведаеце, ды, відаць, не ўсё,— трохі пакрыўдзіўся Сцяпан.— Вядома, у тайзе, з вока на вока... Тут іншы падлюга з-за бродняў3 таварыша не пашкадуе. Ну, а што датычыць арцелі, ды калі ёсць старыя... Вы вось паслухайце далей. Тут, можна сказаць, справа ў нас яшчэ мудрэйшая выйшла, немаведама як і расхлёбваць давялося б... А абышлося ўсё добра.

— Зварганілі мы немаленькі плыт, — апавядальнік зноў павярнуўся да мяне,— паплылі ўніз на рацэ. А рака дзікая, імклівая. Берагі — камень, ды лес, ды парогі. Плывём на волю божую дзень, і другі, і трэці. Ага, на трэці дзень пад вечар прычалілі да берага, самі ў лагчыне агонь расклалі, бабы нашы ў ягады пайшлі. Бачым, зверху плыве нешта. Спачатку быццам бярвенца падалося, потым бліжэй ды бліжэй несамавіты плыт. На плыце двое, вёсламі махаюць, ляціць плыт, як птушка, і проста да нас.

— Добры дзень,— кажуць.

— Добры дзень.

— Можна да вашага агню прысесці?

— Сядайце, калі вы добрыя людзі.

— Мы,— кажуць,— вашага поля ягады. Гонімся за вамі колькі, ледзьве дагналі.

— Што ж вам трэба? Мы вас не ведаем.

— Можа, хто і пазнае... Ці ўсе вы тут сабраліся?

— Не ўсе: дзве жанчыны ў ягады пайшлі.

— Ну, пачакаем. Прыйдуць яны — мы сваё скажам.

Пасядзелі, пагаварылі пра рознае. Пра справу ні слова.

А тут глядзім: ідуць і нашы жанчыны з лесу. Толькі пачалі да берага падыходзіць, гляджу я: стала мая Мар’я як укопаная. Твар бялейшы за кашулю. Дар’я паглядзела, толькі рукамі ўспляснула.

— Ну, вось,— кажуць госці,— спытайце цяпер у гэтых жанчын,— ці ведаюць яны нас? Можа, адракуцца.

Прызнацца, абарвалася ў мяне сэрца: калі, думаю, зараз аддаць мне яе другому, лепей не жыць...

Дар’я смялейшая — выйшла наперад і кажа:

— Не адракаюся. Вы з намі ў партыі ішлі, з турмы вызвалялі. Нашто згубілі?

— Мы згубілі, іншыя знайшлі. Чыя знаходка? — гаворыць адзін, вышэйшы.— Вас тут сямёра, нас двое... Якая будзе ваша праўда? Паглядзім мы, а адступацца не згодныя.

Я кажу: «Мы, браткі, таксама не адступімся. Хай будзе што будзе». Ну, старыя нас развялі і кажуць: «Вось што. Вы, хлопцы, да нас нядаўна далучыліся, а тых і зусім не ведаем. Але ў нас арцель, і трэба рашаць сумленна. Ці згодныя? А не згодныя — арцель адступіцца. Разбірайцеся, як ведаеце...»

Мы, няма чаго рабіць, згадзіліся, тыя таксама. Пачалі старыя меркаваць. Іван з імі. Тыя кажуць: «Мы з імі ў партыі былі. На майдане купілі, грошы аддалі, з турмы вызвалялі». Мы зноў сваё. «Праўда, панове, так. А навошта вы іх згубілі? Мы з імі, можа, тысячу вёрст прайшлі не на казённых харчах, як вы. Па паўсутак пад вокнамі клянчылі. Сябе не шкадавалі. Два разы ледзь у астрог не трапілі, а ўжо ім без нас пэўна што катаргі не мінуць».

Старыя паслухалі нас, потым пагаманілі між сабой і кажуць:

— Ці ўсе вы, хлопцы, з гэтымі жанчынамі на пасяленні жыць згаджаецеся, ці дарогай ісці, а потым кінуць?

Мы, вядома, гаворым: згодны жыць.

— Ну, дык мы, маўляў, вось як памеркавалі. Майдан цяпер успамінаць не трэба. Гэта справа турэмная, на волі гэты закон не дзейнічае. З турмы вы іх вызвалялі, а потым зноў след згубілі па сваёй слабасці. Зноў гэта ні да чога. Ні на які бок не цягне. Спытаем цяпер у саміх жанчын.

— Здагадаліся ўсё-ткі! — усміхнуўся мой таварыш.

— Гэта, вядома... правільна,— сказаў Сцяпан.

Ну, паклікалі жанчын. Даша заплакала.

— Калі ж бы вы,— кажа,— след не згубілі. Мы колькі часу ішлі з імі, яны нас не крыўдзілі....

А Мар’я выйшла наперад і пакланілася ў пояс.

— Ты мне,— кажа,— у турме за мужа быў. Купіў ты мяне, ды гэта ўсё роўна. Калі б іншаму я дасталася, рукі б на сябе налажыла. Значыць, па ахвоце да цябе пайшла... За каханне тваё, за павагу ў ногі табе кланяюся... Ну, а цяпер,— кажа,— паслухай, што я табе скажу: калі я ўжо з турмы выйшла, то болей па руках хадзіць не буду... Прапіў ты мяне ў тую ноч, як мы ў кустах вас чакалі, і другі раз прап’еш. Калі б старыя вырашылі табе аддаць, толькі б мяне і бачылі...

Той толькі вочы апусціў, слова не сказаў. Бачаць, што справа іх не выгарала. Адзін і кажа: «Я цяпер у сваю воласць пайду», а другі: «Мне ісці няма куды. Адна дарога — бадзяжная. Ну, толькі нам цяпер разам ісці нядобра. Бывайце, панове». Узялі кацялкі, усю сваю амуніцыю, пайшлі назад. Адышлі ўверх па рацэ вёрст з пяць, свой агонь расклалі.

Доўга я ноччу не спаў, на іх агеньчык глядзеў. Цёмнай ноччу агонь здаецца блізенька. Думаю: на сэрцы ў яго нядобра. Калі чалавек адчайны, то, можа, агонь у яго гарыць, а ён берагам крадзецца... Ну, аднак, нічога. Раніцай — яшчэ гор з-за туману не відаць — мы ўжо плыт свой спусцілі...

Ён змоўк.

— Ну, а як жа вы сюды разам трапілі?

— Гэта ўжо проста. Зімавалі ў сібірака ў работніках. На другую вясну зноў пайшлі. Давёў я яе да Пермскай губерні. У Камышлова арыштаваліся, назваліся на адно імя... За бадзянне судзяць у катаргу, а паколькі месцы перапоўнены — у Якуцкую вобласць. У партыі ўжо разам ішлі — усё роўна муж і жонка...

 

1 Пасёлкі — ссыльныя жанчыны (заўв. перакладчыка).

2 Кандакі — песня ў імя багародзіцы (заўв. перакладчыка).

3 Бродні — сібірскі абутак з высокімі халявамі, якія падвязваюцца пад шчыкалаткамі і пад каленьмі.

ІІІ. АРАТЫ ЦІМОХА

Доўгі летні дзень усё яшчэ гарэў сваім спакойным святлом, толькі ў паветры адчувалася наступленне прахалоды. Гарачыня разам з бляскам і яркасцю фарбаў спадала непрыкметна.

Сцяпан прапанаваў паляванне на гусей. Мой таварыш згадзіўся. Я адмовіўся і пайшоў ад няма чаго рабіць прайсціся па лесе. У лесе было ціха і спакойна, стаяў шэры паўзмрок ствалоў, і толькі ўверсе яшчэ гулялі промні, свяцілася неба і хадзіў лёгкі шолах. Я прысеў пад лістоўніцай, каб закурыць папяросу, і, пакуль нада мной, адганяючы буйных лясных камароў, ціха віўся дымок, мяне зусім непрыкметна ахапіла тая раптоўная і туманная дрымота, якая бывае вынікам стомленасці на свежым паветры.

Мяне разбудзілі нечыя хуткія крокі. Між ствалоў мільгала постаць Мар’і; у руках у яе была хусцінка з загорнутым у ёй гаршком і хлебам. Відаць, яна несла некаму вячэру.

Каму? Значыць, насельніцтва гэтага кутка не абмяжоўваецца Сцяпанам і Марусяй... Ёсць нехта трэці. І на самай справе, цяжка было ўявіць, што ўвесь гэты куточак апрацаваны рукамі толькі двух чалавек. Для гэтага трэба было шмат упартай працы і нават творчасці. Я ўспомніў, якімі пустымі і абыякавымі вачыма Сцяпан глядзеў на свае ўладанні... Наўрад ці ён адыгрываў у гэтай творчасці галоўную ролю. На ўсім тут ляжала Марусіна пячаць, пячаць яе асобы і яе радзімы. Але ўсё-такі гэтага было недастаткова. Патрэбна была яшчэ чыясьці ўпартая сіла, чыесьці дужыя рукі...

Постаць жанчыны знікла між ствалоў. Я выкурыў яшчэ папяросу і пайшоў у тым жа напрамку, зацікавіўшыся гэтым невядомым трэцім насельнікам хутара.

Неўзабаве перада мной мільганула лясная высечка. Ворыва густа чарнела тлустымі барознамі, і трава астраўкамі зелянела толькі ля вялікіх, яшчэ не выкарчаваных пнёў. За вялікім кустом, непадалёк ад мяне, тлела вогнішча, на якім стаяў чайнік. Маруся сядзела напаўпавароту да мяне. У гэтую хвіліну яна распусціла на галаве хустку і папраўляла пад ёй валасы. Скончыўшы, яна пачала есці. З ёй быў яшчэ хтосьці, але за кустом мне яго не было відаць.

Адзін мой знаёмы, які лічыў, што ведае жанчын, зрабіў жартаўлівую заўвагу, што каханне сялянкі лёгка распазнаць па тым, з кім яна ахвотней есць. Гэтая заўвага раптам мільганула ў мяне ў галаве, калі я ўбачыў спакойны Марусін твар. З намі яна была дзікая і непрыступная; цяпер у яе позе, ва ўсіх яе рухах праглядала інтымнасць і поўная свабода.

Маё становішча міжвольнага сышчыка здалося мне не зусім зручным, і таму, адступіўшы некалькі крокаў па мяккім імху, я выйшаў на палянку ў такім месцы, дзе мяне адразу маглі заўважыць.

Мае падазрэнні рассеяліся адразу ж, як толькі, наблізіўшыся, я разгледзеў Марусінага субяседніка.

Гэта быў чалавек, якому, нават пры вялікай фантазіі, цяжка было навязаць ролю саперніка ўдалога Сцяпана. У той час як на апошнім усё было чыстае і можа нават франтаватае,— работнік увесь аброс гразёю: пыл на твары і шыі размяк ад поту, рукаво бруднай кашулі было разадранае, пацёртая і завэдзганая аблавушка з аленевай скуры бесклапотна сядзела на яго галаве з пыльнымі валасамі, якія былі падрэзаны на лбе і спадалі на плечы, што надавала яму нейкі архаічны выгляд. Такімі малююць старажытных славян. Узрост яго вызначыць было б цяжка: сорак, сорак пяць, пяцьдзесят, а магчыма, і значна менш: гэта быў адзін з тых каржакаватых людзей, нібы пакрытых карою, праз якую не праб’ецца ні бляск маладосці, ні цьмяная старасць. Вочы выцвілі, вылінялі ад сонца і непагадзі, яны слаба выдзяляліся на шэрым твары, і толькі прыгледзеўшыся, можна было заўважыць у іх іскру дабрачай хітрынкі.

Дрэнныя якуцкія тарбазкі1 ён здзеў на час адпачынку, і велізарныя ступакі яго неяк няскладна тырчалі з-пад сініх дабавых2 штаноў.

— Хлеб-соль! — сказаў я і пакланіўся.

Ён глядзеў на мяне некалькі секунд, не адказваючы, і потым сказаў:

— Калі ласка, просім хлеб з намі есці...

— Можна прысесці?

— Сядай, месца не праседзіш.

Маруся не звярнула на мяне ніякай увагі. Незнаёмы зачэрпнуў некалькі разоў лыжкай з гаршка і, разгледзеўшы мяне з дзелавой цікаўнасцю, спытаў:

— З якіх месц будзеце? Расейскія?

Я назваў сваю губерню.

— Гэта што ж — пад Кіевам?

— Ага.

— За светам,— прамовіў ён і, адклаўшы лыжку, перахрысціўся.— Дзякуй, гаспадыня.

— А вы адкуль?

— Мы? Мы калуцкія.

— А тут даўно?

— Тут... Ды ўжо, як табе сказаць, гадоў дзесяткі паўтара будзе.

— Даўно! — вырвалася ў мяне міжволі.

— А мне дык быццам і нядаўна. Пажывеш сам гадоў з пятак, а там і не заўважыш... Абвяшчалі, скажам, маніфесты. Мне хоць зараз ідзі куды хочаш, хоць у Іркуцкую... Ды куды пойдзеш? Далёка!

Мне зноў успомніўся Сцяпан, які ўцёк з катаргі, прайшоў з Марусяй усю Сібір, і я з міжвольным страхам паглядзеў на гэтага чалавека, які напамінаў абымшэлы пень, выкінуты хваляй па непрыветную водмель.

Ён дастаў з кішэні капшук і піпку, потым узяў з папялішча гарачы вугаль, які, здавалася, зусім не пёк яму руку...

— Куды пойдзеш? — сказаў ён, выпускаючы дым з рота, і мне стала яшчэ страшней ад безнадзейнасці, якая згубіла нават сваю горыч.— Не, брат, трапіў сюды, тут і костачкі складзеш...

Ён паглядзеў на мяне з-за клубоў дыму, і нейкая думка залягла дзесьці ў невядомай глыбіні яго шэрых вачэй.

— Гэтакі ж вось Ермалаеў быў, калі мы з ім у далёкім улусе сустрэліся. Малады... Я, кажа, тут не зажывуся... Не зажыўся: цяпер ужо барада сівая...

І ён зноў паглядзеў на мяне.

— Вы гэта пра якога Ермалаева гаворыце? Пра Пятра Іванавіча? — спытаў я.

— Ну, ну, знаёмыя, відаць?

— Сустракаліся.

Ён абапёрся спіной на пень і прыняў позу чалавека, які цешыўся з адпачынку.

— Так... жылі мы з ім,— сказаў ён, успамінаючы нешта.— Душэўны чалавек. Ну! Дзівак... А не гаварыў ён пра мяне?

— Не, не гаварыў...

— Пра Цімоху?.. Як мы з ім ва улусе зямлю пачалі араць?

— Не, не гаварыў. А вы раскажыце самі.

— Расказаць табе?.. Бадай, яшчэ не паверыш...

— Раскажы,— раптам ціха і сарамліва папрасіла Маруся...

— Любіць,— сказаў Цімафей, усміхнуўшыся ў Марусін бок.— Усё адно — казку ёй расказвай...

Ён зацягнуўся махоркай, паглядзеў угору, дзе ціха гайдаліся вяршыні лістоўніц і плылі белыя аблокі, і сказаў:

— Так... і праўда, што казка. Мо ў нашай вёсцы таксама не павераць, якія народы ёсць у белага цара. Значыць... прыгналі мяне ў наслег, у самы далёкі па акрузе. А Пётра Іваныч там ужо. Сядзіць... у юртачцы маленькай ды кніжку чытае.

У вачах апавядальніка мільгануў ледзь прыкметны кплівы агеньчык.

— Ну, я, вядома, рускаму чалавеку рады: «Добры дзень, кажу, ваша благароддзе». Потым бачу: аблічча панскае. «Якое, кажа, я благароддзе. Такі ж, кажа, жыган, як і вы».— Ну гэта, кажу, дзякую на добрым слове. А як вас велічаць? — «Пётра, кажа, Іваныч. А вас?» — А я, кажу, Цімафей, проста сказаць, Цімоха, справа мая мужыцкая.— «Не, кажа, нядобра гэтак...» Дзівак!.. Так і пайшло ў нас: я яму — Пётра Іванавіч... А ён мне: Цімафей Авяр’янавіч!.. А генералаў сын... Ну, добра. Напаіў мяне чаем, потым сеў на ароне3, глядзіць на мяне. Я на яго гляджу... «Што ж, кажа, цяпер мы з табой, Цімафей Авяр’янавіч, рабіць будзем?» — Не ведаю, кажу, Пётра Іванавіч. Каб конь, ды саха, ды насенне,— зямлю б аралі, што ж яшчэ! Ды, бач, няма нічога. Калом яе не ўскалупаеш, пяском не засееш.— «Гэта яшчэ, кажа, нічога. Пра каня і гаворкі няма, саху, пэўна, таксама — хоць далёка — дастанем. Ды я зроду не араў».— Гэта, кажу, нічога. Ты не ўмееш, я ўмею. Уродзіць бог, абодва сытыя будзем. Зямлі, бач, багата, зямля, я паглядзеў, добрая.

У гэты час здалёк данёсся гук выстралу.

— Пастрэльвае твой... гаспадар,— сказаў Цімоха з гумарам, звярнуўшыся да Марусі. Мне падалося, што па твары маладой жанчыны прайшоў нейкі цень.

— Ну,— працягваў Цімафей,— купіў ён каня, за сашніком ды за лемяхам за дзвесце вёрст злётаў. Зрабіў я саху, выбралі месца пад лесам. Тут лес добры, салодкі... Ля сасны, брат, адразу табе скажу, ніколі не ары, таму — сасновая іголка едкая. А лісцвень шмат саладзейшы... Паехаў мой Пётра Іваныч па насенне да скапцоў, а тут якраз і шарахні дожджык ды ц-ё-ёплы. Снег умомант з’ела, пайшла з зямлі трава. Так і лезе, быццам на дражджах. Ну, думаю: калі так, то, відаць, чакаць няма чаго. Памаліўся ды на досвітку выехаў з сошкай... Налей ты мне, гаспадыня, яшчэ кубачак.

Мар’я наліла ў кубак густога духмянага чаю, падала Цімафею і адразу ж утаропілася ў яго сваімі дзіўнымі чорнымі вачыма. Цімафей выліў чай на сподачак і паставіў на траву, побач з сабой.

— Папацеў я гэты дзень парадкам,— працягваў ён,— зямліца зроду не араная, конь якуцкі дзікі, не надта на ім наарэш: ледзь зазяваўся, ён ужо наровіць матануць у лес, ды і з сахой. Вядома: якія гаспадары, такая і жывёла. Ну, аднак, абламаў я яго: рукі лейцамі ледзь з плячэй не выцягнуў, а ўсё-такі да вечара з чвэрць дзесяціны ўспароў. Паглядзеў на ворыва,— сэрца ў грудзях зарадавалася: значыць, пасобіў бог у пустыні пашаньку ўзараць. Ляжыць палоска на ўзлобку — аксаміт... Аднак пара прыйшла і канчаць. Справа суботняя: у нашай вёсцы, напэўна, ужо і вячэрню звоняць. І вось што, братка ты мой, цуд, дый годзе: толькі я гэта падумаў, чую — і праўда звоняць. Раз, другі, трэці... гэтак вось з-за лесу даносіць,— звон, каб я здаровы быў. Зняў я шапку, лоб перахрысціць, ды раптам і ўспомніў: сіла святая з намі. Ды тут жа і царквы вёрст, лічы, на пяцьсот, няма!..

З Марусіных грудзей вылецеў доўгі ўздых.

— Ну, кончыў усё-такі, прыехаў дамоў. А жытло наша, табе сказаць — юртачка, недалёка была за пералескам, з вярсту не болей ад ворыва. Пад’язджаю,— а ля маёй юрты два высокія якуты сядзяць. Коней да дрэва прывязалі, самі на бервяне гутараць, чакаюць. Раней таксама тут усё круціліся. Я, значыць, ару, а яны, вушастыя, вакол рыскаюць ды глядзяць. Ну, мне быццам і нічога: не на разбой выехаў, на ворыва. Глядзі, каму ахвота. Пад’ехаў, усё як трэба, вітаюцца, я таксама. Клічуць на муняк (сход) да таёншы. Сказаць вам па парадку, дык была ў нашым улусе за начальніка баба, па-іхняму таёнша, удава радовіча багатыра. Ну, язва! Усё, значыць, што мы ні робім, ёй вядома. Я баразну закончыў, другую вяду, а ёй ужо ўсё расказалі. І, значыць, кліча мяне да сябе. Добра, мне што: кліча, трэба ісці. Раніцой, свята ж, кашулю чыстую надзеў, іду да яе, таму што ўсё-такі, як бы там ні было, начальніца лічыцца. Прыходжу. Вакол юрты коней прывязана багата. Сама на дварэ сядзіць... Пакланіўся я, стаў убаку: што, маўляў, будзе. Забалбаталі яны па-свойму, нічога, няхай на іх ліха, не зразумееш. Потым гукае мяне бліжэй.

— Ты,— кажа,— нюча (рускі), што гэта рабіць задумаў?

— Ну, маўляў, вядома што: зямлю ару. Значыць, я ёй кажу па-свойму, па-руску, а стары якут перакладае.

— Не мажы,— кажа,— ты гэтага рабіць. Мы,— кажа,— хоць пра гэта чулі, але, аднак, у нашых краях не дазволім.

— Як жа,— я кажу,— не дазволіце? Калі нам зямля адведзена, то, значыць, я ёй гаспадар, глядзець мне на яе, ці што?

— Зямлю,— кажа,— мы табе адвялі для божай справы: касі, што бог сам на ёй уродзіць, а псаваць не мажы.

Вось і падумайце, якое іхняе разуменне! Ну, аднак, бачу, стаяць вакол радовічы, чакаюць, што іхняй бабе руські чалавек можа ад сябе адказваць.

— Гэта,— я кажу,— вы вельмі няправільна тлумачыце, таму што бог наказаў працаваць.

— Працуй,— кажа.— Мы таксама,— кажа,— без працы не жывём. Калі ўжо так, то згодны мы табе даць карову і другую з бычком, значыць, для разводу. Касі сена, кармі жывёлу, спажывай малако і ялавічыну. Толькі граху,— кажа,— у нас гэтага не заводзь.

— Які грэх? — кажу.

— Як жа,— кажа,— не грэх? Бог,— кажа,— наканаваў так, што на табе, напрыклад, зверху скура, а пад ёю кроў. Так?

— Так, маўляў, гэта правільна.

— Калі табе скуру зняць ды ў нутро пакласці, а вантробы, напрыклад, вывярнуць наверх, ты што скажаш?

— Гэтага,— кажу,— вы нада мной, руськім чалавекам, не можаце ніяк...

— А ты,— кажа,— што над зямлёю робіш? Вы,— кажа,— руськія людзі, хітрыя — бога не баіцёся... бог, значыць, зрабіў так, што трава расце наверсе, чорная зямля ўнізе і карэнні ў зямлі. А вы,— кажа,— божую справу навыварат зрабілі: карэнне ўгору, траву закопваеце. Зямля схварэе, травы радзіць нам не будзе, як жыць тады? — Вось бачыш ты, куды павярнула! Гавары ты з імі, з паганцамі. Калі б я грамату ведаў... Пасля ўжо мне свяшчэннік сказаў: «Ты б, кажа, ім ад пісання: у поце твару свайго здабывай хлеб. А адкуль хлебу быць, калі зямлю не араць». Бач: на ўсё слова ёсць, ды не заўсёды яго ўспомніш... Так вось і я, на той выпадак нічога не мог насуперак сказаць, збіла мяне ведзьма словамі. «Мне, кажу, з вамі і гаварыць не трэба: таму вы не тыя словы выказваеце... У вас свой клімат, значыць, якуцкі, у мяне клімат руські. Я ад свайго клімату не адстану, і Пётра Іванавіч таксама». Прызнацца, трохі зазлаваў я ў той час, бо прыкра. Сэрца загарэлася, галоўнае, што адказаць не магу. Патузаў сяго-таго як след, дарма што багата іх было. «Вось, кажу, падлюгі вы, погань лясная! Колькі вас ні ёсць, выходзь!» Вядома, народ не хлебны: малако, ды мяса, ды рыба тухлая. А ў нас з Пётрам Іванавічам хлеб усё-такі не пераводзіўся. Хлебнаму чалавеку — дзесяць на адну руку...

— Ну, і што ж?

— Ну, параскідаў, пайшоў. Думаю — жыццё палажу, а ад свайго, значыць, клімату не адступлюся. Толькі б Пётра Іваныч хутчэй вярнуўся. Прыйшоў дамоў, каня напаіў-накарміў, богу на сонейка памаліўся, спаць лёг раней, сякеру ля сябе на ўсякі выпадак паклаў... Ну, праўду скажу: ноч амаль усю не спаў: толькі задрамаў,— падасца што-небудзь... быццам крадзецца нехта... Адзін жа — вакол лес дрымучы... прытым яшчэ, як усё-такі акрывавіў я аднаго, другога, дык як бы, думаю, з гэтага выпадку граху не зрабілі... Канцы таксама схаваць нядоўга. Прыедзе мой Пётра Іваныч, дзе, маўляў, Цімафей свет Авяр’янавіч мой... А Цімохі — агу! — і след прастыў.

Ён спыніўся, каб адпіць чаю. Відаць было, што ўласнае апавяданне разварушыла Цімоху. Вочы яго загарэліся, твар стаў больш далікатны і разумны... У кожнага з нас ёсць свой слаўны перыяд у жыцці, і цяпер Цімафей разгортваў перад намі сваю гераічную паэму.

Мой позірк выпадкова ўпаў на Марусю. Яна як быццам застыла ўся ў хваляванні і чаканні.

— Ледзь сонейка дачакаўся,— працягваў Цімафей.— Ну, абаднела, выкацілася сонейка, устаў я, памаліўся, каня напаіў у возеры, запрог. Выязджаю з-за лесу, да палоскі сваёй... Што гэта за дзіва: ворыва майго, браткі, як не бывала.

З Марусіных грудзей вырваўся працяжны ўздых, амаль стогн... Яе твар выказваў незвычайнае, амаль пакутніцкае спачуванне, і мне міжволі ўспомнілася... Дэздэмона, якая слухала расказы Атэла пра яго прыгоды сярод варвараў. Цімафей, з нечаканым для мяне інстынктам апавядальніка, спыніўся, пакалупаў у піпцы і прадаўжаў, зацягнуўшыся:

— З намі сіла святая! Дзе ж палоска мая? Заблудзіў, ці што? Ды не: мясціна знаёмая і прыкол стаіць... А ворыва майго няма, і на ўзлобку трава аказваецца зялёная... Не інакш, думаю, чары. Нашаманілі, праклятая парода. Таму — шаманы ў іх, сам ведаеш, паскудныя жывуць, сіла ў д’яблаў вялікая. Навешае вупраж сваю, агонь у юрце патушыць, як ударыць у бубен, пойдзе вар’яцець ды гукаць, тут да яго нечысць гэтая з-за лесу злятаецца.

— Маты божая! — прастагнала Маруся.

Цімафей, задаволены, паглядзеў на яе, і яго шэрыя вочы яшчэ больш заіскрыліся...

— Перахрысціўся я, пад’язджаю ўсё-такі бліжэй... Што ж ты думаеш: яна, значыць, цётка гэта, ноччу з нядзелі на панядзелак народ з усяго наслегу збіла... Я сплю, нічога не думаю, а яны, паганцы, да золку пад маёй палоскай завіхаюцца: усе барозны як ёсць, рукамі назад перавярнулі: травой, разумееш ты, угору, карэннямі ўніз. Здалёк як ёсць лугавіна. Прытаптаная толькі.

Маруся засмяялася. Смех яе быў рэзкі, звонкі, перарывісты і непрыемна хваравіты. Некалькі разоў яна неяк дзіўна ўсхліпнула, стараючыся ўтрымацца, і, гледзячы на нервовую сутаргу яе твару, я зразумеў, што ўсё перажытае нялёгка далося гэтай маладжавай прыгажуні. Цімафей зірнуў на яе з нейкай паблажлівай увагай. Яна ўся пачырванела, ускочыла і, сабраўшы посуд, хутка пайшла ў лес. Яе стройная постаць паспешліва, быццам уцякаючы, мільганула між ствалоў. Цімафей правёў яе ўважлівым позіркам і сказаў:

— Э-эх, Мар'я, Мар’я! Пайшла цяпер... зашыецца куды-небудзь, у самую глухмень.

— Чаму? — спытаў я.

— Што ты! Нельга смяяцца ёй. Як засмяецца, то потым плакаць. Аб зямлю іншы раз б’ецца... Ці сурочыў хто, бог яе ведае.

Я не мог разабраць, ці то спачуванне чулася ў яго тоне, шкадаванне ці абыякавая пагарда да сурочанай бабы. І сам ён здаваўся мне невыразным і дзіўным, хоць ад яго няхітрага расказу пра палоску, узараную ўдзень і над якой усю ноч завіхаліся цёмныя дзікунскія постаці, на мяне дыхнула чымсьці былінным... Што гэта за чалавек, думаў я міжволі: герой своеасаблівага эпасу, які свядома адстайвае вышэйшую культуру сярод ніжэйшай, ці аўтамат-араты, гатовы пры ўсіх умовах узяцца за сваю простую справу?

Некалькі хвілін я варочаў у галаве гэтае пытанне, але адказу неяк не знаходзіў. Толькі лёгкі працяглы і быццам металічны тайговы шолах гаварыў аб нечым, нешта абяцаў, але замест адказу навяваў забыццё і ціхую дрымоту. І Цімохава асоба была для мяне без усялякага азначэння...

— Цімафей,— звярнуўся я да яго пасля маўчання.— Што ж, пасля гэтага вы кінулі гаспадарыць?

— Дзе кінуць. Хіба можна, каб кінуць... Узаралі зноў, забаранавалі, я і ружжом пагражаў. Ну, усё-такі перамаглі, праклятая сіла. Галоўная справа,— засядацеля купілі. Перавялі нас з Пётрам Іванавічам у другі улус, бліжэй да горада. Тут яшчэ так-сяк, жылі гады два...

У вачах яго зноў засвяціўся насмешлівы агеньчык, і ён сказаў пасля кароткага маўчання:

— Потым разышліся. Не выйшла, бач ты, у нас нічога. Я яму, значыць, кажу: — Ты, выходзіць, Пётра Іванавіч, гаспадар, я работнік. Пакладзі жалаванне.— А ён кажа: «Я на гэта не згодны. Мы, кажа, будзем таварышы, усё папалам».

— Ну, і што ж? — спытаў я з цікавасцю.

— Ды што: кажу — не выйшла.

Ён паглядзеў перад сабой і загаварыў адрывіста, як быццам гісторыя яго адносін да Ермалаева не пакінула ў ім цэльнага і асэнсаванага ўражання...

— Аддаў Івану цёлку... шасці месяцаў. Я кажу: — Ты гэта, Пётра Іванавіч, нашто цёлку аддаў? — «Ды ў яго ж, кажа, няма, а ў нас тры».— Добра,— я кажу.— Няхай у нас тры. Мы гадавалі... Ён сабе хай нажыве! — Злуецца! «Ты... кажа... мужык, значыць, храсьянін. Павінен, кажа, разумець».— Ну,— я кажу,— ты, Пётра Іванавіч, вучоны чалавек, а я цёлку аддаваць не згодзен...— Пайшоў ад яго... Да князя ў работнікі наняўся...

— А за што вы сюды трапілі? — спытаў я, бачачы, што гэтая тэма, відаць, вычарпана.

— Мы? — Ён зірнуў на мяне з адценнем недаўмення, як чалавек, якому цяжка перавесці ўвагу на новы прадмет гаворкі.— Мы, значыць, па сваёй справе, па храсьянскай. Галоўная прычына з-за зямлі. Ну, і зноў, бач ты, сварка. Яны, значыць, так: грамада, значыць, гэтак. Губернатар выязджаў.— Вы,— кажа,— тэрміны прапусцілі...— Мы кажам: «Зямля гэта наша, дзяды аралі, каго хочаш спытай... Навошта нам тэрміны?» Нічога не прымае, ніякіх, значыць, рэзонаў...

— Жонка, дзеці засталіся ў вас на радзіме?

— Вось бачыш ты. Жонка, значыць, памерла ў мяне першым дзіцем. Дачку бабуля ўзяла. Грамада, значыць, і кажа: «Ты, Цімоха, чалавек, выходзіць, вольны». Ну, яно і гэта самае... і сышлося вось.

Ён, відаць, не хацеў удавацца ў дэталі, хаця і без расказу справа была зразумелая. Грамада, бяссільная перад фармальным правам, вырашыла звярнуцца да «сваіх сродкаў». Цімафей быў выканаўцам... Чырвоны певень, замах на казённыя межавыя знакі, магчыма, удар калом «пры выкананні абавязкаў», магчыма, выстрал з цёмнага саду ў асветленае акно...

— Вы, значыць, трапілі сюды з-за грамады,— сказаў я.

— Во-во... выходзіць, што з-за грамады... Бачыш ты вось.

— А грамада вам не памагае ў ссылцы?

Ён паглядзеў на мяне з недаўменнем.

— Грамада? Ды, я думаю, нашы і не ведаюць, дзе мая галованька.

— Ды хіба вы лістоў не пісалі?

— Я, брат, непісьменны. У Расеі пісаў мне адзін чалавек, ды, відаць, не так што-небудзь. Не патрапіў... А адсюль і ліст, мусіць, не дойдзе. Што ты! За светам, братка мой. Гналі, гналі — вой, бог ты мой!.. Якія лісты! Гэта, гадоў з пяць, чалавек тут сустрэўся, ад нашай вёскі недалёкі. «Перадайце, кажа, Цімафею, дачку яго замуж выдалі!..» Праўда ці не... Я, брат, і не ведаю. Можа, дарма.

Ён сядзеў побач са мной, завязваючы абутак, і гаварыў надзіва раўнадушна... Я глядзеў на яго збоку, і мне здавалася, што яго выцвілыя ад спёкі і непагадзі шэрыя вочы злёгку пацямнелі. Нейкі час мы абодва маўчалі. Ці ён думаў пра далёкую радзіму, пра дачку, якая невядома за каго выйшла замуж, пра грамаду, якая не ведае, дзе цяпер «слабодны чалавек» Цімоха, што пацярпеў за агульную справу. Магчыма, цяпер ніхто, нават родная дачка, не ўспамінае пра яго ў роднай вёсцы, дзе такія ж Цімохі ў гэтую самую хвіліну таксама ходзяць за сваімі сошкамі на сваіх палосках. І хто-небудзь арэ Цімохаву палоску, якая даўно ўжо ўраўнялася ў грамады, як выроўніваецца круг на вадзе ад кінутага каменя... Быў Цімоха, і няма Цімоха... Хіба толькі ў старой маці часам зашчыміць сэрца і сляза пакоціцца з вачэй. І то наўрад: старая, напэўна, на цвінтары...

— Во,— сказаў ён, памаўчаўшы.— Грашым, грашым... А ці багата зямлі і трэба? Усяго, братка, тры аршыны.

Я зразумеў, што для Цімохі не было суцяшэння і ва ўсведамленні, што ён пацярпеў за агульную справу: грамада заставалася грамадой, зямля зямлёй, грэх грахом, яго лёс ні ў якой сувязі ні з якімі вялікімі справамі не быў...

І зноў невыразны лясны звон засланіў для мяне больш-менш пэўныя ўражанні.

— Так і жывяце ўсё? — спытаў я праз колькі хвілін.

— Так вось і жыву чужынцам у работніках.

— Няўжо нельга было за столькі часу наладзіць сваю гаспадарку?

Ён пачухаў галаву.

— Яно, скажам, гэта самае... Проста сказаць табе... можна... І ажаніўся б. Ды, бач ты, слабасць маю. Грошай няма, то і нічога. А з грашыма гора...

Ён вінавата ўсміхнуўся.

— Чацвёрты год у Мар’і жыву. Хлеб ем, што трэба яна купіць... Не пакрыўдзіць... Не баба — золата! — дадаў ён, раптам ажыўляючыся.— Дарма што сурочаная... Каб гэту бабу ды ў іншыя рукі...

— А Сцяпан?

— Што Сцяпан! Вунь, чуеш, пастрэльвае. Гэта па ім. Птушку табе ўлёт саб’е, на возеры падпільнуе, пакуль дзве-тры ў рад выплывуць,— адной пулькай і зніжа... Праўда!

Ён засмяяўся, як дарослы чалавек, што расказвае пра свавольствы дзіцяці.

— Вухарэз, што і казаць. За гэту хватку і сюды трапіў. З катаргі ўцёк, шасцёра буратаў напалі,— сам ад іх адбіўся, вось ён які. Воін. Ці ж яму зямля, братка, у галаве? Яму б з Абрашкам з Ахметзянавым змовіцца, яны б дроў наламалі, нашумелі б да мора, да акіяна... Або калі б на капальні... На капальнях, кажа, я ў адзін дзень чалавекам стану, усё ваша дабро прадам і выкуплю... І праўда,— даўно б яму на капальнях ці ў астрозе быць, калі б не Мар’я.

Ён памаўчаў і праз некаторы час дадаў цішэй:

— Вянчацца хочуць... Усё яна, Мар'я, прыдумляе. Яны, дапусцім, быццам як павенчаныя.

Крывая зняважлівая ўхмылка мільганула на яго твары, і ён працягваў:

— Вакол ракітавага кусціка, відаць... Ну, ёй гэтага, бачыш ты, недастаткова, жадае ў папа.

— Дак жа ён бадзяга!

— Во-во: няпомняшчы, імя-звання не гаворыць. Яна тое ж самае. Ну, дык жа... не Расея. Ведаеш сам, які тут край. Глядзі, за бычка і перавянчае які-небудзь.

Ён асуджальна ўздыхнуў і паківаў галавой.

— А ўсё Мар’я... Не хочацца абы-як, хочацца па-добраму... Ну, ды нічога, я ёй кажу, у вас не выйдзе... Хоць вянчайся, хоць не вянчайся, толку ўсё роўна ніякага!.. Чуеш, зноў выстраліў...

— А вы, Цімафей, не любіце Сцяпана,— сказаў я.

Ён як быццам не зразумеў.

— Што мне яго любіць? Не краса дзеўчына... Па мне, што хочаш... Хоць з чатырох канцоў заімку запалі...

І, абуўшыся, ён устаў.

— Нутра сапраўды няма... чалавек ненатуральны. Працаваць возьмецца, то і глядзі, каня скалечыць. Здаровы, чорт. Варочае, як мядзведзь. Потым кіне, стоміцца... Ра-бот-нік!

Ён панізіў голас і сказаў:

— Гэта Абрашка-татарын прыязджаў. Яна яго вілкамі з хаты... А потым паехаў я на балота мох браць, гляджу: ужо яны ўдвух, Сцяпашка з татарынам, па стэпе ўюцца, гуляюць... Коней мяняць хочуць. А ў Абрашкі і конь, я думаю, крадзены.

Праз некалькі хвілін ён ужо хадзіў за сахой, старанна налягаючы на ручку.

— Ну, ну, не бойся,— заахвочваў ён каня,— вылазь, мілая, грабіся... Н-не, брэшаш,— пярэчыў ён камусьці, з сілай налягаючы на саху, калі які-небудзь моцны, не гнілы яшчэ корань імкнуўся выкінуць жалеза з баразны. Дайшоўшы зноў да мяне, ён раптам увесь заззяў радаснай усмешкай.

— Пашанічку на той год пасеем. Глядзі, якую пашанічку выгане...

Ён увесь змяніўся. Відаць, у гэтай ідэі патанулі для яго ўсе горкія ўспаміны і трывогі, якія я разварушыў сваімі пытаннямі... І зноў ён пайшоў ад мяне сваёй баразной, ласкава пакрыкваючы на каня... Скрыпела саха, чуўся трэск карэнняў, якія рвала жалеза, і стыхійны гоман лесу прымешваўся да маіх думак пра Цімоху, падказваючы нейкія свае незразумелыя словы.

Ля выхаду з лесу, на самай паляне, позірк мой затрымала дзіўная маладая лістоўніца. Некалькі гадоў назад дрэўца, відаць, перанесла нейкі гвалт: магчыма, нейкі вораг паклаў свае лічынкі ў стрыжань — і рост дрэва скрывіўся: яно выгнулася дугой, згорбілася. Але потым, пасля некалькіх гадоў барацьбы, тонкі ствол зноў выпрастаўся, і далейшы рост ішоў ужо бездакорна ў ранейшым напрамку: унізе ападалі сухія галінкі і сукі, а ўверсе, над загібам, буйна і прыгожа разраслася густая зялёная карона.

І мне здалося, што я зразумеў ціхую драму гэтага кутка. Такім жа імкненнем паламанай жаночай душы трымаецца ўвесь гэты маленькі свет: яно вее над гэтай напаўмаларускай хацінкай, над гэтымі чэзлымі градкамі, над маладзенькай бярозкай, якая ціха калыша галінкамі над самай страхой (бярозы растуць тут рэдка — і яе, відаць, перасадзіла сюды Маруся). Ім жыве вечны работнік Цімоха, і яно стрымлівае шалёнае Сцяпанава маладзецтва.

 

1 Тарбазкі — мяккія аленевыя боты (заўв. перакладчыка).

2 Даб — танная кітайская тканіна (заўв. перакладчыка).

3 Арон — лаўка ля нахіленай сцяны юрты (заўв. перакладчыка).

IV. БЕЛАЯ НОЧ

Матава-белая, свежая ноч ляжала над лугамі, возерам і соннай хацінкай, калі я раптам прачнуўся на сене.

— Вы не спіце? — спытаў у мяне таварыш.

— Нядаўна прачнуўся.

— Нічога не чулі?

— Не, а што?

— Мне падалося, быццам хто плакаў. Відаць, гаспадыня.

— Можа, вам здалося?

— Наўрад. Гэты Сцяпан, відаць, зух. Як па-вашаму?

— Вы з ім былі даўжэй, чым я. Я толькі і чуў яго апавяданне.

— Бадзяжная ідылія,— сказаў ён саркастычна.— Вы ўжо, канечне, запісалі... Хацеў бы я ведаць, ці ёсць тут хоць слова праўды!

— Чаму?

— Ну, ды я ведаю: у вас яны ўсе «іскру праяўляюць». Вось і гэты таксама з іскрай, напэўна.

Ён прыўстаў і паглядзеў на Цімоху, які ляжаў побач, забіўшыся тварам у сена, хроп і ўздрыгваў, нібы ў агоніі. Відаць, гэтае храпенне не давала спаць майму таварышу і, здаецца, разбудзіла і мяне. Павінен прызнацца, што і ў позе Цімохі, і ў яго волатаўскім храпенні мне таксама бачылася ў гэтую хвіліну нейкая свядомая, самазадаволеная нахабнасць, як быццам насмешка над нашай нервовай далікатнасцю.

У тоне майго таварыша я ўлавіў знаёмую ноту. Бязлюдны край і пастаяннае абмежаванае акружэнне, без сваяцкіх і жывых інтарэсаў, развіваюць асаблівы, хваравіты настрой. Разнастайнасць чалавечай асобы разгортваецца толькі насустрач разнастайнасці асяроддзя; без гэтага яна застойваецца і блякне. У такім настроі бародаўка на шчацэ пастаяннага таварыша, знаёмы тон яго голасу, надта добра вядомыя меркаванні выклікаюць глухую нядобразычлівасць, нават злосць. Прыпадкі глыбокай іпахондрыі — спецыфічная хвароба бязлюдных месц,— і мы, па ўзаемнай дамоўленасці, стараліся не трывожыць адзін аднаго ў такія хвіліны.

Таму, не гаворачы ні слова на саркастычныя заўвагі таварыша, які звычайна ставіўся да людзей вельмі дабрадушна і паблажліва, я злез з сена і накіраваўся да коней. Яны хадзілі ў загародцы і раз-пораз паварочваліся да вады, над якой, выціснутая ранішнім халадком, вісела смуга туману. Качкі зноў сядзелі кучкамі на сярэдзіне возера. Часам яны парамі прыляталі з дальняй рэчкі і, ляснуўшыся ля таго берага, працягвалі тут свае начныя містэрыі...

Я пусціў коней да вады. Яны зайшлі ў возера па круп і прагна пілі, часам пырскаючы вадой, нібы свядома цешыліся яе мноствам. Часам яны падымалі храпы і ў цішы белай ночы пачыналі да нечага прыслухоўвацца. Я таксама міжвольна прыслухаўся. З-пад ціхага шолаху тайгі ледзь чутна прабіваўся нейкі працяжны далёкі звон... Па меры таго як чуйнае вуха лавіла яго, ён набываў усё больш пэўныя, хоць і падманлівыя формы: то быццам мерна звінеў знаёмы з дзяцінства звон у родным горадзе, то гудзеў фабрычны свісток, які я чуў са сваёй студэнцкай кватэры ў Пецярбургу... А за імі ішоў цэлы шэраг такіх жа прывідаў-гукаў, якія дзіўна трывожылі душу нейкім шчымлівым успамінам.

Хацінка ціха спала, тайга спакойна варушылася і ўздыхала. І раптам нейкае жудаснае па сваёй канкрэтнасці адчуванне — несвядомы вывад з учарашніх уражанняў — паўстала ў маёй свядомасці... Што чуецца жыхарам гэтага кутка ў галасах пустэльнай ночы ці калі завые зімовая мяцеліца? Якія здані шле ім гэтая чуйная, быццам насцярожаная пустэльная цішыня? Куды яна кліча іх, да чаго вабіць, што абяцае? Ці ўдасца Марусі ўтрымаць завязь жыцця гэтага пасёлка, ці праўда на баку лаканічнага Цімохі з яго песімістычнымі прадказаннямі: усё гэта несапраўднае, зламанай душы ўжо не выпрастацца і чуйная варожасць пустыні пераможа яе намаганні?..

У хаціне рыпнулі дзверы. На парозе паказаўся Сцяпан. Ён пастаяў некалькі секунд, паглядзеў на неба, потым ляніва пайшоў у лес, захапіўшы з сабой аброць. Праз некалькі хвілін пачуўся гулкі тупат, і Сцяпан выехаў з лесу на буланым жарабку. Конь бег неяк капрызна і весела; пад’ехаўшы да берага возера, Сцяпан саскочыў на бягу, і напаіўшы каня, прывязаў яго да загарадзі. Калі потым ён зноў падышоў да берага, вочы яго былі цьмяныя, як быццам нечым засланыя. Ён спыніўся і стаяў над вадой моўчкі і нерухома. Відаць, яго таксама захапілі таемныя галасы пустэльнай ночы. Праз хвіліну ён уздрыгнуў, быццам ад холаду...

— Халаднавата! — сказаў я, каб прыцягнуць яго ўвагу.

Ён азірнуўся, але як быццам нават не адразу заўважыў мяне. Потым гэтак жа машынальна падышоў і сеў побач са мной на бервяне. Мне падаўся ён дзіўным, як быццам нават хворым. Учора ў ім было ажыўленне чалавека, які пацягнуўся насустрач новаму знаёмству. Цяпер ён пакорліва, бяздумна аддаваўся нейкаму ўнутранаму настрою...

Па лясных вершалінах пайшоў гул ад перадранішняга ветру... Дрэвы спачатку загаварылі глыбокім хорам, потым гул рассыпаўся на асобныя галасы, пашаптаўся і пачаў сціхаць.

Сцяпан павярнуўся ў бок лесу, як толькі што на мой голас.

— Вецер,— сказаў ён з тым жа малаасэнсаваным выразам на твары і нечакана паглядзеў на мяне позіркам, поўным глыбокага смутку.

— Сілы не стае,— сказаў ён з прылівам раптоўнай шчырасці.— Паверце, ніякай магчымасці маёй...

— Што ж такое, Сцяпан? — запытаў я з міжвольным спачуваннем.

— Выйдзеш на возера... усё гэтая тайга шуміць... Вакол пуста... Ды яшчэ во гэтыя праклятыя.

З нечаканым шалам ён схапіў камяк сухой гразі і кінуў у туман над возерам. Там, быццам праз матавае шкло, відаць былі няясныя, павялічаныя птушыныя контуры. Калі камяк пляснуўся сярод іх, грузныя цені трохі заварушыліся ў туманным мроіве...

Аднак рэзкі ўзмах і плёскат на возеры, відаць, трохі дапамаглі яму ачомацца. Ён зноў сеў і апусціў галаву на рукі.

— Цяжка тут жыць, пане...

— Ну што ж, Сцяпан. Вам бы на капальні.

— Маруся не ідзе.

— Ну, вы б на зіму ішлі, а летам зноў сюды... Зараблялі б там, і гаспадарцы падмога. А тут Маруся з Цімафеем управяцца.

Ён павярнуўся на мяне і доўга пазіраў у вочы, быццам штосьці выпытваў.

— Не, пане... Гэта нельга... Гэта ўжо значыць... кончана...

Потым, памаўчаўшы, ён спытаў:

— А Цімафея вы адкуль ведаеце?

— Учора быў у яго на расчыстцы.

— І Мар’я там была?

— Была.

— Ну-ну! Вы не глядзіце на яго, на Цімафея. Хлопец не просты...

І зноў да мяне павярнуліся светлыя вочы на яшчэ больш пацямнелым твары. У іх цяпер выразна праступала нянавісць. Я падумаў, што гэта тая ж знаёмая нам хвароба пустэльных мясцін і абмежаванага людскога кола... Толькі варожыя чары пустыні вельмі глыбока спустошылі буйную і моцную душу. У гэтую хвіліну з трох жыхароў заімкі да Сцяпанавага настрою я адчуў найбольшую блізкасць і сімпатыю.

Зноў рыпнулі дзверы, паказалася Маруся. Потым няўклюдная Цімохава постаць спаўзла па драбінах з сена. Маруся пачала даіць кароў, Цімоха запрог каня і прывёз на агарод вялізную бочку вады для паліўкі. Замыкалі каровы і цяляты, на заімцы пачынаўся дзень... Неба над горнымі вяршынямі слаба афарбоўвалася, але мы былі яшчэ ў даўгім цяні, які накрываў усю раўніну... Акрамя таго, па небе развесілася тонкая рухомая смуга туману...

Гадзіны праз паўтары мы выехалі з заімкі ўтрох. Сцяпан ехаў з намі. Ля яго сядла віселі вялікія скураныя торбы — відаць, шлях яго быў няблізкі. Твар яго быў зноў спакойны, нават вясёлы.

Даехаўшы да праезджай дарогі, ён паказаў нам наш напрамак, а сам павярнуў да ракі. Праз некаторы час мы ўбачылі на другім яе беразе невялікую цёмную кропку, якая ўздымалася па мелавых уступах стромага берага.

— Чаго гэта яго панесла за Нелькан? — задумліва спытаў мой таварыш.

— А вы ведаеце, што ён паехаў туды?

— Ага. Кажа — да папа. Хлусіць, напэўна. Якія ў яго справы з папамі? Праўду сказаць, нешта падазронае ва ўсёй гэтай ідыліі.

— Думаю, што вы памыляецеся,— сказаў я, не ўступаючы, аднак, у спрэчку. Мне ўспомніліся словы Цімафея пра Марусіна жаданне. У тым баку, куды цяпер ехаў Сцяпан, ляжалі далёкія якуцкія улусы, а потым — тунгуская пустыня, дзе няма ні цэркваў, ні прыходаў у нашым разуменні. Дзе-нідзе толькі, у тайзе, стаяць наглуха забітыя каплічкі, якія адкрываюцца ў рэдкія прыезды свяшчэннікаў. Гэтыя бадзяжныя пастары пастаянна аб’язджаюць свой статак, рассеяны па неагляднай прасторы, вянчаючы мужоў і жонак, у якіх даўно бегаюць дзеці, хрысцячы падлеткаў і адпяваючы нябожчыкаў, косці якіх даўно сатлелі ў зямлі. Аддаленасць ад епархіі і пастаянныя, узаконеныя звычаем адступленні ад кананічных правіл робяць іх асабліва пакладзістымі да розных фармальных перашкод, і я падумаў, што, відаць, Сцяпан накіроўваецца да такога папа, які прывандраваў, магчыма, да мяжы свайго велізарнага прыхода, каб задаволіць запаветнае Марусіна жаданне.

Цёмная кропка на горнай сцяжынцы хутка знікла... Нашы коні зноў беглі каляінамі якуцкай дарогі, зрываючы сакавітую траву з лугавымі кветкамі...

 

V. ВАЙНА

Я нічога не даведаўся пра Сцяпанавы перагаворы з папом.

Сцяпан і Мар’я былі два разы ў слабадзе і спыняліся ў нас як знаёмыя. Сцяпан на людзях ажыўляўся, Маруся была па-ранейшаму маўклівая і негаваркая. Год быў няўдалы, хлеб пабіла раннімі замаразкамі, але ў Марусі ўсё ўрадзіла добра. Яе агуркі, якія яна саліла нейкім асаблівым спосабам, добра ведалі нават у горадзе, і здаралася — за імі прыязджалі нарачныя казакі за паўтараста вёрст. Гэтаму не трэба дзівіцца: у гэтых далёкіх, рэдка населеных месцах адлегласці зусім не палохаюць. Адзін амерыканскі падарожнік па Сібіры са здзіўленнем расказваў у сваёй кнізе, як аднойчы ля Калымска яго дагнаў казак, якога паслаў губернатар, каб пачціва ўручыць яму партсігар і круг марожанага мяса, забытыя ім на станцыі ў Якуцку. А ад Якуцка да Калымска больш за паўтары тысячы вёрст!

Хаця, у асноўным, Маруся збывала свае прадукты паляку-гандляру, які спяшаўся даставіць іх на капальні. Справы свае яна вяла спакойна, дзелавіта і цвёрда.

— Крэмень-баба! — гаварыў пра яе гандляр, прычым у тоне яго чулася прыхільнасць да прыгожай смуглянкі і павага да добрай гаспадыні.

Сцяпан без асаблівых спраў бадзяўся па слабадзе, заходзіў да татар і прыцэньваўся да коней, рабіў выгляд, што хоча памяняць свайго буланка. Іншы раз ён вяртаўся позна і трошкі нападпітку, але не п’яны. Наогул, я прыглядаўся да сваіх гасцей і пытаўся ў сябе здзіўлена: няўжо тое, што белай ноччу мільганула перада мной на далёкім возеры,— толькі мая фантазія?..

Між тым непрыкметна надыходзіла восень. Ужо са жніўня ранішнія марозы моцна сціскалі зямлю. Да паўдня яна ледзь паспявала адтаць пад касымі сонечнымі промнямі, а ўжо на змярканні яе зноў пачынала падмарожваць. Паветра было чыстае і празрыстае, гукі несліся выразна, ясна, далёка, конскія капыты звонка стукалі па голай, але ўжо скаванай зямлі...

У адзін з такіх дзён Марусіны і Сцяпанавы калёсы зноў спыніліся ля нашых варот. Дзень быў халодны і ясны, акрамя таго, была субота, і на вуліцы відаць былі купкі татар. Насупраць нашага двара, на прызбе, сядзеў мой сусед, татарын Абрашка, той самы, якога Маруся прагнала ад сябе вілкамі. Ён быў нападпітку і даволі з’едліва гукнуў Сцяпана, калі той пачаў здымаць жэрдкі нашых варот. У татарскай фразе мне пачулася таксама Марусіна імя.

Маладая жанчына захавала зняважлівае маўчанне. Па яе твару можна было падумаць, што яна нават нічога не чула. Але Сцяпанаў твар раптам успыхнуў, бялявыя вусы і бровы выявіліся рэзка і непрыемна. Ён нічога не адказаў і пачаў заводзіць каня ў загарадку.

Абрашка гучна засмяяўся. Суседзі, што сядзелі побач, яго падтрымалі.

Абрам Ахметзянаў быў чалавек па-свойму надзвычайны. Як і сам ён, так і жонка яго Гарыфа, якую, дарэчы, у слабадзе звалі Мар’яй, зусім не былі падобныя на манголаў. У яго быў круглы твар, вельмі смуглы, праўда, але з мяккімі правільнымі рысамі, і вялікія, ласкавыя, добрыя вочы... Яна ж уяўляла сабой тыповую рускую прыгажуню, трохі распаўнелую, з бойкім і, што называецца, «адчайным» позіркам. Абрашка кахаў яе да шаленства, але пра яе гаварылі, што яна часцяком здраджвала яму. Аднойчы ноччу, нечакана вярнуўшыся дамоў, ён чамусьці страляў ля сваёй юрты. На другі дзень гаварылі, што футравая шапка нейкага Абдула Сабітуліна была прастрэлена шротам і што толькі густа вышытая цюбецейка ўратавала яго лысую галаву. Сабітулін быў багаты стары... Нейкі час ён баяўся хадзіць міма Абрамавай хаты, а аднойчы апошні, нечакана сустрэўшыся з ім на вуліцы, кінуўся на яго, як кошка. Старога Абдула ледзь вырвалі з рук раз’юшанага Абрашкі. Але я бачыў Абрама і Мар’ю на трэці дзень пасля стрэлу: яна трымала сябе з такім жа ўсведамленнем сваёй п’янкой, пажадлівай прыгажосці, а ён глядзеў на яе такім жа пакорліва закаханым позіркам.

Ён меў рэпутацыю самага адчайнага галаварэза і спрытнейшага злодзея. Я доўга не хацеў верыць гэтаму. Ён быў нашым бліжэйшым суседам і нярэдка аказваў мне і маім таварышам суседскія паслугі. Прытым у вачах яго свяцілася такая прастадушная дабрыня, што я не мог прымірыцца з чуткамі пра яго подзвігі. Толькі аднойчы, пасля нейкага новага двухсэнсоўнага здарэння з Мар’яй, ён піў некалькі дзён і пад вечар, узбуджаны і дзікі, прыйшоў да мяне.

Нейкі час ён сядзеў на лаўцы, глуха стагнаў, хістаўся і пазіраў перад сабой мутнымі вачыма. Потым утаропіўся ў мяне і, нібы пазнаючы, дзе знаходзіцца, сказаў:

— А! Вось гэта я ў каго! Так. Слухай, рускі, што я табе буду гаварыць.

— Гавары, Абрам, што табе трэба?

— Ад’язджаеце ўвечар... прыязджаеце ноччу. Дом кідаеце пуста...

— Дык што ж?

— Узялі ў вас што-небудзь татары?

— Не...

— Гарэлкі пастаў... Адну пляшку. Выпі, брат, з Абрашкам!..

— Не, Абрам,— адказаў я як мог спакойна.— Гарэлкі я не пастаўлю.

— Чаму не паставіш?

— Ты сам ведаеш: мы да вас гарэлку піць не ходзім. Чаю, калі хочаш, завару, а адкупляцца ад вас мы не будзем.

Абрамавы вочы нібы сталі свядомымі.

— Што ты! Браце! — сказаў ён неяк горача.— Няўжо, крый бог, я па гэта. Абрам Ахметзянаў не каплюжнік1... П’яны толькі Абрашка. Сэрца загарэлася... гарэлкі трэба... шмат гарэлкі трэба. А Мар’я, браце, не дае...

Апошнюю фразу ён прамовіў нейкім жаласлівым шэптам. Потым нечакана ўстаў, падышоў да мяне, паклаў руку мне па плячо і, моцна сціснуўшы яго, наблізіў да мяне свой гарачы твар. Вочы яго былі такія ж добрыя, толькі сталі як быццам большыя і ў іх гарэла амаль захапленне...

— Што вы за людзі? — сказаў ён.— Я не ведаю, што вы за людзі... А я вось які чалавек... Ах, бр-раце!.. Калі б не Мар’я... даўно б я сабе катаргу зарабіў!

Я быў здзіўлены глыбінёй і непасрэднасцю гэтых слоў. Тут была і туга па рызыцы, і глыбокая некранутая ўпэўненасць, што якія б там ні былі людзі і погляды, усё-такі найбольш варты той, хто смела носіцца па самых стромкіх жыццёвых кручах... А спатыкніся... адразу трапіш на катаргу.

Толькі ў гэту хвіліну я па-сапраўднаму зразумеў Ахметзянава з усёй яго «нявіннай», тут я не знайду іншага слова, злачыннасцю... З гэтымі поглядамі Абрам вырас і зжыўся. Ён адчувае ў сабе сілы для буйной ролі ў роднай сферы, а між тым даводзіцца траціць іх на дробныя подзвігі баранты2 і крадзяжу, у той час як яго імя магло грымець нараўне з імёнамі Нікіфарава і Чаркеса — добра вядомых у тыя гады на Лене спіртаносаў і выкрадальнікаў золата... Я зразумеў таксама, чаму Цімоха ставіў Сцяпанава імя побач з Абрашкам... У жыцці абодвух «бабы» адыгрывалі амаль аднолькавую ролю, і, як гэта часта бывае, Абрам Ахметзянаў ненавідзеў Сцяпана за тое самае, за што, відаць, ненавідзеў і сябе...

У гэты самы дзень Сцяпан усё-такі зайшоў да Ахметзянава, які займаўся карчмарствам. Пайшоў ён туды, калі Мар’і не было, але яна раней вярнулася ад гандляра. На яе твары я заўважыў нейкую нервовую трывогу. Яна чакала, трывожна прыслухоўвалася і раптам уздрыгнула, калі з двара да нас данёсся глухі змешаны шум.

Я выйшаў на двор і ўбачыў Сцяпана. Незвычайна ўзбуджаны, ён шпарка ішоў ад Абрамавай хаты. Відаць, ён толькі што вытрымаў бойку з кучай татар, якія выскаляліся і смяяліся ўслед.

Дайшоўшы да сярэдзіны вуліцы, ён павярнуўся і пагразіў кулаком.

— Пасмяецеся вы ў мяне, пачакайце! — мармытаў ён, ужо зайшоўшы ў наш двор і не звяртаючы ўвагі на мяне.

Не заходзячы ў хату, ён вывеў каня, які яшчэ не паспеў адпачыць, і пачаў запрагаць яго ў калёсы.

— Куды вы так спяшаецеся, Сцяпан? — запытаў я.

— Трэба дамоў... Толькі вось каб снег не заспеў.— Ён вачыма паказаў на неба.

Я таксама паглядзеў угору. Ледзь пераваліўшы праз ланцуг спусцістых узгоркаў на паўночным захадзе, да нас паўзло цяжкое свінцовае воблака. Яно было аграмаднае і нечаканае сваёй адзінотай на халодным і ясным небе. Рэзка акрэсленае ўгары, нібы спіна велізарнай жывёліны, яно спусціла ўнізе некалькі цёмных адросткаў, якія ціха, злавесна варушыліся, апускаючыся ўсё ніжэй, быццам нейкая пачвара перабірала гіганцкімі шчупальцамі. Але што было яшчэ больш дзіўна, воблака, уздрыгваючы, быццам губляючы сілы ў сваім палёце, паўзло зусім нізка над зямлёй і гатова было ўпасці на слабаду ўсёй сваёй грузнай масай...

Слабаджане ўжо звярнулі на яго ўвагу. У юртах ляпалі дзверы, людзі з цікаўнасцю і трывогай выбягалі на вуліцу. Між іншым, абарыгены глядзелі на неба даволі спакойна, але татары, і асабліва кіргізы, хваляваліся, гучна і трывожна перагаворваліся. Прыдуркаваты кіргіз, які жыў непадалёку, прыцэліўся з ружжа і стрэліў...

Воблака, уздрыгваючы і нібы з напружаннем, раскінулася ўжо над крайнімі юртамі слабодкі. Вакол усё пацямнела і паблякла. Усе прыціхлі, калі над нашымі галовамі, ціха хвалюючыся і варушачыся імглістымі адросткамі, прапаўзла цёмна-свінцовая, з апалавымі прасветамі туманная пачвара, гатовая, здавалася, зачапіцца за стрэхі аціхлай слабодкі... Праз некалькі хвілін яна пранеслася над ракой. Шчыльныя абрысы хмары закрылі скалы і лясы горнага берага... Калі хмара знікла за грэбенем — на ўступах, нібы намаляваныя гіганцкім пэндзлем, бялелі густыя палосы снегу...

Я ачнуўся быццам пасля дзіўнага сну... Над слабодкай зноў іскрыліся апошнія промні скупога асенняга сонца... Людзі яшчэ хваляваліся, гучна абмяркоўваючы значэнне дзіўнай праявы. У дзвярах нашай хаты стаяла Маруся з памярцвелым, спалоханым тварам... Мне зноў падалося, што яна пастарэла і змянілася... Убачыўшы, што Сцяпан запрог каня, яна хуценька сабрала свае хатулі і, не развітваючыся, не гледзячы на мяне, быццам саромелася паказаць свой твар, выйшла з хаты і села на воз.

Я паспрабаваў быў спыніць іх. Мой таварыш на нейкі час выехаў, у юрце было даволі прасторна, а я адчуваў сябе адзінокім, але Сцяпан адмовіўся наадрэз.

— Не, пане! — сказаў ён, выводзячы каня.— Цяпер пачнуцца мяцеліцы, пара цёмная... А я, дарэчы, з татарамі тут распляваўся...

Ён выцяў каня і, праехаўшы па шырокай вуліцы, спусціўся з лугу. Там мне яшчэ нейкі час быў відзён воз з дзвюма цёмнымі постацямі, якія паступова патаналі ў сутонні...

А пара сапраўды пачыналася цёмная. Восень крута паварочвала на зіму; штогод у гэты сезон паміж зімой і восенню ў тых месцах дзьме жорсткі вецер. Бурныя ночы напаўняюцца холадам і моракам. Тайга бесперастанна крычыць; у лугах шалёна носяцца слупы снежнага калючага пылу, то пакрываючы, то зноў агаляючы мёрзлую зямлю.

І разам з цемрай, з бурамі і завеямі ў слабадзе і ваколіцах пасялілася трывога.

Амаль палову насельніцтва слабодкі складалі татары, якія глядзелі на гэты сезон са свайго асаблівага пункту гледжання. Мёрзлая зямля не прымае слядоў, а сыпкі снег, што пераносіцца ветрам з месца на месца,— тым болей... Таму часта, выходзячы ноччу са сваёй юрты, я чуў падазроны рух і ціхія зборы на татарскіх дварах... Іржалі коні, скрыпелі палазы, мільгалі ў цемры верхавыя... А раніцой усе даведваліся пра ўзламаны свіран «у якутах» ці пра аграбленне якога-небудзь якуцкага багацея.

Якуты стараліся абараняцца, часам помсціць. Адзін мой прыяцель, паўякут Сяргей, які знаёміў мяне на першым часе з асаблівасцямі мясцовага жыцця, так характарызаваў узаемныя адносіны слабады і яе ваколіц у гэты цёмны час:

— Вайна! Татар у джакут крадзі, джакут у татар крадзі... узад-уперад.

Але, па сутнасці, поўнай узаемнасці ў гэтых адносінах не было. Якуты — народ мірны і ціхі: яны стараліся толькі абараняцца. Праўда — варта было татарскаму каню забегчы ва улус, далей ад слабады, і ён адразу ж трапляў у якуцкі кацёл на агульнае баляванне. Але ў астатнім якуты абмяжоўваліся абаронай, амаль заўсёды няўмелай і баязліва-наіўнай. Іх адзінокія раскіданыя юрты перажывалі ўвесь жах безабароннага чакання. Іншы раз праязджаючы ноччу па наслежных дарогах, раптам можна было пачуць адчайныя крыкі, быццам дзесьці рэжуць адразу некалькі чалавек. Гэта насельніцтва юрты, у якой дзве ці тры сям’і сышліся на доўгую халодную зіму, папярэджвала невядомага падарожніка, які ехаў міма па цёмнай дарозе, пра тое, што яны не спяць і гатовыя абараняцца. Толькі гэтыя пагрозы хутчэй нагадвалі пярэпалах ці нават просьбы. Часам за імі ішлі бязладныя, такія ж палахлівыя стрэлы ў паветра. Усё гэта, вядома, было толькі на руку хітрым і смелым татарам, якія чакалі, пакуль якуты настраляюцца і накрычацца, і тады ціха і лёгка ішлі на здабычу.

А восень усё злавалася, снег усё насіўся ў цемры, вецер стукаў у нашы маленькія вокны, і наўкол нашай юрты начамі ўсё чуваць быў ціхі рух то ў адным, то ў другім татарскім двары. Мой верны Цэрбер, якога я ад адзіноты браў да сябе ў юрту, раз-пораз навастраў вушы і гыркаў асаблівым голасам — як прыродныя якуцкія сабакі гыркаюць толькі на татар ці пасяленцаў...

Я адчуваў сябе, у сваёй юрце наводшыбе, у своеасаблівым становішчы, быццам на астраўку, вакол якога ў імглістым туманным моры кіпела бурлівая дзейнасць піратаў. Часам я здагадваўся, хто з маіх добрых суседзяў выязджае «ў якуты» на промысел ці ў лес за здабычай, якую трэба прыхаваць... Часам ува мне закіпала глухое абурэнне...

Аднойчы ў слабаду, пастукваючы перад сабой кіёчкамі, зайшлі засыпаныя снегам сляпыя стары і старая. Гэта былі няшчасныя, бяздомныя старыя, якія хадзілі да багатых якутаў і зараблялі сабе на хлеб, мелючы збожжа на ручных млынах, на якіх, відаць, малолі яшчэ адысеевы рабыні. Такі млынок ёсць у кожнай якуцкай юрце. На стойцы, у палову чалавечага росту, нерухома ўмацаваны невялікі жарон. Яшчэ адзін свабодна ходзіць над ім на жалезным стрыжні і цэўцы. Даўгая палка адным канцом умацавана пад столлю, другім можна круціць верхні камень. Чалавек варочае жорны, жменяй засыпаючы зярняты ў дзірку. Каменні ціха і сумна шоргаюць, мука паволі, амаль непрыкметна сыплецца на стол вакол жорнаў. За змалочаны пуд плацяць ад пятнаццаці да дваццаці капеек.

Гэтай працай старыя доўга збіралі грошы і нарэшце купілі сабе на зіму і на старасць цёплыя футры і коўдры ў выглядзе мяшкоў. Гэта было для іх сапраўднае багацце, пра якое яны доўга марылі. Я бачыў, як летам яны выносілі свой скарб і вытрасалі з яго пыл. Расклаўшы футры і коўдры на зямлі, стары левай рукой намацваў месца, а правай біў гнуткім дубцом. Па інстынкту сляпога ён рэдка памыляўся, але ўсё-такі часам удар трапляў па руцэ... Потым ён перасоўваў руку і біў побач... Гэтую ж работу старыя рабілі ў іншых, калі не было памолу.

Цяпер яны, азяблыя і няшчасныя, ішлі па вуліцы. Слёзы цяклі з невідушчых вачэй старой і замярзалі на твары. Стары ішоў з нейкай гаротнай урачыстасцю і, пастукваючы кійком па мёрзлай зямлі, уздымаў твар высока, быццам пазіраючы ў неба сляпымі вачыма. Аказалася, што яны ішлі «складаць паперу». Гэтай ноччу са свірна якута, у якога старыя зімавалі, укралі іхні скарб, які каштаваў некалькіх гадоў цяжкай працы...

Выходзілі слабаджане, выходзілі татары, глядзелі на гэту пару і слухалі расказ, які пераходзіў з вуснаў у вусны. Абрам таксама стаяў ля сваіх варот і глядзеў на старых добрымі ласкавымі вачыма.

— Добры дзень,— аклікнуў ён мяне,— чаму міма ідзеш, не гаворыш?

Я павярнуўся і падышоў да яго ўпрытык.

— Слухай, Абрам,— сказаў я,— ці добра гэтак?

Ён паглядзеў неяк убок і адказаў звычайным ласкавым голасам:

— Браце! Не я ж гэта зрабіў.

І потым, паглядзеўшы ўслед старым, ён дадаў задуменна:

— Відаць, паклалі сваё дабро з гаспадаровым разам...

— Ці не аддасце цяпер? — усміхнуўся я з’едліва.

Абрам не сказаў нічога. Але праз некалькі дзён ён выпадкова сустрэўся мне на вуліцы. Побач з ім ішоў незнаёмы татарын, даўгі, бы жэрдка, і худы, як шкілет. Параўняўшыся са мной, Абрам пад уплывам нейкай раптоўнай думкі ступіў убок і апынуўся перада мной.

— Слухай, цяпер я табе буду гаварыць,— сказаў ён.— Вось гэтага татарына прыгналі ў наслег. Жонка памерла па дарозе... чацвёра дзяцей... нішто няма... голадам сядзелі, паліць няма чым...

— Праўда! — глуха сказаў высокі татарын і матнуў галавой. Але мне не патрэбна было яго пацвярджэнне: голад і застыглы адчай пазіралі з яго запалых вачэй, а цёмны твар аддаваў смяротнай абыякавасцю.

— Прасіў, кланяўся на сходзе... Нарэшце прынёс дзяцей ва ўправу і кінуў, як шчанят: рабіце што хочаце. Хоць, кажа, кіньце ў ваду...

— Сама сюды гуляў,— растлумачыў татарын.

— Зразумеў ты маё слова? — спытаў Абрам, гледзячы на мяне гарачымі, бліскучымі вачыма. Я зразумеў, што гэта адказ на мой папрок за старых і што ў слабадзе прыбавіўся яшчэ адзін прадпрыемлівы чалавек.

Але гэта было, як я сказаў, праз некалькі дзён. У той вечар я вяртаўся дамоў увесь яшчэ пад уражаннем сляпога гора абкрадзеных старых. Ноч спускалася непагодлівая і бурная. Вакол юрты ўсё гудзела, над дахам адчайна біўся хвост іскраў і дыму, якія вецер нецярпліва выхопліваў з коміна і слаў па зямлі. Па другім двары, куды я пайшоў, каб даць каню сена, мой Шэры біўся, як шалёны. Спачатку і ад мяне ён кінуўся спалохана, але потым падышоў, храпучы і ўздрыгваючы, і паклаў мне галаву на плячо. Ён стрыг вушамі і спалохана прыслухоўваўся да працяжнага крыку тайгі, што налятаў з цёмных узгоркаў і цяснін.

А наўкол шалела і хутка імчалася з узгоркаў за раку нейкая хвалістая каламуць... Слабада прытаілася пад завірухай, як наогул прывыкла прытойвацца пад усялякай нягодай. Часам толькі сярод белай завеі раптам мільгаў сноп іскраў з коміна ці ў прарэху мяцеліцы адкрывалася і зноў знікала нясмелае светлае акенца...

У гэтую хвіліну я пачынаў разумець настрой нашых вёсак, якія то пакорліва зносяць непрыхаваную нахабнасць любога малайца, без боязі і сумлення, то грамадой, якая занадта доўга цярпела ў пакорлівым страху, устрайваюць зверскі самасуд... Палова слабодкі трымае ў такім страху не толькі другую, большую, палову, а і ўсю ваколіцу. І вось цяпер, у гэтую мяцеліцу, то ў той, то ў другой юрце баязліва рыпяць дзверы,— гаспадары асцярожна вызіраюць,— што гэта стукае ля свірна, грабежнік ці непагадзь? А недзе плачуць двое абяздоленых старых, і на многа вёрст навокал чуюцца недарэчныя крыкі і не менш недарэчныя стрэлы запалоханых людзей... І я стаю тут сярод завеі... Я не плывец у гэтым моры, майго месца няма ў гэтай барацьбе; я тут і кроку не ўмею ступіць. І здавалася мне, што нідзе, ва ўсім гэтым, абнятым мяцеліцай, безабаронным свеце няма нікога, хто стаў бы смела і адкрыта за сваё права... Тыя, здавалася мне, хто хацеў бы што-небудзь зрабіць,— няўмелыя, бяссільныя, маладушныя. А тыя, хто можа,— не хочуць... Кожны дрыжыць толькі за сябе, і няма нікога, хто б зразумеў, што яго справа — частка агульнай справы...

З гэтымі думкамі я вярнуўся ў сваю юрту, але не паспеў яшчэ распрануцца, як мой сабака неспакойна забрахаў і кінуўся да акна. Чыясьці рука змяла з шыбы наліплы снег, і ў акне паказаўся вусаты твар аднаго з маіх суседзяў, ссыльнага паляка Казлоўскага.

— Спіце сабе! — сказаў ён жартам.— А конь дзе?

Я хуценька апрануўся і выбег на двор. Першай была думка, што каня майго ўкралі. Але гэта было не так. Напалоханы мяцеліцай і нязвыклай адзінотай, ён пераскочыў цераз высокую загарадку і пабег у луг. Казлоўскаму сказаў пра гэта Абрам, які бачыў, як конь пранёсся міма яго двара. Абодва яны былі ўпэўненыя, што ён пабег за раку ў якуцкія наслегі. У спакойны час гэта было не вельмі небяспечна, але цяпер якуты маглі палічыць каня татарскім... Давялося адразу ж ехаць на пошукі. Казлоўскі даў мне свайго каня, а на другім сам вызваўся ехаць са мной...

Гэта быў селянін, замешаны ў паўстанні, які адбыў катаргу. Пасля катаргі многія з яго таварышаў вярнуліся на радзіму, а ён, трапіўшы сюды, на край свету, адчуў, як і Цімоха, што гэта вельмі далёка і што яму ўжо няма вяртання. Ён ажаніўся на слабаджанцы-паўякутцы, яго дзяўчынкі гаварылі толькі па-якуцку, а сам ён араў зямлю, прадаваў хлеб, зімой ездзіў як рамізнік і глядзеў на жыццё разумнымі, трохі насмешлівымі вачыма. Яму многае здавалася смешным у мінулым і цяперашнім, а між іншым, і тое, што ён, Казлоўскі, калісьці хацеў выратаваць сваю айчыну, і што ён жыве ў гэтай смешнай краіне з пяцідзесяціградуснымі маразамі, і што яго ўласная жонка паўякутка, і што дзеці яго ляпечуць на чужой для яго мове. Да нас ён адчуваў нейкую паблажлівую павагу, любіў моўчкі слухаць нашы спрэчкі, але пры гэтым пад яго велізарнымі вусамі заўсёды блукала мяккая насмешка...

— Папомніце маё слова,— сказаў ён мне, калі мы рушылі ў дарогу,— гэтай ноччу татары зноў збіраюцца на здабычу... Плачуць якуцкія свірны.

— Чаму?

— Абрашка ладзіць сані і два верхавыя кані на дварэ. А вы яшчэ скажыце — дзякуй богу: калі б Абрам спаў, Шэрага б вашага не ўбачыў... У які толькі бок паедуць?..

Дарога наша падбегла да ракі і прыціснулася да берагавых скал. Мясціна была панурая і цесная, справа стромкі бераг закрыў нас ад мяцеліцы. Аддалены гул чуўся толькі на далёкіх вяршынях, а тут было ціха і цёпла. Затое цемра ляжала так густа, што я ледзьве бачыў наперадзе майго белага сабаку. Коні асцярожна ступалі па друзу...

Раптам Казлоўскі нахіліўся і за повад спыніў майго каня.

— Цішэй,— сказаў ён.— Чуеце?

Я прыслухаўся, і мне падалося, што з другога берага ракі, якая тут была вельмі вузкая, рэхам даносілася да нас асцярожнае пастукванне капытоў.

— Вось праклятыя! — сказаў ён з адценнем задавальнення ў голасе.— Узяліся за розум!

— Што гэта значыць? — запытаў я.

— Якуцкая варта. Прачула, відаць, якуццё, што татары збіраюцца... чакаюць гасцей... Эх!.. Вось толькі непрыемна: каб нас за татар не прынялі. Напэўна, здуру грымне каторы з ружжа... Гэй, дагор! — крыкнуў ён па-якуцку.— Ці не трапляўся вам шэры конь?

Крокі на тым баку сціхлі, але, калі мы пад’ехалі да броду, на цёмнай рацэ пачуўся плёскат і азначыліся нейкія цені. Праз некалькі хвілін да нас наблізіўся коннік, ведучы за аброць шэрага каня. Калі ён пад’ехаў блізка, я са здзіўленнем пазнаў Сцяпана.

— Як вы тут апынуліся? — запытаў я з міжвольнай радасцю.

— Ды так... справа тут... у якутаў,— адказаў ён няпэўна.— Гляджу: конь знаёмы перапраўляецца. Злавіў ужо на тым беразе... думаю: трэба пачакаць трошкі, можа, спахопіцеся, прыедзеце... А гэта хто з вамі? — запытаўся ён, нахіляючыся ў сядле і ўзіраючыся ў майго спадарожніка.

— Святой, ды не той,— адказаў мазур сваім вясёлым голасам.— Паехаў вось з імі, думаю: можа, бог дасць, і мой конік знойдзецца.

— Таксама прапаў? Калі? — запытаў Сцяпан.

— Ды ўжо гады са два... Уцёк з пакосу ды яшчэ, падлюга, пасяленца на сабе панёс. Конь — бог з ім. Баюся, як бы за пасяленца не адказваць.

Мне падалося, што жарт Казлоўскага трохі зачапіў Сцяпана, і, каб спыніць гаворку, я падзякаваў за паслугу і спытаў:

— А вам не па дарозе ў слабаду? Пераначавалі б у мяне.

— Не,— адказаў Сцяпан.— Я тут... да прыяцеля...

— Абрашка таксама да прыяцеля наладзіўся,— насмешліва кінуў Казлоўскі, калі мы рушылі назад. Сцяпан, ужо ад’ехаўшы на нейкую адлегласць, спыніўся быў, як быццам запытаць ці сказаць штосьці, але потым ударыў каня і з’ехаў з берага.

— Шанцуе людзям! — сказаў Казлоўскі, весела ўхмыляючыся.— У іншых крадуць, вам вяртаюць. Адзін злодзей убачыў, як конь уцёк, другі злавіў...

— Ну, Сцяпан не злодзей,— сказаў я.

— Зразумела... А як вы думаеце: каго ён тут чакае? У Абрашкі з раніцы конь на прывязі, у Абясава, у Сайфулы, у Ахмета... Чорт іх усіх пабі. Давайце хутчэй выязджаць з вузкага месца, як бы не сустрэцца.

— Але ж Сцяпан з татарамі пасварыўся...

— Ну, мужык з бабай таксама цэлы дзень сварыліся. А, глядзіш, да ночы і памірацца...

Заўвагі Казлоўскага ўразілі мяне самым непрыемным чынам. Мне імпанавала ўпэўненасць, з якой ён, быццам па разгорнутай кнізе, чытаў усё гэтай цёмнай ноччу... І сапраўды, яго прадказанне апраўдалася. Выехаўшы з-за апошняй берагавой скалы ў луг, мы нечакана наскочылі на цёмных коннікаў. Яны спачатку спыніліся, нібы ў нерашучасці.

— Што, знайшоў свайго Шэрага? — сказаў адзін з іх, і па голасу я пазнаў Абрама.— Хутка ж! Я думаў, да раніцы праездзіш.

Потым, калі яны ад’ехалі некалькі сажняў, ён павярнуў каня, дагнаў нас і сказаў сваім ласкавым, прыемным голасам:

— Вось што, хлопец... Мы ж суседзі... Не гаварыце нікому, што нас тут бачылі...

— Якая нам патрэба,— змрочна адказаў Казлоўскі, не спыняючыся.

Астатнюю дарогу мы ехалі моўчкі. Мне быў непрыемны гэты міжвольны, ледзь не сяброўскі нейтралітэт, які выпадаў на нашу долю... Магчыма, Казлоўскі думаў тое ж.

 

1 Каплюжнік — скнара, крыхабор, карыслівы чалавек.

2 Баранта — набег з мэтай грабяжу, угону жывёлы.

VI. СЦЯПАН

Прачнуўшыся на наступны дзень, я спачатку палічыў усю гэтую начную паездку проста сном. Толькі кінутае абы-як на падлозе сядло і вопратка, якая не паспела высахнуць, пераканалі мяне ў рэальнасці маёй маленькай прыгоды...

Нягледзячы на тое, што ўсе вокны былі занесены снегам, я адчуваў, што дзень быў святлейшы, чым учора. Ля дзвярэй брахаў сабака, і калі, хуценька абуўшы валёнкі, я ўпусціў яго, ён радасна падбег да пасцелі і, паклаўшы на край халодную пысу, пазіраў на мяне з ласкавай годнасцю, нібы напамінаючы, што і ён шукаў са мной каня, які, у знак пакарання прывязаны да слупа, цяпер іржаў на дварэ...

Настрой у мяне быў бадзёры, радасны. Аднак неўзабаве пад гэтым настроем я адчуў прысутнасць маленькай гадзюкі, яна шавялілася і шыпела, напамінаючы пра штосьці ядавітае і сумнае...

«Ага! Гэта пра нашага Сцяпана!» — успомніў я раптам...

«Няўжо Казлоўскі мае рацыю? — падумаў я з пачуццём вострага жалю.— Няўжо Сцяпан зрабіў мне паслугу таму, што чакаў татар? Нарэшце не вытрымаў гоману сваёй тайгі, празаічнай ласкі сваёй Марусі і роўнай абыякавасці Цімохі?.. Зноў захацелася прасторы і ўражанняў? Нічога дзіўнага. Нават мая лёгкая прыгода асвяжыла і абнавіла мой настрой, які ўжо застаяўся ад тугі і адзіноты...

Што ж цяпер будзе рабіць Маруся? Як пойдзе яе жыццё? Бурныя сцэны ці пакорлівыя слёзы?.. Прымірэнне і паслушэнства ці разрыў? Няўжо ціхая заімка на далёкім возеры стане складам крадзеных рэчаў і перадатачным пунктам канакрадства? Пойдзе пасля гэтага Цімоха ці будзе рабіць сваё, не ўмешваючыся ў гаспадарскія справы? І ці скора наляцяць на заімку ўлады з Якуцка і для Мар’і са Сцяпанам зноў пойдуць этапы, турмы, новыя ўцёкі? А на заімцы стане пуста і Марусіны градкі зарастуць, як губернатарскія агароды?..»

У маіх сенцах пачуўся тупат, у дзверы хлынуў струмень свежага паветра, і ў юрту зайшоў Казлоўскі. Ён быў падобны на гнома: невялікага росту, з вялікай галавой; бялявая барада была не вельмі даўгая, але тоўстыя пушыстыя і заледзянелыя вусы віселі, як дзве лейчыны.

Шаравата-блакітныя вочы блішчалі незвычайнай дабрынёй і жывым, мяккім гумарам.

— Ну, уставайце,— сказаў ён, усміхаючыся.— Давайце чаю. Навіны раскажу.

— Што такое?

— Што робіцца ў слабадзе — страх! — гаварыў ён, атрасаючы на падлогу белыя камякі свежага снегу.

І, зноў весела бліснуўшы вачыма, сказаў:

— Пабачыце: татары цяпер скажуць, што канечне гэта вы зрабілі! А я з вамі, памятайце, не быў!..

Потым ён расказаў навіну, якая скаланула слабаду, як гром. Аказалася, што гэтай ноччу татары зрабілі адзін з надта смелых набегаў на юрту заможнага якута, якраз там, куды мы ўчора ездзілі. Даволі часта якуты загадзя ведалі пра зборы татар, але татары ледзь не заўсёды скіроўвалі іх увагу ў другі бок. На гэты раз, аднак, смельчакі былі гатовы да сустрэчы праціўнікаў. Калі, пакінуўшы коней у пэўным месцы, яны пачалі падыходзіць да свірна, насустрач ім раздаўся дружны агонь з ружжаў, а другі атрад якутаў у той час кінуўся да татарскіх коней. І рвануўшыся назад, татары паспелі адбіць двух коней, а два, прытым лепшыя, сталі ваеннай здабычай пераможцаў. Папераменна сядаючы на коней, якія засталіся, чацвёра татар на золку з ганьбай прыцягнуліся ў слабаду...

Сярод тых, хто пацярпеў, быў і Абрам Ахметзянаў. Буланага коніка, якім ён ганарыўся як лепшым бегуном у слабадзе, цяпер у двары не было.

Слабада кішэла, як мурашнік. Раз-пораз ляпалі дзверы ў сценах юртаў, суседзі і суседкі бегалі з двара ў двор, то там, то тут татары сварыліся адзін з адным. Татарскае насельніцтва слабады было самае разнастайнае. Тут былі і кіргізы, і ачынскія татары з азіяцкага стэпу, і даўнія пасяленцы Іркуцкай губерні. Усіх іх прывёў сюды, вырваўшы з больш ці менш мірнага асяроддзя суайчыннікаў, не заглушаны культурай запал да баранты. Тут іх аб’ядналі рэлігія і нястача,— але і ў іх асяроддзі былі няроўнасць, варожасць і сваркі. Цяпер, пры паражэнні, дэмаралізацыя асяроддзя адчулася з асаблівай сілай: татары, падазраючы ў здрадзе, папракалі адзін аднаго. Яны не маглі дапусціць, што баязлівыя і нездагадлівыя якуты могуць правесці такую кампанію па сваёй ініцыятыве.

— А ведаеце што,— задумліва сказаў мне Казлоўскі, калі мы пілі чай.— Вы пакуль нікому не кажыце пра Сцяпана.

— Чаму?.. Ці не думаеце вы, што пачнецца следства?

— Я-кое следства! А ўсё-такі памаўчыце.

І ён дадаў, усміхаючыся:

— Яго святому я павінен паставіць свечку... Здаецца, учора я пакрыўдзіў яго дарма.

— Дык вы думаеце, што гэта ён... дапамагаў якутам?..

— Ага! А па-вашаму, якуццё самі б так распарадзіліся? Ніколі! Тут у іх быў нехта за генерала!.. Ну, цяпер пойдзе пацеха!

Сапраўды, з гэтага часу якуты перамяніліся, нібы хто ўдыхнуў нечаканую мужнасць у сэрцы гэтых нясмелых і запалоханых людзей. Абрам Ахметзянаў з таварышамі выязджаў ноччу на месца сваёй няўдачы. Спыніўшыся воддаль, яны крычалі і пагражалі, патрабуючы, каб ім вярнулі коней; але якуты толькі запрашалі іх падысці бліжэй, а наступнай ноччу, як стала вядома ў слабадзе,— арганізавалі засаду ля броду. Праўда, удалы Абрашка ўжо не адважыўся выехаць туды другі раз, і пагрозы татар засталіся пустыя...

За першай няўдачай пайшлі іншыя. Два разы якуты лавілі зладзеяў на месцы і, звязаных, завозілі ў горад, суправаджаючы іх, на ўсякі выпадак, цэлымі атрадамі. Такімі ж атрадамі заяўляліся яны іншы раз у слабаду, даючы ў «праўленні» ясныя паказанні і доказы. Праязджаючы па вуліцах міма татарскіх дамоў, якуты дзёрзка пасмейваліся, трымаліся насмешліва і горда.

Цяпер татары ўжо баяліся адлучацца ва улусы нават удзень, а асобныя татарскія сем’і, якія жылі сярод якутаў, пакідалі месцы пасялення і сцягваліся да слабады. Якуты перасталі памагаць ім грашыма, што рабілі раней. Пры гэтым, вядома, цярпелі і мірныя татары, да якіх якуты таксама ставіліся падазрона, баючыся іх сувязі з суайчыннікамі.

Якраз у гэты час Абрам і спыніў мяне, паказаўшы на няшчаснага татарына, які кінуў сваіх галодных дзяцей...

Барацьба, па ўсім, абвастралася. Раней татары кралі, але забойстваў не было. Цяпер яны ўжо ішлі на ўсё, і пры перастрэлках бывалі параненыя з таго і гэтага боку. Быў і яшчэ адзін ускосны вынік наслежнай вайны: кражы ў самой слабадзе сталі часцейшымі.

Аднойчы Казлоўскі прыйшоў да нас заклапочаны і сказаў, усміхаючыся і чухаючы галаву:

— Ці нельга, панове, як-небудзь... утрымаць гэтага вашага прыяцеля?

— Што такое? Якога прыяцеля?

— Ды якуцкага генерала. Гэта ж гора: раней, калі татары ездзілі ў якуты,— у нас кралі, але ўсё-такі жыць было можна. А цяпер жа — з’ядуць падчыстую. Гэтай ноччу ўзламалі два свірны.

Адзін са свірнаў належаў наглядчыку паштовай станцыі. Гэта была бедная станцыя, канечны пункт паштовай дарогі, якая не ішла далей слабады і куды пошта прыходзіла раз у два тыдні. Але наглядчык меў усё-такі чын і ў пэўных урачыстых выпадках чапляў нават шпагу. Да недатыкальнасці паштовай карэспандэнцыі ён адносіўся даволі своеасабліва і лічыў сябе ў поўным праве прысланыя каму-небудзь з пасяленцаў (часцей за ўсё скапцам) залатыя замяняць на тую ж колькасць крэдытак. Але пра ўзлом свайго свірна ён, вядома, зараз жа паслаў самыя энергічныя скаргі ў абласны горад.

Між тым Сцяпанава імя, хоць ні мы, ні Казлоўскі нічога не гаварылі пра яго, было ва ўсіх на языках. У слабадзе пра гэта спачатку гаварылі шэптам, бы здагадваліся, потым з упэўненасцю. Цяпер нават дзеці на вуліцах гулялі ў вайну, прытым адзін бок прадстаўляў татар, другі якутаў пад Сцяпанавым кіраўніцтвам... А ва улусах у доўгія вечары ля печак ужо складвалася сентыментальная доўгая аланхо, быліна пра белавокага рускага...

Мы, вядома, таксама з вялікай цікавасцю ставіліся і да эпізодаў гэтай небывалай барацьбы, і да новай ролі нашага знаёмага. Мой з’едлівы таварыш хоць і тлумачыў усю справу асабістай варожасцю Сцяпана з Абрашкам, але ўсё-такі перамяніў пра яго сваю думку.

— Як бы там ні было, а малайчына! Запальвае іскру, здаровую іскру запальвае...

— Так, чым толькі гэта скончыцца? — заклапочана дадаваў Казлоўскі.— На сходзе вырашылі на ноч ставіць вялікую варту. Давядзецца і вам, панове, з-за прыяцеля памерзнуць...

У канцы лістапада, у ясны зімовы дзень, у слабаду заявіліся госці. Раніцай, вяртаючыся з паездкі ў горад, прыехаў тунгускі поп. Неўзабаве пасля гэтага ля нашых варот спыніліся санкі, у якіх сядзелі Маруся і Цімоха. Іх суправаджалі тры верхавыя якуты,— магчыма, выпадкова, але ўсім гэта падалося нечым накшталт ганаровага эскорту, якім наслег забяспечыў жонку свайго абаронцы. Маруся была апранута па-святочнаму, і ў яе твары я заўважыў штосьці незвычайнае.

А пад вечар таго ж дня па дарозе з горада зноў пачуўся званочак. Дзень быў не паштовы: значыць, ехала начальства. Чаго? Гэта пытанне ў слабадзе заўсёды выклікала пэўную трывогу. Прыродныя слабаджане чакалі якой-небудзь новай раскладкі, татары на некалькіх санях пацягнуліся чагосьці ў лес, верхавы якут паскакаў па старасту... Праз паўгадзіны ўся слабада была гатова да прыёму начальства.

Прыехаў засядацель Федасееў і адразу пасля прыезду запрасіў нас да сябе ва ўезджую хату. Перадаўшы нам некалькі лістоў, ён папрасіў усіх іншых прысутных выйсці і сам замкнуў за імі дзверы. Падышоўшы потым да стала, ён расшпіліў форменны сурдут, быццам яму было душна, і пачаў натоптваць піпку. Здавалася, ён быў у нейкай нерашучасці.

Гэта быў мясцовы ўраджэнец з казакаў, чалавек сярэдніх гадоў, добры служака, які цудоўна ведаў мясцовыя ўмовы. З асабістых рысаў мы ведалі яго слабасць да выпіўкі — са слабады яго часам везлі, паклаўшы ў павозку ледзь не непрытомнага,— і да кніжных слоў, якія ён калекцыяніраваў з прагнасцю аматара і ўстаўляў, праўда, не заўсёды там, дзе трэба, у сваю гаворку. Чалавек ён быў, наогул, добры, і ўсе яго любілі. З намі ён быў не ў блізкіх, але ўсё ж у прыяцельскіх адносінах.

Натаптаўшы піпку і прыкурыўшы яе ад свечкі, якая гарэла на стале, ён нейкі час старанна зацягваўся і нарэшце сказаў:

— У мяне да вас, панове, справа, так сказаць... партыкулярная. Я буду з вамі гаварыць проста: вы знаёмыя з гэтым пасяленцам з бадзяг, Сцяпанам?

— З Дальняй заімкі? Ага, знаёмыя.

— Так!.. Калі ласка, не падумайце чаго-небудзь такога... Ён, здаецца, у вас спыняецца, прыязджаючы ў слабаду?

— Ага, часта.

Засядацель пасмактаў сваю піпку, быццам зараз гэта для яго было самай важнай справай, і сказаў:

— Дзіўны чалавек!

— Чым жа?

— Ды як жа, божа мой: умешваецца не ў свае справы, распараджаецца тут у наслегах, як начальства, заварыў кашу...

Ён устаў з крэсла, відаць, у дрэнным настроі, і, неспакойна прайшоўшы па пакоі, сказаў ужо яўна незадаволена:

— Божа мой, што ж гэта такое. Раней быў самы спакойны улус,— цяпер тыдня не праходзіць без здарэнняў. Там страляюць, там чалавека паранілі, там татарына злавілі, валакуць у горад. Толькі і чуеш: дзе здарэнне? На ўчастку Федасеева. Гняздо нейкае.

Я пачынаў разумець настрой засядацеля. Кожная прафесія мае свой спецыфічны пункт погляду. Сямён Аляксеевіч Федасееў не мог не ведаць, што кожны год навакольныя наслегі былі арэнай той жа барацьбы. Але раней адзін бок адносіўся да яе пасіўна. Узламалі свіран, укралі каня, зарэзалі карову, паступае скарга, вінаватых не знаходзяць... Справа аддаецца на волю бога, нават не дайшоўшы да горада; у кожны свой прыезд у слабаду ён заканчваў некалькі такіх спраў простым подпісам пад загадзя складзенымі пастановамі аб спыненні спраў «з-за невыяўлення вінаватых». Гэта і значыла, што на яго ўчастку ўсё было спакойна. Цяпер кожная справа набывала звонкую пагалоску, дастаўляліся злоўленыя на месцы злачынства, адбываліся перастрэлкі; чуткі пра незвычайнае абвастрэнне барацьбы наслегаў з татарамі прыцягвалі ўвагу. Пранікнуўшы ў гэту сутнасць справы, я міжвольна ўсміхнуўся.

— Дазвольце,— сказаў я,— але ж Сцяпан не крадзе і не рабуе, а абараняе і нейкім чынам садзейнічае выяўленню вінаватых.

Сямён Аляксеевіч сеў і паглядзеў на мяне ва ўпор.

— Ну, вось-вось. Гэта самае... Гэта вось і ёсць, так сказаць... цэнтр... менавіта: цэнтр пытання... Скажыце, калі ласка: бадзяга, без імені, звычайны, даруйце, варнак... Адкуль у яго раптам гэтыя... гэтыя...

— Ідэі,— падказаў я, здагадваючыся, куды хіліцца яго думка.

— Ідэі ідэямі, але як гэта яшчэ...

— Рыцарскія.

— Ну, вось-вось,— сказаў ён з палёгкай, і твар яго трохі прасвятлеў...— Вось у горадзе — даруйце, я ўжо буду гаварыць адкрыта...— і разважаюць: з простага варнака робіцца раптам гэтакі, ведаеце, незвычайны, як яго... Рынальда Рынальдзіні свайго роду. Як? Чаму? Адкуль? Кніг ён не чытае... Рознымі гэтымі ідэямі не займаецца... Відаць, тут дзейнічае (ён коса зірнуў на нас) п а б о ч н ы ў п л ы ў...

— Дадайце, Сямён Аляксеевіч, «шкодны»,— сказаў я, усміхаючыся.

Ён папярхнуўся дымам сваёй піпкі.

— Гэтак я, вядома, не кажу... Гэта вельмі высакародна... Нават, можна сказаць, аль... аль... труістычна... Ну, так!.. Але пагадзіцеся самі...

І, стукнуўшы сябе некалькі разоў цыбуком па патыліцы, ён сказаў вельмі ажыўлена:

— Вось дзе ў нас гэтая абарона сядзіць, вось! Толькі і глядзі, з Іркуцка запытанне прыскача на кур’ерскіх... Хто засядацель на ўчастку? Як мог дапусціць такія рэчы!.. А, д’ябал! А я ў параўнанні з іншымі толькі тым і вінаваты, што ў мяне тут... разумееце... абаронца прыгнечаных аб’явіўся...

Яго адчай быў такі шчыры і камічны, што абодва мы з таварышам не маглі ўтрымацца ад адкрытай усмешкі.

Заўважыўшы гэта, Федасееў сам усміхнуўся:

— Ну, добра, панове! Усё гэта верна і справядліва! Вельмі справядліва! Да нек плюс ультра1! Прызнаюся вам шчыра: сам у горадзе казаў, што буду дурнем... А ўсё-такі вось у Петрычэнкі свіран зламалі...

— Ну, гэта бяда яшчэ не самая страшная... Чаму гэта, Сямён Аляксеевіч, вам Петрычэнкаў свіран даражэй за сялянскія ці якуцкія?

— Зломяць яшчэ ваш, потым возьмуцца за астатнія. Ды калі падумаць так, па-людску... дык жа больш ім і рабіць нечага.

— Ну, дапусцім,— работнікі яны добрыя.

— А што рабіць? — паныла сказаў засядацель, пачынаючы натоптваць другую піпку.— Абласное праўленне завалена іх просьбамі, каб адвялі зямлю... Просьбы зусім законныя...

— Чаму ж іх не задавальняюць?

— Адкуль? Вы ж ведаеце, што ў слабаджан у саміх зямлі няшмат. Ледзь удалося схіліць сялян уступіць па тры чвэрці дзесяціны пакосу... Што такое тры чвэрці дзесяціны?

Ён закурыў і загаварыў зусім іншым тонам, проста і ўжо сапраўды зусім партыкулярна:

— Па закону нельга сяліць ссыльных больш чым на адну трэць проці мясцовага насельніцтва. А іх тут цяпер ледзь не столькі, колькі слабаджан. Дзе ж узяць зямлі?

— Вось пра гэта ў горадзе і трэба было падумаць.

— Э, бацюхна, думалі! Нават пісалі шмат, бо гэта ж не ад нас. «Для зручнасці нагляду — пасяліць у адным месцы пры слабадзе...» Вось вам і зручнасць нагляду.

— Паўтараць... дабівацца.

— Паўтаралі колькі разоў!.. (Ён махнуў рукой з выглядам поўнай безнадзейнасці.) А цяпер я вам шчыра скажу: усіх захопленых якутамі татар мы выпусцілі.

— Што? А, здаецца, доказы поўныя.

— Турма яшчэ паўнейшая. Нядаўна прыслалі партыю спіртаносаў з атрада Нікіфарава. Гэтыя малайцы ў Алекмінскай тайзе далі сапраўдны бой казакам з капальні. Гэта важней за якуцкія свірны. А ў астрозе яблыку недзе ўпасці... Эх, панове, панове!.. Трэба судзіць па-людску. Мы ўсе так заблыталіся... Калі б прыехаў зараз які-небудзь рэвізор з таго ж Іркуцка: мы тут у «парушэннях», як у павуціне... А калі б разабрацца як след, па-людску...

Развіталіся мы зусім па-сяброўску. Мы растлумачылі засядацелю, што наш уплыў у гэтым выпадку наўрад ці можна браць пад увагу...

— А збіў жа ён вас, прызнайцеся,— сказаў па дарозе мой таварыш, які маўчаў амаль увесь час нашай размовы.

— Прызнаю ахвотна,— адказаў я.— Сапраўды, другая палова нашай гаворкі зрабіла на мяне моцнае ўражанне.

— І галоўнае, чым збіў,— працягваў мой прыяцель,— вы гаварылі тое, што павінен быў гаварыць ён, а ён — тое, што, па сутнасці, павінны былі сказаць вы...

І гэта было справядліва. Кароткая размова з засядацелем зноў адкінула мой настрой у вобласць таго нейтралітэту, які па нейкаму інстынкту прызнала за намі самое асяроддзе... Але што рабіць? Жывому чалавеку цяжка абмежавацца роллю сведкі, калі жыццё вакол кіпіць барацьбой... Друк? Карэспандэнцыі? Асвятленне агульных умоў? Доўга, далёка, няправільна!..

Далей мы абодва ішлі моўчкі. Па баках ціха пераліваліся агні ледзяных акон... Слабодка звычайным парадкам канчала свой просты дзень, не задаючыся ні думкамі, ні пытаннямі... Яна жыла як магла, і нам выпала роля пасіўных сведкаў гэтага жыцця. І ніколі яшчэ гэтая роля не здавалася мне такой цяжкой...

На вуліцы нас спыніў Казлоўскі, які чакаў ля сваіх варот, каб даведацца пра вынікі нашых перагавораў з засядацелем... Разумны паляк уважліва выслухаў наш расказ і сказаў пераканана:

— А што вы думаеце: далібог, праўда! Што трэба гэтаму Сцяпану, на самай справе? Якое шыла ў ім сядзіць, што ён такую кашу заварыў? Не паверу я, што гэта ён з-за якутаў.

Я расказаў тое, што ведаў сам. Успомніў Дальнюю заімку, хваравіты Сцяпанаў прыступ ноччу над возерам, яго скаргі на пустату жыцця, яго парыванні на капальні, ад якіх яго ўтрымлівала ўпартае супраціўленне Марусі...

— Мудрона ўсё гэта,— задумліва сказаў Казлоўскі і дадаў рашуча: — Ну, папомніце маё слова, доўга гэта ўсё роўна не працягнецца... А я быў у вас: там цяпер поп у гасцях... Што яны свяціць збіраюцца?

Я здагадваўся, пра што ішлі перагаворы з бадзяжным свяшчэннікам, і мы ў нейкай нерашучасці спыніліся непадалёк ад нашай асветленай юрты, каб не перашкаджаць перагаворам, якія вырашалі Марусін лёс. Вечар быў марозны, але бязветраны і ціхі, і мы думалі яшчэ раз прагуляцца па вуліцы ці нават зайсці на нейкі час да Казлоўскага, як раптам дзверы нашай юрты расчыніліся і з яе выйшаў Цімоха. Яго прысадзістая постаць, у кажуху і нязменнай аблавушцы, уся аблітая халодным месячным святлом, здалася мне нейкай асабліва ўстойлівай, каржакаватай і моцнай. Калі ён параўняўся з намі, у марозным паветры адчуўся вінны пах.

— Куды гэта вы, Цімафей? — запытаў я.

— Ды што, браткі... Сам не ведаю: запрагаць, ці што... Ужо ж усё відно: ні д’ябла не выйдзе. Не бываць, відаць, пляшываму кучаравым.

— Пра што гэта вы гаворыце?

— Ды ўсё пра тое. Яна, вядома, хоча, каб па-добраму, як, словам сказаць, у людзей. А яму б, гультаю, гуляць... Нельга яму без Абрашкі.

— Дык яны ж з Абрамам цяпер на нажах?

— Во-во і я кажу... Не шэрсцю, дык воўнай... Усю татарскую сілу ўзняў. Чужых, бач ты, свірнаў шкода... Свой, кажу, ці ўберажэш, Сцяпанка... Сказана: ненатуральны чалавек... Шаляніца!

Потым, нахіліўшыся да нас, ён дадаў цішэй:

— Усё, лічыце, гатова было. Бычка ды двух цялушак ужо я да якутаў завёў на станцыю. Пану, значыць, міма ехаць,— узяў бы. Ды грошай пятнаццаць рублёў. Усё прызапасіла Мар'я... Аж нічога.

— Чаму?

— Ды вось, гэта самае: бойкі надта. Цяпер пра яго не тое што... у горадзе гаворка ідзе. Павянчай гэтакага хахаля — будзеш на свяце... Таксама ж не дзве галавы, хоць і ў папа гэтага...

У гэты час дзверы юрты расчыніліся зноў, і на парозе з’явілася высокая постаць, уся ў футры і з посахам у руцэ. Гэта быў свяшчэннік. У знаёмых я ўжо раз бачыў гэтую характэрную постаць, усю прасякнутую каларытам халоднай і дзікай пустыні. Родам з далёкай Камчаткі, сапраўдны падзвіжнік сваёй цяжкай місіі, ён развучыўся нават гаварыць поўнымі сказамі і гаварыў коратка, аднаслоўна, але па-свойму пэўна і моцна. Ніколі я не бачыў чалавека, які б мог так піць, і прытым без усялякіх вынікаў. Субяседнікі валіліся адзін за адным, а ён працягваў, усё такі ж моцны і маўклівы. Толькі чорныя вочы яго трохі разгараліся, а твар бялеў. На многае ён глядзеў занадта спрошчана, але мне здавалася, што пад гэтай грубай абалонкай б’ецца някепскае сэрца...

Заўважыўшы на дварэ нашу групу, ён падышоў блізка і сказаў грубавата-прастадушна, адсякаючы словы:

— Плача. Дурная. Шкода. Баба добрая.

— Баба як ёсць... Хоць у Расею вазьмі,— адгукнуўся Цімоха.

— Мог бы, абвянчаў бы. Не венчаныя. Пабажылася. Веру. За грэх не лічу. Імёны ты, госпадзі, ведай. А мне пятнаццаць рублёў — грошы...

— Як не грошы! — пераканана падтрымаў зноў Цімоха.— У гэтых месцах дзе возьмеш?

— Дык у чым жа справа, бацюшка? — спытаў я.

— Нельга... Чалавека бачу. Не той чалавек.

— Правільна! — пацвердзіў Цімоха.

— І ёй не такога б. Шкода. Але, нельга.

Ён сунуў нам сваю вялізную руку і пайшоў да варот, кідаючы на белы снег гіганцкі чорны цень.

— Ха-а-рошы бацька,— сказаў Цімафей з нейкай асабліваю цеплынёй у голасе...

Ён пайшоў да коней, а мы зайшлі ў сваю юрту. Тут яшчэ ярка гарэў агонь, на стале відаць былі пустыя пляшкі і рэшткі пачастунку. Маруся ляжала за перагародкай, схаваўшы твар у падушку...

Прайшло хвілін дваццаць. За перагародкай узмацніліся глухія стрыманыя стогны... Мы пачыналі ўжо баяцца якога-небудзь хваравітага прыпадку, але ў гэты час, на нашу палёгку, зайшоў Цімоха і сказаў неяк проста і рашуча:

— Ну, гаспадынька! У мяне коні гатовы. Паехалі, ці што.

У яго грубым голасе я пачуў нязвычна мяккую пяшчотную ноту.

— Куды ж гэта вы на ноч гледзячы? — сказаў мой таварыш.— Ды і небяспечна, глядзіце.

— Чаго гэта? — спытаў Цімафей.— Гэта ты пра татар? Эге! Што ім ад нас трэба. Не-е! Нас не зачэпяць. А ў выпадку чаго ў мяне дубіна. Ну, хопіць табе, гаспадыня! Уставай! Дамоў трэба.

За перагародкай нейкі час яшчэ стаяла маўчанне, потым Маруся неяк нечакана паднялася, і яе постаць з’явілася ў цёмным чатырохкутніку дзвярэй. Яе святочнае адзенне было трохі пакамечана, твар змяніла пакутлівая сутарга і, як мне падалося,— глыбокі, пакутлівы сорам... Цімафей дапамог ёй апрануцца. Яна канфузліва пакланілася нам, і яны выйшлі...

Назаўтра раніцой мы з Казлоўскім стаялі ля варот, гаварылі пра падзеі мінулага дня... Дзень быў параўнаўча мяккі, градусаў пятнаццаць, што для той стараны адпавядае нашай адлізе, і на вуліцы было шмат народу...

Раптам ля сярэдзіны доўгай слабадской вуліцы мы заўважылі нейкае ажыўленне. Брахалі сабакі, выбягалі людзі, чародка татарскіх дзяцей ляцела за коннікам, які спакойным крокам ехаў па самай сярэдзіне вуліцы.

— А гэта ж, глядзіце, Сцяпан,— сказаў Казлоўскі.

Я спачатку не паверыў, але слабаджанін Сяргей, які стаяў побач і меў чыста рысіную дальназоркасць, упэўнена пацвердзіў думку паляка.

— Ну, смелы, шэльма,— сказаў з адабрэннем Казлоўскі.— Едзе сабе белым днём, быццам нічога-ніякага. П’яны, напэўна... Вось будзе штука, калі ўбачыць Абрашка.

Абрашка ў гэты час сек дровы. Зацікаўлены шумам, ён раўнадушна выйшаў за вароты, прыгледзеўся і раптам з усіх ног кінуўся ў дом. Праз хвіліну дзверы расчыніліся. Мне падалося, што там мільганула дула стрэльбы, але адразу ж дзверы зачыніліся зноў. Не прайшло і хвіліны, як з юрты выйшла прыгожая Абрашкава жонка, а за ёй пакорна ішоў сам Абрам з пустымі рукамі.

Натоўп за Сцяпанам рос. Сцяпан ехаў не спяшаючыся, конь ірваўся і танцаваў пад ім, палохаючыся шуму і мітусні, але Сцяпан стрымліваў яго і, здавалася, не звяртаў увагі на ўсё, што адбывалася кругом. Мне здалося, што ён сапраўды трохі п’яны. Я заўважыў, што ў натоўпе больш за ўсё татар. Слабаджане і якуты, наадварот, хаваліся ў юрты. Сцяпан яшчэ раз перажываў лёс героя, якога ў цяжкую хвіліну пакідаюць тыя людзі, якія больш за ўсё ім захапляліся. Сяргей у замяшанні пачухаўся...

— Пайсці, ці што,— сказаў ён, азіраючыся, але наша прысутнасць і цікаўнасць перамаглі, і ён застаўся.

Сцяпан адразу заўважыў Абрашку і яго жонку, якія ішлі яму насустрач. Я нават падумаў, успомніўшы пры гэтым Цімоху, што ўся гэта Сцяпанава бравада мела галоўным чынам наўме Абрашкаву юрту і вароты, міма якіх яму даводзілася ехаць. Заўважыўшы свайго праціўніка, Сцяпан нервова тузануў повад, але потым на ягоным твары мільганула лёгкае замяшанне і нібы разгубленасць. Ён, відаць, чакаў нечага больш бурнага.

Між тым прыгожая татарка плаўнай хадою поўнай жанчыны ішла проста на каня — і Сцяпану давялося спыніцца. Натоўп таксама спыніўся, але было відаць, што гэта — натоўп цікаўных. Раптам пасля двух ці трох Мар’іных слоў, якія яна сказала па-татарску, сярод людзей пачуўся дружны смех.

— Што яна сказала? — запытаў я.

— Нічога,— адказаў Сяргей, таксама ўсміхаючыся.— Яна кажа: «Здароў, Сцяпан...», больш нішто не сказаў...

— А ён хіба разумее па-татарску?

— Турма сядзеў з імі... Ведае.

Натоўп зноў зарагатаў.

— Што такое? — запытаў я зноў.

— Нічога,— адказаў мой перакладчык.— Канфузіў вельмі... Ты, кажа, якуцкай вера...

— А цяпер што?

Ён слухаў і перакладаў мне, пакуль Сцяпан ціха пракладваў сабе дарогу праз натоўп, а Мар’я, трымаючыся воддаль, працягвала сваю здзеклівую гаворку.

Праз нейкі час да яе далучыўся Абрам. Ён гаварыў горача і ўсё павышаў голас.

— Га! Чо! — выгукаў Сяргей пры кожнай новай фразе.— Надта канфузіў.

— Ды што ж такое? — пытаў я нецярпліва.

— Ты, кажа, з намі хлеб еў.

— Ты, кажа, з намі спаў разам.

— Ты, кажа, нам лічыўся за брата.

— Ты, кажа, за джакут заступіў, за нас не заступіў...

— Табе, кажа, джакут лепшы за татарына стаў...

— Ты, кажа, навучыў паганых якутаў украсці майго буланага...

Я са здзіўленнем слухаў пераклад гэтай гаворкі, у якой, па сутнасці, не было нічога, акрамя пераказу сапраўдных фактаў. Усё, што тут гаварылася, была праўда, усё гэта было добра вядома і нам, і Сцяпану, і ўсёй слабадзе. І я не мог зразумець, чаму гэты натоўп святкаваў перамогу над чалавекам, якому варта было толькі ўзняць галаву і сказаць некалькі слоў. Я так і чакаў, што Сцяпан спыніць каня і крыкне:

— Так, я зрабіў усё гэта і зноў зраблю... Сабакі!..

Але Сцяпан нічога не гаварыў. Наадварот, ён апусціў вочы, якія яшчэ нядаўна дзёрзка шукалі небяспекі і кідалі вызаў; ён густа пачырванеў, прытым рэзка выступілі светлыя вусы і бровы, і, відаць, усю сваю ўвагу засяродзіў на муштуку каня, быццам ехаў над безданню. Конь часам, відаць, прасіўся, уздымаў сваю прыгожую галаву і, выскаліўшы зубы і пырскаючы пенай, трос ёю над галовамі татаранят, што шныпарылі перад ім.

Мар’я ўпэўнена ішла трохі збоку і наперадзе, з нейкай пранікнёнай страснасцю ўсё нешта выкрыквала... Такая ж страснасць і такая ж дзіўная ўпэўненасць у сваёй праваце чулася ў Абрамавым тоне. Яго прыгожыя вочы гарэлі і, здавалася, сыпалі іскрамі, а голас звінеў і заражаў глыбокім, шчырым абурэннем.

Галасы мужа і жонкі рабіліся ўсё больш узбуджанымі, смех натоўпу — смялейшы. Баючыся, што ў выпадку затрымкі ўсё можа скончыцца якой-небудзь катастрофай, я, упэўнены, што Сцяпан едзе да нас, перабег цераз невялікую пляцоўку і адчыніў свае вароты з намерам заступіцца за яго і спыніць натоўп.

І сапраўды, ён пачаў быў ужо паварочваць на вугал агароджы, але раптам адбылося нешта зусім нечаканае. Прыгажуня татарка, якая заўсёды трымала сябе з такой саліднай годнасцю, раптам выступіла наперад і перад усімі зрабіла ў Сцяпанаў бок бессаромны жэст...

Натоўп дзіка зарагатаў.

На наш погляд, такі ўчынак зняважыў бы толькі жанчыну, але я заўважыў, што простыя людзі прымаюць гэта наадварот, як самую цяжкую абразу сваёй асобы. І сапраўды, Сцяпан уздрыгнуў, конь яго, здавалася, зараз кінецца на татарку. Але ён утрымаў яго, узняўшы на дыбы. Натоўп шарахнуўся, расчысціўшы дарогу, і праз хвіліну Сцяпан знік за ваколіцай у хмары снежнага пылу, пад грукат і цюгаканне радаснага натоўпу.

Уга! Гэта была поўная маральная перамога аднаго боку і паражэнне другога. Перамога ўпэўненага ў сабе і цэласнага ў сваёй прастадушнай непасрэднасці ліхадзейства над няўпэўненай і сарамлівай дабрачыннасцю.

Тыдні праз два мы з таварышам падумалі з’ездзіць на Дальнюю заімку. Абодвум хацелася пабачыць Сцяпана і, прама ці ўскосна, выказаць яму сваё спачуванне.

Выехаўшы задоўга да світання, мы толькі пад вечар пад’ехалі да Дальняй заімкі.

Цяпер цяжка было пазнаць гэту мясцовасць. Усё наўкол было замецена снегам, тайга стаяла ўся белая, за ёй, пры месячным святле ледзь пабліскваючы пазалотай, узвышаліся скалы, возера ляжала пад снегам, і толькі ля берага ўзвышаліся мёрзлыя акрайкі палонкі.

Маларуская хатка стаяла пустая, з белымі абледзянелымі вокнамі. За ёй відаць была невялікая юрта з нахільнымі сценамі, падобная на гурбу снегу. Улетку я не звярнуў на яе ўвагі. Цяпер у яе вокнах пераліваўся агонь, а з коміна, мяняючыся адценнямі, высока і прама ўздымаўся белы слуп дыму.

Усё было белае, бледнае і празрыстае. Злосны сабачы брэх сустрэў нас яшчэ здаля, і насустрач нам выйшаў, рыпнуўшы дзвярыма, Цімоха. У руках у яго была вялізная дубіна. Відаць, ён спадзяваўся на яе больш, чым на стрэльбу.

Маруся нас сустрэла з маркотнай ветлівасцю, усё-такі саромеючыся чагосьці і адварочваючы твар. Сцяпана не было...

У юрце яго адсутнасць была нават неяк непрыкметная. Усё было цеснавата, але ўтульна, па ўсім, Маруся з работнікам жыла ў згодзе... Яны нічога яшчэ не ведалі пра здарэнне ў слабадзе. Сцяпан дамоў не заяўляўся. Відаць, яго жыццё пачало аддзяляцца ад жыцця Дальняй заімкі...

Давялося ўсё-такі расказаць Марусі пра прычыну нашага наведвання.

— Ну, цяпер пойдзе яшчэ горай,— сказаў Цімоха.

На шытво, з якім сядзела Маруся, капнула сляза...

Яна зашывала Цімохаву кашулю...

Яшчэ тыдні праз два мы даведаліся, што Сцяпан пайшоў на капальні.

 

1 Nec plus ultra (лац.) — да апошняй ступені.

VII. ЗАКЛЮЧЭННЕ

Прайшло гады паўтара. У самым пачатку восені прыехаў засядацель Федасееў. Аддаўшы нам лісты і газеты, ён папрасіў нас прысесці і сказаў:

— Ага, дарэчы. Якое непрыемнае здарэнне.

— Што такое?

— На Дальняй заімцы... Нейкі там Цімафей у іх... Работнік, ці што, чорт яго ведае...

— Так, работнік.

— Паранены ці параніў сябе неасцярожна. Наогул, таямнічая гісторыя. Вы нічога не чулі?

— Не, не чулі. Цяжка паранены?

— Не, лёгка. Папраўляецца ўжо. Я ад людзей даведаўся, яны самі тояцца. Што, Сцяпана ў вас не было?

— Не, ён даўно на капальні.

— Прыходзіў не так даўно па пашпарт... Але, паводле нашых звестак, ён зноў адтуль пайшоў тыдні за два да здарэння...

І нечакана, пераходзячы на «партыкулярны» тон, ён сказаў:

— Між намі сказаць,— я ўпэўнены, што гэта яго работа.

І, хітра засмяяўшыся, дадаў:

— Вось яно — жаночае сэрца! Памятаеце, я сам распінаўся: каханне... як гэта яшчэ... ідылія, вернасць. І работнік жа, заўважце, абразіна страшэнная... Сапраўдны... Ну, як гэта?.. Ква... Ква...

— Квазімода...

— Ну, вось-вось. Я ж зараз адтуль. Узяў паказанні.

— І што ж?

— Сам,— кажа,— ненаўмысна, са стрэльбай забаўляўся... Але рана такая, што гэтага ніяк дапусціць нельга... Разумееце?

— А турма ў вас перапоўненая?

— Як селядцоў у бочцы,— сказаў ён, махнуўшы рукой.— Да таго ж... Толькі ўжо гэта, калі ласка, зусім партыкулярна, між намі!

Ён азірнуўся на зачыненыя дзверы і дадаў:

— Давялося б, напэўна, і другую справу ўздымаць... А шкода бацюшку, бацюшка ж прасцяк...

— Няўжо бадзяжны шлюб? — запытаў я.

— А вы чаму здагадаліся?

— Я ведаў пра іх намер павянчацца. Значыць, усё-такі Сцяпану ўдалося гэта наладзіць?

— Як Сцяпану?

— А то каму ж?

— Ну, хто там уладжваў, я не ведаю. А толькі абвянчаўся ўсё ж ён, работнік гэты... На каго, падумайце, прамяняла! Той усё-такі быў сапраўды маладзец!

Мне ўспомнілася прарочая Сцяпанава варожасць і яго водгук пра хітрасць работніка. А між тым я і цяпер быў упэўнены, што роля Цімохі была, як заўсёды, пасіўная: напэўна, Маруся проста ажаніла яго на сабе... Зламаная, скамечаная нейкай бурай, яна імкнулася сцвярдзіць у сабе жанчыну і гаспадыню. Ёй патрэбна была яе гаспадарка, увесь гэты куток. Для гаспадаркі патрэбен гаспадар. Усё гэта — толькі знешняя абалонка, у якую, як смоўж, хавалася хворая жаночая душа...

Хаця хто ведае? Часам мне ўспаміналася, як мы былі на заімцы, успамінаўся расказ Цімафея, гарачыя Марусіны вочы і амаль пакутніцкая цікаўнасць яе да гэтага расказу. І мне прыходзіла ў галаву, што, магчыма, у жанчыне, якая імкнулася аднавіць у сабе сялянку, гэты Цімоха, які так поўна захаваў у сабе ўсе асаблівасці аратага,— мог закрануць і іншыя сардэчныя струны...

Усё гэта, аднак, здалося мне вельмі туманным і складаным, каб дзяліцца сваімі меркаваннямі з засядацелем Федасеевым.

Нядаўна я атрымаў з той стараны доўгі ліст. Мая знаёмая падрабязна адказвала на мае пытанні пра мясціны і людзей.

«...Пра Сцяпана мне цяжка было даведацца што-небудзь. Пра яго ўсе неяк забыліся. Мар’я ж (па мужу Захарава) жыве на Дальняй заімцы. Гэтае месца карыстаецца пэўнай вядомасцю, і начальства ахвотна селіць там рускіх, на якіх можна разлічваць як на земляробаў. Напэўна, гэта пачатак значнага пасёлка. У Мар’і два сыны, адзін — падлетак, добры работнік. Абодва гавораць па-маларуску лепш, чым па-руску. Цімафей таксама цудоўны работнік, але, па агульнай думцы, сапраўдная гаспадыня — Мар’я. Між іншым, яна выказвае яму знешнія знакі ўвагі. Часам ён напіваецца і пад п’яную руку калашмаціць яе. Яна ахвотна расказвае пра гэта, як быццам ганарыцца пабоямі «свейго мужыка», ці, як яна называе, «чоловіка»... У Марусіным смеху нічога асаблівага не прыкметна. Яна, відаць, чалавек зусім нармальны».

«Выпрасталася»,— падумаў я, прачытаўшы гэтыя радкі. Мне зноў успомнілася маладая скалечаная лістоўніца... Нават гэтыя пабоі... Відаць, Мар’я думае, што — калі б не было ўсяго таго, што вырвала яе з роднага асяроддзя,— які-небудзь «чоловік Тыміш» дзе-небудзь у сваёй губерні гэтак жа напіваўся б, гэтак жа куражыўся, гэтак жа біў бы яе ў роднай вёсцы... На тое ён «чоловік», свой, родны, «законны».

У кожнага сваё паняцце пра шчасце...

У часы майго юнацтва адзін таварыш расказаў мне наступную гісторыю. Неяк, страціўшы ўрокі, ён дайшоў да крайняй беднасці і не еў амаль два дні. Тут яму прапанавалі працу. Ён вяла ішоў па вуліцах на запрашэнне і думаў, што наўрад ці пад сілу яму будзе выканаць заказ. Вось калі б задатак!.. Хоць рубель... менавіта рубель!.. І раптам у яго ўяўленні незвычайна ярка ўзнікла жоўценькая паперка. З гэтым заманлівым вобразам у галаве ён слухаў тлумачэнне заказчыка. У заключэнне той сам прапанаваў задатак і працягнуў... дзесяць рублёў. Студэнт вяла паглядзеў на паперку. Гэта было не тое, што яму трэба.

— Рубель...— сказаў ён з тупой прагнасцю ў голасе.

— Але дазвольце...

— Рубель, рубель, рубель,— паўтараў ён настойліва. Заказчык паціснуў плячыма, студэнт атрымаў жаданае. І ў гэтую хвіліну ён быў шчаслівы...

Маруся таксама адваявала ў лёса свой рубель і — значыць, таксама шчаслівая.

Звесткі гэтыя прынеслі мне пачуццё нейкага задавальнення: гераічныя намаганні маладой надламанай істоты не прапалі марна. Але калі я цяпер гляджу на некалькі пажоўклых аркушаў, на якіх я тады коратка накідаў Сцяпанава апавяданне,— сэрца ў мяне сціскаецца мімавольным спачуваннем. І праз дабрабыт Дальняй заімкі хочацца зазірнуць у невядомы лёс неспакойнага, незадаволенага чалавека, які, магчыма, даўно ўжо загінуў...

 

1899


1899

Тэкст падаецца паводле выдання: Караленка У. Г. Апошні прамень. Выбранае. / [Пер. з рус. А. Кудравец].— Мн.: Маст. літ., 1984.— 239 с.
Крыніца: скан